Göktürkçe
| Göktürkçe | |
|---|---|
| Ana dili olanlar | Göktürk Kağanlığı |
| Dönem | 5.-8. yüzyıl |
| Dil ailesi | Türk dilleri
|
| Yazı sistemi | Eski Türk alfabesi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | – |
GökTürkçe, Göktürk Türkçesi, Köktürk Türkçesi veya KökTürkçe, Türkçenin bilinen ve yazılı metinleri ele geçirilebilen en eski dönemine verilen isimdir. Eski Türkçe adlı dönemin ilk kısmını oluşturur. Devamında Eski Uygur dönemi yaşanmıştır.
Adlandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]GökTürkçe, genel olarak Orhun ve Yenisey Yazıtları'nın yazıldığı dil için kullanılmaktadır.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]GökTürkçe, 552-744 yılları arasında Moğolistan'da yaşayan Göktürkler'in (Tukyular) yazdığı alfabedir. GökTürkçe yazılı belgeler 2. Göktürk Devleti döneminden kaldığından GökTürkçe kağanlığın resmî alfabesi hâlinde olmuştur. Kısacası, bu dönem, Göktürk Kağanlığı’nın hüküm sürdüğü dönemin sonuna kadar süren evreyi kapsar. Göktürkçenin en dikkat çeken özellikleri, kelime başlarındaki /t/ ve /k/ seslerinin henüz ötümlüleşmemiş; kelime içindeki /d/ sesinin ise sızıcılaşmamış olmasıdır.[1][2] Bu dönemde Türkçedeki asli uzunlukların belirtileri hâlâ gözlemlenebilir durumdadır.[3]
Söz varlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Eski Türkçenin bu alt döneminin söz varlığı, bilim dünyasınca bulunan eserlerden tespit edilmiştir. Tespit edilen metinlerin söz varlığının büyük çoğunluğu Türkçe kökenli sözleri içermekle birlikte[4] Türk dilleri araştırmacısı Mehmet Ölmez'e göre yaklaşık %20'si Göktürklere komşu kültürlerden alıntılanmıştır.[5] Ölmez alıntı kelimelerin başta Çince olmak üzere Soğdca, Moğolca ve Tibetçe gibi dillerden geldiği sonucuna ulaşmıştır.[5] Göktürkçe, ardılı Eski Uygurcaya kıyasla çok daha az sayıda Soğdca sözcük içermekte, ancak daha fazla Çince kökenli kelime ihtiva etmektedir. Bu Eski Uygurların Maniheizmi benimsemesine bağlanmıştır.[6]
Yazı
[değiştir | kaynağı değiştir]Göktürkçe denilen dönem, Orhun alfabesi ile kayda alınmıştır. Bu alfabede 38 harf vardır. Bunlardan dördü ünlü, otuz dördü de ünsüzdür. Beş tane de harf bileşiği vardır: lt, ny, nç, nt, ng. Göktürkçede harfler birbirlerine bitişik yazılmamışlardır; kelimeler, aralarına üst üste iki nokta (:) konularak ayrılmıştır. Sözcük başında ve içinde de ünlüler yazılmamıştır. Buna karşılık sözcük sonundaki ünlüler daima belirtilmiştir.
Orhun alfabesinin kökeni konusunda değişik görüşler ileri sunulmuştur. Kimi Türkolog ve dil bilimciler bu alfabenin Run harflerinden ya da Asur, Likya, Hitit alfabelerinden türetildiği görüşünü savunmuşlardır. Bazı diğer bilim adamları da Türk damgalarından doğduğu görüşünü benimsemişlerdir.[1] Göktürk Yazıtları'ndaki harfleri çözmeyi başaran bilim insanı, Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen'dir.
| Kullanım | Tamgalar | Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon) | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ünlüler |  |
A,E | /a/, /e/ | |||||
 |
I,İ | /ɯ/, /i/, /j/ | ||||||
 |
O,U | /u/, /o/, /w/ | ||||||
 |
Ö,Ü | /ø/, /y/, /w/ | ||||||
| Ünsüzler | Ünlü Uyumu | (¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile |
 |
 |
B¹ (ab) | /b/ | B² (eb) | /b/ |
 |
 |
D¹ (ad) | /d/ | D² (ed) | /d/ | |||
 |
 |
G¹ (ag) | /g/ | G² (eg) | /g/ | |||
 |
 |
L¹ (al) | /l/ | L² (el) | /l/ | |||
 |
|
N¹ (an) | /n/ | N² (en) | /n/ | |||
 |
|
R¹ (ar) | /r/ | R² (er) | /r/ | |||
 |
|
S¹ (as) | /s/ | S² (es) | /s/ | |||
 |
|
T¹ (at) | /t/ | T² (et) | /t/ | |||
 |
|
Y¹ (ay) | /j/ | Y² (ey) | /j/ | |||
| Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/ |
 |
 |
K (ak) | /q/ | K (ek) | /k/ | ||
Tüm ünlüler ile |
 |
-Ç | /ʧ/ | |||||
 |
-M | /m/ | ||||||
 |
-P | /p/ | ||||||
 |
-Ş | /ʃ/ | ||||||
 |
-Z | /z/ | ||||||
 |
-NG (eñ) | /ŋ/ | ||||||
| Birleşik Sesler | + Ünlü |  |
İÇ, Çİ, Ç | /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/ | ||||
 |
IK, KI, K | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
 |
 |
OK, KO, UK, KU, K |
/oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/ |
ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K |
/øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/ | |||
| + Ünsüz |  |
-NÇ | /nʧ/ | |||||
 |
-NY | /ɲ/ | ||||||
 |
-LT | /lt/, /ld/ | ||||||
 |
-NT | /nt/, /nd/ | ||||||
| Sözcük ayırma imi |  |
yok | ||||||
| (-) — Sadece sözcük sonunda | ||||||||
Diğer Türk dilleri ile karşılaştırılması
[değiştir | kaynağı değiştir]| GökTürkçe | Türkiye Türkçesi | Tuva Türkçesi | Kazak Türkçesi | Kaşkay Türkçesi | Kırımçak Türkçesi | Özbekçe | Azerbaycan Türkçesi |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bir | Bir | Bir | Bir | Bir | Bir | Bir | Bir |
| Eki | İki | İyi | Yeki | İki | Eki | Ikki | İki |
| Üç | Üç | Üş | Üş | Üç | Üç | Uch | Üç |
| Tört | Dört | Dört | Tört | Dört | Dort | To'rt | Dört |
| Beş | Beş | Beş | Bes | Beş | Beş | Besh | Beş |
| Altı | Altı | Aldı | Altı | Altı | Altı | Olti | Altı |
| Yeti | Yedi | Çedi | Jeti | Yedi | Yedi | Yetti | Yeddi |
| Sekiz | Sekiz | Ses | Segiz | Sekiz | Sekiz | Sakkiz | Səkkiz |
| Tokuz | Dokuz | Tos | Toğız | Dokuz | Tokuz | To'qqiz | Doqquz |
| On | On | On | On | On | On | O'n | On |
Eserler
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Yenisey Yazıtları
- Elegeş Yazıtları
- Çoyr Yazıtı
- Ongin Yazıtı
- Tonyukuk Yazıtı
- Kül Tigin Yazıtı
- Bilge Kağan Yazıtı
- Bömbögör Yazıtı
- Taryat Yazıtları
Metin örnekleri
[değiştir | kaynağı değiştir]| Göktürk Türkçesi |
|---|
| Üze teŋri basmasar, asra yer telinmeser, Türk bodun iliŋin törüŋin kim artatı udaçı erdi?[7] |
| Türkiye Türkçesi |
| Üstten gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim bozabilecek idi?[8] |
| Tuva Türkçesi |
| Üstten deer basbas bolza, aldından çer dejilbes bolza, Türk çonnarı, çurttun hooyluzun kım üreer?[9] |
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Göktürkçe Alfabe Deneme Sayfası 25 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Göktürkçe ve Göktürk Yazısı 23 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Göktürkçe Öğreniyorum - Görüntülü Dersler 31 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Göktürkçe Ses ve Şekil Bilgisi 20 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Orhun Yazıtları 31 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "Göktürkçe Ses ve Şekil Bilgisi | Orhun Türkçesi | Göktürk Dönemi Türk Dili". Simit Çay Edebiyat Etkinlikleri. 3 Ocak 2021. 20 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
- ^ Hunutlu, Ümit (30 Eylül 2018). "Türkçede "K- > G- ve T- > D- " Değişimleri ve Aykırılıkları Üzerine Düşünceler". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (63): 161-186. doi:10.14222/Turkiyat3934. ISSN 1300-9052.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Başdaş, Cahit (1 Ocak 2006). "Türkiye Türkçesinde Asli Uzunluk Belirtileri". Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. 52 (2004/2): 19-30. ISSN 0564-5050.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Yilmaz, Metin (2011). "Orhun yazıtlarının söz varlığı ile Çuvaşçanın söz varlığının fonetik açısından karşılaştırılması". Türk Dünyası Araştırmaları. 96 (191): 65-83. ISSN 0255-0644.
- ^ a b Olmez, Mehmet (1 Ocak 1999). "Foreign Elements in Old Turkic Inscriptions (3) // Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (3)". Türk Dilleri Araştırmaları, 9: 59-65. 5 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2023.
- ^ Ayazlı, Özlem (1 Ocak 2020). "Soğdca Bazı Sözcüklerin Eski Uygurcadaki İmlası / Orthography of Some Sogdian Words in Old Uyghur Turkic". International Journal of Old Uyghur Studies. doi:10.46614/ijous.743040
. 5 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2023.
- ^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 16.
- ^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 17.
- ^ Yavuz TANYERİ, Göktürk Yazısı ve Orhun Türkçesi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011, s. 134.