Gaslighting
| Makale serilerinden |
Gaslighting, bir psikolojik manipülasyon ve taciz yöntemidir. Bireyi kendi hafıza, algı ve akıl sağlığını sorgulayıp irdelemeye iten bir çeşit kötü yönlendirmedir. Bireyde veya seçilen grupta şüphe uyandırma, kalıcı inkâr, çelişki ve yalan yoluyla peyderpey dikte edilir ve fark edilmesi kimi zaman güçtür. Terimin adı, Gas Light (Gaz Lambası) adlı 1938 yapımı bir oyundan gelmektedir. Oyundaki erkek karakter eşini deli olduğuna ikna etmeye çalışır ve gaz lambasını söndürdüğünde eşi bunun gerçek değil uydurulmuş bir şey olduğunun farkına varır.
Gaslighting yaşanan ikili ilişkilerde baskın olan birey idealleştirme, değersizleştirme ve gözden çıkarma şeklindeki üç aşamayı izler. Baskın olma ve manipüle etme amacındaki birey ilk olarak birlikteliklerinin harika olduğu algısı yaratıp hayran olma safhasına geçer. Bir sonraki ve en zor olan evre, yani değersizleştirme evresinde hayranlık duyulan birey sorunlu, ideal olmayan ve hiçbir şeyi beceremeyen bir kişiye evriltilir. Gözden çıkarma safhasında ise mağdur terk edilerek yeni arayışlar içine girilir.[1] Bu dikteye maruz kalan kurbanlar sık sık kendilerini özür dilerken bulabilirler.[2]
Merriam-Webster online sözlüğünde gaslighting kelimesini arayanların sayısı 2022'de yüzde 1740 artınca kelime sözlük tarafından yılın kelimesi olarak belirlendi.[3]
Kişisel gelişim ve Amatör psikolojide
[değiştir | kaynağı değiştir]Gaslighting, kişisel ilişkilerde (romantik veya ebeveyn) ve işyeri ilişkilerinde ortaya çıkabilen bir dinamiği tanımlamak için kişisel gelişim ve amatör psikolojide kullanılan bir terimdir.[4][5] Gaslighting iki tarafı içerir: manipüle etmek için ısrarla yanlış bir anlatı ortaya koyan "manipülatör" ve bireysel kimliğini korumak için mücadele eden "gaslighting mağduru".[6][7] Gaslighting tipik olarak sadece eşit olmayan bir güç dinamiği söz konusu olduğunda veya mağdur manipülatöre saygı gösterdiğinde etkili olur.[8]
Gaslighting, ilişkilerde hem yaygın hem de önemli olan samimi bir anlaşmazlıktan çok farklıdır. Gaslighting şu açıdan farklılık gösterir:
- partnerlerden biri sürekli olarak diğer partnerin bakış açısını dinler ve dikkate alır;
- Partnerlerden biri sürekli olarak diğerinin algısını yadsıyarak hatalı olduğunda ısrar eder ya da duygusal tepkisinin mantıksız veya işlevsiz olduğunu söyler.
Gaslighting terimi, bir kereye mahsus bir davranış biçimini değil, daha çok uzun süreli bir davranış biçimini ifade etmek için kullanılır. Bununla birlikte, ikna yöntemleri gaslighting davranışının tanımlayıcı özelliğidir.[9] Zamanla, dinleyen partner genellikle anksiyete bozuklukları, depresyon veya düşük benlik saygısı ile ilişkilendirilen semptomlar sergileyebilir. Gaslighting, bir tarafın diğerinin algılarını manipüle etmesi bakımından gerçek ilişki anlaşmazlığından ayrılmaktadır.[8]
Psikiyatri ve Psikolojide
[değiştir | kaynağı değiştir]Gaslighting kelimesi klinik literatürde zaman zaman kullanılsa da Amerikan Psikoloji Derneği tarafından bir konuşma dili terimi olarak kabul edilmektedir.[10][11]
Bu terim 1970'lerden beri psikanalitik literatürde "bilinçli beyin yıkama niyetini" tanımlamak için kullanılmaktadır.[12]
Barton ve Whitehead, bir kişinin istem dışı psikiyatri hastanesine yatırılmasını sağlamak amacıyla, yakınlarından kurtulmak veya maddi kazanç elde etmek arzusuyla yapılan üç gaslighting vakasını bildirmiştir. Bu vakaların ilki, sevgilisiyle kaçabilmek için kocasına şiddet uyguladığı iftirasını atan bir kadındır. İkinci vaka, bar sahibi kocasının alkolik olduğunu iddia ederek onu terk etmek ve barın kontrolünü ele geçirmek isteyen bir kadındır. Üçüncü vaka ise, hafif bunama ve idrar kaçırma nedeniyle psikiyatri hastanesine sevk etmeden önce bir huzurevi sakinine müshil veren bir huzurevi yöneticisidir.[13][14]
Lund ve Gardiner, 1977 yılında, gaslighting üzerine yayınlanmış literatürün henüz seyrek olduğu bir dönemde, huzurevi çalışanları tarafından psikoz iddiasıyla defalarca zorla hastaneye yatırılan, ancak semptomları hastaneye yattıktan kısa bir süre sonra herhangi bir tedavi görmeden kaybolan yaşlı bir kadınla ilgili bir vaka raporu yayınlamıştır. Araştırmanın ardından, kadının 'paranoyasının', 15 yıl önce paranoid psikoz geçirdiğini bilen huzurevi çalışanları tarafından yapılan gaslighting'in sonucu olduğu ortaya çıkmıştır.[14] "Gaslighting: Bir Evlilik Sendromu" adlı araştırma makalesi, kadınların tepkilerinin kocaları ve erkek terapistler tarafından yanlış değerlendirilmesinin eşler üzerindeki etkisine dair klinik gözlemleri de içermektedir.[15] Diğer uzmanlar, terapistlerin değer ve tekniklerinin danışanlar için yararlı olduğu kadar zararlı da olabileceğini belirtmişlerdir.[16][17][18]
Theo L. Dorpat, 1996 tarihli Gaslighting, the Double Whammy, Interrogation and Other Methods of Covert Control in Psychotherapy and Analysis adlı kitabında, klinisyenlerin yönlendirmeden uzak eşitlikçi tutum ve yöntemler benimsemesini ve "hastalara aktif işbirlikçiler ve eşit ortaklar olarak muamele edilmesini" tavsiye etmektedir.[17] Şöyle yazıyor: "Terapistler [mağdurun] tepkilerini yanlış etiketleyerek mağdurun sıkıntısına katkıda bulunabilirler.... Bazı [mağdurlar için] eşin gaslighting davranışları 'sinir krizi' ve en kötü durumlarda intihar için bir reçete sağlar."[17] Dorpat ayrıca klinisyenleri, Psikoterapi ve Analizde sorgulama ve diğer gizli kontrol yöntemlerini kullanırken hastaların kasıtsız olarak istismar edilmesi konusunda uyarmaktadır, çünkü bu yöntemler hastalara saygı duymak ve onlara gerçekten yardımcı olmak yerine onları kurnazca baskı altına alabilir.[17]
Gaslighting'in tehlikelerine ilişkin küresel farkındalığın artması tüm psikologlar tarafından coşkuyla karşılanmamış, bazıları terimin aşırı kullanımının anlamını zayıflatabileceği ve bu tür istismarın ciddi sağlık etkilerini en aza indirebileceği konusunda uyarılarda bulunmuştur.[19]
Motivasyon
[değiştir | kaynağı değiştir]Gaslighting anı kontrol etmenin, çatışmayı durdurmanın, kaygıyı hafifletmenin ve kontrolde hissetmenin bir yoludur. Bununla birlikte, genellikle sorumluluğu saptırır ve diğer kişiyi aşağılar.[20] Bazıları kişisel şiddet de dahil olmak üzere olayları inkâr ederek partnerlerini hedef gösterebilirler.[21]
Öğrenmiş davranış
[değiştir | kaynağı değiştir]Gaslighting öğrenilmiş bir davranıştır. Manipülatör bir sosyal öğrenme öğrencisidir. Bunu görürler, kendileri deneyimlerler ya da tesadüfen rastlarlar ve hem öz düzenleme hem de karşılıklı düzenleme için işe yaradığını görürler.[20] Araştırmalar, eşlerden birinin veya her ikisinin de uyumsuz kişilik özelliklerine sahip olduğu çiftlerde gaslighting'in daha yaygın olduğunu göstermiştir.[22] Bu kişiler, başkalarını kendi algılarından şüphe duymaya ikna etmeye yatkındır ve bu konuda ustadırlar.[23]
Rehabilitasyon
[değiştir | kaynağı değiştir]Gaslighting içeren bir durumdan kurtulmak zor olabilir:
- Gaslighting mağdurları daha fazla duygusal farkındalık ve özdenetim kazanmalıdır.[20]
- Gaslighting mağdurları gerçekliklerini doğrulamak için başkalarına ihtiyaç duymadıklarını öğrenmeli ve kendi gerçekliklerini tanımlama konusunda öz güven ve özgüven kazanmalıdır.[20][24]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Kadınlar anlatıyor: Aşk mı, tutku mu yoksa psikolojik manipülasyon yollu baskı mı?". BBC Dergi. 22 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2018.
- ^ "Gençlerle Güvenli İlişkiler Üzerine Çalışmak" (PDF). Cinsel Şiddetle Mücadele Derneği. s. 50. 22 Ekim 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2018.
- ^ Bhattacharya, Ananya (28 Kasım 2022). "How gaslighting came to encapsulate the spirit of 2022". AFP. 2 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2022.
- ^ Portnow, Kathryn E. (1996). Dialogues of doubt: the psychology of self-doubt and emotional gaslighting in adult women and men (EdD). Cambridge, MA: Harvard Graduate School of Education. OCLC 36674740. ProQuest 619244657.
- ^ "Gaslighting at Work—and What to Do About It". Harvard Business Review. 2021. 14 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2021.
- ^ DiGiulio, Sarah (13 Temmuz 2018). "What is gaslighting? And how do you know if it's happening to you?". NBC News. 31 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2018.
- ^ Sarkis, Stephanie (2018). Gaslighting: Recognize Manipulative and Emotionally Abusive People – and Break Free. Da Capo Press. ISBN 978-0-7382-8466-8. OCLC 1023486127.
- ^ a b Stern PhD, Robin (19 Aralık 2018). "I've counseled hundreds of victims of gaslighting. Here's how to spot if you're being gaslighted. Gaslighting, explained". Vox. 26 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2019.
- ^ Haupt, Angela (15 Nisan 2022). "How to recognize gaslighting and respond to it". The Washington Post. 24 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2022.
- ^ "APA Dictionary of Psychology". APA.org. American Psychological Association. 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2021.
- ^ Holland, Brenna (2 Eylül 2021). "For Those Who Experience Gaslighting, the Widespread Misuse of the Word Is Damaging". Well + Good. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2021.
- ^ Shengold, Leonard L. (1979). "Child Abuse and Deprivation: Soul Murder". Journal of the American Psychoanalytic Association. 27 (3). s. 542. doi:10.1177/000306517902700302. PMID 512287. 19 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2023.
Weinshel, in a series of unpublished papers, designates a conscious intent to brainwash as 'gaslighting.'
- ^ Barton, Russell; Whitehead, J. A. (21 Haziran 1969). "The gas-light phenomenon". The Lancet. 293 (7608). ss. 1258-1260. doi:10.1016/S0140-6736(69)92133-3. ISSN 0140-6736. PMID 4182427. 28 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2023.
- ^ a b Lund, C. A.; Gardiner, A .Q. (1977). "The Gaslight Phenomenon: An Institutional Variant". British Journal of Psychiatry. 131 (5). ss. 533-34. doi:10.1192/bjp.131.5.533. PMID 588872.
- ^ Gass PhD, Gertrude Zemon; Nichols EdD, William C. (18 Mart 1988). "Gaslighting: A marital syndrome". Contemp Family Therapy. Cilt 8. ss. 3-16. doi:10.1007/BF00922429. 15 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ Barlow, D. H. (January 2010). "Special section on negative effects from psychological treatments". American Psychologist. 65 (1). ss. 13-49. doi:10.1037/a0015643. PMID 20063906.
- ^ a b c d Dorpat, Theodore L. (1996). Gaslighting, the Double Whammy, Interrogation, and Other Methods of Covert Control in Psychotherapy and Psychoanalysis. Northvale, New Jersey: Jason Aronson. ISBN 978-1-56821-828-1. OCLC 34548677. Erişim tarihi: 24 Nisan 2021.
- ^ Basseches, Michael (April 1997). "A developmental perspective on psychotherapy process, psychotherapists' expertise, and 'meaning-making conflict' within therapeutic relationships: part II". Journal of Adult Development. 4 (2). ss. 85-106. doi:10.1007/BF02510083. Basseches coined the term "theoretical abuse" as a parallel to "sexual abuse" in psychotherapy.
- ^ "Gaslight". Oxford English Dictionary. 19 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2021.
Etymology: from the title of George Cukor's 1944 film Gaslight
- ^ a b c d Stern PhD, Robin (19 Aralık 2018). "I've counseled hundreds of victims of gaslighting. Here's how to spot if you're being gaslighted. Gaslighting, explained". Vox. 26 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2019.
- ^ Jacobson, Neil S.; Gottman, John M. (1998). When Men Batter Women: New Insights into Ending Abusive Relationships. Simon and Schuster. ss. 129-132. ISBN 978-0-684-81447-6. Erişim tarihi: 6 Ocak 2014.
- ^ Miano, Paola; Bellomare, Martina; Genova, Vincenzo Giuseppe (2 Eylül 2021). "Personality correlates of gaslighting behaviours in young adults". Journal of Sexual Aggression. 27 (3). ss. 285-298. doi:10.1080/13552600.2020.1850893. ISSN 1355-2600. 13 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2022.
- ^ Stout, Martha (14 Mart 2006). The Sociopath Next Door. Random House Digital. ss. 94-95. ISBN 978-0-7679-1582-3. 13 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2014.
- ^ Nelson, Hilde L. (March 2001). Damaged identities, narrative repair. Cornell University Press. ss. 31-32. ISBN 978-0-8014-8740-8. 13 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2014.