Tlingitler
 Çilkat dokuması bataniyeye satılan Taku kabilesinin (Tʼaaḵu Ḵwáan) resisi Chief Anotklosh, Juneau, Alaska, yaklaşık 1913 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Alaska | 10.000[1] |
 Kanada | 1.000[1] |
| Diller | |
| Din | |
Tlingitler (Tlingitçe Lingít, Łingít ; İngilizce: Tlingit, Tlinkit, Rusça тлинкиты tlinkitı, тлингиты tlingitı, колоши koloşi), Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin güneydoğusunda Alexander Takımadaları'nda ve Kanada'nın Britanya Kolumbiyası eyaletinin kuzeybatısı ile Yukon eyaletinin güneyinde ılıman yağmur ormanlarında karmaşık avcı ve toplayıcı kültür geliştiren, Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri (Kıyı Tlingitleri) ya da Subarktik Kızılderilileri (İç Tlingitleri) kültür grubundan, anasoylu,[2] önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olan, Na-Dene halkları dil gubundan Kızılderili halkı. En yakın akrabaları dilce Na-Dene dillerini oluşturan Eyaklar ile Atabasklardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre toplam sayıları 11.000 kişidir ve Alaska'daki 10.000 kişilik nüfustan 300 kadarı, Kanada'daki 1.000 kişilik nüfustan ise 75 tanesi anadillerini konuşabiliyor.[1] Tlingitlerle Avrupalıların ilk karşılaşması Rus İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası (1733 – 1867) döneminde 1741 yılında Ruslarla olmuştur. Totem direği ile Çilkat dokuması sanatıyla öne çıkarlar.
Tlingitler kültürel açıdan 2 ana gruba ayrılır[3] ve her biri ayrı halklar olarak da addedilir:[4]
- Kıyı Tlingitleri ya da Deniz Tlingitleri veya Asıl Tlingitler (Tlingitçe Lingít ya da Eilʼká Ḵwáan < éilʼká ḵwáan «deniz sakinleri / saltwater people», İngilizce Coastal Tlingit, Maritime Tlingit, Tlingit proper) Pasifik Kuzeybatısı Kızılderilileri kültür grubundandır ve tipik yağmur ormanı geçimi sürdürürler. Çoğunlukla Alaska'da yaşarlar ve komşularını etlilemişlerdir. Geleneksel olarak 3 alt gruba ayrılırlar: Gulf Coast, Northern, Southern Coastal Tlingit. Kıyı Tlingitleri kültürel açıdan komşu halkları da etkilemiştir: Tlingitleşmiş Eyaklar (Tlingitized Eyak) ile Tlingitleşmiş Güney Tuçonları (Tlingitized Southern Tutchone).
- İç Tlingitleri ya da Kara Tlingitleri (Tlingitçe Łingít ya da Daḵká Ḵwáan < daaḵ-ká ḵwáan «iç sakinleri / inland-people», İngilizce Inland Tlingit, Interior Tlingit) Subarktik Kızılderilileri kültür grubundandır ve Atabasklar gibi tayga geçimi sürdürürler. Kanada'da yaşarlar ve komşularından etkilenmişlerdir.
Köken bilimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Tlingit, Tlinkit adı kendilerine verdikleri Lingít,[5] (Tetlin lehçesinde: Łingít) adına dayanır ve «people of the tides»[6] anlamındadır. Sibirya'daki Türk halklarından olan Telengitlerin adına benzese de her ikisini birbirine karıştırmamak gerekir.[kaynak belirtilmeli]
Koloş < Kolosh adı Rusların verdiği Колоши (Koloşi) adından gelir ve bu da Supikçe kulut'ruaq («labret») sözüne dayanır. Tlingitlere Supikler Swaciit derler. Koloş adı Almancada Koulischen biçiminde 1796 tarihli haritada geçer.[7]
Kabileleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Tlingit kabileleri (Ḵwáan):
| Ḵwáan | IPA | İngilizce çevirisi | Yerleşimleri | İngilizcedeki eski adları |
|---|---|---|---|---|
| G̱alyáx̱ Ḵwáan | qaɬjáχ qʰʷáːn | Salmon Stream Tribe | Yakataga-Controller Bay area | Kaliakh |
| Xunaa Ḵwáan (a.k.a. Ḵáawu) | xunaː qʰʷáːn | Tribe or People from the Direction of the North Wind | Hoonah | Hoonah people |
| S'awdáan Ḵwáan | sʼawdáːn qʰʷáːn | Dungeness Crab Town Tribe | Sumdum | Sumdum |
| Tʼaḵjik.aan Ḵwáan | tʼaqtʃikʔaːn qʰʷáːn | Coast Town Tribe | northern Prince of Wales Island | Tuxekan |
| Laax̱aayík Ḵwáan | ɬaːχaːjík qʰʷáːn | Inside the Glacier People | Yakutat area | Yakutat |
| Tʼaaḵu Ḵwáan | tʼaːqʰu qʰʷáːn | Geese Flood Upriver Tribe | Taku | Taku Tlingit, Taku people |
| Xutsnoowú (a.k.a. Xudzidaa) Ḵwáan | xutsnuːwú qʰʷáːn | Brown Bear Fort a.k.a. Burnt Wood Tribe | Angoon | Hootchenoo people, Hoochenoo, Kootznahoo |
| Hinyaa Ḵwáan | hinjaː qʰʷáːn | Tribe From Across The Water | Klawock | Henya |
| G̱unaax̱oo Ḵwáan | qunaːχuː qʰʷáːn | Among The Athabascans Tribe | Dry Bay | Gunahoo people, Dry Bay people |
| Deisleen Ḵwáan | tesɬiːn qʰʷáːn | Big Sinew Tribe | Teslin | Teslin Tlingit, Teslin people, Inland Tlinkit |
| Shee Tʼiká (a.k.a. Sheetʼká) Ḵwáan | ʃiː tʼikʰá qʰʷáːn | Outside Edge of a Branch Tribe | Sitka | Sitka, Shee Atika |
| Shtaxʼhéen Ḵwáan | ʃtaxʼhíːn qʰʷáːn | Bitter Water Tribe | Wrangell | Stikine people, Stikine Tlingit |
| Jilḵáat Ḵwáan | tʃiɬqʰáːt qʰʷáːn | Chilkat Tribe | Klukwan | Chilkat people |
| Áa Tlein Ḵwáan | ʔáː tɬʰeːn qʰʷáːn | Big Lake Tribe | Atlin | Taku River Tlingit, Inland Tlinkit |
| Ḵéex̱ʼ Kwáan | qʰíːχʼ qʰʷáːn | The Opening of the Day (Dawn) Tribe a.k.a. The Town That Never Sleeps | Kake | Kake people |
| Taantʼa Ḵwáan | tʰaːntʼa qʰʷáːn | Sea Lion Tribe | Fort Tongass (önce) & Ketchikan (şimdi) | Tongass people |
| Jilḵoot Ḵwáan | tʃiɬqʰuːt qʰʷáːn | Chilkoot Tribe | Haines | Chilkoot people |
| Áakʼw Ḵwáan | ʔáːkʼʷ qʰʷáːn | Small Lake Tribe | Auke Bay | Auke people |
| Kooyu Ḵwáan | kʰuːju qʰʷáːn | Stomach Tribe | Kuiu Island | Kuiu people |
| Saanyaa Ḵwáan | saːnjaː qʰʷáːn | Southward Tribe | Cape Fox Village (önce) & Saxman (şimdi) | Saanya Kwaan, owns Saxman Corporation, which owns Cape Fox Corporation |
Dil ve Eğitim
[değiştir | kaynağı değiştir]Hem Kıyı Tlingitleri (Büyük Kuzey Tlingitçesi, Uzak Kuzey Tlingitçesi ve Güney Tlingitçesi) hem de İç Tlingitleri (İç Tlingitçesi) aynı dilin farklı lehçelerini konuşurlar. 2012 rakamlarına göre Tlingitçeyi akıcı biçimde konuşanların sayısı 200 kişidir ve bu sayıya yarım bilenler ya da sonradan öğrenen dilciler dahil değildir.[8]
Şirketleşme
[değiştir | kaynağı değiştir]Rus Amerikası döneminde ABD'nin Ruslarla birlikte idare ettiği Alaska'yı 1867 yılında Rus İmparatorluğundan satın almasından bu yana 100 yıldır çözülemeyen yerlilerinin (Alaska Eskimoları ve Alaska Kızılderililerinin) toprak taleplerini çözmek üzere ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde başkan Richard Nixon tarafından imzalanarak yürülüğe giren ve ABD tarihinin en büyük toprak talebini karşılayan yasa olan Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği kurulan Alaska Yerli Bölge Şirketlerinden Tinglit-Haida Central Council hükûmetinin ortak işletmesindeki Sealaska Corporation yerli bölge şirketi Haydalar ile Tlingitlere ait olup buna bağlı 12 köy şirketinden 2 tanesi (Haida Corporation ile Kavilco Inc.) hariç hepsi Tlingitlerindir. Köy şirketleri topraklarının yüzey hakkına sahiptir, fakat bölge şirketleri hem köy şirketlerinin hakkına hem de toprakların yeraltı hakkına sahiptir.
| Yerli Köy Şirketi | Yerleşim | Yerli Bölge Şirketi |
|---|---|---|
| Cape Fox Corporation | Saxman | Sealaska Corporation |
| Ganawas Corporation | Knight Island | Sealaska Corporation |
| Huna Totem Corporation | Hoonah | Sealaska Corporation |
| Kake Tribal Corporation | Kake | Sealaska Corporation |
| Klawaock Heenya Corporation | Klawock | Sealaska Corporation |
| Klukwan, Inc. | Klukwan | Sealaska Corporation |
| Kootznoowoo Inc. | Angoon | Sealaska Corporation |
| Shaan-Seet Inc. | Craig | Sealaska Corporation |
| Shee Atiká, Inc. | Sitka | Sealaska Corporation |
| Yak-tat Kwaan Inc. | Yakutat | Sealaska Corporation |
Sanat
[değiştir | kaynağı değiştir]
Hem Alaska yerli sanatı hem de Pasifik Kuzeybatısı sanatı içerisinde ela alınan Tlingitlerde sanat çalışmaları daha çok fonksiyoneldir. Deriden giyim kuşam ürünleri ile ağaçtan oyma kano ve özellikle de totem direği en çok tanınan ve örnekleri dünyanın değişik müzelerinde görülen sanat eserleridir. Geleneksel yontma aracı olarak denizkabuğu, taş ve kemikten yapılan bıçak, yontu malzemesi olarak da yabani koyun ve keçi kemikleri de kullanılsa da daha çok ağaç tercih edilir. Kano ve totemlerde kullanılan ağaç olarak yöredeki mazı (Thuja) türleri olan Batı mazısı ve boylu mazı tercih edilir. Ahşaba yemek tadını geçirmediği için kap kacak daha çok kızılağaçtan yapılır.[10] Geleneksel Tlingit kültürü sözlü tarihe dayandığından totemler genellikle bir hikâye anlatımını tasvir eder.[11] Bir Tlingit kabilesi (ḵwáan) olan Çilkatlar (Jilḵáat Ḵwáan) tarafından geliştirilen ve sonra da diğer Tlingitlere ve Hayda ile Çimşiyanlara da geçen Çilkat dokuması adı verilen dokuma örnekleri Alaska yerli sanatının en çok tanınan örneklerindendir.
Genetik
[değiştir | kaynağı değiştir]HLA I ve HLA II genlerinin yanı sıra HLA-A, -B ve -DRB1 gen frekanslarının genetik analizleri, Japonya'daki Aynu halkını, özellikle Pasifik Kuzeybatı kıyısındaki Tlingit gibi bazı Amerikan yerli halklarıyla ilişkilendirmektedir. Bilim insanları, Aynu ve Tlingit'in ana atasının Güney Sibirya'daki Paleolitik gruplara kadar uzanabileceğini öne sürüyorlar.[12]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Dipnotlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;refAnlcpopisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Pritzker, 210
- ^ James A. Crippen (2010), Lingít Yoo X̱ʼatángi / A Grammar of the Tlingit Language 2 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Map of B.C. First Nations". 29 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2012.
- ^ "Lingít Yoo X'atángi: The Tlingit Language." 7 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sealaska Heritage Institute. (retrieved 3 December 2009)
- ^ Pritzker, 208
- ^ Shelikhov, Gregorii Ivanovich and Richard A. Pierce. A Voyage to America 1783–1786. Kingston: Limestone Press, 1981.
- ^ James A. Crippen (2012), Tlingitology Seminar Lecture Notes, 1–11 May 7 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 29 June 2012 (Situation: circa 200 fluent speakers (excluding semi-speakers, learners, etc.))
- ^ "Tommy Joseph." 15 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Alaska Native Artists. (retrieved 27 December 2009
- ^ "More About the Tlingit Native American Art". 6 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2008.
- ^ Corser, H.P. Totem Lore of the Alaska Indians.
- ^ "Genetic link between Asians and Native Americans: Evidence from HLA genes and haplotypes". ResearchGate (İngilizce). Erişim tarihi: 17 Eylül 2019.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- de Laguna, Fredericæ. "Tlingit." Suttles, Wayne, ed. Handbook of North American Indians, Vol. 7: Northwest Coast. Washington, D.C.: Smithsonian Institution, 1990: 203-28. ISBN 0-87474-187-4.
- Boyd, Robert Thomas. The Coming of the Spirit of Pestilence: Introduced Infectious Diseases and Population Decline among Northwest Coast Indians, 1774-1874. 13 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Seattle: University of Washington Press, 1999. ISBN 978-0-295-97837-6.
- Pritzker, Barry M. A Native American Encyclopedia: History, Culture, and Peoples. Oxford: Oxford University Press, 2000: 286-7. ISBN 978-0-19-513877-1.
- Kan, Sergei. "Shamanism and Christianity: Modern-Day Tlingit Elders Look at the Past." 4 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Klass, Morton and Maxine Wiesgrau, eds. Across The Boundaries Of Belief: Contemporary Issues In The Anthropology Of Religion. Boulder, CO: Westview Press, 1999. ISBN 978-0-8133-2695-5.
