Гыйракта ислам

Гыйракта ислам (гарәп. الإسلام في العراق‎) — Гыйрак территориясендә ислам дине. Рәсми мәгълүматлар буенча, Гыйрак халкының (40 млн 222 мең кеше) 95,70 % ы (38 млн 465 мең кеше) (бөтендөнья мөселманнарының 1,90 % ы) — Ислам дине тарафдары (2020)^[1]. Ислам – Гыйракның дәүләт дине.

Тарих

Габбәсиләр хәлифәлеге(ингл.)татар.. 850 ел

Гыйрактагы Ислам тарихы 1400 еллык вакытны эченә ала. Гыйракта Ислам дине барлыкка килү Мөхәммәд пәйгамбәр (632 елда вафат булган) яшәгән чорга туры килә. Гыйрак мөселманнары Исламның ике агымына карый: шигыйлар (күбесенчә Көньяк һәм Көнчыгыш Гыйракта) һәм сөнниләр (күбесе Төньяк һәм Көнбатыш Гыйракта).

Изге урыннар

Гыйракның берничә шәһәре шигыйлар өчен дә, сөнниләр өчен дә әһәмиятле шәһәрләр булып тора. Габбәсиләр хәлифәлеге(ингл.)татар. башкаласы (762–796, 809–836, 892–1258 елларда) булган Багдад күп гасырлар дәвамында Ислам мәгарифе һәм фән үзәге саналган. Багдадның Кадимия районында XVI гасырда төзелгән Кадимия мәчетендә(ингл.)татар. (Алтын мәчет) шигыйларның җиденче имамы Муса әл-Кадим һәм тугызынчы имамы Мөхәммәд Тәкый каберләре урнашкан.

Шигыйлар Кәрбәла шәһәрен Мәккә, Мәдинә, Иерусалим һәм Ән-Нәҗәфтән соң иң изге шәһәрләрнең берсе итеп саный, чөнки биредә 680 елда Кәрбәлә сугышы(ингл.)татар. вакытында Язид ибн Мөавия гаскәриләре Мөхәммәт пәйгамбәрнең оныгы, дүртенче хәлиф имам Гали ибне Әбү Талиб улы имам Хөсәен ибн Галинең башын кискән, аның җитмеш ике тарафдарын үтергән^[2].

Нәҗәф шәһәре шигыйларның беренче имамы Гали ибне Әбү Талиб җирләнгән урын буларак билгеле. Хәзерге вакытта бу шәһәр бөтен шигый ислам дөньясыннан зур хаҗ кылу үзәге булып тора, һәм бары тик Мәккә һәм Мәдинә генә мөселман хаҗиларын күбрәк кабул итә дип санала.

Нәҗәф һәм Кәрбәлә шәһәрләре традицион рәвештә Багдадтагы баасист хакимнәренә каршы тора. Алар Ислам дине галимнәре өчен әйдәп баручы үзәкләр булып торалар.

Шигыйләр Гашура көнне Кәрбәләдәге вакыйгаларга, өченче имам Хөсәен һәм аның тарафдарлары үлеменә багышланган матәм үткәрәләр. Бу йола мөхәррәмнең 1 нән 10 на кадәр дәвам итә. Бу көннәрдә мөнәҗәтләр, догалар укыла. Шулай ук Шахсәй-вахсәй үткәрелә. Миллионлаган мөселман-шигыйлар Кәрбәләдәге Хөсәен мәчете тирәсендә җыела. Сөнниләр бу көнне ураза тотарга тырыша, чөнки бу көндә ураза тоту бик саваплы булып санала.

Хак хәлифәлекнең(ингл.)татар. башкаласы (656–661) булган Күфә шәһәрендә бөтен дөнья буенча күп санда мөселман-сөнниләр өчен мәзһәбкә нигез салган танылган галим Әбү Хәнифә (699—767) яшәгән.

Самәрра шәһәрендә шигыйларның унынчы имамы Гали әл-Һади(ингл.)татар. һәм унберенче имамы Хәсән әл-Әскәри(ингл.)татар., уникенче (соңгы) имамы Мөхәммәд Мәһди(ингл.)татар. җирләнгән. Шәһәр — мөселманнар өчен мөһим хаҗ үзәге, шигыйлар һәм сөнниләр өчен иң хөрмәтле урыннарның берсе.

Басра шәһәре янында 656 елның 7 ноябрендә мөселманнар арасында Дөя сугышы(ингл.)татар. исемен алган бәрелеш була, анда Гайшә бинте Әбү Бәкер дә катнаша^[3].

Хәзерге заман

Гыйракның 75 % халкы —Гыйрак яки Месопотамия гарәпләре. Башка эре этник төркемнәргә көрдләр (17 %), төрекмәннәр (3 %), ассириялеләр (2 %) һәм фарсылар (2 %) керә. Илнең көньяк өлешендә 20 000 тирәсе сазлык гарәпләре, 2500 чечен яши. Көньяк Гыйрак IX гасырда коллардан барлыкка килгән, чыгышлары белән Төньяк Африкадан булган гыйраклылар җәмгыяте өчен туган йорт булып тора. 1940-елларда Гыйракта 150 000 яһүд яшәгән, алар барысы да диярлек илдән чыгып киткән.

Гыйракның рәсми теле — гарәп теле, халыкның 10—15 % ы көрд телендә сөйләшә (шулай ук рәсми рәвештә кулланыла).

Ислам ил халкының 95 % ы арасында таралган дин булып тора. Мөселман булмаган кешеләр (нигездә, Ассирия христианнары) халыкның 5 % ын тәшкил итә. Гыйракның христианнар җәмгыяте 2000 елга якын яши, һәм аларның күбесе Месопотамия ассириялеләреннән килеп чыккан. Мөселманнарның 65 % ы - шигыйлар, 35 % ы-сөнниләр. Гыйракта шигыйлар өчен изге булган ике урын — Нәҗәф һәм Кәрбәла бар.

Гыйракның чит илләрдә зур диаспорасы бар. 2003 елда АКШ һәм аның союздашларының Гыйракка керүеннән(ингл.)татар. соң 2 млн гыйраклы, шул исәптән христианнарның яртысы илен ташлап киткән, Иорданиядә, Сүриядә, АКШта (59 мең кеше «качак» статусы алган) сыену урыны тапкан. Гыйракның үзендә 160 мең Сүрия качагы яши ^[4].

Гыйрак шигыйларының сәяси фиркасе — Ислам дәгъвәт фиркасе 1958 елда төзелгән. 2006 елда ил хөкүмәтен төзегән.

Гыйрак сөнниләренең сәяси фиркасе — Гыйрак ислам фиркасе(ингл.)татар. 1960 елда төзелгән, 1961—2003 елларда тыелган булган.

Галерея

Гыйрак мәчетләре
Имам Хөсәен мавзолее,
Кәрбәла
Имам Гали мәчете,
Нәҗәф
Самәрра шәһәренең Зур мәчете

Сылтамалар

Central statistics organization. Ministry of planning 2020 елның 4 март көнендә архивланган.(ингл.)
Middle East :: Iraq. 2018 елның 24 декабрь көнендә архивланган. The World Factbook(ингл.)

Искәрмәләр

↑ Muslim Population By Country 2020 2019 елның 1 сентябрь көнендә архивланган.(ингл.)
↑ Karbala and Najaf: Shia holy cities. bbc.co.uk, 20.04.2003(ингл.)
↑ Личночти Ислама. 2020 елның 30 сентябрь көнендә архивланган. islamnaneve.com(рус.)
↑ Iraq Religion, Economy and Politics(ингл.)

[1] Muslim Population By Country 2020 2019 елның 1 сентябрь көнендә архивланган.(ингл.)

[2] Karbala and Najaf: Shia holy cities. bbc.co.uk, 20.04.2003(ингл.)

[3] Личночти Ислама. 2020 елның 30 сентябрь көнендә архивланган. islamnaneve.com(рус.)

[4] Iraq Religion, Economy and Politics(ингл.)

[1]

[2]

[3]

[4]

Азиядә ислам
Дәүләтләр	Азәрбайҗан • Әрмәнстан • Әфганстан • Бәһрәйн • Бангладеш • БГӘ • Бутан • Бруней • Вьетнам • Гөрҗистан • Гыйрак • Индонезия • Иран • Израиль • Иордания • Йәмән • Казакъстан • Камбоджа • Катар • Кипр • Көньяк Корея • Күвәйт • Кыргызстан • Кытай (Тибет) • Көнчыгыш Тимор • Лаос • Ливан • Мисыр • Малайзия • Мальдивлар • Монголия • Мьянма • Непал • Оман • Пакистан • Россия Федерациясе • Сингапур • Согуд Гарәбстаны • Сүрия • Таҗикстан • Таиланд • Төньяк Корея • Төрекмәнстан • Төркия • Үзбәкстан • Филипин • Һиндстан • Шри-Ланка • Япония
Буйсынган территорияләр	Гонконг • Кокос утраулары • Макао • Раштуа утравы • Британия биләмәләре
Танылмаган һәм өлешчә танылган илләр	Абхазия • Көньяк Осетия • Тайвань • Таулы Карабаг • ТКТҖ • Фәлистыйн