Tatarstan mädäniäte

Din

Tatar xalqınıñ borınğı babaları, uydırma-xorafatlarğa ışanıp, äylänä-tirä dönyanı canlı itep kürgännär. Alarnıñ küzallawlarınça, törle küreneşlär b-n ilahi köçlär idarä itkän, kük allası Täñre - baş alla sanalğan (k. Mäcüsilek). 8-9 yözlärdä bolğarlar cirenä íslam dine ütep kerä başlí. 922 yılda İdel buyı Bolğarında íslam däwlät dine dip iğlan itelä. Şunnan soñğı Tatar däwlätlärendä íslam dine ruxi-mädäni wazífanı başqarıp kilä. 16 yözdä Tatar xanlıqların Rus däwläte üzenä buysındırğannan soñ, Tatar xalqı mäktäp-mädräsälären, mäxällälären, ruxaníların yuğalta, ruxi tormışı fäqirlänä bara. Patşa xökümäte häm prawoslawie çirkäwläre tarafınnan dini häm milli ezärlekläwlär näticäsendä möselman xalıqları küp tapqırlar baş kütärergä mäcbür bula. 1773 yılda Sinod färmanı basılıp çığa, 1788 yılda Ufa şähärendä möselmannarnıñ Diniä näzaräte oyıştırıla (k. Räsäy häm BDBnıñ Europa illäre möselmannarı Üzäk diniä näzaräte), bu inde íslam dineneñ räsmi tanıluın añlata. 1992 yılğa qädär bu näzarät Eçke Räsäy häm Seber möselman cämğiätlärenä citäkçelek itä. 20 yöz başında Qazan ğubernasında ğına da 1152 mäçet eşli. 16 yözneñ 2 nçe yartısında töbäktä xristian dine tarala başlí. 1555 yılda Qazan yıparxiäse oyıştırıla (k. Xristianlaştıru säyäsäte). 20 yöz başında Tatarstan terr-yäsendä Qazan, Vyatqa, Samara, Sember häm Ufa yıparxiälärenä qarağan 600 prawoslawie mäxälläse häm 30 monastır' eşläp kilä. Sowet däwläteneñ din ölkäsenä qağılışlı säyäsäte RSFSR XKSnıñ "Çirkäwne däwlättän häm mäktäpne çirkäwdän ayıru turında"ğı ("Ob otdelenii serkwi ot ğosudarstwa i şqolı ot serkwi", 1918) dekretı h.b. doqumentlar b-n bilgelänä. Dinneñ cämğiät tormışına yoğıntısı şaqtí çiklänä. 1980 yıllar axırına Tatarstanda terkälgän 38 dini cämğiät kenä qala (18 möselman, 15 prawoslawie, 1 protestant h.b.). 1990 yıllar başınnan dini konfessílarnıñ eşçänleklären cäyelderü öçen yaña mömkinleklär tua. 1992 yılda Tatarstan Republígı möselmannarınıñ Diniä näzaräte tözelä häm ul 2001 yılda räsmiläşterelgän 804 möselman cämğiäten berläşterä. Qazan yıparxiäsenä 175 dini cämğiät kerä. TRda prawoslawieneñ iske tärtip tarafdarları (staroobryadçılar), katolíklar, lyüterännar, baptistlar, adwentistlar, yähüdilär, buddistlar h.b. dini cämğiätläre dä bar. 1990 yıllarda Bahawiä, Äxmädiä, Soñğı Ğähed h.b. dini xäräkät häm ağımnar tarala başlí.

Ädäbiät

Tatar ädäbiätı xalıq awız ícatına, törki xalıqlarnıñ ädäbi baylığın täşkil itkän urta ğasırlardağı ğomumtörki mädäni yazma yädkärlärgä (S.Baqırğäni, Y.Balasağuní, M.Qaşğäri, S.Yügnäki, Ä.Yäsäwi h.b.) barıp totaşa. İdel buyı Bolğar däwläte mädäniäteneñ oluğ yädkäre - Qol Ğälineñ mäşhür "Qíssai Yosıf" poeması. Tatar ädäbiätınıñ üseşendä Altın Urda däwere möhim urın alıp tora. Ul zamanda ícat itelgän humanistik äsärlär: N.Rabğuzínıñ "Qíssasel-änbiä", Qotbnıñ "Xäsräw wä Şirin", Mäxmüd Bolğärinıñ "Nähcel-färadis", Xisam Kyätibneñ "Cömcömä soltan", Säyf Saraínıñ "Gölestan bit-törki" häm "Söhäyl wä Göldersen" poema häm dastannarı. Altın Urda cimerelgännän soñ Qazan qalası Tatar mädäniäte üzägenä äwerelä. Bu däwer näfis ädäbiätta Möxämmädyar, Ömmi Kamal häm Qolşärif ícatları b-n xaraqterlı. 1552 yılda Qazan xanlığı tar-mar itelgäç, Tatar xalqın märxämätsez izü başlana, ädäbi xäräkät isä ruxi torğınlıq kiçerä, dini sufíçılıq yünäleşe östenlek ala. 17 yözneñ 2 nçe yartısınnan başlap Mäwla Qolí, Utız İmäni, Äbelmänix Qarğalí, Hibatulla Salíxov, Şämsetdin Zäki, Ğäli Çoqrí h.b.nıñ ícatlarında ädäplelek wä insaflılıq ölgese bulırday obraz tudıruğa omtılış yasala; türälärneñ kimçelekläre tänqitlänep, humanizmğa mädxiä cırlana. 18-19 yözlärdä Tatar ädäbiätında Şäreq romantízmı tradísíları östenlek ala. 19 yözneñ 2 nçe yartısınnan realizm yaña ısul bularaq qabul itelä. Bu yünäleştä şigrít ölkäsendä - G.Qandalí, Aqmulla, Yä.Yemelyänov; prozada - M.Aqegetzadä, Z.Bigiev, R.Fäxretdin, F.Kärimi; dramaturgída G.İlyäsi, F.Xalidilärnıñ ícatı zur rol' uyní. 20 yöz başında Tatar ädäbiätında yaña icadi yünäleşlär häm ädäbi ısullar barlıqqa kilä. Moñarçı yäşäp kilgän janrlar qämilläşä, ädäbiät mäydanında yañaları päyda bula, äsärlärneñ temtiqäsı kiñäyä, waqíğalarnı sänğätçä mawıqtırğıç häm qızıqlı itep taswirlaw töp urın ala, ädäbi tänqit ädäbiätnıñ zarurí ber öleşenä äwerelä. Qäläm ostaları (G.Tuqay, F.Ämirxan, Därdemänd, M.Ğafurí, G.İsxaqí, G.İbrahímov, G.Kamal, Ş.Kamal, S.Rämiev, Ş.Babiç, M.Fäyzi h.b.), Şäreq, Könbatış Europa häm Urıs ädäbiätları tuplağan täcribäne häm alar ireşkän qazanışlarnı icadi faydalanıp, sänğätçä yuğarı sífatlı äsärlär tudıruğa ireşälär. 1917 yıldan soñ SSSR xalıqlarınıñ ädäbiätları kommunistik ideologí qısalarında üsä. Elektän qalğan mädäni mirasqa, milli ädäbiätlarğa kimsetep qaraw, 1930 yıllardağı repressílar, 1941-45 yıllardağı Böyek Watan suğışında yuğaltular, başqa säbäplär arqasında Tatar ädäbiätı bik küp talantlı ícat ähellärennän mäxrüm qala; yazuçılarnıñ ruxi ezlänüläre mäğlüm ideya qısalarına biklänä, icadi mömkinlekläre çiklänä. Ämma ädiplär şul şartlarda da elek-elektän ädäbiät aldına quyıla kilgän wazífanı ütäw cayın tabalar. 1920-40 yıllarda G.İbrahímov, F.Burnaş, K.Näcmi, H.Taqtaş, K.Tinçurin, M.Ğäläw, Ş.Usmanov, X.Tufan, G.Qutuy, M.Cälil, A.Aliş, F.Kärim, N.İsänbät h.b. ädäbi xäräkätneñ alğı safına çığa. Alardan soñ G.Bäşirev, A.Şamov, İ.Ğäzi, Ä.Fäyzi, F.Xösni, M.Ämir, Ä.Yeniki, S.Xäkim, N.Arslanov, Ä.Yerikäy, S.Battal, Ä.İsxaq, S.Urayskiy, G.Ğäliev, G.Äpsälämev, X.Waxit, A.Rasix h.b., şul uq yıllarda emigrasídağı Tatar yazuçıları G.İsxaqí, H.Ğabdüş, S.Ğíffät-Uğan Tatar ädäbiätınıñ Oqt. rev-sísenä qädärge tradísíların däwam itterälär. 1960 yıllardan ütkännärgä yañaça qararğa, bügengene taswirlarğa mömkinlek tua. Tatar ädäbiätınıñ bu etabında R.Töxfätullin, Ä.Dawıdov, A.Ğiläcev, Ş.Mödärris, G.Axunov, N.Fättax, X.Kamal, Ä.Bayan, G.Afzal, E.Qasímov, Ş.Bikçurin, M.Şabayıv, Ş.Ğäliev, İ.Yüzeyev, Ş.Xösäyenev, B.Kamalov kebek "altmışınçı yılğılar" üzläre yäşägän zamannıñ möhim ictimağí häm äxlaqí mäsälälären kütärep çığalar. 1970-80 yıllarda İ.Nurullin, M.Mähdiev, T.Miñnullin, F.Yarullin, M.Yunıs, M.Xäbibullin, Ä.Ğäliev, S.Söläymanowa, Mäxmüt Xäsänev, R.Xaris, R.Fäyzullin, Zölfät, Robert Äxmätcanov, Räşit Äxmätcanov, M.Äğlämev, V.Nurullin, R.Batulla, M.Ğäli, Ä.Ğaffar, Z.Xäkim, Ä.Räşitev, L.Şağircän, X.Äyüp, M.Malíqowa, R.Ğatawllin h.b. icadi aktíflıq kürsätälär. 1990 yıllardan başlap xalqıbıznıñ ğasırlar däwamına suzılğan tarixi wä mädäni mirasına iğtibar yıldan-yıl köçäyä. N.Fättax, M.Xäbibullin, C.Räximev, V.İmamovlarnıñ romannarında tarixi temnar uñışlı yaqtırtıla. İ.Salaxov, A.Ğiläcev, G.Tawlin, R.Möxämmädiev, R.Kärämilärneñ äsärlärendä totalítarízm, repressílar çorında şäxesneñ faciğäse häm anıñ üz äberuyın saqlap qalırğa omtıluı taswirlana. Ädäbiät beleme isä beryäklı ideologí b-n suğarılğan metodologík ısullardan arına bara, ädäbi küreneşlärgä häm tendensílarğa fänni häm obyıktiv bäyä birergä omtıla.

Míğmarlıq

Tatarstanda arxit-ranıñ töbäk häm milli ayırımlıqları şähärlär tözeleşendä (k. Şähär tözeleşe), arxit-ra törlärendä, konstruksí, stil, sänğätçälek h.b. üzençäleklärendä fänni-ğämäli çağılış taba. Xalıqnıñ arxit-radağı milli üzençälekläre ş.u. mädäniätkä dä bäyle. Borınğı däwer arxit-rasına bu yaqlarda yäşägän fin-uğır häm törki qäbilälärneñ iñ ğädi ixtíacların qänäğätländerü öçen tözelgän toraq, xucalıq häm dini qorılmalar xas. İdel buyı bolğarları íslam dinen qabul itkännän soñ, Urta İdel buylarına möselman illärendäge bina häm qorılmalarnıñ tradísíon arxit-rası üzençälekläre ütep kerä (k. Bolğar camiğ mäçete, Keçe manara, Xan törbäse, Qara pulat, Aq pulat, Könçığış törbä h.b.), ä inde Altın Urda häm Qazan xanlığı zamanında ul üzençäleklär nıqlap qanat cäyä. Arxit-ra konstruksísı üzençälekläre töbäktäge tözü materiallarına (ağaç, aqtaş, balçıq kirpeçe h.b.) häm alarnı qullanu ısullarına bäyle. Räsäy däwerendä Urıs arxit-rası şähär tözeleşendä yäşäp kilgän cirle üzençäleklärne qısrıqlap çığara, Könbatış Europa arxit-rası stilläre östenlek ala (k. Baroqqo, Klassísízm). Dini, cämäğät häm toraq binalar qoruda yaña tipologí xökem sörä (k. Çirkäwlär, Monastır'lar). Milli arxit-ra başlıça xalıq arxit-rasında saqlanıp qala (k. Tatar xalıq arxitekturı). 18 yözneñ 2 nçe yartısında Räsäydä íslam dinenä säyäsi mönäsäbät üzgärgännän soñ yañadan mäçetlär salına başlí. Milli arxit-ra ildä xökem sörgän Urıs arxit-rasınıñ yoğıntısında bara (k. Qazan mäçetläre). Şulay da qorılmalarnıñ törlärendä, urın saylawda, stil alımnarında milli tradísílar saqlana. 18 yözneñ 2 nçe yartısında başqaladan Qazanğa berençe prof. arx. V.İ.Qaftırevnı cibärälär häm ul Qazannıñ berençe genplanın tözi. 18 yözneñ axırı - 19 yözneñ 1 nçe yartısında Qazan ğubernasında talantlı arxitektorlar: İ.P.Bessonov, F.E.Yemelyänov, M.P.Qörinfskiy, P.G.Pyätniskiy, A.İ.Peske, F.İ.Petondi, A.K.Şmidt h.b. eşli. 19 yözneñ 2 nçe yartısınnan Şäreqneñ möselman mämläkätläre arxit-rası yoğıntısı yañadan sizelä başlí (k. Şamil yortı, Äcem mäçete). Bu yaqlardağı Urıs milli arxit-rasında şul zamandağı mäğlüm ısullar (stil yünäleşläre) üzençälekle qullanış taba (k. Eklektízm, Modern). 19 yözneñ 2 nçe yartısı - 20 yözneñ başında arxitektorlar P.E.Anikin, V.K.Beçqo-Druzin, S.V.Beçqo-Druzin, P.T.Juqovskiy, F.N.Malínovskiy, K.L.Myüfke, İ.N.Qolmaqov, K.S.Oleşkewiç, P.İ.Romanov, G.B.Ruş, V.A.Trifonov, L.K.Xrşçonowíç, P.V.Tixomírov h.b. änä şul stil yünäleşlärendä ícat itä. Sowet zamanında İ.G.Ğaynetdinev, M.K.İğlamov kebek berençe prof. milli arxitektorlar üsep çığa. Binalarnı yäşäw öçen qulayraq, zur külämle itep häm ber ük stildä qoru ütep kerä başlí. Şähär arxit-rası tulayım unifikasílawğa qaytıp qala. 20 yözdä sänäğät häm texníknıñ alğa kitüe näticäsendä yaña tör qorılmalar tözelä. Bu däwerdäge arxit-ranıñ cirle üzençälekläre fäqät binalarnıñ tışqı bizäleşendä çağıla. Qorılmanı tulayım milli üzençälekle itep tözü awıl cirendä genä saqlana. Arxit-ranıñ üseşenä arxitektorlar Ä.G.Bikçäntäyev, İ.A.Wäliev, R.M.Mortazin, P.A.Sanaçín, G.İ.Soldatov, R.S.Nasírov, A.A.Sporíus, Ä.X.Belostosqaya h.b. zur öleş kertä. S.S.Aydarov isä arxit-ra restavrasísı mäktäben buldıruğa küp köç quya. 1960 yıllar azağınnan alıp Qazannıñ üzendä prof. arxitektorlar äzerläw eşe alıp barıla; İ.Ş.Äsädullin, G.A.Baqulín, V.E.Baliskiy, R.V.Bilalov, İ.D.Ğalanín, V.P.Loginov, İ.G.Nurğäliev kebek äydäp baruçı arxitektorlar - Qazan arxitektur-tözeleş akademísınıñ arxit-ra f-tı şäkertläre. 1990 yıllarda arxitektur-tözeleş ölkäsendä däwlät küzätüe kimi, icadi mönäsäbätkä yul açıla; sowet zamanında ğämäldän çıqqan toraq, cämäğät, dini qorılmalarnıñ tözü törläre kire qayta başlí. Tatarstanda arxit-ra ğileme cirle häm milli üzençäleklärne öyränä häm bu yünäleştäge qazanışlarnı tözeleştä faydalanu mömkinleklären ezli.

Sınlı sänğät

Tatarstan terr-yäsendä Anänino, Pyänobor, İmänkiskä h.b. qäbilälär qäberleklärennän tabılğan äyberlär iñ borınğı sänğät yädkärläre bulıp sanala. 8 yözdän alıp urta ğasırlar başındağı sänğätneñ üseş däräcäsen İdel buyı Bolğar däwläte şähär, awıl qäberleklärennän çıqqan arxeologík tabıldıqlar kürsätä. Bolğarlar sänğätendä skiflar zamanında Könyaq Seberdä häm Üzäk Aziädä yäşägän qäbilälärneñ arxaik bilgeläre saqlanğan borınğı küçmä xalıqlar sänğäte häm urta ğasırlardağı utraq igençelär sänğäteneñ ğäyät üzençälekle quşılması çağıla. Şul uq waqıtta bolğar sänğäte Azov häm Qara diñgez buyı şähärlärendäge ellin mädäniäte yoğıntısında üskän Saltaw-Mayaq kulturı b-n dä bäyle. Íslam dinen qabul itkännän soñ Bolğar däwlätendä mädäniät şäriğät qanunnarına buysına: bütän möselman xalıqları sänğäte şikelle ük, sınlı sänğät ornamentqa tayanğan ğämäli bizäleş häm arxit-ra sänğäte b-n çiklänä. Bolğarda şähär mädäniäte bik nıq alğa kitkän bula; milli sänğätneñ yünäleşen änä şul bilgeli, bu isä İdel buyı häm Könyaq Ural buyındağı başqa xalıqlarnıñ sänğätçä fikerläwenä dä zur yoğıntı yasí. Tatarstan terr-yäsendäge sänğät taríxında Altın Urda däwere ayırım urın alıp tora. Anıñ üseşendäge üzençälekne etnik küpqırlılıq -ber yaqtan, qıpçaqlarnıñ küçmä, ikençe yaqtan, bolğarlarnıñ utraq mädäniäte elementları bilgeli. Aña şäriğät qısalarında üskän ornament törlelege, töslärne mul qullanu, zinnätlelek xas. Kiem-salımnı, at dirbiäsen bizäw, metallğa bizäklär töşerü, zärkänçelek häm balçıqnı yandırıp äyber yasawda Altın Urda sänğäteneñ sinkretik stile nıq çağıla. Qazan xanlığında sänğätneñ monumentäl-ğämäli häm näfis hönärçelek törläre uñışlı däwam itä. 16 yözneñ 2 nçe yartısınnan sänğät elekke çorlardan kilgän hönärçelek qısalarında yäşäwen däwam itä. Tatarstan terr-yäsendäge Urıs sänğäte Mäskäwdäge monumentäl näqeş häm äwliä sürätläre yasaw (iqonopís) yoğıntısında bara. 18 yözdän Könbatış Europada çäçäk atqan sınlı sänğät formaları häm stilläre xisabına bayí. Qazan artı töbäge Tatar milli sänğäteneñ üzägenä äwerelä. 18 yözneñ 2 nçe yartısınnan Qazannıñ Tatar xalqı yäşägän öleşendä hönärçelek yañadan köçäyä, xalıq näfis hönärçelege, tradísíon milli sänğät törläre ternäklänep kitä. Ğämäli bizäleş sänğäte törlärennän ornament, qayulı kün, çigü, uqalap çigü, tuquçılıq, xattatçılıq, milli kiemnär tegü, öylärneñ eçen bizäw üzençälekle tös ala. 19 yöz axırı - 20 yöz başında Tatar xalqınıñ professionäl milli sınlı sänğäte barlıqqa kilä, üz rässamnarı üsep çığa: Ş.Tahírov, M.İdrisev, M.Bayqiev, G.Aqçurína, K.Däwlätkildiev h.b. Alar näqeş, grafík häm teater säxnälären bizäw b-n mäşğül bula. Tatarstanda sınlı sänğätneñ üseşenä Qazan sänğät mäktäbe zur öleş kertä. Näqeş ostaları: N.Feşin, B.Urmançe, P.Benqov, V.Timofeyev h.b.; grafík ostaları: F.Tahírov, G.Arslanov, Ş.Möxämmätcanov, N.Şíklov, K.Çebotaryov h.b.; skulptur ölkäsendä: V.Boğatıryov, S.Axun dan-şöhrät qazana. Rässamnarnıñ "Vsadnik" ("Caydaq"), TatLEF, TatAXRR, "Öktäber" hönäri şirkätläre, soñraq isä Tatarstan Republígınıñ Rässamnar berlege icadi aktíflıq kürsätä. 20 yözneñ 2 nçe yartısında näqeş ölkäsendä X.Yaqupov, L.Fättaxov, K.Maqsimov, N.Quznetsov, V.Qudelkin, İ.Zarípov, Ş.Şäydullin, A.Abızgildin, K.Näfíqov, R.Ğosmanov, İ.Räfíqov h.b.; grafíkta G.Raxmanqulowa, E.Sitdíqov, T.Xaciäxmätev, E.Zarípov h.b.; skulpturda V.Malíqov, R.Niğmätullina, N.Adılov, F.Fäsxetdinev h.b.; teater säxnäsen bizäwdä P.Speranskiy, M.Sütüşev, E.Gelms, Ä.Tumaşev h.b.; ğämäli häm monumentäl bizäleş sänğätendä V.Fyodorov, S.Qüzminıx, R. häm M.Kildebäkevlär, V. häm S.Qowalevskiylar, R.Safíullin, B.Şubin h.b. zur icadi uñışlarğa ireşälär. Bu däwerdä janr häm stil törläre arta, yaña icadi yünäleşlär päyda bula, Tatar milli häm ruxaní sänğäte obrazları canlandırıla. Sänğät kolleksíları Tatarstan Republígınıñ milli muzeyında, Tatarstan Republígınıñ däwlät sınlı sänğät muzeyında, "Qazan" Milli mädäniät üzäge qarşındağı milli mädäniät muzeyında, Älmät, Leninoğorsk, Çallı şähärläre kartinnar ğälereyälärendä h.b. muzeylarda saqlana. Yäş rässamnarnı uqıtu, tärbiäläw eşen Qazan mädäniät häm sänğät un-tı, Qazan sänğät uç-şçese, Leninoğorsk muzík-sänğät uç-şçese, Çallı ped. in-tı häm Çallı sänğät uç-şçese alıp bara.

Köy sänğäte

Tatar muzík sänğäteneñ çığanağı törki qağanatlar däwerenä barıp totaşa. Ul İdel buyı Bolğarı, Altın Urda, Qazan xanlığı h.b. törki-Tatar däwlätlärendä törle ruxaní häm dönyawí formalarda, professionäl häm üzeşçän cırçılar, muzík uyın qorallarında başqaruçılar ícatında çağıla. Tatar muzík sänğäte mäcüsilek zamanı häm íslam dine yolaların ütkärgändä başqarılğan muzík, mädxiä, memoriäl janrlarda, saray muzígı tradísílarında - xärbi yola bäyrämnäre, saray häm xalıq bäyrämnärendä küñel açu räweşendäge muz.-poetik formalarda üsä. Tatar xalqınıñ tradísíon muzík qoralları bulıp qubız, quray, göslä, dawılbaz, dumbra, däf h.b. sanala. Alarnıñ qayberläre xalıq ostaları qulı b-n yasala, ikençeläre ğäräplärdän üzläşterelgän klassik möselman muzík uyın qoralları bula. Tatar milli köylärenä angemitoník xas; tradísíon bularaq ul cırlar fäqät ber tawış öçen çığarıla. 16 yöz urtasınnan Tatar xalqınıñ muzík sänğäte köçen-qodräten yuğalta: elek ictimağí ähämiätkä iä bulğan formalarnıñ kiräge qalmí, bu xäl janr häm stillärneñ aqrınlap çiklänüenä kiterä. Şul säbäple Tatar xalqınıñ milli muzígı 20 yöz başına qädär yalğız başqaruçılar ícatındağı folklor cırları bularaq qına saqlanıp qala (k. Bäyet, Qısqa cırlar, Lirik cırlar, Yola cırları, Taqmaq, Tarixi cırlar). 18 yözdä, uqu yortları programına uyın qoralların üzläşterü däresläre kertelü näticäsendä, töbäktä Urıs muzígınıñ berençe uçaqları barlıqqa kilä. 19 yözdä muzík gimnazílar, Qazan un-tı, Radíonowanıñ zatlı näsel qız balalar in-tı tormışınıñ ayırılğısız ber öleşenä äwerelä. 19 yöz axırına Qazanda prof. muz. belem birüneñ nigezläre salına. Törle yıllarda K.Eyzrax, L.K.Nowiskiy, A.A.Orlov-Soqolovskiy, R.A.Ğummertnıñ xosusí muzík mäktäpläre eşli. Qazan muzík uçilişçese dä Ğummert mäktäbe nigezendä oyışa. 19 yöz axırı - 20 yöz başında Qazan muzík söyüçelär tügäräge, Näfis sänğät söyüçelärneñ Qazan cämğiäte, Xalıq universitetları Qazan cämğiäte Tatar milli muzígınıñ berençe konsertların oyıştıra. Qazanda ataqlı artist häm muzíkntlar İ.Ğofman, S.Raxmanínov, A.Skryäbin, A.Ğöldenweyzer, K.İğumnov, L.Awer, B.Ğuberman, Yä.Qubelik, E.Simbalist, N.Figner, L.Sobínov, A.Nejdanowa konsertlar birä; "Ziminnıñ Mäskäw operası artistları şirkäte", S.-Peterburgtan M.İ.Petipänıñ balet truppası, Mäskäwdäge Zur teaternıñ E.V.Geltser citäkçelegendäge balet truppası h.b. ğastrolgä kilep çığışlar yasí. Qazandağı opera teaterı M.Musorgskiy, P.Çayqovskiy, A.Rubinşteyn, A.Darğomıjskiy kebek Urıs autorlarınıñ, J.Bize, R.Leonqawallo, Dj.Werdi h.b. çit il kompozítorlarınıñ äsärlärennän bay repertuar üzläşterä. F.İ.Şalyapinnıñ artistlıq qäreräsı Qazanda başlanıp kitä. 19 yöz axırı - 20 yöz başında xalıq köyläre nigezendä, Urıs häm Europa klassik muzígı qazanışlarına tayanıp, xäzerge prof. Tatar milli muzík sänğäte formalaşa. Muzíkntlardan Z.Yarullin, F.Tuişev, X.Xäybulkin ("Xäybulkin marşı" autorı), cırçılardan K.Motígí, F.Latípov, M.İskändärewä h.b.nıñ eşçänlege şul yıllarda başlana. 20 yözneñ 20-30 nçı yıllarınnan Tatar muzík sänğäte kompozítorlar ícat itkän üzençälekle törle janr äsärläre b-n bayí: ğilmi nigezdä milli muzíknıñ mäğärif sisteması buldırıla. Tatarstanda kompozítorlar ícatınıñ formalaşuına Tatar drama truppaları säxnägä quyğan muz. drama äsärläreneñ dä täesire zur bula. Tatar kompozítorlar mäktäbenä nigez saluçılarnıñ berse S.Säydäşev ícatı Tatar muz. teaterı formalaşuı b-n tığız bäylängän. Ul spektakllärneñ muz. bizäleşen üzgärtä, milli muzíknı säxnädäge waqíğalarğa bäyläwe b-n muz. drama janrın nigezli. Milli muzíknıñ tarixi täcribäsen osta faydalanıp, Säydäşev yaña intonasílar häm ritmnar, küptawışlılıqnıñ harmonílılığın, orkestr yañğıraşınıñ tembr törlelegen bayıta, milli Tatar simfonízmına nigez sala. Anıñ "Zäñgär şäl", "Nayomşçik", "Qandır buyı" muz. dramaları häm 1920-30 yıllardağı muz.-säxnä äsärläre milli muzíknıñ törle janrları üseşe öçen ürnäk bula. Tatar muzík sänğäteneñ formalaşuına S.Ğäbäşi, G.Älmöxämmädev, V.Winoğradovlarnıñ "Saní" (1925), "Eşçe" (1930) berençe Tatar operaları zur yoğıntı yasí. Tatar opera studísında (1934-38) muzík ölkäsendä milli qadrlar äzerläw Tatar opera häm balet teaterın oyıştıruğa yul aça. Muz. teaternıñ üseşenä Z.Bäyraşewa, M.Bulatowa, A.İzmaylowa, G.Qaybisqaya, M.Raxmanqulowa, U.Älmiev, N.Dawtov, F.Nasretdinev, R.Bilalowa, G.Säyfullina, Z.Xismätullina, V.Şäripewä, A.Abbasov, L.Werniqovskiy, Yu.Borisenqo, Z.Sönğatullina, X.Bigiçev, V.Ğäniewa, G.Lastovqa, R.Säxäbiev, E.Mixaylowa kebek äydäp baruçı opera cırçıları häm A.Ğatsulína, B.Äxtämev, N.Yultíıwa, Ä.Narıqov, G.Qalaşniqowa, R.Sadíqov, İ.Xäkimewä, S.Xantimerewä kebek balet solistları zur öleş kertälär. Radíotapşırular oyıştırıluı (1927), Tatar filarmonísı, Xalıq ícatı yortı (1939), Tatarstan Republígınıñ Däwlät cır häm biü ansamble oyışuı Tatarstandağı muz.-ictimağí tormışnı canlandırıp cibärä. 1939 yılda TASSR Kompozítorlar berlege oyıştırıla (k. Tatarstan Republígınıñ kompozítorlar berlege). 1945 yılda Qazan konservatoriäse açıla. 1930 yıllar axırınnan äsärläre milli muzík klassígı fondında layıklı urın alğan kürenekle Tatar kompozítorlarınıñ icadi eşçänlege başlana. Muz. teater ölkäsendäge qazanışlar ayıruça iğtibarğa layıq: N.Cihanovnıñ "Altınçäç", "Cälil", M.Mozaffarovnıñ "Galíbanu" operaları, F.Yarullinnıñ "Şüräle" baletı, C.Fäyzineñ "Başmağım" muz. qömediäse ícat itelä; N.Cihanovnıñ "Qırlay" simf. poeması häm "Tatar xalıq köylärenä syüita"sı, A.Klyuçaryovnıñ "İdel simfonísı", Z.Xäbibullinnıñ skripqa öçen äsärläre kebek simfoní, kamer-instrumentäl, cır (vokal) muzígı janrları üzläşterelä. Alardan soñ kilgän buın kompozítorlarnıñ ayıruça kürenekle wäkile - R.Yäxin. Ul berençe Tatar fortepiano konsertı, küpsanlı romans, cır häm fortepiano äsärläre ícat itä. Opera, balet, simfoní häm kamer-instrumentäl muzík äsärläre ölkäsendä zur köç quyğan kompozítorlar: A.Monasípov ("Musa Cälil" simfoní-poeması, "Tuqay ritmnarı" cır häm simf. poeması), Ä.Baqírov ("Su anası" baletı), X.Wäliullin ("Samat" operası), İ.Şämsetdinev, A.Leman, A.Wäliullin h.b. 1960-70 häm annan soñğı yıllarda Tatar kompozítorlarınıñ ícat dairäse kiñäyä töşä. F.Äxmätev, R.Bilalov, R.Yenikiev, B.Mölekev, İ.Yaqupov, M.Yarullinnar yaña stilistíknı buldıruğa häm folklor çığanaqların zamança prof. texnik çaralar b-n bäyläp üsterügä zur öleş kertälär. 1980-90 yıllarda Tatarstanda R.Kälimullin, L.Xäyretdinewä, R.Äxiärowa, M.Şämsetdinewä, Ş.Şärifullin h.b. kompozítorlar uñışlı ícat itälär. Bügenge köndä Tatarstan kompozítorları ícatında kamer-instrumentäl häm vokal muzík töp urınnı alıp tora. Milli muzíkta kompozítorlarnıñ berençe cırları 1910 yıllarda yañğırí (F.Latípov, S.Ğäbäşi). Cır janrına ayıruça iğtibar itü S.Säydäşev, M.Mozaffarov, C.Fäyzi, N.Cihanov, Z.Xäbibullin, A.Klyuçaryov, R.Yäxin, Ä.Baqírov h.b. kompozítorlarğa xas. S.Sadíqowa, L.Batır-Bolğäri ícatında cır töp urınnı alıp tora. Ş.u. Ş.Mäcitev, Ä.Xäyretdinev, Z.Ğíbadullin, M.Maqarov, İ.Xisamov, F.Äxmädiev h.b. häwäskär kompozítorlarnıñ cırların da xalıq yaratıp tıñlí häm başqara. Häwäskärlärneñ üzläre ícat itep, äsärlären üzläre ük başqaruı ayıruça kiñ cäyelä. Tatar milli cır sänğätendä G.Söläymanowa, R.Wahapov, Z.Basírowa, Ä.Afzalowa, İ.Şaqírov, X.Bigiçev, G.Räximqulov, R.İlyäsov, Ş.Äxmätcanov, R.İbrahímowa, V.Ğízzätullina, A.Tuişewä, F.Söläymanowa, N.Wasílowa, Z.Säxäbiewa, R.İbrahímov, Gölzadä, A.Fäyzeraxmanov, M.Sönğatullin, R.Xarísovlar Tatar başqaru sänğäteneñ yuğarı zäwıqle ostaları bulıp tanıla. Tatar kompozítorlarınıñ äsärläre çit illärdä dä tanıla. Tatar muzígı xalıqara festiwällärdä başqarıla, kompozítorlar konkurslarında bilgeläp ütelä. Qazanda Europa-Aziä xäzerge zaman muzígı festiwälläre, Şalyapin F.İ. isemendäge opera festiwäle, Nuriev R. isemendäge klassik balet festiwäle ütkärelä. TRnıñ Däwlät simf. orkestrı, TRnıñ Däwlät cır häm biü ansamble, Xalıq muzík uyın qoralları däwlät orkestrı, TRnıñ Däwlät qıllı quartetı kiñ tanılğan başqaruçı kollektíflar bulıp sanala. Republíkta muzík qorallarında yalğız başqaru ğäyät nıq üsep kitä: R.Abdullin (orğan), M.Äxmätev (skripqa), L.Maslowa (wiolonçel), E.Äxmätewä, F.Xäsänewä (fortepiano) h.b. Republíkta muzík beleme kiñ üseş ala. Maxsus belemle muzík belgeçläre äzerli torğan küp kenä uqu yortları eşläp kilä: Qazan mädäniät häm sänğät un-tı, Qazan ped. un-tınıñ muzík f-tı, muzík uç-şçese, kölliätläre, mäktäpläre h.b.

Säxnä uyın

Qazanda Urıs telendä berençe teater tamaşasınıñ 1728 yılda kürsätelgänlege mäğlüm. Daimi eşlägän Urıs teaterı 1791 yılda açıla. 1802 yılda teater xosusí iğänäçe Urıs alpawıtı P.P.Yesipov qaramağına küçä (k. Qazan Urıs drama teaterı). 19 yöz başınnan Qazanda maxsus teater binaları qorılu (k. Teater binaları) teater eşen cayğa salu mömkinleklären kiñäytä. 1830 yıllardan Qazanda iğänägä qorılğan dramatík häm opera (itälyän) teaterları truppaları daimi eşläp kilä. Prof. teater b-n berrättän Qazan un-tında, gimnazílarda, zíalılar arasında, 19 yöz urtalarınnan säwdägär, hönäri eşmäkärlär klublarında teater sänğäten söyüçelär tügäräkläre oyışa. P.M.Medwedev, M.M.Borodaylar iğänäsenä yäşägän däwerdä Qazan teaterı aqtyorları ostalıq yağınnan da, demoqratik yünäleştän baruı b-n dä il külämendä mäşhürlek qazana. Teater säxnäsendä A.S.Griboyıdov, N.V.Ğoğöl, A.N.Ostrovskiy, A.F.Pisemskiy, L.N.Tolstoy, A.P.Çexov pyesäları quyıla, cämğiätne borçığan mäsälälär kütärelä. 19 yöz axırı - 20 yöz başında Qazanda ber ük waqıtta opera häm drama truppaları, operetta häm miniatyuralar teaterları eşli, G.N.Fedotowa, V.N.Andreyev-Burlaq kebek zur talant iäläreneñ ğastrolläre uza. Rus teaterı eşleklelärennän: M.G.Sawína, V.N.Dawıdov, P.A.Strepetowa, M.İ.Pisarev, V.İ.Qaçalov h.b. üzläreneñ qäreräların Qazan säxnäsendä başlap cibärälär. 19 yöz urtalarınnan üzeşçän Tatar teaterı da eşli başlí. Şäkertlär häm möğällimnär qatnaşında mädräsälärdä, Tatar uqıtuçılar mäktäbendä teater quyu ğädätkä kerep kitä. 1906 yılda Tatar zíalılarınıñ (k. "Şimbäçelär") häwäskärlär sífatında xalıq aldında uynağan açıq spektaklläre Tatar prof. teaterına nigez sala. Berençelärdän bulğan "Säyyär", "Nur", "Şirkät", "Yäşlek" truppaları milli säxnä sänğäteneñ üsep kitüe öçen başlap yul yaralar. Bu truppalar İdel buyı, Ural, Seber, Qazaqstan, Urta Aziä, Qawqaz, Qırım yaqlarına ğastrolgä çığalar, şähärlärdä teater tamaşaları oyıştıralar. İ.Qudaşev-Aşqazarskiy, M.Mutin, Z.Soltanov, G.Bolğarsqaya, G.Qäriev, Kamal I, F.İlsqaya kebek talantlı aqtyorlar häm rejissyorlar şul truppalarda icadi yaqtan citlegälär. Alarnıñ repertuarlarında, Tatar autorlarınnan tış, äzärbaycan, törek, Urıs, nemes, fransuz autorlarınıñ da äsärläre urın ala. 19 yöz axırlarında milli drama äsärläre yazıla. Berençe pyesälarnı G.İlyäsi, G.İsxaqí, G.Kamal, F.Ämirxan, S.Rämiev, G.Qöläxmätev, Ş.Kamal, M.Fäyzi, K.Tinçurin h.b. ícat itä. Realistik dramaturgínıñ barlıqqa kilüe milli demoqratik mädäniätneñ oluğ qazanışlarınnan sanalırğa layıq. 1919 yıldan teaterlar däwlät qaramağına küçä. Zur drama teaterı däwlät teaterları rätenä kerä (k. Qazan Zur drama teaterı). 1921 yılda Berençe ürnäk Tatar teaterı oyışa, 1926 yıldan - Tatar däwlät teaterı, 1926 yılda aña, milli teaterlardan iñ berençe bulıp, akademí teaterı digän isem birelä (k. Tatar akademí teaterı). Eşçe yäşlär teaterı b-n eksperimentäl truppada (k. Xäzerge zaman teaterınıñ qonstruqtiv-täcribä ostaxanäse) teater sänğäteneñ yaña formaları tabıla, zamança säxnä tele barlıqqa kilä. Yäş aqtyorlar äzerläw maqsatı b-n studílar oyıştırıla (k. Tatar teater studíları). Şular nigezendä 1923 yılda teater texniqumı açıla (k. Qazan teater uçilişçese). 1930 yıllarda resp-qa şähärlärendä küçmä teaterlar eşli başlí (k. Kolxoz-sovxoz teaterları). Soñraq alarnıñ şaqtíı däwlät teaterı statusına layıq bula (k. Älmät Tatar drama teaterı, Minzälä Tatar drama teaterı, Tatar drama häm qömediä teaterı). Qazan Tatar yäşlär teaterı häm Qazan qurçaq teaterı açıla. Republíktağı teater eşeneñ üseşenä 1957 yılda Mäskäwdä ütkärelgän Tatar ädäbiätı häm sänğäte deqädäsınıñ täesire zur bula. 1950-60 yıllarda üzeşçän teater sänğäte kiñ qolaç ala. Teater kollektífları mädäniät yortları häm saraylarında, uqu yortlarında, pr-tielärdä oyışa. Üzeşçän teaterlarğa smotrlar ütkärep, iñ aldınğılarına "Xalıq teaterı" digän maqtawlı isemnär birelä. Tatar teaterınıñ repertuarın iñ äwwäl G.Kamal, G.İsxaqí, G.Qöläxmätev, M.Fäyzi, F.Burnaş, Ş.Kamal, K.Tinçurin, Ä.Fäyzi, T.Ğízzät, N.İsänbätlärneñ äsärläre bilgeli, teaternı çınbarlıqnıñ sänğäti ğibrätle közgesenä äwerelderä; R.İşmorat, M.Ämir, X.Waxit, S.Şäkürev, Yu.Äminev, G.Nasrílar şul tradísínı uñışlı däwam itterä; A.Ğiläcev, T.Miñnullin, Ş.Xösäyenev, İ.Yüzeyev, R.Xämid, F.Yarullin, R.Minğälim, R.Wäliev, Z.Xäkim h.b. autorlar ícat itkän äsärlär yaña ideyälär häm formalar alıp kilä. G.Kamalnıñ "Bankrot" häm "Bäxetsez yeget", M.Fäyzineñ "Galíbanu", K.Tinçurinnıñ "Cilkänsezlär" häm "Zäñgär şäl", N.İsänbätneñ "Xuca Nasretdin", T.Miñnullinnıñ "Äldermeştän Älmändär" pyesäları Tatar dramaturgísınıñ klassígına äwerelä. K.Şamil, Z.Soltanov, N.Arapowa, G.Qamsqaya, F.İlsqaya, Ş.Şamilskiy, X.Äbcälilev, G.Bolğarsqaya, X.Urazíqov, X.Sälimcanov, G.Şamuqov, F.Xalítov, R.Bikçäntäyev, R.Cihanşina, Ş.Biktimerev, R.Tacetdinev, R.Şäräfiev h.b. aqtyorlar Tatar teaterınıñ ğäyät üzençälekle säxnä ostalığı mäktäben buldıralar. G.Dewişev, G.İsmäğilev, Ş.Sarımsaqov, G.Yosıpov, K.Tumaşewa, M.Sälimcanov h.b. Tatar milli rejissurası mäktäbenä nigez salalar. Ölkännär ícatında çağılğan kürkäm tradísílarnı bügen yäş rejissyorlar F.Bikçäntäyev, R.Zahídullin, F.İbrahímov h.b. däwam itterä. 2002 yılda TRda 13 däwlät häm şähär teaterı eşli (k. Tatarstan teaterları). Tatarstan Republígınıñ teater eşlekleläre berlege 600 dän artıq teater eşleklesen berläşterä. Republíkta teater festiwälläre ütkärelä, şular arasında iñ möhime - Tinçurin K. isemendäge teater festiwäle. Republík teaterları çit illärgä ğastrolgä yöri; alar Könbatış Europa illäreneñ kübesendä bula, Fransí, Misır, Finländiädä ütkärelgän festiwällärdä qatnaşa. Teater sänğäte kiñ qolaç b-n üsä.