Трилобитлар
| Трилобитлар | |
|---|---|
 | |
| Халыкара фәнни исем | Trilobita Вальх, Иоганн Эрнст Иммануил, 1771[1] |
| Таксономик ранг | сыйныф[1] |
| Югарырак таксон | трилобитообразные[d] |
| Шушы чыганакларда тасвирлана | Әрмән совет энциклопедиясе[d], Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге[d], Брокгауз һәм Ефронның кече энциклопедик сүзлеге[d] һәм Британ энциклопедиясенең XI басмасы (1910-1911)[d] |
| Башлану вакыты | 521000 тысячелетие до н. э. |
Трилобитлар (лат. Trilobita) - Җир шарының палеозой катламнары өчен зур әһәмияткә ия булган юкка чыккан диңгез буынтыгаяклылары классы.10 меңнән артык казылма төр һәм 5 мең ыруглары билгеле, алар 150 семьялык һәм 9-10 отрядка берләшәләр. Иң борынгы трилобитлар Кембрий чорында барлыкка килә.
Ачыш тарихы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Трилобитлар беренче тапкыр Эдуард Ллойд тарафыннан 1698 елда Trinuclei исеме астында ачыла. Аннары аларны 1745-нче елда Линней Entomolithes ыругы дип тасвирлый. Трилобитлар классын (Trilobita) систематикага немец галиме И.Э.Вальх 1771 елда кертә. Латин телендә Trilobitum сүзе "өч өлешле" дигәнне аңлата, чөнки трилобитларның тәне өч бүлектән тора.
Стратиграфик әһәмият
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Геологик елъязмада трилобитлар Кембрий чорында барлыкка килә. Ләкин иң борыңгы трилобитлар регионга карап төрле стратиграфик катламнарда күренәләр. [2] [3] . Аларның барлыкка килүе - чорларны бүлү өчен әһәмиятле билге.
Морфология
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Трилобитлар организмының морфологиясебуынтыгаяклылар тибы вәкилләре тәненең төзелеше белән тулысынча тәңгәл килә (хәзерге аналоглар - кырыгаяклар һәм кылычкойрыклар [4] ). Трилобитларның тән төзелеше су төбендә яшәү рәвешенә яраклашуның дәлиле булып тора: каты кабырчык (экзоскелет), яссы тән, тәннең өске ягында гипер күзләр, авыз һәм аякларның тәннең вентраль (аскы) ягында урнашуы.
Трилобитларның тән озынлыгы 72 см ( Изотелус), хәтта 90 см га кадәр җитә торган була. Тәннәре кабырчык белән сакланган ике күзле баш, сегментларга бүленгән гәүдә (торакс) һәм койрыктан (пигидий) тора.
I - баш бүлек (цефалон) II - гәүдә бүлеге (торакс)III - койрык бүлеге (пигидиум) 1 - алгы җөй2 - хәрәкәтчел яңак3 - яңак очы4 - глабелла5 - осипиталь (баш арты) боҗра6 - хәрәкәтсез яңак7 - күз8 - рахис (кабырчыкның күчәр өлеше)9 - плевра (кабыкның кырый өлешләре) 10 - арка буразнасы11 - койрык сегментлары12 - энә (тельсон)
Баш
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Баш калканы (цефалон) ярым түгәрәк формасына ия. Баш калканның урта өлеше глабель, ян өлешләре яңаклар дип атала (librigenae); яңакларның арткы почмаклары еш кына азрак очлаеп тора. Баш калканы бик сирәк очракта бербөтен өлештән гыйбарәт, гадәттә махсус сырлар һәм җөйләр белән бүлгәләнә, шунлыктан еш кына ташка әйләнү барышында баш берничә өлешкә таркала. Бу аерым өлешләргә гипостома (яки өске ирен) дип аталган махсус пластина керә, ул, мөгаен, карын өчен каплау булып хезмәт иткән. Галимнәр әйтүенчә, трилобитлар башында ашказаны, йөрәк һәм ми урнашкан.
Гәүдә һәм койрык
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Тән урта, яки күчәр өлешенә (аксаль бүлем) һәм ян-як өлешләренә (плевра) бүленә, ә койрык калканында, тәннең 3 өлешенең дәвамы буларак, күчәр һәм ян-як бүлемнәре аерылып тора. Тәннең күчәр өлешләре һәм койрык калканының аскы яклары казылма хәлдә ачык, шәрә, чөнки алар тормыш вакытында нечкә тире белән капланганнар, ләкин ян-як өлешендә үзенчәлекле бизәк тудыручы сырлы каты борылыш саклаган
Очлыклар һәм башкалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Очлыклар һәм капшавычлар (известьле булмаган өлешләр) фосилизацияләнгән формада сирәк очрый. Трилобитларның аяклары күп функцияле, ягъни алар берьюлы берничә функция башкарганнар - хәрәкәт, сулыш һәм чәйнәү. Күптән түгел ачылган корсак ягы очлыклары: 1) авыз ян-ягында баш калканы астында урнашкан, 6-7 сегментлы, өлешчә чәйнәү органнары булып хезмәт итүче дүрт пар аяк. Арткы парның соңгы бүлекләре йөзү калагына охшаган; 2) гәүдә як койрык бүлекләре астында урнашкан парлы ике тармаклы, тырнак белән тәмамланучы очлыклар. Тышкы ботак өстендә шулай ук махсус ике тармаклы һәм спираль рәвештә төрелгән очлыклар бар алар саңаклар дип санала.
Сизү әгъзалары
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Трилобитлар катлаулы фасеткалы күзләргә ия булган, ләмгә күмелгән затларда алар сабаклар өстендә утырганнар [5] .
Агностида отряды вәкилләре күзләрдән бөтенләй мәхрүм, бу, күрәсең, зур тирәнлектә яки болганчык суда яшәүгә бәйле.Кайбер трилобитларда (Triarthrus) күренеп торган тоемлау органнары бар - авыз алдында баш өстендә бер пар озын антенналар.
2023-нче елда, Aulacopleura koninckii һәм Cyclopyge sibilla трилобитларында, күз күзләре арасында калын катикул катламы белән капланган өч гади осель табылды [6] .
Яшәү рәвеше
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Ирекле йөзүче, шуышучы, казучы төрләре булган. Казылмаларга өстәп, трилобитлар бик күп эзләрен калдырганнар, мәсәлән, Rusophycus ыругының ял эзләре һәм Cruziana и Diplichnites төрләренең шуышу эзләре.
Онтогенез
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Трилобитлар үсеше метаморфоз белән булган: йомырка, личинка, олы зат. Трилобит казылмаларының зур өлеше арка кабырчыкларыннан гыйбарәт. Хайваннар аларны "йон кою" вакытында салып ташлаганнар, шуңа күрә аларда яңакның хәрәкәтчел өлеше җитми. Трилобитларның эзлекле "йон кою"ының дәлилләре бар, һәр коюдан соң аларның тәннәре берничә сегментка арткан.
Үрчү
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Трилобитларның казылма йомыркалары һәм личинкалары сакланган. Бу үрчү ысулы хәзерге кылычкойрыкларга хас. Трилобитлар ике җенесле булган дип санала. Моның дәлиле - токым сумкасы булу.
Туклану
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Трилобитлар арасында кайбер төркемнәр ләм белән, икенчеләре кечкенә умырткасыз хайваннар, һәм кайберләре планктон (Cryptolithus) белән тукланган. Күпчелек трилобитлар (Asaphus kowalewski), мөгаен, казналыклары булмауга карамастан, ерткычлар булганнар. Азыкны ваклау өчен, алар үзгәртелгән очлыклар - гнатобазалар кулланганнар.
Ачыкланган эзләр трилобит корбаннары арасында билгесез суалчаннарга охшаган җан ияләре булуын күрсәтәләр [7] .
Төрелү
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Күпчелек трилобитлар тәннәрен кырыгаяклар кебек төрә алганнар, шулай эшләгәндә тәннең бөтен йомшак өлеше кабырчык астында калган. Бу сәләт зуррак ерткычлардан саклаган.
Таралу
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү].jpg)
Трилобитлар саны шактый зур.
Бигрәк тә яхшы сакланган трилобит калдыклары Кыйтайның Юньнань провинциясендә (Маотяньшань сланецлары), Канададагы Альбертада (Бёрджес сланецлары), АКШның Нью-Йорк штатында һәм Германиянең Райнланд-Пфальцынңа ( хунсрюк сланецлары) очрый.
Кембрий трилобитларының калдыклары Якутиядәге Лена баганалары өлкәсендә еш очрый.
Ленинград өлкәсендә, Балтыйк-Ладога кыясы буйлап, Ордовик трилобитларының бик күп табылу җирләре бар. Иң еш очрый торган трилобитлар Асафида отряды һәм Illaenus ыругына карый. Санкт-Петербургта яшәүче күпләр бу казылмаларны эзләү һәм җыю белән мавыга.
Компьютер моделенә нигезләнеп фаразлаганда, якынча 250 миллион ел элек, уртача еллык температура кискен күтәрелгәч, (хәзергегә караганда 10-20 °C югарырак), су җылына, өч километрга кадәр тирәнлектә кислород дәрәҗәсе нульгә диярлек төшә, күп кенә борынгы организмнар, шул исәптән трилобитлар, буылып үләләр [8] . Пермь чоры ахырында соңгы трилобитлар юкка чыга.
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Adrain J. M. Class Trilobita Walch, 1771 // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness / мөхәррир Z. Zhang — 2011. — ISBN 978-1-86977-849-1, 978-1-86977-850-7
- ↑ И. В. Коровников (2011). «О нижней границе тойонского яруса кембрия Сибирской платформы». Геология и геофизика 52 (7).
- ↑ П. Ю. Пархаев, Ю. Е. Демиденко, М. А. Кульша (2020). «Зоопроблематики Mobergella radiolata как вид-индекс ярусных подразделений нижнего кембрия». Стратиграфия. Геологическая корреляция 28 (2).
- ↑ Кембрий 541—485 млн лет. әлеге чыганактан 2014-01-03 архивланды. 2014-01-03 тикшерелгән.
- ↑ Иванцов. Определитель ордовикских трилобитов окрестностей Санкт-Петербурга. әлеге чыганактан 2014-01-03 архивланды. 2007-04-16 тикшерелгән.
- ↑ Schoenemann B., Clarkson E. N. K. {{{башлык}}}(ингл.) // Scientific Reports. — Т. 13. — № 3917. — DOI:10.1038/s41598-023-31089-7
- ↑ Трилобиты были жестокими убийцами. әлеге чыганактан 2016-04-25 архивланды. 2016-03-01 тикшерелгән.
- ↑ Потепление в компьютере убило почти всех животных на Земле. membrana (2005-08-29). әлеге чыганактан 2014-05-19 архивланды. 2013-04-28 тикшерелгән.
Әдәбият
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Трилобитларны сурәтләү өчен морфологик терминнар һәм схема сүзлеге. - М. .: Наука, 1982. 60 с.
- Артроподлар. Трилобитлар һәм кабыкча // Палеонтология нигезләре. - М. .: Госгеолтехиздат, 1960. - 17—194 б.
- Lieberman B. S. Трилобит филогениясе һәм биогеография ярдәмендә Кембриан нурланышының Дарвин мирасын сынау (Инглиз) // Палеонтология журналы [Инглиз] . - Палеонтологик җәмгыять [Инглиз], 1999. - Том. 73, юк. 2 .
- Ричард Форти Трилобитлар: Эволюция шаһитләре. - М. Альпина фантастик булмаган, 2014. - 324 б. - ISBN 978-5-91671-274-2 .
- Трилобиты / Drushchits V.V. // Тардиградлар - Ульяново. - М. : Совет энциклопедиясе, 1977. - ( Бөек Совет энциклопедиясе : [30 томда] / ч. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 26).
Сылтамалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ТРИЛОБИТЫ (TRILOBITA).
- Иллюстрации ордовикских трилобитов окрестностей Санкт-Петербурга. әлеге чыганактан 2014-01-03 архивланды. 2007-04-16 тикшерелгән.
- Е. Б. Наймарк. Появление гомологических серий в центрах диверсификации (на примере трилобитов отряда Agnostida). әлеге чыганактан 2008-12-10 архивланды. 2007-04-16 тикшерелгән.
- Trilobite Forgery. әлеге чыганактан 2012-11-28 архивланды. 2007-02-02 тикшерелгән.
- Western Trilobite Association. әлеге чыганактан 2007-03-08 архивланды. 2007-02-02 тикшерелгән.
- Mark Bourrie’s trilobite collection — another collection of photographs of trilobite fossils. әлеге чыганактан 2012-11-28 архивланды. 2007-02-02 тикшерелгән.
- A Guide to the Orders of Trilobites. әлеге чыганактан 2012-11-28 архивланды. 2007-02-02 тикшерелгән.
- Подробное описание класса трилобитов. әлеге чыганактан 2012-11-28 архивланды. 2012-06-25 тикшерелгән.