Kanal

Korinf kanalı

Kanal, su kanalı (lat. canalis — torba, ulaq) yäki käriz (farsı كاريز‎) — cir suğaru yäki su marşrutların qısqartu öçen yasalma su yulı.

Maqsat

Su kanalı ike maqsat belän tözelä:

• suğaru öçen, su iltep tapşıru yäki su çitkä yünälderü öçen
• transport maqsatınnan keşelärne yäki yök taşu öçen

Ğädättä kanallar ike maqsattan da eşlänä.

Sudnolar yöri torğan kanalnı tözü maqsatı - ike su basseynın yäki sulıqnı totaştıru, ike sulıq arasındağı yulnı qısqartu, sudnolar yöreşen tä'min itü, yök taşu, iqtisadi yaqtan tabışlı taşu yulların buldıru.

Ütkärgeç torbalardan ayımalı bularaq kanal yulı açıq itep tözelä.

Tarix

BEQ VI meñyıllıqta Mesopotamiädä berençe suğaru kanalları barlıqqa kilgännär.

Şul uq waqıtta Borınğı Misırda suğaru sistemaları tözelä başlağan, BEQ III-II meñyıllıqta ike ildä suğaru kanalları kiñ çeltäre buldırılğan.

Xättä Borınğı Misırda Urta diñgezgä ağuçı Nil quşıldığın Qızıl diñgez belän sudnolar yöri torğan kanal yärdämendä totaştırılğan dip farazı bar. Qızğanıçqa bu kanal qom dawılları näticäsendä çül qomı astında kümelgän.

1893 yılda Yunanstanda Korinf kanalı tözelgän.

SSRBda

1940-1965 yıllarda SSRBda 2000 km ozınlığındağı magistral' kanallar tözelgän:

• Aq diñgez - Baltıyq kanalı (227 km)
• İdel-Tın kanalı (101 km)
• Mäskäw isemendäge kanal (128 km)
• Qaraqom kanalı (1445 km)
• Tönyaq Qırım kanalı (403 km)
• Tönyaq Ukraina kanalı (150 km)

Taswirlama

Kanal töp sıyfatlamaları - forması häm kisemeneñ zurlığı, yäğni arqılı kiseme.

Kanalnıñ arqılı kiseme

Trapetsiä sıman	Poligonal'	Turıpoçmaq sıman	Yarımtügäräk sıman

Yar poçmağı kanal barğan tufraqqa bäyle:

$~m=\mathrm {ctg} \,\alpha =a/h,$

Taş, qıya tufrağı öçen nul'ga ireşä, qomlı tufraq öçen 3-3,5 citä.

Kanallardan su yuğaltu

Kanallardan su yuğaltu buğa äylänü häm diwarları häm töbe aşa sarqu (filtrlanu) säbäple bula. Näq sarqu arqasında su yuğaltu şaqtıy zur bulırğa mömkin.

Qayçaqta sarqu kanal yanındağı tufraqnı sulandıra häm sazlandıra, taw şartlarında işelmä häm sillärgä kiterä.

Kanaldan su sarqu törläre

Su kütärelüe yuğındağı qaplanmağan kanalda	Su kütärelüe belän, qaplanmağan kanalda	Su kütärelüe yuğındağı qaplanğan kanalda	Su kütärelüe belän, qaplanğan kanalda
1 — tufraq suı başlanğıç däräcäse 2 — ağıp taralu çige 3 — yüeşlänü zonası 4 — tamçı ağımı

Sıltamalar

• Гришин М. М. «Гидротехнические сооружения» — Учебник, части 2, 1979.