Эчтәлеккә күчү

Viriatu da Kruş

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Viriatu da Kruş latin yazuında])
Viriatu da Kruş
port. Viriato da Cruz
Tuu datası

25 mart 1928[1]

Tuu urını

Portugaliä Angolası[en], Portu-Amboim[en]

Ülem datası

13 iyün 1973 (45 yäş)

Ülem urını

QXR, Beyciñ

Eşçänlek töre

säyäsätçe, şağir

Viriatu da Kruş, Viriatu Klemente da Kruş (port. Viriato Clemente da Cruz; 1928 yılnıñ 25 martı, Portugaliä Angolası[en], Portu-Amboim[en] — 1973 yılnıñ 13 iyüne, QXR, Beyciñ) — Angola şağire häm säyäsät eşleklese. Üz çorınıñ Angola şiğriätendä iñ möhim figuralarnıñ berse sanala. Portugal telendä şiğirlär yazğan, qayberlärendä bantu törkemennän kimbundu[en] telendä frazalar bar. Angolanı Portugaliä xakimlegennän azat itü öçen säyäsi köräştä qatnaşqan.

Biografiäse

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Viriatu da Kruş 1928 yılnıñ 25 martında Portu-Amboimda tuğan. Ul Luandada[en] belem alğan. Yaşüsmer çağında uq antikolonial’ köräşkä quşılğan. 1948 yılda ul «Angola yaña intellektualları xäräkäte» ädäbi törkemen oyıştıruda qatnaşqan. Şulay uq Milli Afrika ligasına kergän, ä 1948 yıldan 1952 yılğa qädär çorda Angola cirle ulları assotsiatsiäsendä torğan[2].

Tuberkulözdan integep, Viriatu 1948—1949 yıllarda Angolanıñ könyağına kitkän. Anda ul üzen üz buwınınıñ iñ möhim Angola lirik şağire itkän şiğirlär yazğan[3]. Başqalası Luandağa qaytqaç, Mensagem ädäbi jurnalında üzäk figura bulğan. Bu jurnal bäysez Angola milläte ideyasın üstergän[4]. 1950-yıllar başına ul üz waqıtınıñ küp öleşen inqilabi, antikolonial’ säyäsätkä bağışlaw öçen şiğirlär yazunı taşlağan.

1950-yıllar başında Viriatu da Kruş ANANGOLA legal’ bulmağan millätçelek oyışması eşçänlegendä aktiv qatnaşqan. Ul, şulay uq Portugaliä kommunist partiäseneñ[en] Luanda küzänägeneñ başqa radikal’ äğzaları, 1955 yılnıñ 12 noyäbrendä Angola kommunist partiäsenä[en] nigez salğannar. Kruş (partiä psevdonımı Armandu) anıñ general’ särqätibe häm ideologı bulğan, ämmä AKP tulı qimmätle partiägä äylänmägän, ä tizdän başqa antikolonial’ törkem belän berläşkän. 1956 yılda Luandada Kruş manifest yazğan, ul bu yaña oyışmanıñ — MPLA[en] — töp dokumentına äwerelgän.

1957 yılnıñ 30 sentäbrendä da Kruş, PIDE[en] maxsus xezmäte tarafınnan küzätüdän qaçıp häm Luandadağı «Singer[en]» oyışmasınnan eştän kitep, Portugaliä kommunist partiäsennän kiñäş häm yärdäm alu ömete belän Lissabonğa kitkän, läkin anıñ yärdäm turındağı çaqıruwı cawapsız qalğan[2]. Şul uq waqıtta ul, Portugaliägä küçep kitep, İmperiä studentları yortı citäkçeläreneñ berse bulğan, ä 1958 yılda Agostinyo Neto[en] häm Amilkar Kabral[en] belän Lissabonda Afrika tikşerenüläre üzägenä nigez salğan. 1950 yıllar axırında Salazar xökeme Viriatunı çittän torıp 15 yılğa törmägä xökem itkän.

Kruş Awrupa şähärläre — Parij, Lyej, Könçığış Berlin, Frankfurt buylap säyäxätkä çıqqan. Awrupada Mario Pintu de Andrade häm Lusio Lara[en] anıñ manifestın yañadan qarawğa üz öleşlären kertkännär. 1958 yılda alar Aziä häm Afrika yazuçılarınıñ Taşkänt konferensiäsendä qatnaşu öçen SSRBğa kitkännär. Anda Qıtay delegatsiäse M. de Andrade häm V. da Kruşnı QXRğa häm andağı «Öçençe dönya» yazuçıları konferensiäsenä çaqırğan. 1959 yılda ul, şulay uq Marselinu duş Santuş[en], Mario de Andrade häm anıñ abıysı Juakin Pintu de Andrade Rimdağı Qara tänle yazuçılar häm rässamnarnıñ II kongressında qatnaşqannar, ul waqıtta Älcäzair MAF[en] citäkçeläreneñ berse Frants Fanon[en] belän oçraşqannar[5].

Ul waqıtta MPLA Angolada tügel, ä säyäsi emigratsiädä — başta Konakrida[en], ä annarı Leopoldvildä (xäzerge Kinşasa) urnaşqan. 1960 yılda Konakrida töplänep, Kruş L. Lara häm M. de Andrade belän bergä MPLAnı çit ildä täqdim itep kenä qalmıy, MPLA general’ särqätibe dä bulğan.

Ämmä küpmeder waqıttan soñ Kruş tarafdarları häm partiä citäkçelegeneñ başqa öleşe arasında kisken ideologik köräş başlanğan, şul isäptän anıñ räise itep saylanğan Agostinyo Neto belän. Konfliktnıñ töp çığanağı rasa mäs’äläse bulğan. Kruş üze metis bulsa da (qatnaş rasa yöze), MPLAda citäkçe wazifalar qara tänle afrikalılar öçen rezervlanırğa tieş dip sanağan. Ä Neto xäräkättä multirasizm säyäsäten xuplağan — 1962 yıldan başlap, MPLA Üzäk komitetında eşläw öçen yaxşı belemle metislarnı cıyğan, ä annarı antikolonial’ qaraşlı aq angolalılar öçen partiäne açqan[6]. 1962 yılnıñ dekäbrendä MPLAnıñ I Milli konferensiäsendä V. da Kruşnı MPLA general’ särqätibe wazifasınnan mäxrüm itkännär häm anıñ tarafdarları törkeme belän bergä oyışmadan çığarğannar.

Viriatu Älcäzairğa küçep kitkän, anda MPLA üz fraksiäsen citäklägän[7]. Axır çiktä, 1966 yılda ul Beyciñğa kitkän. Qıtay xökümäte Afrikağa maoist[en] inqilabın alıp kilergä yärdäm itärgä cıyınğan Angola sörelüçesen sälämlägän. Läkin tizdän ul Mao Zedoñ tarafınnan kapitalistik yul tarafdarı bularaq tamğalanğan Lü Şaoçiğa[en] yärdäm itkäne öçen Qıtay xökümäteneñ açuwın çığarğan[8]. Ğömereneñ soñğı yılları awır bulğan. Kruş QXRdan kitärgä häm Afrikağa qaytırğa telägän, läkin Qıtay xakimiäte aña kitärgä röxsät itmägän, häm ul Beyciñda 45 yäşendä ülgän.

İskärmälär

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ Dictionary of African Biography (en-US) // Dictionary of African Biography / Henry Louis Gates, Emmanuel Akyeampong, Steven J. Niven. — Oxford University Press. — ISBN 978-0-19-538207-5. — DOI:10.1093/acref/9780195382075.001.0001/acref-9780195382075
  2. ↑ 2,0 2,1 Akyeampong, Emmanuel Kwaku; Gates, Henry Louis (2012-01-01) (in en). Dictionary of African Biography. OUP USA. ISBN 9780195382075. https://books.google.com/books?id=39JMAgAAQBAJ.  2023 елның 16 гыйнвар көнендә архивланган. Источник.
  3. ↑ Patrick Chabal, The Postcolonial Literature of Lusophone Africa, pp. 143—144
  4. ↑ Russell G. Hamilton, Voices from an Empire, pp. 61-66
  5. ↑ Jean-Michel Mabeko-Tali, Guerrilhas e lutas sociais. O MPLA perante si pröpio, 1960—1977, pp. 83-120
  6. ↑ Fernando Tavares Pimenta, Angola no Percurso de um Nacionalista, pp. 65-85
  7. ↑ Mabeko-Tali, Guerrilhas e lutas sociais
  8. ↑ Jodie Yuzhou Sun, "Viriato da Cruz and His Chinese Exile, " Journal of Southern African Studies, Vol. 46 No. 5 (2020): 856-57

Ädäbiät

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Edmundo Rocha, Francisco Soares, Moisés Fernandes (eds.), Viriato da Cruz: O homem e o mito, Lisbon: Prefácio & Luanda: Chá de Caxinde, 2008.
  • W. Martin James, "Cruz, Viriato Clemente da (25 March 1928-13 June 1973)", Historical Dictionary of Angola, Scarecrow Press, 2011; pp. 73–74.

Sıltamalar

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Viriatu_da_Kruş&oldid=4247062