Taha’a

Taha’a
te hōhoà peeùtari no Raìātea e Tahaa
Teotarafia
Fenua	Farāni
Taa motu	Hiti Raro
Vāhi	Moana Nui a Hiva
Rēni tārava	16°36' S
Rēni tià	151°30' W
Rahi	88 tm²
Te tahatai	70 tm
Te mouà teitei aè	Ôhiri (590m)
Hau Fenua
Vaataata i pihai atu i te moana	Pōrīnetia farāni
Òire	Tahaa
Ihi o te nunaa
Te huiraatira	5 003 taata (2007)
Te meùmeù	56,85 taata/tm²
Te òire rahi aè	Paatio (Pātio)
Te tahi atu mea
Te hora	UTC-10

Maeva e Manava i nià i te tahua natirara Vitipetia a te mau tamarii a Hiro-i-te-pū-marama no Tahaa.

Tahaa (pāpaìraa a Raapoto) aore rā Taha'a (pāpaìraa a te Fare Vāna'a), e fenua o ia no Pōrīnetia farāni, no te taamotu no Tōtaiete i te pae Hiti Raro (Raromataì). E 4,5 tiromētera te ātearaa ia Raìātea ; tē tātūhaa nei rāua i te tairoto.

E fenua mātauhia no te faaàpuraa vānira e te pūhā, i taòhia ai i teie mahana o "Tahaa i te fenua vānira".

Te hōhoà fenua

E mouà ahi o Tahaa i mua ra o tei riro mai nei ei fenua i teie mahana. Tē ìte-noa-hia ra te âhui ihipapa o te mouà ahi i te rōpūraa o te fenua. O Ôhiri te mouà teitei-roa-aè (590 mētera i te teitei), i muri mai o Puurautī (550 mētera i te teitei), i muri mai o Mouà Roa (418 mētera i te teitei). Tē nā ô ra te ture a te Arii Tetūnaè : "Ia tura te taata i te âià, te metua i fānau ia òutou. Ia hiò te tāatoà i to na mouà, o te tura te reira o te âià".

Te mau ôoà :

- Te ôoà no Haamene (te ôoà roa-roa-aè i Pōrīnetia farāni nei),

- Te ôoà no Hūrēpiti,

- Te ôoà no Àpu,

- Te ôoà no Faaàhā.

Tē faaàtihia nei o Tahaa e te mau toà. Rave rau atoà mau motu.

Te mau ava :

- Te ava Paìpaì

- Te ava no Toàhotu

Te àhureva :

Mai i te pae rahi o te mau fenua no te Moana Nui a Hiva, e piti ànotau :

- Te tau àuhune, e tau ua roa ia. E haamata mai i te marama no Teeri (nōvema) e tae roa i te marama no Taaòa (èperēra) ;

- Te tau anuanu, mai te marama no Aunuunu (mē) e tae roa i te marama no Huriama (âtopa), e tau toètoè ia.

Te rāveà haere :

Aita e tauraa manureva i te fenua Tahaa, e tià ia ia rave i te pahī aore rā te poti no tē fano i te fenua Tahaa.

Aita te purūmu hātua e faaàti roa i te fenua Tahaa, te auraa ra te tahi mau paeàu o te fenua, e mea nā nià i te poti ia haere.

Âai e âamu :

Te tāipe o te fenua :

- te pua-hō-vau e te Ùo-a-Hiro.

O Ùpōrū (e hiò atoà mai Upolu i Hāmoa) i mua ra, o Tahaa i teie nei mahana.

I te tau o te nuu atua :

- O Tāne te Atua. Tei Ùpōrū to Tāne tooraa i te raì. Tāne mata ara i te raì tuatini, Tāne mata tīaì i te faaòhuraa o te tau : àere raì, àere moana, àere fenua, àere pō e te àere taata. Tāne mata ara ia Ùpōrū.

- O Ùpōrū i te fare atua, o Ùpōrū fānau atua. No te mea, i mua ra i te tau o to tātou mau tūpuna, tei te Ùpōrū e faataahia ai te mau atua. E atua to te mau mea atoà : to te ùru, te ûmara, te rāau...

I te tau o te mau tahuà :

- O Ùpōrū i te fare àiraa ùpu. Tei te fenua Ùpōrū te fare haapiiraa. I Ùpōrū e faaineinehia ai te mau tahuà : tahuà tamaì, tahuà faaū, tahuà marae, tahuà vaa...

I te tau o te hui àito :

O Hiro te àito nui e te àito tuiroo i Tahaa. Ua fānauhia o Hiro i te fenua Tahaa, i te vaamataèinaa ra no Faaàhā. E tamarii nā Moeterauri no te fenua Vavau (Pōra-Pōra), o to na ia metua tāne e, e tamarii nā Faimano no te fenua Ùpōrū (Tahaa), o to na ia metua vahine. Ua haamau o Hiro i roto i te raì tuataa (raì tuaiva) te fetià "Te Ùo a Hiro", o tā to Hiti Nià (Niàmataì) e parau ra e "Te matau a Tāfaì", e o tā te mau Vaihī (Hawai'i) e parau ra e "Te matau a Māui". I Hiti Raro (Raromataì) nei, e parauhia "Te Ùo a Hiro", e no reira atoà mai te uri (û) o ta tātou e parau ra e e "ùoùo", no terā Ùo o ta Hiro-i-te-pū-marama i haamau i roto i te raì.

I te tau o Taputapuātea i Havaîi (Raìātea) :

Ua taòhia atu ra o Tahaa-i-te-pia-tāreà.