Үстүү-Хүрээ
Цогчен Үстүү-Хүрээ — сарыг шажын дуганы, Тываның эң улуг хүрээлериниң бирээзи. Ук хүрээ Тыва Республиканың Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайдан мурнуу чүкте 7 км черде Чайлаг-Алаак шынаазында турар. Хүрээ эң баштай 1908 чылда туттунган. А кажан 1930 чылдар үезинде Тывага революция эгелээн соонда хүрээни бузуп каапкан.
1999 чылдан эгелеп Игорь Дүлүштүң эгелээшкини-биле «Үстүү-Хүрээ» деп дириг хөгжүмнүң фестивалин чылдың-на Чадаана хоорайда эрттирип турар. А 2008 чылдан эгелеп эрги хүрээниң чанынга, чаа хүрээ туттунуп эгелээн. Чаа хүрээниң тудуунга хөгжүмчүлер болгаш хөй-ниити ажык-дузазын көргүскен, оон аңгыда күрүнениң деткимчезин база алган. 2012 чылда чаа хүрээ ажыглалче кирген.
Төөгүзү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Үстүү-Хүрээ 1905-1907 чылдарда Даа кожууннуң Моңгуш Хайдып деп (ТАР-ның үндезилекчизи Буян-Бадыргының адазы) бай-шыырак болгаш салдарлыг ноянның үзел-бодалы-биле туттунган. Хүрээни албан-биле чалаттырган Кунтан Римпоче деп төвүт ламаның төлевилели-биле база кыдат мастерлерниң киржилгези-биле тудуп кылган. Хүрээниң тудуунга Даа кожууннуң чурттакчы чону база киришкен[1].
XIII-кү Далай-Ламаның айтыышкыны-биле алырга, хүрээ тудар черни Богда-Кегээн боду тодарадыр ужурлуг турган. Тус черниң нояннары хүрээни Хемчик хемниң солагай талазында Кызыл-Тайга дааның чанынга тудар деп бодап турганнар. Ынчалза-даа Богда-Кегээн Кызыл-Тайганы эргээн соонда өске черни шилип алган, ол дээрге Бажың-Алаак сумузунуң чоогунда Чайлаг-Алаак шынаазы болган, ынчангаш хүрээни аңаа тудуп кылганнар[2].
Үстүү-Хүрээниң тудуу 2 чыл чартык уламчылаан, түңнелинде 1908 чылдан эгелеп ажылдап эгелээн. Лопсаң-Чамзы Камбы лама Үстүү-Хүрээниң бирги болгаш чаңгыс эргелекчизи чораан. 1914 чыл Тываның бурунгаар амыдыралынга эң шиитпирлиг чыл болган. Тыва Россияның протекторады апарган. Ол шиитпирни Хайдып ноянның оглу болгаш Үстүү-Хүрээниң кижизидикчизи Моңгуш Буян-Бадыргы кылган. Буян-Бадыргы ооң соонда Таңды-Тываның чагырыкчызы апарган.
1920 чылдарның төнчүзүнде Тывага революция чоруп эгелээн. Шажын-чүдүлгениң улустарын, хамнарны, нояннарны дээш хөй-хөй кижилерни «чоннуң дайзыннары» дээш узуткап, хоругдап турган. 1930 чылда Лопсаң Чамзы Камбы хүрээге тудуп хоругдаттыргаш, Кызылче бар чыда Адар-Төш артка боолаттырган. Буян-Бадыргыны база тудуп хоругдааш, 1932 чылда боолап каапкан. Үстүү-Хүрээниң баштыңчыларын хоругдаан соонда, хүрээниң өргээзин база бузуп-үрегдеп каапкан, а аңаа турган ламаларның хөй кезиин база-ла хоругдап каан. Ынчалза-даа хүрээниң ханаларының бузундулары ам-даа хевээр арткан.
1983 чылда Москваның архитектору Вилля Емельяновна Хаславская Тывага архитектураның тураскаалдарын шинчилеп-тывар дээш кээп чораан, түңнелинде Үстүү-Хүрээниң артып калган ханаларын үнелеп демдеглээн. Үстүү-Хүрээни Тываның чаңгыс арткан кайгамчык тураскаалы деп, ол Россияның Сайыдынга илеткел бижээн. 1984 чылда Үстүү-Хүрээни Тываның архитектуразының тураскаалы деп демдеглээш, күрүне камгалалынче киирген[3].
Бузулган Үстүү-Хүрээниң төлевилели болгаш шыйыглары турган-даа болза, хүрээни тудар күзелдиг улустуң чогу-биле, Үстүү-Хүрээ үрегдеттирген хевээр чыткан. Ынчалза-даа, 1990 чылдар үезинде Тывага сарыг шажынны катап тургузуп эгелээни–биле, хүрээ шору кичээнгейни алган. 1992 чылдың сентябрьда Тывага XIV-кү Далай-Лама аалдап чорааш, Үстүү-Хүрээни база көрген. Далай-Лама ол ынчан: «Бо хүрээниң чулазы ам-даа өшпээн-тир» деп, сөстерни чугаалаан.
Фестиваль
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Кол чүүл: Үстүү-Хүрээ (фестиваль)
1999 чылдан тура хөгжүмчү Игорь Дүлүштүң эгелэшкини-биле дириг хөгжүмнүң болгаш сүзүглелдиң фестивалын чылдың-на эрттирип эгелээн. Фестивальды эрги Үстүү-Хүрээниң бузундуларын катап тургузар деп бодал-биле эгелээн. Фестивальды күрүнеге хамаарышпас (независимый) кылдыр эрттирип турган, ындыг-даа бол, амгы үеде Тываның Чазааның даргазы Ш. В. Кара-оол 2000 чылдан тура бодунуң амы-хууда үлүүн киирип турган, ынчангаш фестивальды 2008 чылдан эгелеп күрүне деткимчези-биле эрттирип эгелээн. 2008 чылда ынчангы онза байдалдар яамызының сайыды С.К. Шойгу хүрээ тудуун эгелээринге деткимчезин көргүскен.
Фестиваль эң баштай 1999 чылдың май 24-27 хүннеринде республика чергелиг эрткен. 2000 чылда Россия чергелиг эрткен, а 2001 чылдан эгелеп бүгү делегей чергелиг эрттирип эгелээн. Фестиваль 1999 чылдан 2013 чылга чедир 15 чыл эртип келген. Чылдан-чылче аалчыларның болгаш хөгжүмчүлерниң саны көвүдеп турар. Үстүү-Хүрээ турган черниң девискээринге субурганны, чаа хүрээни база өске-даа чүүлдерни фестивальдың киржикчилери, чогаадыкчы ниитилел дем каттыжылгазы-биле тудуп кылганнар[4].