Jump to content

Афғонистон — Германия муносабатлари

From Vikipediya
Афғонистон–Германия муносабатлари

Афғонистон
Германия
Элчихона
Афғонистон элчихонаси Берлинда Германия элчихонаси Кобулда (ёпилган)
Афғонистоннинг Берлиндаги элчихонаси, Германия.

Афғонистон ва Германия ўртасидаги муносабатлар ХИХ аср охирига бориб тақалади ва тарихан мустаҳкам ўринни эгаллаган. „Дўстликнинг“ 100 йиллиги 2016-йилда нишонланди ва Афғонистон президенти буни „тарихий муносабатлар“ деб атади[1].

Тарихи

[edit | edit source]

Британиянинг билвосита мустамлакачилик давридаги махфий муносабатлар

[edit | edit source]

Гандомак шартномаси (1879-йил 26- ёки 30-май) ва 2, 640 километр узунликдаги Дуранд линияси шартномаси 1893-йилдаги ҳақидаги олдинги келишувни бекор қилди. Дуранд чизиғи Британия Ҳиндистони (ҳозирги Покистон) ва Афғонистон ўртасидаги ғовакли чегара. Бу шартнома натижасида Англия афғон ташқи сиёсати устидан тўлиқ назоратни Афғонистон ҳукмдоридан олди. Германия Англияга рақиб сифатида фақат махфий миссиялар ва экспедициялар орқали Афғонистондаги Британия таъсирини камайтиришга муваффақ бўлди.

Кобулдаги немис Жеймс Бонд лақабли муҳандис Гебҳард Флеисчер[2] Германия қурол ишлаб чиқарувчи Крупп компаниясининг муҳандиси бўлган. 1893-йилда Бонд Кобулга бориб, подшоҳ Абдурраҳмонхон билан яккама-якка учрашади. Подшолар буйруғига биноан Бонд афғон қурол-яроғ ишлаб чиқарувчи Масчин Кҳана (Машиналар уйи) ва Тўпхона (тўп уйи) компанияларини кенгайтирди. Британия Ҳиндистонидаги ҳукумат бу муносабат ҳақида билгани ёки билмаслиги аниқ эмас. Кейинчалик, 1904-йилда Крупп муҳандислари сирли равишда ўлдирилди. Адамеc ёзади:

Кобулда истиқомат қилган биринчи немис Германиянинг Эссен шаҳридаги Крупп Стеллwоркс компанияси ходими Готлиб Флейшер бо'либ, Флейшер 1898-йилда Амир Абдулраҳмон томонидан янги қурилган заводда (Машин Кҳана) о'қ-дорилар ва қурол ишлаб чиқаришни бошлаш учун Кобулда шартнома тузган. Готлиб Флейшер 1904-йилнинг ноябрида Ҳиндистонга саёҳат чоғида чегара яқинида ўлдирилган[3].

1916-йилдаги савдо ва дўстлик шартномаси

[edit | edit source]

Германия ва Афғонистон ўртасидаги муносабатлар Биринчи жаҳон урушидан олдин бошланган. Бу икки давлат ўртасидаги алоқалар тарихан дўстона муносабатда бўлган[4].

Ҳабибуллахон ва 23 кишилик немис делегацияси ўртасида Германия-Афғон ўртасидаги иккинчи учрашув 1915-йилда бўлиб ўтган. Ушбу делегациянинг асосий мақсади Нидермаер-Ҳентиг экспедицияси доирасида Афғонистондаги Британия таъсирини сусайтириш бўлган[5]. Бироқ, 1916-йилда ушбу экспедиция пайтида дўстона савдо битими тузилган[6]. Ушбу мамлакатлар ўртасида илгари дипломатик алоқалар мавжуд бўлса ҳам, фақат савдо шартномаси тузилган. 1916-йил 24-январдаги шартномага кўра, Германия делегацияси Афғонистон ҳукуматига 100 000 милтиқ ва 300 қурол ваъда қилган[7].

1926-йил 3-мартда дўстлик шартномаси тузилди[8]. Бу иккала давлатдаги элчиларни тан олиш демакдир. 1926-йилда 1916-йил 24-январдаги дўстлик ва савдо шартномаси ратификация қилинди.

Дипломатик муносабатлар ва консул аккредитацияси

[edit | edit source]

Биринчи Афғонистон делегацияси Германияга 1922-йилда келган. Германияга делегация дипломатия, савдо ва маданий алоқалар бўйича музокаралар учун келаётган эди ва тўғри Берлинга йўл олди. Бунга жавобан Германия 1932-йилда доктор Фриц Гроббани Афғонистонга юборди. Биринчи йил Кобулда консул бўлиб ишлаган, амалда Германия элчиси вазифасини бажарган, 1926-йилгача Кобулдаги элчилар ишини бошқарган. „Элчихона“ я‘ни Дипломатик ваколатхона ва вазирнинг ваколатли қароргоҳи Кобулда Бобур боғи яқинида жойлашган эди[9]. Афғонистон қироли Омонуллахон 1928-йил 22-февралда Германияга ташриф буюрган ва у ерда Веймар Республикаси Президенти Пол фон Ҳинденбург билан учрашган[10].

1930-йиллар ва уруш даври

[edit | edit source]

Афғонистон 1935-йилда Адолф Гитлер бошчилигидаги Германия билан яқин алоқалар — муҳим иқтисодий ва техник алоқаларни ўрнатган[11]. Афғонистон СССР ва Британия ўртасидаги баҳсли ҳудуд сифатидаги тарихий мавқеига муқобилликни қидирган. Германия бу даврда Афғонистондаги тижорий операцияларни оширди, ҳафталик Берлин-Кобул ҳаво қатнови ўрнатилди ва Тодт ташкилоти мамлакатдаги йирик инфратузилма лойиҳаларини назорат қилди[12].

Афғонистон Иккинчи жаҳон уруши бошида Италия ва Германия дипломатик корпусини чиқариб юбориш тўғрисидаги Москва ва Лондон чақириқларига қаршилик кўрсатди. 1940- ва 1941-йилларда Афғонистон иқтисодиёт вазири Абдул Мажид Забулий ёрдами билан Германия Британия Ҳиндистонидан ер олиб, қўшимча ҳарбий ёрдам ва Карачи портига кириш эвазига Афғонистонни Ахис блокига қўшиш режалари мавжуд эди. Бундан ташқари, Забулийга чегарадан ўтган 15 миллионлик этник афғон аҳолисини „озод қилиш“ ҳақида гапирилган. Бироқ, Совет Иттифоқининг Буюк Британияга содиқлигини ўзгартириши ва уларнинг Эронга биргаликда бостириб кириши ортидан, Афғонистон тўсатдан иттифоқчи кучлар томонидан ўраб олинган эди. Охир-оқибат, 1941-йил октябр ойида у италияликлар ва немисларни чиқариб юбориш талабини қабул қилди, лекин мамлакатда кичик дипломатик ходимлар қолган[13]. Афғонистон Осиёнинг Германия ва Япония ўртасида бўлиниши таклиф қилинган чегара чизиғида эди. Иккинчи жаҳон уруши охирида немис армияси уруш пайтида нейтрал позицияси учун яхши ният белгиси сифатида Афғонистонга ўзининг қолган арсеналини совға қилди[14][15].

Урушдан кейинги

[edit | edit source]

Афғонистон Германия Федератив Республикасини Учинчи Рейхнинг вориси сифатида тан олган биринчи давлатлардан бири бўлган. Урушгача бўлган ҳамкорлик 1950-йилда (Ғарбий Германия билан) тикланди[16], лекин тўлиқ расмий алоқалар 1954-йил декабригача тикланмаган[17]. 1948-йилдан бери Кобул мери бўлиб ишлаган Ғулом Муҳаммад Фарҳод Ғарбий немис муҳандислари ва маҳсулотларини Кобул электр компаниясига ёллаган ва олиб келган[17]. 1952-йилда Мюнхенда Афғонистон маданият идораси очилган[17]. 1958-йил 31-январда Германия Федератив Республикаси ва подшолик ўртасида иқтисодий ва техник ҳамкорлик тўғрисидаги битим имзоланган[17]. Афғонистондаги республика тўнтаришидан кейин алоқалар вақтинча музлаб қолди, аммо 1976-йилга келиб тикланди.

Совет-Афғон урушидан кейин Афғонистонда жойлашган Ғарбий Германия аскарлари мамлакатни тарк этишди. Ғарбий Германиянинг малакали ходимлари ва маслаҳатчилари 1980-йилда, кейин эса 1984-йилда ўқитувчилар таркиби[18] мамлакатни тарк этишди. Шу билан бирга, Шарқий Германия Совет Иттифоқининг мамлакатдаги ролини қўллаб-қувватлади ва Афғонистон ҳукуматига ёрдам берди. Афғонистон ва Шарқий Германия 1973-йилда бир-бирини тан олганидан бери кўп алоқаларга эга эмас эди, аммо Афғонистон коммунистик режими даврида ҳаммаси ўзгарди. Маданий ва иқтисодий келишувлар тузилди, икки давлатнинг оммавий ахборот воситалари ўзаро ҳамкорлик қилди. Дўстлик алоқалари Афғонистон раҳбари Бабрак Кармалнинг Шарқий Германияга ташрифи ортидан шаклланган, шундан сўнг 1982-йил 21-майда Дўстлик ва ҳамкорлик шартномаси имзоланган. Уларнинг ҳамкорлиги таълим соҳасига алоҳида эътибор қаратади[19].

1985-йилда Шарқий Германиянинг афғонларга бирдамлик юзасидан қилган хайрияларининг умумий миқдори 200 миллион маркадан ошди, уларнинг аксарияти Эркин немис касаба уюшмалари федерацияси томонидан амалга оширилган.

Германия қайта бирлашгандан кейин

[edit | edit source]
Афғонистон шимолидаги немис армияси аскарлари (2009)
Афғонистонда афғон зобитларини ўқитган немис полицияси (2010)

Германия Қуролли Кучлари 2001-йил декабр ойидан бошлаб Афғонистондаги ИСАФ миссияси таркибига кирган. Германия Бонн конференсиясига мезбонлик қилган. 2001-йилда Ҳамид Карзай Афғонистоннинг муваққат раҳбари этиб сайланди. Айни пайтда Германия Афғонистоннинг шимолий ҳудудларида ҳарбий ва қайта тиклаш ишларида хавфсизлик миссияси билан шуғулланди ва Афғонистонга асосий ҳамкорлардан бири бўлиб келган[20].

2021-йил 23-декабрда Германия ташқи ишлар вазири Анналена Баэрбок Афғонистон „замонамизнинг энг оғир гуманитар фалокатига“ кетаётгани, иқтисодиётнинг йирик тармоқлари қулаши ва 24 миллиондан ортиқ одам гуманитар ёрдамга муҳтожлиги ҳақида огоҳлантирди[21][22]. Баэрбок 15 000 дан ортиқ заиф афғонларни, жумладан, Германияда ишлаган маҳаллий афғон ходимларини ва уларнинг оила аъзоларини эвакуация қилишни тезлаштиришга ваъда берди[23].

Адабиётлар

[edit | edit source]
  • Лудwиг В. Адамеc: Афғонистоннинг тарихий луғати, 4-нашр, 2012,ИСБН 978-8170493112
  • Людвиг В. Адамеc: Афғонистоннинг ХХ аср ўрталаригача бўлган ташқи сиёсати: СССР, Германия ва Буюк Британия билан муносабатлар . Туcсон: Аризона университети матбуоти, 1974,ИСБН 978-0816504596

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ „100 Еарс оф Афгҳан-Герман Тиэс Маркед ат Кабул Эвент“.
  2. ↑ Том Апплетон. „Эин деуцчер Жамес Бонд ин Кабул“ (2003-йил 9-феврал).
  3. ↑ Германй-Афгҳанистан Релатионс ин :Лудwиг W. Адамеc: Ҳисториcал Диcтионарй оф Афгҳанистан, 4тҳ эд., 2012, п. 162, ИСБН 978-8170493112.
  4. ↑ Неcипоглу, Гулру. Муқарнас: Ан Аннуал он тҳе Висуал Cултуре оф тҳе Исламиc Wорлд. БРИЛЛ, 2002. ИСБН 90-04-12593-0. 
  5. ↑ Адамеc, Ибид.
  6. ↑ „Ҳоме“.
  7. ↑ „Ҳисторио.де“. 2015-йил 5-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 30-сентябр.
  8. ↑ Техт ин Леагуэ оф Натионс Треатй Сериэс, вол. 62, пп. 116-125.
  9. ↑ Cлеменц, Франк А.: Cонфлиcт ин Афгҳанистан: А ҳисториcал энcйcлопедиа, 2003, п.7
  10. ↑ „Кинг Амануллаҳ'с травелс | Раилwайс оф Афгҳанистан“.
  11. ↑ Эур. Тҳе Фар Эаст анд Аустраласиа 2003, 2002. ИСБН 9781857431339. 
  12. ↑ http://books.stonebooks.com/history/afghanistan.shtml
  13. ↑ боокс.стонебоокс.cом/ҳисторй/афгҳанистан.штмл
  14. ↑ Том Лансфорд. А биттер ҳарвест: УС фореигн полиcй анд Афгҳанистан. Ашгате Публишинг, Лтд., 2003 ИСБН 0-7546-3615-1, ИСБН 978-0-7546-3615-1. Пг 2
  15. ↑ Счреибер, Герҳард. Германй анд тҳе Сеcонд Wорлд Wар. Cларендон Пресс, 3 Май 1990. ИСБН 978-0-19-822884-4. 
  16. ↑ Ҳйман, Антҳонй. Афгҳанистан ундер Совиэт Доминатион, 1964–91, 27 Жулй 2016. ИСБН 9781349219483. 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 „Арчивед cопй“. 2005-йил 13-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2019-йил 8-апрел.
  18. ↑ Зетер. „Рücкблиcк: Диэ деуцч-афгҳанисчен Безиэҳунген“ (де). Планет Wиссен (2014-йил 17-октябр). Қаралди: 2014-йил 30-декабр.
  19. ↑ „Деуцч-афгҳанисче унд ДДР-афгҳанисче Безиэҳунген“ (2016-йил 22-октябр).
  20. ↑ „Германй'с лонг, ҳард слог ин Афгҳанистан | ДW | 06.03.2018“. ДW.CОМ.
  21. ↑ „Афгҳанистан суфферинг 'ҳуманитариан cатастропҳе' сайс Германй Фореигн Министер Анналена Баэрбоcк“. Деуцче Wелле (2021-йил 23-декабр).
  22. ↑ „Афгҳан ҳеалтҳ cаре фаcес cоллапсе амид эcономиc cрисис“. Деуцче Wелле (2021-йил 24-декабр).
  23. ↑ „Германй wарнс оф 'wорст ҳуманитариан cатастропҳе' ин Афгҳанистан“. Даwн (2021-йил 23-декабр).

Ҳаволалар

[edit | edit source]
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Afgʻoniston_—_Germaniya_munosabatlari&oldid=5225216"