Su-15

Su-15 – birinchi marta 1962-yilda parvoz qilgan samolyot. NATO kodifikatsiyasiga koʻra: Flagon – "dekanter", prototip belgisi – T-58, kod nomi – mahsulot 42 hisoblanadi. 1960-yillarning boshlarida ishlab chiqilgan Sovet tutqich qiruvchisi deb qaraladi. Uzoq vaqt davomida u SSSR havo mudofaasining asosiy qurollaridan biri hisoblangan hamda SSSR hududida xorijiy samolyotlarning parvozlari bilan bogʻliq boʻlgan koʻpgina hodisalarda ishtirok etgan.

Su-15 bilan bogʻliq eng mashhur hodisa 1983-yilda, Gennadiy Osipovich boshqargan Su-15da Janubiy Koreyaning Boeing 747 yoʻlovchi samolyotini urib tushirganda sodir boʻlgan. Shu jumladan, Su-15 1978-yilda Janubiy Koreyaning Boeing-707 yoʻlovchi samolyotining Kola yarim oroli ustidan parvozini toʻxtatishda ishtirok etgan. Ushbu samolyotning rekordi Argentinaning Isroil qurollari yuklangan Canadair CL-44 transport samolyotiga nisbatan sodir etilgan boʻlib, SSSR 1981-yil 18-iyulda Armaniston hududida Islom inqilobi qoʻriqchilari korpusi va Eron armiyasi uchun olib ketayotganida davlat chegarasini buzgan deb topgan^[1].

Yaratilish va ishlab chiqarish tarixi

Samolyot soatiga 500–3000 km tezlikda 500-23000 metr balandlikdagi havo nishonlarini tutib olish uchun moʻljallangan. Toʻxtatuvchini nishon bilan uchrashadigan hududga olib chiqish va u havo radar stantsiyasi tomonidan aniqlanmaguncha „Vozdux-1“ yerdagi avtomatlashtirilgan yoʻl-yoʻriq majmuasi yordamida amalga oshirilgan. Nishonni ushlab turish, nishonga olish va raketani boshqarish radar yordamida amalga oshirilgan. Infraqizil boshli raketalar boshqa yoʻl-yoʻriq prinsipiga ega boʻlgan – ular olgan infraqizil (termal) nurlanish toʻgʻridan-toʻgʻri nishon tomonidan chiqarilgan.

P. O. Suxoy konstruktorlik byurosida qiruvchi samolyotni loyihalash 1961-yilda boshlangan. N. Xrushchyovning koʻrsatmasi boʻyicha yangi turdagi samolyotlarni ishlab chiqish taqiqlanganligi va faqat mavjudlarini modernizatsiya qilishga ruxsat berilganligi sababli, yangi jangchi samolyot Suga asoslangan tutib olish kompleksini modernizatsiya qilish sifatida qaralgan.

Qiruvchi somolyotning prototipi 1962-yilda qurilgan va sinovdan oʻtkazilgan. Davlat sinovlari davomida jiddiy voqea yoki hodisalar yuzaga kelmagan. Davlat sinovlari natijalariga koʻra, samolyotning yagona kamchiligi uning qisqa parvoz masofasi deb qaralgan. Ammo bu kamchilik ham tezda yoqilgʻi taʼminotini oshirish orqali bartaraf qilingan.

Samolyot konstruksiyasining mustahkamligi hatto yerga yaqin joyda ham tovushdan yuqori tezlikka chiqa olishga imkon yaratgan. Oʻsha paytda jahon aviatsiyasi ushbu samolyotning oʻxshashlarini bilmas edi va bu oʻsha davrning yetakchilaridan biri boʻlishga olib kelgan.

Samolyot 1965-yil 30-aprelda SSSR Havo mudofaasi kuchlarida foydalanishga qabul qilingan hamda Su-15-98 tutib olish kompleksi tarkibiga kiritilgan.

Birinchi ishlab chiqarishdan oldin Su-15 Novosibirskda jamlangan. 1966-yil mart oyida zavodning sinov uchuvchisi I. F. Sorokin unda birinchi sinov parvozini amalga oshirgan va aynan shu harakatlari uchun uchuvchi Sorokin Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovor munosib deb topilgan. Samolyotda uchinchi parvoz 1966-yil 15-martda Konstruktorlik byurosining sinov uchuvchisi V. S. Ilyushin tomonidan amalga oshirilgan. Keyin samolyotning parvoz sinovlari sinov uchuvchilari Yu. N. Xarchenko, V. M. Morozov, V. A. Dirov, E. S. Solovyov, E. K. Kukushev, V. N. Kondaurov va boshqalar tomonidan davom ettirilgan. 1967-yil iyul oyida qiruvchi Domodedovodagi havo paradida keng jamoatchilikka taqdim etilgan.

Seriyali ishlab chiqarish 1966-yilda boshlangan. 1971-yildan 1975-yilgacha 450 ta Su-15TM ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilgan. 1976-1981-yillarda modernizatsiya qilingan Su-15UM trenajyori qurilgan. Hammasi boʻlib, seriyali ishlab chiqarish jarayonida barcha modifikatsiyadagi 1300 ga yaqin Su-15 qiruvchi-samolyoti ishlab chiqarilgan.

Su-15 qiruvchi samolyoti uzoq vaqt davomida SSSR havo mudofaasining asosi hisoblangan. Su-15TM va Su-15UM samolyotlarining aksariyati „Strategik qurollarni cheklash boʻyicha muzokaralar-2“ kelishuviga asosan xizmat muddati tugamasdan foydalanishdan voz kechilishiga sabab boʻlgan.

Tuzilishi

Su-15 bu bitta oʻrindiqli tovushdan tez harakatlanadigan qiruvchi-toʻxtatuvchi samolyot boʻlib, oddiy aerodinamik dizayndagi butunlay metalldan yasalgan oʻrta qanotli havo layeri hisoblangan. Asosiy konstruktiv materiallar alyuminiy qotishmalari boʻlib, bir qator muhim komponentlar qotishma poʻlatlardan yasalgan va yuqori haroratlarda ishlaydigan orqa korpusning alohida elementlari titanium qotishmasidan qilingan^[2]^[3].

Oʻzgartirishlar

Model nomi	Qisqacha xususiyatlar, farqlar.
Su-15	ketma-ket tutuvchi.
Su-15bis	Yaxshilangan avionika va dvigatellarga ega eksperimental tutqich modeli.
Su-15VD	Turbojetli dvigatellarni koʻtarish uchun eksperimental samolyot.
Su-15T	Birinchi modifikatsiya.
Su-15TM	Eng mukammal modifikatsiya.
Su-15UT	Ikkita oʻquv samolyoti.
Su-15UM	Modernizatsiya qilingan oʻquv samolyotlari.

Taktik va texnik xususiyatlar

Quyidagi xususiyatlar '''Su-15TM'' modifikatsiyasiga mos keladi:

Texnik xususiyatlari

Ekipaj: 1 nafar uchuvchi
Uzunligi: 22.03 m
Qanotlari kengligi: 9,34 m
Balandligi: 4.843 m
Qanot maydoni: 36,6 m²
1/4 akkord chizigʻi boʻylab supurish burchagi: 55 ° / 45 °
Shassi bazasi: 5,942 m
Shassi yoʻli: 4,79 m
Boʻsh vazn: 10 874 kg
Oddiy uchish ogʻirligi: 17 094 kg
Maksimal uchish ogʻirligi: 17 900 kg
Uchish vazni: 12 060 kg
Ichki tanklardagi yoqilgʻining massasi: 5350–5620 kg
Yoqilgʻi baklarining hajmi: 6860 l
Elektr stantsiyasi: 2 × R-13F-300 turbofanli dvigatel
- Kuyishdan keyingi quvvat: 2 × 4100 kgf (40,2 kN)
- Kuyishdan keyingi quvvat: 2 × 6600 kgf (64,7 kN)


Parvoz xususiyatlari

Maksimal tezlik:
- yerga yaqin: 1300 km/soat balandlikda:
- 13 000 m da 2230 km/soat (M=2,16)
Uchish tezligi: 370 km/soat
Qoʻnish tezligi: 285–295 km/soat
Jang radiusi: 725 km
Amaliy masofa: 1380 km
Parom masofasi: 1700 km
Xizmat koʻrsatish shipi: 18 500 m
Koʻtarilish tezligi: 228 m/s
Qanot yuki: 397 kg/m²
Bosimning ogʻirlik nisbati: 0,82
Uchish yugurish: 1000–1100 m
- tormoz parashyutsiz: 1050–1150 m
- drag parashyut bilan: 850–950 m
Maksimal operatsion ortiqcha yuk: +6,5 g
- R-98 raketalari bilan: +3,0 g
- R-60 raketalari bilan: +5,0 g

Qurollanish

Toʻxtatib turish nuqtalari: 6
Jangovar yuk: 1500 kg
Boshqariladigan raketalar:
- havo-havo raketalari: R-8M yoki R-8M-1 tipidagi 2 × R-98M va 2 × R-60M
- eski raketalari ham jang maydonidagi nishonni tutib olishda ishlatilishi mumkin
Bombalar: 2 × FAB-250 (Osilgan yoqilgʻi baki oʻrniga)^[4]

Xizmatda foydalanilgan

SSSR – mamlakat parchalanib ketgunga qadar xizmat qilgan.
Rossiya – 1994-yilda xizmatdan olib tashlangan.
Ukraina —SSSR parchalanganidan keyin u 62-IAP PVO (Belbek) va 636-IAP PVO (Kramatorsk) bilan xizmat qilgan 70 ga yaqin Su-15TM markasidagi va maʼlum miqdordagi Su-15UMlarni olgan. 1996-yilga kelib ular xizmatdan chiqarilgan.

Manbalar

[1] „27 Million Israel Iran Arms Deal Told. Chicago Tribune. Jule 27, 1981“.

[2] „http://archives.chicagotribune.com/1981/07/27/page/1/article/27-million-israel-iran-arms-deal-told“.

[3] „http://sovch.chuvashia.com/?p=17185“.

[4] „https://archive.org/details/sukhoiintercepto16gord“.

[1]

[2]

[3]

[4]