Xem mã nguồn của Thành viên:A/Nháp/9

{{đang viết}}
{{1000 bài cơ bản}}
{{Thông tin nhân vật hoàng gia
| tên = Alexandros Đại đế
| tước vị = ''[[Basileus]] của [[Macedonia (Hy Lạp)|Macedonia]], [[Bá quyền|Minh chủ]] của [[Liên minh Korinthos|Liên minh Hy Lạp]], [[Shahanshah]] của [[Ba Tư]], [[Pharaon]] của [[Ai Cập cổ đại|Ai Cập]], [[Chúa tể châu Á]]''
| thêm = cyprus
<!-- | image = Alexander the Great, from Alexandria, Egypt, 3rd cent. BCE, Ny Carlsberg Glyptotek, Copenhagen (5) (36375553176).jpg
| caption = Tượng bán thân của Alexandros Đại đế từ [[Alexandria]], Ai Cập, có niên đại từ {{circa|thế kỷ 3 TCN|lk=on}}; hiện nằm trong bộ sưu tập của [[:en:Ny Carlsberg Glyptotek|Ny Carlsberg Glyptotek]], [[Copenhagen]], [[Đan Mạch]]. -->
| hình = Alexander the Great mosaic.jpg
| cỡ hình = 320px
| ghi chú hình = Alexandros thân chinh đánh vua Ba Tư là [[Darius III]] trong [[trận Issus]]. Khảm Alexandros, từ [[Pompeii]] ({{circa|100 TCN|lk=on}}), [[Bảo tàng Khảo cổ Quốc gia Napoli]].
| succession = [[Danh sách vua Macedonia|Vua của Macedonia]]
| reign = 336 TCN – 323 TCN
| predecessor = [[Philippos II của Macedonia|Philippos II]]
| successor = {{plainlist|
*[[Alexandros IV của Macedonia|Alexandros IV]]
*[[Philippos III của Macedonia|Philippos III]]}}
| chức vị 2 = {{plainlist|
*[[Bá quyền|Minh chủ]] [[Liên minh Korinthos|Liên minh Hy Lạp]]
*''[[Strategos autokrator]]'' của [[Hy Lạp cổ đại|Hy Lạp]]}}
| tại vị 2 = 336 TCN
| predecessor2 = [[Philippos II của Macedonia|Philippos II]]
| successor2 =
| succession3 = [[Pharaon|Pharaon của Ai Cập]]
| reign3 = 332 TCN – 323 TCN
| predecessor3 = [[Darius III]]
| successor3 = {{plainlist|
*[[Alexandros IV của Macedonia|Alexandros IV]]
*[[Philippos III của Macedonia|Philipppos III]]}}

{{Ancient Egyptian royal titulary case |nomen=''Ꜥlwksjndrs''<br />''Aluxsindres''<br />Alexandros |nomen_hiero=<hiero>A-rw:k:z-i-n:d:r:z</hiero> |horus=''mk-kmt''<br />''Mekemet''<br />Người bảo vệ Ai Cập{{Infobox pharaoh/Serekh |Horus=<hiero>S-HqA-q:n:nw-D40</hiero>}}<br />Tên Horus thứ hai:<br /> ''ḥḳꜢ-ḳnj tkn-ḫꜢswt''<br />''Heqaqeni tekenkhasut''<br />Vị vua dũng cảm đã tấn công nước ngoài{{Infobox pharaoh/Serekh |Horus=<hiero>HqA-q:n:nw:D40-t:k:n:D54-N25:N25:N25</hiero>}}<br />Tên Horus thứ ba:<br /> ''ḥḳꜢ ḥḳꜢw nw tꜢ (r) ḏr-f''<br />''Heqa heqau nu ta (er) djeref''<br /> Người cai trị toàn bộ đất đai {{Infobox pharaoh/Serekh |Horus=<hiero>HqA-q-HqA-HqA-q-N33-nw-N33-N17:N34-r:f</hiero>}}<br />Tên Horus thứ tư:<br /> ''ṯmꜢ-Ꜥ''<br />''Tjema'a''<br />The sturdy-armed one {{Infobox pharaoh/Serekh |Horus=<hiero>T:mA-a</hiero>}} |nebty=''mꜢj wr-pḥty jṯ ḏww tꜢw ḫꜢswt''<br />''Mai werpehty itj dju tau khasut''<br />The lion, great of might, who takes possession<br/>&nbsp; &nbsp; &nbsp; of mountains, lands, and deserts |nebty_hiero=<hiero>E23-wr:r-F9:F9-V15-N25:N25:N33-N17:N17:N33-N25:N25:N33</hiero> |golden=''kꜢ (nḫt) ḫwj bꜢḳ(t) ḥḳꜢ wꜢḏ(-wr) šnw n jtn''<br />''Ka (nakht) khui baq(et) heqa wadj(wer) shenu en Aten''<br />The (strong) bull who protects Egypt,<br/>&nbsp; &nbsp; &nbsp; the ruler of the sea and of what the sun encircles |golden_hiero=<hiero>E1:n-i-w*x-D40-q:t-b-</hiero><br/><hiero>D10-HqA-M14-N35A-V9:Z1-i-t:n:HASH</hiero> |prenomen=''stp.n-rꜤ mrj-jmn''<br/>''Setepenre meryamun''<br />Chosen by Ra, beloved by Amun<br />{{Infobox pharaoh/Prenomen |Prenomen=<hiero>C2\-C12-stp:n:N36</hiero>}}<br />{{Infobox pharaoh/Prenomen |Prenomen=<hiero>mr\-C12\-C2-stp:n</hiero>}}}}
| succession4 = [[Danh sách vua Ba Tư|Vua của các vị vua Ba Tư]]
| reign4 = 330 TCN – 323 TCN
| predecessor4 = [[Darius III]]
| successor4 = {{plainlist|
*[[Alexandros IV của Macedonia|Alexandros IV]]
*[[Philippos III của Macedonia|Philipppos III]]}}
| succession5 = [[Chúa tể châu Á]]
| reign5 = 331 TCN – 323 TCN
| predecessor5 = ''Chức vụ mới''
| successor5 = {{plainlist|
*[[Alexandros IV của Macedonia|Alexandros IV]]
*[[Philippos III của Macedonia|Philipppos III]]}}
| othertitles =
| full name = Alexandros III của Macedonia
| native_lang1 = [[Tiếng Hy Lạp]]
| native_lang1_name1 = {{plainlist|
* {{Unbulleted list|{{lang|grc|Μέγας Ἀλέξανδρος}}{{Cref2|d}}|{{transl|grc|Mégas Aléxandros}}|{{Literal translation|'Great Alexander'|lk=on}}}}
* {{Unbulleted list|{{lang|grc|Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας}}|{{transl|grc|Aléxandros ho Mégas}}|{{Literal translation|'Alexander the Great'}}}}
}}
| spouse = {{Unbulleted list | [[Roxana]] của [[Bactria]] | [[Stateira II]] của [[Ba Tư]] | [[Parysatis II]] của [[Ba Tư]]}}
| issue = [[Alexandros IV của Macedonia|Alexander IV]]<br />[[Heracles của Macedonia]] ''(bị cho là con ngoài giá thú)''
| house = [[Argead]]
| house-type = Triều đại
| father = [[Philippos II của Macedonia]]
| mother = [[Olympias|Olympias của Ipiros]]
| birth_date = [[20 tháng 7]], [[356 TCN]]
| birth_place = [[Pella]], [[Macedonia (Hy Lạp)|Macedonia]], [[Hy Lạp cổ đại]]
| death_date = [[11 tháng 6]], [[323 TCN]] (32 tuổi)
| death_place = [[Babylon]], [[Lưỡng Hà]]
| religion = [[Tôn giáo Hy Lạp cổ đại|Đa thần giáo Hy Lạp]]
}}

'''Alexandros III của Macedonia''', được biết rộng rãi với cái tên '''Alexander Đại đế''' hoặc '''Alexandros Đại đế''',<ref name="Alexander_3">Kh̉ảo cổ học - Viện kh̉ao cổ học, ̉Uy ban khoa học xã hội Việt Nam, 1984 - trang 69</ref> ([[tiếng Hy Lạp]]: {{polytonic|Μέγας Αλέξανδρος}}{{efn|Cái tên Αλέξανδρος bắt nguồn từ các từ άλεξ (bảo vệ) và άνδρας (người) trong [[tiếng Hy Lạp]]}} ''Megas Alexandros'', [[tiếng Latinh]]: ''Alexander Magnus'') hay còn được biết đến trong một số tài liệu [[tiếng Việt]] với tên [[Hán-Việt]] '''A Lịch Sơn đại đế''' ([[20 tháng 7]], [[356 TCN]] – [[11 tháng 6]], [[323 TCN]]), là [[basileus|Quốc vương]] thứ 14 của [[nhà Argead]] ở [[Vương quốc Macedonia]] ([[336 TCN]] – [[323 TCN]]), nhưng ít dành thời gian cho việc trị quốc tại quê nhà Macedonia. Trong suốt [[Triều đại]] của mình, ông chủ yếu dành thời gian cho quân sự, các cuộc chinh phạt,<ref name="Burgan13">{{harvnb|Burgan|2007|page=13}}</ref> và được xem là một trong những vị tướng thành công nhất trong lịch sử, người đã chinh phạt gần như toàn bộ thế giới mà người châu Âu thời đó biết đến trước khi qua đời; và vì thế ông thường được xem là một trong những chiến lược gia quân sự vĩ đại nhất trong [[Lịch sử thế giới|lịch sử nhân loại]].<ref>{{harvnb|Yenne|2010|page=159}}</ref>{{efn|Ví dụ, [[Hannibal]] được cho là đã xếp Alexandros là vị tướng vĩ đại nhất;<ref name="DupuyXI"/>{{Sfn|Goldsworthy|2012|pp=327–28}} Julius Caesar đã khóc khi nhìn thấy một bức tượng của Alexandros, vì ở tầm tuổi của Alexandros, Caesar đã không đạt được nhiều như thế;<ref name="Plutarch, Caesar, 11" /> [[Pompeius]] đã có chủ ý tự nhận mình là 'Alexandros mới';{{sfn|Holland|2003|pp=176–83}}[[Napoléon Bonaparte]] cũng thường so sánh mình với Alexandros.{{sfn|Barnett|1997|p=45}} }}
Sau khi thống nhất các thành bang [[Hy Lạp cổ đại]] dưới sự cai trị của vua cha [[Philippos II của Macedonia|Philipos II]],{{efn|Một việc Alexandros phải lặp lại hai lần vì các miền phía nam Hy Lạp nổi loạn sau khi Philipos qua đời.}} Alexandros chinh phục [[Đế quốc Ba Tư|Đế chế Ba Tư]], bao gồm cả [[Tiểu Á]], [[Syria]], [[Phoenicia]], [[Gaza]], [[Ai Cập]], [[Bactria]] và [[Lưỡng Hà]] và mở rộng biên cương [[quân chủ chuyên chế|đế chế]] của ông đến xa tận [[Punjab (vùng)|Punjab]] thuộc Ấn Độ ngày nay. Chiến thắng của ông trước quân Ba Tư trong [[trận Gaugamela]] - chiến thắng quyết định thứ ba của ông trước vua Ba Tư [[Darius III]] - được xem là chiến công hiển hách nhất trong [[thời kỳ cổ đại]]; không những thế ông còn đánh tan tác [[người Scythia]] - một dân tộc bách chiến bách thắng thời bấy giờ.<ref>Grigori Sidorov, Arturo Hernández Aguirre, Carlos Alberto Reyes Garcia, ''Advances in Soft Computing: 9th Mexican International Conference on Artificial Intelligence, Micai 2010, Pachuca, Mexico, November 8-13, 2010, Proceedings'', Phần 2, trang 14</ref><ref name="HMiller648" /> Alexandros thực hiện một chính sách hòa hợp: ông đưa cả những người ngoại quốc (không phải người Hy Lạp hay người Macedonia) vào chính quyền và cả quân đội của mình, ông khuyến khích hôn nhân giữa các tướng sĩ của mình với người nước ngoài và chính ông cũng lấy vợ ngoại quốc.

Sau mười hai năm liên tục thân hành cầm quân đánh đâu thắng đó, vua Alexandros Đại Đế qua đời, có lẽ là do [[sốt rét]], [[thương hàn]], hay [[viêm não]] do [[virus|virút]]. Di sản của Alexandros bao gồm sự khuếch tán văn hóa và [[Tính nguyên hợp|sự nguyên hợp]] hình thành nên từ những tác động do các cuộc chinh phạt của ông đã gây ra, mà điển hình là [[Phật giáo thời kỳ Hy Lạp hóa|Phật giáo Hy Lạp]]. Ông đã cho [[Thành phố được thành lập bởi Alexandros Đại đế|thành lập khoảng bảy mươi thành phố mang tên mình]], nổi bật nhất trong số đó là [[Alexandria]] ở Ai Cập.<ref>{{chú thích web|last1=Barksdale|first1=Nate|title=8 Surprising Facts about Alexander the Great|url=https://www.history.com/news/eight-surprising-facts-about-alexander-the-great|website=History|accessdate = ngày 10 tháng 5 năm 2020 |language=en}}</ref> Những thành phố mới được di dân Hy Lạp sinh sống, cùng với sự truyền bá rộng rãi của [[văn hóa Hy Lạp]] ở phía đông đã tạo nên một văn minh Hy Lạp mới, mà những khía cạnh vẫn còn thể hiện rõ trong những phong tục tập quán của [[Đế quốc Đông La Mã]] còn tồn tại đến gần 2000 năm sau. Bản thân ông cũng sống trong lịch sử và trong các truyền thuyết của các nền văn hóa Hy Lạp và không Hy Lạp. Ngay khi ông còn sống, và đặc biệt sau khi ông [[chết|qua đời]], những cuộc chinh phạt của ông đã là nguồn cảm hứng của một truyền thống văn học mà trong đó ông xuất hiện như là một [[anh hùng]] huyền thoại theo truyền thống của [[Achilles]] (Asin) năm xưa. Ông bất bại trên chiến trường và trở thành thước đo của các vị chỉ huy quân sự. Cho tới ngày nay, các học viện quân sự trên khắp thế giới vẫn giảng dạy chiến thuật của ông.{{Sfn |Yenne|2010|page=viii}} Alexandros Đại Đế thường được xếp hạng là một trong số những người có ảnh hưởng nhất mọi thời đại.<ref>{{chú thích báo|url = https://www.theguardian.com/books/2014/jan/30/whos-most-significant-historical-figure|title = Guardian on Time Magazine's 100 personalities of all time|newspaper = The Guardian|date = ngày 30 tháng 1 năm 2014|last1 = Skiena|first1 = Steven|last2 = Ward|first2 = Charles B.}}</ref>

== Thời thơ ấu ==
=== Sinh ra ===
[[Tập tin:Philip-ii-of-macedon.jpg|nhỏ|alt=Tượng thể hiện Philippos II của Macedonia|Tượng bán thân vua [[Philippos II của Macedonia]], bản sao chép thời La Mã của bản gốc được tạo ra thời [[Hy Lạp hoá]].]]
Alexandros được sinh ra tại [[Pella]], kinh đô của [[vương quốc Macedonia]], vào ngày [[20 tháng 7|20]] hoặc [[21 tháng 7]] năm [[356 TCN]].<ref>{{harvnb|Green|1991|p=xxxiii}}</ref>{{efn|Có thể là năm đầu tiên của [[Olympiad]] lần thứ 100. Theo [[Plutarchus]] (''Alexandros'', 4) thì ông được sinh vào ngày mồng 6 tháng Hekatombaion (tháng đầu tiên trong lịch Attica), tên tiếng Macedonia là ''loüs''.}} Ông là con trai của vua Macedonia [[Philippos II của Macedonia|Philippos II]] thuộc vương triều Argos và người vợ thứ tư là [[Olympias]], công chúa xứ [[Ipiros (quốc gia cổ đại)|Ipiros]] thuộc [[Danh sách vua Ipiros|vương triều Aiakides]].{{sfn|Carney|2006|p=5}}<ref>{{harvnb|Battistini|2018|p=90}}</ref><ref>{{harvnb|McCarty|2004|p=10}}, {{harvnb|Renault|2001|p=28}}, {{harvnb|Durant|1966|p=538}}</ref> Dù Philippos II có tới tận 7 hoặc 8 bà vợ, nhưng Olympias đã từng có khoảng thời gian làm chính thất, có lẽ là vì bà đã hạ sinh ra Alexandros.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=171}} Sau khi Alexandros lên một tuổi, mẹ ông cũng đã hạ sinh cho ông một người em gái tên là [[Cleopatra của Macedonia|Cleopatra]] vào năm 355. Ông là cháu gọi vua [[Alexandros I của Ipiros|Alexandros Molossus]] của Ipiros bằng cậu. Thông qua cha mình, Alexandros được coi là hậu duệ của [[Temenos]],{{efn|Lý do tại sao vương triều của Macedonia được gọi là Argead hay hiếm hơn là Temenid, xem: {{harvnb|Faure|1985|p=31}}.}} một người mà bản thân ông được cho là hậu duệ của anh hùng [[Heracles]], con trai [[thần Zeus]]. Thông qua mẹ của mình, Alexandros được coi là là hậu duệ của [[Neoptolemos]], con trai [[Achilles]] – chiến binh vĩ đại nhất của quân Hy Lạp trong cuộc [[Chiến tranh thành Troia|chiến thành Troia]].{{sfn|Carney|2006|p=5–6}}<ref group="A" name="Plutarchus 2.1">Plutarchus, ''Alexandros'', 2, 1.</ref>
[[Tập tin:Medaglioni dorati di abukir-berlino, 211-235 dc ca., busto di olimpia, madre di alessandro, e nereide su bue marino, 01.jpg|nhỏ|trái|Huy hiệu bằng vàng khắc chân dung [[Olympias]], [[bảo tàng Bode]], [[Berlin]].]]
Có nhiều truyền thuyết xung quanh sự sinh ra và thời thơ ấu của Alexandros.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=188}} Sử gia [[Plutarchus]] ghi lại rằng, nhiều lần ngủ trên giường với vua, Olympias thích nằm chung với rắn, mà có người cho rằng đây là nguyên nhân lớn nhất khiến cho nhà vua ghẻ lạnh với bà và do vậy, vua không nằm nhiều với bà.<ref>{{chú thích sách|last1=Salisbury|first1=Joyce E.|editor1-last=Lefkowitz|editor1-first=Mary R.|title=Encyclopedia of women in the ancient world|date=2001|publisher=ABC-CLIO|isbn=9781576070925|pages=256-257|url=https://books.google.de/books/about/Encyclopedia_of_Women_in_the_Ancient_Wor.html?id=HF0m3spOebcC&redir_esc=y|accessdate = ngày 6 tháng 5 năm 2020 |language=en}}</ref> Plutarchus cũng kể đến một câu chuyện khác rằng trong đêm trước khi cặp đôi Olympias – Philippos kết hôn với nhau, Olympias nằm mộng thấy sấm sét đánh vào tử cung của bà, và một ngọn lửa sáng rực tự gieo rắc nó thành nhiều đống lửa khác nhau. Còn vua Philippos II thì chiêm bao thấy mình niêm phong tử cung của Olympias, và con dấu niêm phong của ông có in hình một con [[Sư tử|mãnh sư]].<ref group=A>Plutarchus, ''Alexandros'', 2, 3.</ref> Plutarchus cũng đưa ra nhiều giả thuyết khác nhau về những giấc mơ này: Olympias thực chất đã mang thai trước khi cưới Philippos hoặc thần Zeus mới chính là cha ruột của ông.<ref>{{harvnb|Yenne|2010|p=14}}</ref><ref name="NatGeoOlympias1">{{chú thích web|last1=Carney|first1=Elizabeth|title=Alexander the Great's warrior mom wielded unprecedented power|url=https://www.nationalgeographic.com/history/magazine/2019/11-12/queen-olympias-ancient-macedonia/|website=History Magazine|publisher=National Geographic|accessdate=2020-08-21|archiveurl=http://web.archive.org/web/20200706130315/https://www.nationalgeographic.com/history/magazine/2019/11-12/queen-olympias-ancient-macedonia/|archivedate=2020-06-07|language=en|date=2019-12-03|quote=...According to the first-century A.D. historian Plutarch, Olympias told her son that he had been conceived when a thunderbolt—interpreted as Zeus—entered her womb. Alexander, by all accounts, went on to confirm it and took a highly dangerous journey across the Libyan desert during his invasion of Egypt. He visited the oracle of Ammon-Zeus at the remote oasis of Siwa, where a priest confirmed his divine parentage...}}</ref>

Aristandros xứ Telmessus cho rằng Hoàng hậu Olympias đang có thai và thai nhi của bà chứa một hoàng nam có tính khí của loài mãnh sư.<ref>{{harvnb|Dillon|2017|p=125}}</ref> Các bình luận gia cổ đại đã không thống nhất về việc một Olympias đầy tham vọng đã truyền bá nguồn gốc thần thánh của Alexandros như thế nào, nhiều ý kiến cho rằng bà đã nói điều này với Alexandros nhưng cũng có ý kiến cho rằng bà đã bác bỏ điều này vì điều này chẳng tiết hạnh cho lắm.<ref group="A">Plutarchus, ''Alexandros'', [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0243%3Achapter%3D3%3Asection%3D2 III, 2]</ref> Tuy nhiên, có nhiều tài liệu đã đề cập đến việc Alexandros đã sử dụng những truyền thuyết này cho mục đích chính trị và ông đã có lần tự nhận mình là con của thần ngay trước mặt phụ vương khi hai người cãi nhau. Một truyền thuyết khác có niên đại từ thế kỷ thứ 3, xuất phát từ Alexandria và được cho là bởi một người gọi là [[Callisthenes Giả]] nói rằng, Alexandros thực ra là con trai của vị pharaon cuối cùng của vương triều thứ 30 của Ai Cập [[Nectanebo II]]. Sau khi bị [[Artaxerxes III của Ba Tư]] đánh bại, Nectanebo II đã phải sống lưu vong tại triều đình của Philippos II ở Pella.<ref>{{harvnb|Matthey|2017|p=48}}</ref><ref>{{harvnb|Battistini|2018|p=171}}. Nhà sử học ở đây nhầm lẫn giữa Artaxerxes III và Darius III.</ref>

Vào ngày Alexandros được sinh ra, Philippos đang cầm quân vây hãm thành phố [[Potidea]] trên [[Chalkidiki|bán đảo Chalkidiki]]. Cũng trong ngày hôm đó, Philippos nhận được tin rằng tướng [[Parmenion]] đã đại phá tan tác liên quân Illyria và Paionia, và con ngựa của ông thắng giải và đạt được vòng nguyệt quế trong kỳ thế vận hội tại [[Olympia, Hy Lạp|Olympia]] lần này.<ref>{{harvnb|Yenne|2010|p=15}}</ref> Plutarchus nói rằng, cũng trong ngày hôm đó, ngôi [[Đền Artemis|đền thờ thần Artemis]] ở [[Ephesus|Ephesos]], một trong [[Bảy kỳ quan thế giới cổ đại]], bị cháy rụi.<ref name="Green35">{{harvnb|Green|1991|p=35}}</ref><ref group=A>Plutarchus, ''Alexandros'', 2, 3; 3, 5-7.</ref> [[Hegesias xứ Magnesius]] có chứng kiến trận cháy kinh hoàng này và lời than vãn cùng tiếng kêu ca của [[Artemis|nữ thần Artemis]] thật quá lạnh lẽo đến mức nó có thể làm dập tắt đám cháy. Điều đó dẫn đến lời đồn đại rằng ngôi đền đã bị cháy là do Artemis không trông coi tại đó do bà đang phải coi sóc vị vua tương lai Alexandros.<ref>{{harvnb|Renault|2001|p=28}}, {{harvnb|Bose|2003|p=21}}</ref> Tuy nhiên, mọi giáo sĩ, nhà tiên tri và thầy pháp ở đều dự báo về sự đến gần của một hiểm họa cực kỳ nghiêm trọng: nét mặt họ hết sức hoảng sợ, họ phải chạy quanh, rồi chạy vào thành phố Ephesos vào kêu ca rằng, trận cháy là điềm báo trong ngày hôm ấy, một sức mạnh vô biên đã ra đời vào và sẽ tiêu diệt châu Á sau này.<ref>{{harvnb|Yenne|2010|p=16}}</ref><ref name="Green35"/> Những truyền thuyết này có lẽ xuất hiện khi Alexandros đã lên ngôi, và nhiều khả năng chính ông là người đã hạ lệnh tung những tin đồn này nhằm chứng tỏ rằng ông là thần nhân và đã được định sẵn là sẽ trở thành một vĩ nhân.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=188}} Alexandros cũng đã đề nghị sẽ lo chi phí cho việc trùng tu đền thờ thần Artemis do ông nhận mình là "người có lỗi" trong việc này, nhưng người dân xứ Ephesos từ chối đã từ chối điều này.<ref>''[http://7merveilles.free.fr/index.php?rub=temple2 Le temple d’Artémis]'', Les sept merveilles. (Đền thờ thần Artemis, Bảy kỳ quan thế giới cổ đại).</ref>

=== Ảnh hưởng văn hóa của Alexandros ===
[[Tập tin:Achilles_fighting_against_Memnon_Leiden_Rijksmuseum_voor_Oudheden.jpg|nhỏ|Người anh hùng [[Achilles]] trong [[Chiến tranh thành Troia|cuộc chiến thành Troia]], minh họa trên đồ gốm thế kỷ 4 TCN.]]
Câu hỏi về nền văn hóa của người Macedonia nói chung và Alexandros nói riêng vẫn là một đề tài tranh luận của giới sử học.<ref>{{chú thích tạp chí|last1=Hatzopoulos|first1=Miltiade|title=Royaume de Macédoine et colonies grecques: langue et institutions|journal=Cahiers du Centre Gustave Glotz|date=1996|volume=7|issue=1|pages=25–38|doi=10.3406/ccgg.1996.1396|url=http://www.persee.fr/doc/ccgg_1016-9008_1996_num_7_1_1396 Lire en ligne}}</ref> Trong con mắt của những người Hy Lạp thời cổ điển, bao gồm [[Aristoteles]]<ref group=A>Aristoteles, ''Politiká''.</ref> và [[Demosthenes]],<ref group=A>Demosthenes, ''Philippiques''.</ref> người Macedonia, vì các lý do chính trị, vẫn bị coi là một tộc [[man di]]. [[Platon]] coi họ là "bán man di" ''(mixobarbaroi)''.<ref group=A>Platon, ''Menexenes'', 245 d.</ref> Dù thế nào đi chăng nữa, các sử gia thời hiện đại dựa vào những nghiên cứu khảo cổ gần đầy, đã tranh luận về một tầm nhìn "lấy thành [[Athens]] làm trung tâm" ''(athenocentric)'' của nền [[văn minh Hy Lạp]] và coi các tộc người sống ở phía bắc và tây [[Delphi]] là các dân tộc man di, mọi rợ. Ngày nay, người ta đã chứng thực rằng người Macedonia nói một phương ngữ của [[tiếng Hy Lạp]], [[tiếng Macedonia cổ]], có cách viết gần giống với phương ngữ [[Thessaloniki]] và [[Ipiros]].<ref>M. Hatzopoulos, « Le parler des anciens Macédoniens », La Macédoine, Géographie historique, Langue, Cultes et croyances, Institutions, De Boccard, Paris, 2006, tr. 35-51.</ref> Họ cũng tôn thờ [[Mười hai vị thần trên đỉnh Olympus|các vị thần trên đỉnh Olympus]].<ref>M.B. Hatzopoulos, L.Kahil, ''Cultes et Mythes dans La Macédoine de Philippe II à la conquête romaine'', Paris, 1993, tr. 106-116</ref>

Alexandros có lẽ vì thể mà chịu ảnh hưởng sâu sắc từ nền văn hóa Hy Lạp. Kể từ thời vua [[Archelaos I của Macedonia|Archelaos I]] (cuối thế kỷ 5 TCN), phương ngữ [[Attica|vùng Attica]] đã trở thành ngôn ngữ chính thức trong triều đình Macedonia. Philippos II, người đã từng làm con tin tại [[Thebes, Hy Lạp|Thebes]] từ năm 368 đên 365,{{sfn|Battistini|2018|p=64}} nói thuần thục phương ngữ Attica. Theo Plutarchus, Alexandros chỉ nói tiếng Macedonia cổ khi xúc động.<ref group=A>Plutarchus, ''Alexandros'', 51.</ref> Ông thuộc lòng những câu chữ trong sử thi ''[[Iliad]]'' của [[Hómēros|Homeros]]. Chính ông về sau cũng đã mang theo một bản chép tay của tác phẩm này bởi người thầy Aristoteles theo bên mình trong cuộc viễn chinh tới châu Á.{{sfn|Battistini|2018|p=62}} Ông ngưỡng mộ và luôn học hỏi theo sự nghiệp vĩ đại của người anh hùng [[Achilles]]{{sfn|Battistini|2018|p=136}} và xem tác phẩm này như là một "nguồn cung cấp nghệ thuật dụng binh tốt nhất".<ref group=A name="PLU10">Plutarchus, ''Alexandros'', 10.</ref> Từ nó, ông đã rút ra những cái gọi là "học thuyết chiến tranh của Homeros": người chỉ huy cần phải kích động được sĩ khí ba quân, phải bảo vệ được tính mạng của binh sĩ và phải biết cách tận dụng những điểm yếu của kẻ thù.<ref>{{harvnb|Battistini|2004|loc=''Iliade''|id=DICO}}</ref> Ông cũng đọc các tác phẩm như ''[[Historiai]]'' của [[Herodotos]] hay ''[[Anabasis (Xenophon)|Anabasis]]'' và ''[[Cyropaedia]]'' của [[Xenophon]], những tác giả mà ông sẽ có thể khai thác và áp dụng trong cuộc viễn chinh của mình.{{sfn|Battistini|2018|p=58-59}} Những tác giả này đã dạy ông nguyên tắc chiến đấu quyết liệt chiếm ưu thế trước các "man tộc đông vô số" và rằng chiến thắng chỉ có thể giành được bằng lòng dũng cảm và sự phục tụng của ba quân đối với chủ tướng, chứ không phải bằng số lượng. Alexandros cũng rất quen thuộc với những [[bi kịch]] của [[Aeschylus]], [[Sophocles]] và [[Euripides]],<ref name="DUC51">{{harvnb|Duchêne|2018|p=51|id=A15ans}}</ref> và khi ông chinh phạt Tiểu Á, ông đã hạ lệnh kiếm những cuốn sách của những tác giả này về để đọc.<ref group=A name="PLU10"/> Ngoài ra, ông cũng có những hiểu biết nhất định về y học, cả về lý thuyết lẫn thực hành.{{sfn|Battistini|2018|p=62}} Cuối cùng, [[săn bắn]] dường như là một yếu tố tiên quyết trong giáo dục của ông, phù hợp với những lý tưởng của Xenophon và [[Isocrates]].{{sfn|Battistini|2018|p=34}}

=== Ảnh hưởng từ Aristoteles ===
[[Tập tin:Aristoteles Louvre.jpg|nhỏ|phải|alt=Tượng bán thân của Aristoteles|Tượng bán thân của Aristoteles, một bản sao chép của người La Mã từ bản gốc bằng đồng của nhà chạm khắc [[Lysippos]], [[Bảo tàng Louvre]].]]
Khi còn bé, Alexandros được nuôi nấng bởi [[Vú em|nhũ mẫu]] [[Lanike]], chị gái của [[Cleitos Đen]], một viên tướng tương lai của Alexandros. Khi lên 7 tuổi, cậu nhận được sự dạy dỗ đặc biệt nghiêm khắc bởi một người họ hàng của Olympias là [[Leonidas xứ Ipiros|Leonidas]],{{sfn|Battistini|2018|p=89}} và bởi [[Lysimachos xứ Acarnania]], người sẽ vẫn theo sát ông khi ông hành quân tới châu Á.{{sfn|Battistini|2018|p=27}} Alexandros được nuôi dưỡng theo cách của những con em quý tộc người Macedonia, cậu được dạy học đọc, chơi [[đàn lia]], cưỡi ngựa, chiến đấu và săn bắn.{{sfn|Battistini|2018|p=27}} Tuy nhiên, Philippos II lại có những đòi hỏi khác đối với con trai mình và ông quyết định gửi gắm cậu cho nhà triết học và cũng là một nhà toán học [[Menaechmus]]. Đặc biệt là trong khoảng thời gian từ năm 342 đến 340 TCN, Alexandros đã theo học [[Aristoteles]],<ref name="LSTG">{{harvnb|Bùi Đức Tịnh|1996|p=76}}</ref>{{Sfn|Faure|1985|p=34-35}} con trai của Nicomachos, người từng là ngự y của vua [[Amyntas III của Macedonia|Amyntas III]], ông nội của Alexandros. Philippos đã ủy thác con trai mình cho vị triết gia này trong khuôn khổ thỏa thuận chính trị đã ký với Hermias, bạo chúa xứ Atarea. Aristotles vốn đã đến sống dưới trướng của Hermias sau khi ông bị lưu đày khỏi thành Athens.{{sfn|Battistini|2018|p=24}} Philippos giao cho nhà triết học một nơi tôn nghiêm dành riêng cho các nữ thần ngoại ô [[Pella]], có lẽ là Nympheion của Mieza, làm lớp học.{{sfn|Battistini|2018|p=28}} Alexandros đã học ở đó bên cạnh những chiến hữu tương lai của mình bao gồm [[Hephaistion]], [[Ptolemaios]], [[Perdiccas]], [[Eumenes xứ Cardia|Eumenes]], [[Seleukos I Nikator|Seleukos]], [[Philotas (Tổng trấn)|Philotas]] và [[Callisthenes]]. Chính Aristoteles đã huấn luyện Alexandros về mọi mặt như thuật hùng biện và văn học và gợi lên các sở thích của cậu ta trong khoa học, y khoa và triết học. Đồng thời, Alexandros cũng đã trải qua khóa huấn luyện quân sự và thể thao chuyên sâu.{{Sfn|Faure|1985|p=34}} Sự gắn kết rất mạnh mẽ này giữa Alexandros và những người bạn của cậu ''(philoi)'' có nguồn gốc từ truyền thống của người Macedonia vốn muốn con trai của các vị vua và con em của các quý tộc tạo nên sự gắn kết, có thể thiết lập một phe cánh thực sự gọi là ''hetairoi'' (dịch nghĩa nôm na là "người đồng hành").{{sfn|Battistini|2018|p=32}}

Thật khó để đánh giá đầy đủ vai trò của Aristoteles đối với Alexandros, một số nhà nghiên cứu hiện đại có xu hướng đánh giá cao vai trò này<ref>{{harvnb|Briant|1977|p=5|id=PUF1994}}.</ref> khi Alexandros tuyên bố rằng ông nợ cha mình sự sống, nhưng ông nợ người thầy cuộc sống tốt đẹp mà ông có.<ref>{{harvnb|Droysen|1883|p=86}}</ref> Về vấn đề này, nhà nghiên cứu Droysen khẳng định rằng Alexandros là một chính khách, còn Aristoteles là một nhà tư tưởng.<ref name="Droysen1883_p439">{{harvnb|Droysen|1883|p=439}}</ref> Tuy nhiên, dường như vị triết gia không hài lòng với vai trò gia sư riêng. Ông đã trao cho cậu học trò của mình một bản sao chép của ''Iliad'', một câu chuyện tiêu biểu về một cuộc chiến xa nhà, mà ông chú giải rõ ràng và được Alexandros đã mang theo bên mình khi hành quân tới Châu Á và từ đó đã rút ra những bài học quý báu cho bản thân.<ref group=A>Plutarchus, ''Alexandros'', 12.</ref>{{sfn|Battistini|2018|p=62}} Aristoteles mong muốn một nền văn minh Hy Lạp vượt quá giới hạn hạn hẹp của các thành bang. Ông rèn cho người học trò của mình niềm tin rằng toàn cõi Hy Lạp có thể được thống nhất dưới sự lãnh đạo của một vị vua chuyên chế Macedonia. Ông nhấn mạnh rằng vị vua này, tuy chuyên chế, nhưng không sở hữu bất cứ điều gì của một tên bạo chúa.<ref>Jean Aubonnet, ''Introduction à la Politique d'Aristote'', Les Belles Lettres, 1968, tr. LI.</ref> Để nền văn minh Hy Lạp chiến thắng trên toàn thế giới, cần phải có một cá nhân với [[nhân phẩm]] vượt trội xuất hiện để hiện thân nó.<ref>[[Werner Jaeger]], ''Aristote, Fondements pour une histoire de son évolution'', L'Éclat, 1997, tr. 120-121.</ref> Đây là một vị vua mà Aristoteles đang tìm kiếm bên trong Alexandros. Ảnh hưởng quyết định của vị triết gia này được đo lường bằng cảm xúc, rằng Alexandros trong nhiều trường hợp, đã dành nhiều tâm huyết cho một sứ mệnh lịch sử để thống nhất phương Tây và phương Đông.{{sfn|Battistini|2018|p=26}} Ngoài ra, Aristoteles thể hiện cảm xúc chống Ba Tư mạnh mẽ kể từ khi đến sống tại với Hermias xứ Atarea, người đã bị xử tử theo lệnh của [[Artaxerxes III]] vào năm 341.{{sfn|Battistini|2018|p=25}} Sau đó, ông đã dặn Alexandros phải đối xử với những kẻ man di mọi rợ Ba Tư như cây cỏ và động vật, điều mà Alexandros đã không làm theo.{{sfn|Battistini|2018|p=24}} Cuối cùng, Aristoteles đã dạy cho vị vua tương lai những đức tính của tình bạn ''(philia)'', thứ mà theo ông là "điều cần thiết nhất cho sự tồn tại";<ref group=A>Aristoteles, ''Ēthika Nikomacheia'', IX, 1436 b 8.</ref> nó đảm bảo sự gắn kết giữa mọi người trong tư tưởng chính trị cũng như trong cách dùng binh.{{Sfn|Battistini|2018|p=32}}

== Người kế thừa của Philippos II ==
=== Làm nhiếp chính và sự trỗi dậy của Macedonia ===
[[Tập tin:Map Macedonia 336 BC-en.svg|250px|nhỏ|Bản đồ vương quốc Macedonia vào thời điểm Philippos II qua đời vào năm 336 TCN]]
Vào năm 340, Alexandros lúc này mới 16 tuổi và đã hoàn thành xong quá trình học tập với Aristoteles, đã được vua cha triệu về Pella để hướng dẫn cách thức trị quốc.{{Sfn|Faure|1985|p=35}} Và khi Philippos xuất quân tiến đánh [[Byzantium|Byzantion]],{{sfn|Battistini|2018|p=11}} Alexandros đã được ông tin tưởng chọn làm nhiếp chính, dù xung quanh ông còn có những vị cố vấn giàu kinh nghiệm như [[Antipatros]].{{Sfn|Faure|1985|p=35}} Vào năm 339, trong lúc Philippos đang ở xa, bộ lạc Maedi tộc [[Người Thracia|Thracia]] nổi dậy làm phản. Alexandros đã phản ứng với sự kiện này một cách nhanh chóng. Chiến dịch đầu tiên do đích thân Alexandros chỉ huy đã thành công mỹ mãn khi ông đuổi được người Maedi ra khỏi quê hương của họ. Ông đã cho thành lập một thành phố trong vùng rừng núi [[Rila]] thuộc lãnh thổ [[Bulgaria]] ngày nay,{{Sfn|Faure|1985|p=38}} đặt tên nó là [[Alexandropolis]] là đưa dân Hy Lạp đến sinh sống.<ref>{{harvnb|Lane Fox|1980|p=68}}, {{harvnb|Renault|2001|p=47}}, {{harvnb|Bose|2003|p=43}}</ref> Ông cũng nhân cơ hội này tiếp cận với một bộ lạc Agrianes cũng thuộc tộc Thracia và chiêu mộ những binh sĩ ném lao ''([[peltastes]])'' tinh nhuệ từ họ.{{Sfn|Faure|1985|p=38}}

Khi Philippos quay trở về, ông đã phái Alexandros dẫn một đội quân nhỏ đến miền nam Thracia để khuất phục các cuộc nổi loạn tại đây. Trong chiến dịch bình định thành [[Marmaraereğlisi|Perinthos]] của Hy Lạp, Alexandros được cho là đã cứu mạng cha mình. Vào thời điểm này, thành phố [[Amphissa]] bắt đầu cho dân chúng trồng trọt trên những vùng đất thiêng liêng đối với [[Apollo]] ở gần [[Delphi]]. Đây là một sự xúc phạm thần thánh mà đã tạo cho Philippos cơ hội can thiệp sâu hơn vào Hy Lạp. Do lúc này vẫn còn phải đóng quân ở Thracia, ông đã hạ lệnh cho Alexandros tập hợp một đội quân để tiến đánh miền nam Hy Lạp. Lo ngại rằng các quốc gia Hy Lạp khác có thể can thiệp vào cuộc chiến này, Alexandros đã giả vờ là đang sửa soạn binh mã tiến đánh [[Illyria]]. Trong thời kỳ hỗn loạn này, người Illyria đã tấn công Macedonia nhưng bị Alexandros đẩy lui.{{sfn|Renault|2001|pp=47–49}} Philippos hội quân cùng con trai vào năm 338 TCN và cả hai cha con cùng nhau tiến quân hướng [[Thermopylae]]. Dù quân Thebes cố thủ ở đây một cách quyết liệt, họ cũng phải nhận thất bại trước quân đội Macedonia. Sau chiến thắng này, quân Macedonia chiếm luôn thành [[Etalea]], chỉ nằm cách Athens và Thebes một vài ngày đường. [[Demosthenes]] lúc này vận động Athens liên kết với Thebes để chống lai Macedonia. Cả Athens lẫn Philippos đều sai sứ giả đến để lôi kéo Thebes về phía mình, nhưng Thebes cuối cùng đã lựa chọn đứng bên Athens.<ref>{{harvnb|Renault|2001|pp=50–51}}, {{harvnb|Bose|2003|pp=44–45}}, {{harvnb|McCarty|2004|p=23}}</ref> Philippos hành quân đến [[Amphissa]], bắt giữ đội lính đánh thuê được Demonthenes gửi đến đó và chấp nhận lợi đầu hàng của thành phố. Philippos quay về Elatea và gửi thư chiêu hàng lần cuối đến Athens và Thebes nhưng đều bị cả hai từ chối.<ref>{{harvnb|Renault|2001|p=51}}, {{harvnb|Bose|2003|p=47}}, {{harvnb|McCarty|2004|p=24}}</ref>

Khi quân Philippos tiến về phía nam, quân Athens và Thebes đã chặn đánh ông tại [[Chaeronea]], [[Boeotia]]. Trong [[trận Chaeronea (338 TCN)|trận Chaeronea]] tiếp đó, Philippos đã chỉ huy cánh phải trong khi Alexandros được tháp tùng bởi nhiều viên tướng dày dặn kinh nghiệm của nhà vua đã chỉ huy kỵ binh ở cánh trái. Philip đã cố tình ra lệnh cho quân mình rút lui, nhử cho quân Athens đuổi theo, qua đó làm vỡ đội hình quân địch. Nhận thấy đã phá vỡ được trận thế quân địch, Philippos hạ lệnh cho binh sĩ quay đầu, nhanh chóng đánh bại toàn bộ quân Athens. Với việc quân Athens thất bại, quân Thebes nay bắt buộc phải độc chiến. Bị bao vây tứ phía, quân Thebes thua trận,<ref group="A">{{harvnb|Diodorus Siculus|1989|loc= [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Diod.+16.86 XVI, 86]}}</ref> ngay cả [[đội thần binh Thebes]] – một lực lượng tinh nhuệ được xem là bất khả chiến bại vào thời bấy giờ – cũng bị quân Macedonia tiêu diệt.{{sfn|Battistini|2018|p=109}} Sau trận đánh, Philipos tổ chức ăn mừng trọng thể, và đáng để ý là Alexandros không tham dự. Alexandros và [[Antipatros]] đã đảm nhận trách nhiệm đưa tro cốt của các tử sĩ về Athens.{{Sfn|Briant|1994|p=6|id=PUF1994}} Chiến thắng này đã làm Philipos yêu quý con trai đến mức ông thích nghe các chiến binh gọi Philipos là vị tướng còn Alexandros mới là vị vua của họ.{{sfn|Dupuy|2020|p=9}}

Sau thắng lợi tại Chaeronea, Philippos và Alexandros tiến quân vào [[Peloponnesos|bán đảo Peloponnesos]] mà không gặp bất cứ sự phản kháng nào. Các thành bang ngoại trừ [[Sparta]] đều chào đón quân đội Macedonia. Tuy Sparta từ chối nhưng đã không dẫn đến chuyện binh đao.<ref>{{chú thích web|url=http://www.sikyon.com/sparta/history_eg.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20010305205126/http://www.sikyon.com/Sparta/history_eg.html |url-status = dead|archive-date=ngày 5 tháng 3 năm 2001 |title=History of Ancient Sparta |work=Sikyon |accessdate=ngày 14 tháng 11 năm 2009 |df= }}</ref> Tại Korinthos, đã triệu tập các thành bang Hy Lạp thành lập Liên minh Hy Lạp (dựa trên mô hình Liên minh chống Ba Tư năm xưa), bao gồm toàn bộ thành bang Hy Lạp ngoại trừ Sparta. Philippos được tôn lên làm minh chủ ''([[bá quyền|hegemon]])'' của liên minh này (sử gọi là [[liên minh Korinthos]]). Liên minh này được thành lập với hai mục đích: thứ nhất, đảm bảo nền bá chủ của Macedonia tại Hy Lạp; thứ hai, để tổ chức một cuộc chiến chống lại [[Đế quốc Achaemenes|đế quốc Ba Tư]].{{sfn|Renault|2001|p=54}}{{Sfn |McCarty|2004|p= 26}}{{sfn|Battistini|2018|p=85}}

=== Lưu vong và quay trở lại ===
Khi Philippos quay trở về [[Pella]], ông đã yêu say đắm [[Cleopatra Eurydice của Macedonia|Cleopatra Eurydice]], cháu gái của tướng [[Attalos (tướng)|Attalos]]{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=179}} và đã đi đến kết hôn với cô gái tuổi còn ít hơn cả Alexandros này vào năm 338 TCN.<ref>{{Cite journal|last=Green|first=Peter|date=1991|title=Alexander to Actium: The Historical Evolution of the Hellenistic Age (Hellenistic Culture and Society) |location=Berkeley & Los Angeles|publisher=University of California Press|journal=The American Historical Review|volume=1|pages=|doi=10.1086/ahr/96.5.1515|issn=1937-5239}}</ref> Vì mẹ của Alexandros, Olympias, là người từ Ipiros, trong khi Cleopatra là một người Macedonia chính gốc, điều này đã dẫn việc những người con do Cleopatra sinh ra sẽ mang dòng máu Macedonia thuần khiết trong khi Alexandros chỉ có một nửa dòng máu này.{{sfn|McCarty|2004|p=27}} Vì thế mà đám cưới này khiến địa vị người thừa kế của Alexandros trở nên lung lay. Trong tiệc cưới, Attalus lúc này đã uống quá chén được kể là đã đứng trước đám đông cầu khấn các vị thần rằng đám cưới này sẽ sản xuất một người thừa kế hợp pháp cho Macedonia:{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=179}}

{{Quote|Tại lễ thành hôn của Cleopatra, người mà Philippos thương yêu và kết duyên cùng, cô còn quá trẻ so với ông, chú cô ấy là Attalus lúc này đang sẵn men rượu trong người đã nâng ly cầu khẩn các vị thần phù hộ cho cháu gái sinh ra một người kế vị hợp pháp cho vương quốc. Điều này đã khiêu khích Alexandros, khiến ông hất cốc rượu vào Attalus nạt rằng, "Thế thì ta là gì, một đứa con bất hợp pháp à?" Philippos đứng dậy, hiển nhiên rút guơm hầm hầm tiến về phía Alexandros; nhưng may thay cho cả hai, có lẽ vì cơn thịnh nộ quá mức hoặc đã uống quá say, đã trượt chân ngã xuống sàn nhà. Tại đó Alexandros đã sỉ nhục ông ta: "Nhìn đi," cậu nói, "'Đây là người đàn ông dự định chinh phục từ Hy Lạp đến châu Á, và ông ta không thể di chuyển nổi từ bàn này sang bàn khác."|Plutarchus, mô tả mối thù hận trong đám cưới của Philippos.<ref group="A">Diodoros, [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0243%3Achapter%3D9 IX, 1]</ref>}}

Alexandros, mẹ và em gái sau đó bỏ Macedonia mà ra đi vào năm 337 TCN. Mấy mẹ con về quê ngoại ở Ipiros, đến ở nhờ nhà cậu là [[Alexandros I của Ipiros|Alexandros I]] ở [[Dodona]].{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=180}} Tuy nhiên Alexandros đã để mẹ ở lại đó còn mình thì đến Illyria.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=180}} Tại đây, ông được một hoặc nhiều vị vua người Illyria, có lẽ là [[Glaukias của Taulanti]], đối đãi như bực thượng khách, dù hai bên mấy năm trước có xảy ra chuyện binh đao và quân Illyria từng bị quân Macedonia đánh cho đại bại.<ref>A History of Macedonia: Volume III: 336–167 B.C. By N. G. L. Hammond, F. W. Walbank</ref> Tuy nhiên, bản thân Philippos cũng không muốn từ bỏ người con trai đã được đào tạo bài bản cả về chính trị lẫn quân sự. Một lần, một người bạn cũ tên là [[Demaratos (hetairos)|Demaratos]] đến thăm, vua Philipos hỏi ông ta liệu những người Hy Lạp có thể chung sống hòa binh với nhau không. Vị khách trả lời: ''"Thật lạ lùng, tại sao ngài phải lo lắng về Hy lạp đến thế trong khi gia đình ngài đang tan vỡ vì quá nhiều xung đột?"'' Philippos hiểu ra vấn đề nên đã cho người đi triệu con trai trở về.<ref>{{harvnb|Bose|2003|p=75}}, {{harvnb|Renault|2001|p=56}}</ref> Cuối cùng thì Philippos giảng hòa với con trai, và Alexandros quay trở lại nhà; Olympias và em gái của ông vẫn ở lại xứ Ipiros. Tính ra, Alexandros đã bỏ nhà đi tổng cộng 6 tháng.

Năm tiếp sau đó, tổng trấn Ba Tư của Caria là [[Pixodaros]] vì mong muốn kết giao với Macedonia đã ngỏ ý muốn gả con gái lớn của mình cho anh trai cùng cha khác mẹ của Alexandros là Philippos Arrhidaeus.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=180}} Olympias và nhiều bằng hữu của Alexandros cho rằng điều này cho thấy Philippos có ý muốn lập Arrhidaeus làm người nối dõi.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=180}} Alexandros đã phản ứng bằng cách gửi một diễn viên bi kịch tên là Thessalos xứ Korinthos đến nói với Pixodaros rằng ông ta không nên gả con gái mình cho một đứa con ngoài giá thú mà thay vào đó hãy gả cho Alexandros. Khi Philippos nghe tin này, ông đã hủy bỏ vụ mai mối và trách mắng Alexandros vì đã đòi cưới con gái của một người Caria và giải thích rằng ông muốn kiếm một người vợ tốt hơn cho cậu.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=180}} Philippos đã trục xuất 4 người bạn của Alexandros là [[Harpalos]], [[Nearchus]], [[Ptolemaios I Soter|Ptolemaios]] và [[Erigyius]] và hạ lệnh người xứ Korinthos giao nộp Thessalos để mình xử lý.<ref>{{harvnb|McCarty|2004|p=27}}, {{harvnb|Renault|2001|p=59}}, {{harvnb|Lane Fox|1980|p=71}}</ref>

== Triều đại của Alexandros ==
=== Lên ngôi và củng cố quyền lực ===
[[Tập tin:Portrait_of_Alexander_the_Great,_most_likely_of_the_sculptor_Leochares,_340-330_BC,_New_Arcropolis_Museum,_Athens_(14053483565).jpg|nhỏ|alt=Tượng của Alexandros lúc trẻ|Tượng bán thân của Alexandros thời thanh niên, bản sao chép từ một bản gốc của [[Leochares]] hoặc [[Lysippos]], [[Bảo tàng Acropolis Athens]].]]
Vào mùa hè năm 336 TCN, Philipos bị [[ám sát]] tại lễ cưới của con gái ông là [[Cleopatra của Macedonia]] với cậu của cô là [[Alexandros I của Ipiros]], em trai của Olympias. Kẻ [[ám sát]] là một nhà quý tộc trẻ bất mãn [[Pausanias của Orestis]], một người tình [[đồng tính]] trước đây của nhà vua và đã được chọn vào đội cận vệ ''([[Somatophylakes]])''. Người này trở nên thù oán vua Philippos II vì nhà vua đã bỏ mặc và không trừng phạt Attalos, người đã chuốc rượu làm cho mình say và đã bị người này hãm hiếp.<ref>{{chú thích sách|last1=Doherty|first1=Paul|title=Alexander the Great: The Death of a God|date=2013|publisher=Headline|isbn=978-0-7553-9581-1|url=https://books.google.fr/books?id=VxTyls3c9AcC&pg=PT35|accessdate = ngày 10 tháng 5 năm 2020 |language=en}}</ref> Khi Pausanias cố gắng tẩu thoát, hắn ta vướng phải một cây nho và bị giết bởi những người rượt đuổi theo hắn, bao gồm hai người bằng hữu của Alexandros, [[Perdiccas]] và [[Leonnatus]]. Nhiều người cho rằng vụ ám sát Philippos đã được tính toán trước với thông tin và sự tham gia của Alexandros hay Olympias<ref group=A>Diodoros, XVI, 94, 4.</ref> nhưng cũng có nhiều người khác ủng hộ lập trường rằng đây là một động cơ cá nhân.<ref>J.B. Fears, ''Pausanias, the assassin of {{souverain-|Philipp II}}'', ''Athenaeum'', 1975, LXIII, {{p.|111-135}}.</ref> Rất ít nhà sử học đương đại<ref>Ngoại trừ E. Badian, ''The death of [[Philippos II của Macedonia|Philipp II]]'', Phœnix, 1963.</ref> cho rằng Alexandros có liên quan đến vụ giết cha mình khi Philippos rõ ràng cho thấy ông có ý định lập Alexandros làm người kế vị.<ref>{{harvnb|Briant|1994|p=7|id=PUF1994}}.</ref> Một kẻ có khả năng là chủ mưu là [[Darius III]] - tân Hoàng đế của Đế quốc Ba Tư khi đó. Nhà sử học [[Arrianos]] đề cập đến một lá thư giận dữ từ Alexandros gửi Darius sau trận Issus năm 333 TCN, trong đó ông đổ thừa cho Hoàng đế Darius III và quan [[Tể tướng]] [[Bagoas]], cho cái chết của vua cha, nói rằng chính Darius là người đã khoác lác với các thành phố Hy Lạp là ông ta đã tổ chức ám sát Philippos như thế nào.<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'' II, 6.</ref> Alexandros cũng sẽ hỏi nhà tiên tri ở đền thờ [[thần Amun]] ở [[Siwa]] rằng liệu ông có trừng phạt tất cả những kẻ đã sát hại cha mình.<ref group=A>Plutarchus, ''Alexandros'', 38.</ref>
[[Tập tin:Deer hunt mosaic from Pella.jpg|nhỏ|trái|Tranh khảm thể hiện cảnh săn hươu, {{circa|300&nbsp;TCN}}, từ [[Pella]]; nhân vật đứng bên phải nhiều khả năng là Alexandros Đại đế dựa vào niên đại của khảm này cùng với mái tóc dựng ngược (''anastole'') được miêu tả của ông; nhân vật bên trái tay cầm rìu hai lưỡi (một đồ vật gắn liền với [[Hephaistos]]) có lẽ là [[Hephaestion]], một trong những người bạn đồng hành trung thành của Alexandros.<ref name="bare_url_a">{{chú thích sách |url=https://books.google.com/books?id=S-cTfNjEhrcC&pg=PA78 |page=78–79|title=Alexander's Lovers|isbn=9781411699601|last1=Chugg|first1=Andrew|year=2006}}</ref>]]
Sau cái chết của Philippos, quân đội và các quý tộc Macedonia đã suy tôn Alexandros, lúc này 20 tuổi, như là vua mới của Macedonia.{{sfn|McCarty|2004|pp=30–31}}<ref>{{harvnb|Renault|2001|pp=61–62}}</ref><ref name="Fox 1980 72">{{harvnb|Lane Fox|1980|p=72}}</ref><ref>{{harvnb|Goukowsky|1993|p=252}}.</ref>{{,}}{{efn|Danh hiệu chính thức của các vị vua nhà Argead là "vua của người Macedonia" chứ không phải "vua của Macedonia".}} Alexandros sau khi lên ngôi đã ngay lập tức trừ khử các đối thủ tiềm tàng.<ref>{{harvnb|Goukowsky|1993|p=252-253}}.</ref> Để trừ hậu hoạn, ông đã hạ sát anh họ mình là [[Amyntas IV của Macedonia|Amyntas IV]], người từng làm vua của Macedonia trong khoảng thời gian từ năm 360 đến 359 TCN trước khi bị Philippos phế truất và tiếm đoạt vương vị.<ref>Michel Mourre, ''Dictionnaire encyclopédique d'histoire'', édition Bordas, {{t.|1}}, 1996</ref> Thái hậu Olympias, lợi dụng sự vắng mặt của con trai mình vì đã đi đến biên giới phía bắc, đã giết chết vợ út của Philippos là Cleopatra bằng cách buộc cô phải treo cổ tự sát sau khi phải nhìn thấy con gái mình, Europa, bị cắt đứt cổ.<ref>{{harvnb|Battistini|2018|p=95}}.</ref> Alexandros đã rất tức giận khi biết được chuyện này. Alexandros buộc phải ra lệnh trừ khử Attalos,{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=190}} người đang chỉ huy binh mã ở Tiểu Á và cũng là chú của Cleopatra.<ref name="Green 2007 5–6">{{harvnb|Green|2007|pp=5–6}}</ref><ref name="FAURE45">{{harvnb|Faure|1985|p=45}}.</ref> Attalos tại thời điểm đó có trao đổi thư từ với Demosthenes, dẫn đến khả năng ông ta có thể đào thoát tẩu sang Athens. Attalos trước đây cũng đã nhiều sỉ nhục Alexandros, và sau khi Cleopatra chết, Alexandros cho rằng ông ta quá nguy hiểm để có thể cho ông ta sống.<ref name="Green 2007 5–6" /> Theo lời khuyên từ mẹ, Alexandros cũng đã xử tử Caranos, con trai của Philippos và [[Phila của Elimeia|Phila]], cũng như hai hoàng tử xứ [[Lynkestis]]. Alexandros đã tha chết cho em trai khác mẹ của mình là [[Philippos III của Macedonia|Arrhidaeus]], người được nhiều nguồn cho là một người đần độn, có lẽ là do Olympias đã đầu độc.{{sfn|McCarty|2004|pp=30–31}}<ref name="Fox 1980 72" /><ref>{{harvnb|Renault|2001|pp=70–71}}</ref> Và như thế, vị tân vương của Macedonia không còn có một đối thủ nào có thể tranh giành ngai vàng với ông. Chỉ trong vòng vài tuần sau khi vua cha qua đời, tân vương Alexandros đã nắm vững toàn bộ quyền thống trị Chính phủ và Quân đội Macedonia.{{sfn|Dupuy|2020|p=2}}

=== Bình định phương bắc ===
[[Tập tin:Map of ancient Epirus and environs (Français).svg|nhỏ|Các dân tộc láng giềng của Macedonia thế kỷ 4 TCN.]]
[[Tập tin:The Macedonian phalanx at the Battle of the Carts against the Thracians in 335 BCE.jpg|nhỏ|Đội hình phalanx của Macedonia trong trận chiến chống lại người Thracia]]
Alexandros không chỉ thừa hưởng từ cha mình ngai vị vua của người Macedonia mà còn những chức vị khác như [[quan chấp chính (Hy Lạp cổ)|quan chấp chính]] trọn đời của người [[Thessalía]] và Minh chủ ''([[Bá quyền|hegemon]])'' của liên minh Hy Lạp. Các thành bang Hy Lạp như [[Athena]] và [[Thebes, Hy Lạp|Thebes]], bị bắt buộc phải quy phục Philippos, thấy vị tân vương như là một cơ hội để giành lại hoàn toàn quyền độc lập của họ. Các bạn hữu và quân sư của nhà vua khuyên ông không nên lập lại quyền thống trị của xứ Macedonia tại Hy Lạp và các bộ tộc man rợ lân cận, trước khi ông đảm bảo sự ổn định nội bộ đất nước và sự trung thành tuyệt đối của toàn dân Macedonia. Do đó, họ khuyên ông không nên suy nghĩ xâu xa gì về ý định chinh phạt Ba Tư của tiên vương Philippos II trong vòng vài năm tới. Tuy nhiên, nhà vua quyết định không bỏ qua bất kỳ một lãnh thổ nào mà tiên vương khổ công chiếm lấy, hoặc bất kỳ một dự định hay mục tiêu nào của tiên vương. Vì thế mà ngay sau khi lên ngôi, Alexandros đã ngay lập tức tiến hành các sứ mệnh ngoại giao đến Hy Lạp để ngăn chặn liên minh mà Philippos dày công xây dựng tan rã. Thebes, là thành phố chống lại ông tích cực nhất, đã đầu hàng khi ông xuất hiện ở cửa thành. Tại [[Eo Corinth]], Athens và liên minh Hy Lạp, với ngoại lệ [[Sparta]], đã tôn ông lên làm Minh chủ chống lại quân Ba Tư.<ref name="GOU253">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=253}}.</ref>

Trước khi Alexandros có thế phát động cuộc chiến tranh chống lại người Ba Tư ở châu Á, ông trước tiên phải bảo đảm cho sự yên ổn của vương quốc bằng cách tiến hành hai cuộc chinh phạt chống lại các man tộc ở phương bắc, một đến [[sông Danube]] và một chống lại quân nổi loạn [[Illyria]].<ref name="GOU253"/> Trên thực tế, các tộc người Thracia và Getae đã đe dọa Macedonia khi họ nghĩ rằng mình có thể lợi dụng cái chết của Philippos II. Mùa xuân năm 335, sau khi trao quyền chấp chính cho Antipatros, Alexandros tiến hành bắc phạt, đả bại người Getae và hành quân qua đất của [[Vương quốc Odrysia|người Odrysia]].<ref name="FAURE50">{{harvnb|Faure|1985|p=50}}.</ref> Ông tiêu diệt quân đội của vua Syrmos, giết chết gần 3000 binh sĩ bên bờ sông Lyginus (một [[phụ lưu]] của sông Danube),<ref name="FAURE50"/> khiến vị vua này sợ hãi phải kêu gọi các bộ tộc khác cầu hòa. Alexandros đã bổ nhiệm Zopyrion làm thống đốc của Thracia. Sứ giả người [[Celt]], có lẽ là tộc Scordisci, nhân cơ hội này yết kiến Alexandros tại bờ sông Danube.<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'', I, 4; Strabo, VII, 3, 8.</ref> Biên giới phương bắc của vương quốc coi như đã được thiết lập dọc theo bờ sông Danube.<ref>{{harvnb|Arrian|1976|loc=I, 5–6}}, {{harvnb|Renault|2001|p=77}}</ref>

Tin tức lan truyền đến Alexandros rằng vua [[Kleitos (Dardania)|Kleitos]] của người Illyria và vua [[Glaukias của Taulanti]] đã dấy binh tạo phản, đồng thời mang quân tấn công Macedonia.<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'', I, 1.</ref> Tháng 7 năm 335 TCN, Alexandros đưa quân tiến đến lãnh địa của người Agrianes ở Peonia và nhận được sự trợ giúp từ vua Langaros của họ.{{efn|Nhiều Agrianes phục vụ như là lính ''peltastes'' (ném lao) trong hàng ngũ quân đội Macedonia: {{harvnb|Faure|1985|p=38}}.}} Chiến thắng tại cuộc vây hãm Pelion vào tháng 12 năm 335 TCN,<ref name="FAURE50"/> Alexandros đã khiến người Illyria phải tháo chạy. Kleitos dù sao đi chăng nữa vẫn giữ được vị trí của mình, nhưng buộc phải xưng thần với vua Macedonia.<ref>{{en}} James R. Ashleyn ''The Macedonian Empire: The Era of Warfare Under Philip II and Alexander the Great, 359-323 B.C'', McFarland, 2004, tr. 171.</ref>

=== Các thành bang Hy Lạp nổi loạn ===
Nhân khi Alexandros đang bận dẫn quân chống lại các man tộc phương bắc, các thành bang Hy Lạp quyết định nổi dậy chống lại người Macedonia. Đây là kết quả của chính sách ngoại giao của Darius III, nhờ [[Memnon của Rhodes]], người Ba Tư đã chiếm lại các vùng lãnh thổ mà [[Parmenion]] chiếm được vào cuối triều đại [[Philippos II của Macedonia|Philippos II]] và cố gắng kích động một cuộc nổi dậy ở Hy Lạp bằng cách bơm tiền vào các thành bang Hy Lạp.{{sfn|Goukowsky|1993|p=254}} Tin đồn về cái chết của Alexandros trên sông Danube đã khiến Thebes,<ref>{{Chú thích web|url=http://www.portergaud.edu/academic/faculty/cmcarver/agud.html|tiêu đề=The Rise of Macedon and the Empire of Alexander the Great 359-323 B.C. Part II: Alexander the Great (355-323 B.C.)|nhà xuất bản=[[Porter-Gaud School]]|ngày truy cập=2011-08-21}}</ref> nơi có một đội quân Macedonia đóng ở đó kể từ sau [[Trận Chaeronea (338 TCN)|trận Cheronea]] năm 338 TCN, đứng lên tạo phản trong khi Athens và Sparta hứa sẽ giúp đỡ người Thebes trong cuộc chiến này. Trong khi các thành phố khác lại một lần nữa do dự, Thebes lần này quyết định chống trả cật lực nhất.
[[Tập tin:Bust Demosthenes BM 1840.jpg|nhỏ|trái|Tượng bán thân của Demosthenes, người đã vận động dân chúng Athens nổi dậy chống lại sự cai trị của Macedonia.]]
Alexandros đã phản ứng rất gay gắt sau khi nghe được tin này. Theo Plutarchus,<ref group=A>Plutarchus, ''Alexandros'', 9.</ref> ông đã nói rằng: "Demosthenes đối xử với ta như một đứa trẻ khi ta ở Illyria và các bộ lạc [mandi phương bắc], coi ta như một thiếu niên khi ta tiến vào Thessalia. Ta sẽ khiến ông ta phải thấy trước thành Athens rằng ta là một người đàn ông." Alexandros phản ứng lập tức và đem toàn bộ binh mã nam hạ tiến vào Hy Lạp,{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=192}}{{efn|Quân đội Macedonia hành quân một quãng đường dài khoảng 500 km trong vòng 15 ngày.}} vượt qua eo đất Thermopylae bất ngờ tấn công quân Thebes lúc này đang mãi bao vây quân đồn trú Macedonia trong vệ thành Cadmee.<ref group=A>Diodoros, XVII, 8, 3.</ref> Bị vây hãm ngặt nghèo và dù chống trả quyết liệt,<ref group=A>Diodoros, XVII, 12, 1-3; Plutarchus, ''Alexandros'', 9</ref> thành phố không tránh khỏi việc bị thất thủ khi bị quân Macedonia vây hãm khi không được quân Athens và Sparta tới ứng cứu.<ref group=A>Diodoros, XVII, 8, 6.</ref> Theo cương lĩnh của Liên minh Hy Lạp vốn có nhiều kẻ thù của Thebes,{{sfn|Goukowsky|1993|p=254}} thành phố Thebes được lệnh phá hủy hoàn toàn. Chỉ có các ngôi đền và vệ thành Cadmee, nơi nhà thơ [[Pindaros]] được sinh ra, không bị động tới nhờ vào mối quan hệ giữa Pindaros và triều đại Argead. Trong khi đất đai được chia giữa những kẻ chiến thắng với nhau thì hơn 30.000 dân chúng của thành phố bị đem bán làm nô lệ,<ref>{{harvnb|Droysen|2012|p=91}}</ref> chỉ chừa lại các thầy tu, các lãnh tụ của các phe phái ủng hộ Macedonia và hậu duệ của [[Pindaros]] không bị đụng chạm đến. Alexandros đã cảm thấy hối hận sau khi hạ lệnh phá hủy Thebes và trong suốt triều đại của mình đã tìm cách bảo vệ khỏi cơn thịnh nộ của thần [[Dionysos]],<ref group=A name="PLU13">Plutarchus, ''Alexandros'', 13.</ref> người có mẹ là Semele, con gái của Cadmos là người sáng lập thành phố Thebes, bằng cách hiến dưng rất nhiều lễ vật. Và kể từ đó, Alexandros luôn đối xử tử tế đối với bất cứ người Thebes nào sống sót mà ông gặp.
Alexandros đã tha cho [[Athens]],<ref group=A name="PLU13"/> thành phố quá may mắn khi không bị bất kỳ tổn hại nào.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=192}} Hành động khoan hồng này của Alexandros được cho là thể hiện mong muốn muốn bảo tồn trung tâm văn hóa và tri thức của Hy Lạp mà theo ông thì thành phố này được lập ra là để "giữ phép tắc cho toàn cõi Hy Lạp" khi ông đang viễn chinh ở châu Á<ref group=A name="PLU13"/> hoặc cũng có thể là do ảnh hưởng từ người thầy Aristoteles khi ông này đã chuyển đến sống ở Athens và có mở một trường dạy học ở đây. Cũng có thể rằng tài năng du thuyết của [[Phocion]] và đặc biệt là của [[Demades]] đã thuyết phục nhà vua không phá hủy thành phố.<ref group=A>Diodoros, XVII, 15, 1-4.</ref> Tuy nhiên, Athens phải chấp nhận yêu sách cho lưu đày tất cả các chính trị gia chống Macedonia, trong đó có các tên tuổi như [[Demosthenes]], [[Lycurgus]] và [[Hyperides]].{{efn|Dựa trên câu chuyện này, Demosthenes đã bộc lộ câu chuyện ngụ ngôn về một con cừu giao con chó của nó cho cho sói (Plutarchus, ''Demosthenes'', 36).}}
[[Tập tin:Paride Pascucci - Alessandro e Diogene.jpg|nhỏ|Alexandros và Diogenes, "Cậu tránh ra cho tôi nhờ", tranh của Paride Pascucci.]]
Ngay sau đó, đại diện của các thành bang Hy Lạp gặp nhau tại [[Korinthos]] và tôn Alexandros lên làm Minh chủ trong cuộc chiến tranh chống lại quân Ba Tư, nhằm báo thù sự xâm phạm của người Ba Tư vào Hy Lạp năm xưa.<ref name="Wilcken4">[[Ulrich Wilcken]], ''Alexander the Great'', trang 4</ref> Khi Alexandros tới Korinthos, nhiều chính khách và nhà triết học đến chúc tụng ông. Nhà vua cũng chờ nhà triết học nổi tiếng [[Diogenes thành Sinope|Diogenes của Sinope]] đến chúc mừng, nhưng Diogenes không đến dù ông này sống ở ngay Korinthos.<ref name="Plutarch397">Plutarch, Judith Mossman, ''Lives of the noble Grecians and Romans'', trang 397</ref> Vì vậy, đích thân Alexandros đến thăm nhà Diogenes và gặp ông đang nằm tắm nắng. Diogenes hơi nhỏm người dậy khi nghe tiếng đám đông tới gần. Khi Alexandros hỏi triết gia rất nhã nhặn rằng liệu có một đặc ân gì nhà vua có thể làm cho ông không thì Diogenes chỉ đáp trả khá vô liêm sỉ là: ''"Đức Vua hãy làm ơn bỏ cái bóng của Ngài ra khỏi tôi."''{{sfn|Stoneman|2004|p=21}} Trên đường trở về, những tùy tùng của Alexandros cười nhạo ông già gàn dở này, nhưng Alexandros bảo họ rằng: ''Các Ngươi cứ cười nếu muốn, nhưng nếu Ta không phải là Alexandros thì Ta muốn được làm Diogenes."''{{sfn|Dillon|2004|pp=187–88}}<ref group=A name="PLU14">Plutarchus, ''Alexandros'', 14.</ref> Cũng trong khoảng thời gian này, Alexandros cũng đã đến [[Delphi]]. Theo truyền thuyết, vì nữ tư tế ''(Pythia)'' không thể ban phát lời sấm do [[Apollo|thần Apollo]] vắng mặt trong những tháng mùa đông, Alexandros đã nắm lấy tay cô ta mặc cho cô ta dãy dụa và kéo đến cái vạc thờ ba chân. Ngay sau đó, cô đã nói lớn: "Ôi con trai, con thật quyến rũ!" và Alexandros đã coi câu cảm thán này như một lời sấm.<ref name="Droysen1883_p439"/>

=== Cuộc chinh phạt ===
{{chính|Những cuộc chinh phạt của Alexandros Đại Đế}}
==== Mục tiêu của cuộc chinh phạt châu Á ====
Alexandros tiếp quản dự án mang tính chất toàn Hy Lạp của tiên vương [[Philippos II của Macedonia|Philippos II]] đó là đoàn kết toàn dân Hy Lạp để chống lại đối thủ truyền kiếp [[người Ba Tư|Ba Tư]]{{Sfn|Goukowsky|1993|p=254}} như những gì [[Isocrates]] đã từng nói,<ref name="ISOCRATE1" group=A>Isocrates, ''Philippos'', 120.</ref> chỉ có điều là dưới ngọn cờ của Macedonia chứ không phải Athens. Cuộc chiến với [[đế quốc Achaemenes]] là không thể tránh khỏi vì trước đó vào năm 340 TCN, hoàng đế [[Artaxerxes III]] đã từng đưa quân đến cứu [[Byzantium|Byzantion]] và [[Marmaraereğlisi|Perinthos]] khi hai thành phố này bị Philippos bao vây với mục đích cản trở sự bành trướng của Macedonia, một điều sẽ khiến cái gọi là "Hoà ước của nhà vua" trở nên lung lay.{{Sfn|Goukowsky|1993|p=255}} Trên thực tế, Philippos không có ý định chinh phục toàn bộ đế quốc Ba Tư, mà chỉ muốn chia cắt các tỉnh ven [[biển Aegea]] có nhiều ảnh hưởng của Hy Lạp với các tỉnh nội địa Iran hóa ở vùng cao nguyên [[Anatolia]].{{Sfn|Goukowsky|1993|p=255}} Ông cũng tìm cách liên minh người Hy Lạp chống lại người Ba Tư, trước khi hai thế lực này liên minh lại với nhau chống lại ông{{Sfn|Goukowsky|1993|p=255}}; hơn nữa, một số người Hy Lạp hy vọng rằng cuộc chiến này sẽ làm suy yếu Macedonia nên đã tìm cách bắt tay sau lưng với người Ba Tư.{{Sfn|Goukowsky|1993|p=255}}

Mùa thu năm 335 TCN, Alexandros triệu tập [[liên minh Korinthos|liên minh Hy Lạp]], ấn định các mục tiêu của cuộc viễn chinh tới châu Á.{{Sfn|Goukowsky|1993|p=254-255}} Trước đó vào năm 336 TCN, hơn 1 vạn quân Macedonia dưới sự chỉ huy của Parmenion và Attalos đã tuân theo lệnh của Philippos II thiết lập được chỗ đứng ở Tiểu Á tại khu vực nằm gần thành [[Troia]]. Alexandros thúc dục đẩy nhanh cuộc viễn chinh vì vị trí của quân Macedonia đã thiết lập trên đất địch đang lung lay.<ref name="PB817">{{harvnb|Briant|2002|p=817}}</ref><ref name="WH205">{{harvnb|Heckel|2008|p=205}}</ref> Ban đầu các thành bang Hy Lạp đồng loạt nổi dậy cho đến cái chết đột ngột của Philippos. Binh sĩ Macedonia nghe tin nhà vua mất nhanh chóng đánh mất sĩ khí và bị quân đội Achaemenes dưới sự chị huy của viên tướng đánh thuê người Hy Lạp là [[Memnon xứ Rhodos]] đánh bại tại gần [[Magnesia trên sông Maeander|Magnesia]].<ref name="PB817"/><ref name="WH205"/> Alexandros cũng dự ý sẽ nhân dịp này khỏi sự giám hộ của [[Antipatros]], người được ông phong làm Nhiếp chính của Macedonia trong thời gian nhà vua đi vắng. Tự mình thống lĩnh ba quân, ông sẽ có thể hất cẳng [[Parmenion]] và gia đình quyền lực của ông ta.{{Sfn|Goukowsky|1993|p=256}} Cả hai vị tướng đều cho rằng Alexandros nên kết hôn trước khi xuất quân, đề phòng một cuộc khủng hoảng nội tộc xảy ra khi nhà vua mất mà không có con nối giõi.{{Sfn|Goukowsky|1993|p=265}} Vào thời điểm này, Alexandros tuy còn rất trẻ những đã tỏ ra rất quyến đoán và sở hữu đầu óc chính trị cũng như khả năng quân sự hơn người. Cuộc chiến với các bộ tộc man di phương bắc đã vượt xa những gì mà tiên vương Philippos đã đạt được trong khi quyết định phá hủy [[Thebes]] đã khiến toàn dân Hy Lạp phải phục tùng ông.{{Sfn|Goukowsky|1993|p=256}} Tuy nhiên, ông tiếp quản những chính sách mà cha mình đã khởi xướng và bộ máy quân sự mà cha mình đã rèn nên, đồng thời đặt niềm tin vào các tướng lĩnh trung thành với mình.{{Sfn|Goukowsky|1993|p=256}} Ông nhân cơ hội này mà phát động cuộc viễn chinh, đồng thời, ông cũng dùng cuộc chinh phạt này để chuyển tầm nhìn của những người Hy Lạp chống Macedonia sang hướng khác, và cũng làm hòa dịu cuộc khủng hoảng về kinh tế và chính trị ở các thành bang Hy Lạp.

==== Quân đội Macedonia ====
{{chính|Quân đội Macedonia cổ đại|Đội hình phalanx|Giáo Sarissa}}
[[Tập tin:Macedonian Army Pezetairos.jpg|nhỏ|alt=Détail du sarcophage d'Alexandros montrant un phalangite macédonien combattant un Perse à la bataille d'Issos|Một [[Đội hình phalanx|binh sĩ Phalanx]] Macedonia (bên phải) đang chiến đấu với một [[người Ba Tư]] trong [[trận Issus]], chi tiết trên [[Quách của Alexandros]].]]
Tiếp nối [[Philippos II của Macedonia|Philippos II]], người đã rèn dũa quân đội Macedonia trở thành một cỗ máy chiến tranh tinh nhuệ,<ref name="GOU326">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=326}}.</ref> Alexandros đã thừa hưởng nhiều khí tài quân sự thậm chí còn vượt trội hơn cả uy tín và dũng khí của bản thân ông. Vào thời điểm cuộc chiến bắt đầu, Alexandros sở hữu một đội quân dày dặn kinh nghiệm được vun trồng từ những cuộc chiến dưới thời tiên vương.<ref name="BRI15ans71">{{harvnb|Briant|2018|p=71|id=A15ans}}.</ref> Đội quân này được cấu tạo từ một đội hình [[phương trận]] ''(phalanx)'' mạnh mẽ nhưng di động; một đội trọng kỵ tựa một cỗ máy tấn công thực thụ; một đội khinh kỵ có thể di chuyển mau lẹ; những lính phóng lao, ném đá tiện lợi cho việc quấy rối quân địch; và cuối cùng là những cỗ máy công thành, hiệu quả khi dùng để công phá các thành trì kiên cố.<ref name="BRI15ans76">{{harvnb|Briant|2018|p=76|id=A15ans}}.</ref> Ông ngoài ra cũng phụ thuộc vào sự trung thành tuyệt đối từ các [[Hetairoi|chiến hữu]] ''(Hetairoi)'' bộ binh cũng như trên lưng ngựa và có thể trông mong vào lực lượng ''epigones'' [[người Ba Tư]] mà ông chiêu mộ kể từ năm [[330 TCN]] trở đi. Alexandros cũng có thể hiểu rõ địa hình địa thế những vùng đất lạ nhờ sử dụng hệ thống trinh sát địa thế trước các trận đánh lớn.<ref name="BRI15ans76"/>

Quân đội của Alexandros có ưu thế lớn về mặt chiến thuật lẫn kỹ thuật so với các đối thủ của mình.<ref name="BRI15ans71"/> Tấm giáp ngực nặng 15 kg và tấm khiên đường kính dài 1 mét, những thứ đã từng là gánh nặng của các ''[[Hoplites]]'' truyền thống của Hy Lạp, đã bị loại bỏ dựa theo sáng kiến của Philippos II. Những lính ''[[Đội hình phalanx|phalangites]]'' (bộ binh chiến hữu) trang bị giáp nhẹ và chủ yếu được trang bị một ngọn giáo dài 5.5 mét gọi là ''[[sarissa]]''.<ref group=A>Polybos, XVIII, 29-30.</ref><ref>{{harvnb|Droysen|2012|p=105}}</ref> Khi ở thế thủ, đội hình Phalanx sẽ tạo nên một bức tường bằng khiên. Trong tư thế này, những người lính sẽ chĩa ra một rừng toàn giáo có thể chống trả mọi cuộc xung kích của đối phương. Khi ở thế công, số lượng đông đảo và động năng của đội hình Phalanx tích lũy lại sẽ tạo nên một lực tấn công mạnh mẽ có thể đập tan nhiều hàng ngũ quân địch. Việc giảm bớt trang bị bảo hộ của mỗi người cũng giúp trang bị cho nhiều người hơn. Lực lượng trọng kỵ kỵ binh chiến hữu bù đắp cho sự thiếu cơ động của đội hình Phalanx bằng cách bảo vệ hai bên sườn dễ bị tổn thương của họ và tấn công khi đội hình Phalanx đã ghim địch vào vị trí. Alexandros vì thế sử dụng chiến thuật "[[búa]]" (kỵ binh) và "[[đe]]" (bộ binh) để dành thắng lợi.<ref name="BRI15ans76"/>

Đội quân đã vượt eo biển Hellespont để chinh phục châu Á được cấu thành từ khoảng 40.000 bộ binh và 1.800 kỵ binh Macedonia, cũng như số lượng kỵ binh [[Thessalia]] tương đương cộng thêm khoảng 600 kỵ sĩ chiêu mộ từ các thành viên khác thuộc [[Liên minh Korinthos|Liên minh Hy Lạp]].{{Sfn|Goukowsky|1993|p=255}} Con số này tương đối nhỏ và có thể so sánh được với con số 50.000 [[lính đánh thuê]] Hy Lạp đang phục vụ trong hàng ngũ quân đội Ba Tư.{{Sfn|Goukowsky|1993|p=255}} Các man tộc phương bắc (bao gồm [[người Thracia]], [[Người Peonia|Peonia]], [[Người Triballes|Triballes]], [[Người Agrianes|Agrianes]]), vì muốn thu lợi lộc, nên cũng đóng góp cho quân đội viễn chinh Macedonia một số lượng không nhỏ binh sĩ.<ref name="GOU256" /> 32.000 lính Phalanx được tuyển chọn từ tầng lớp địa chủ. Bổ sung vào đội hình này có lẽ còn có những người sống sót của lực lượng viễn chinh do [[Parmenion]] và [[Attalos (tướng)|Attalos]] chỉ huy được Philippos II gửi đến [[Tiểu Á]] năm 336 TCN,<ref name="BRI15ans72">{{harvnb|Briant|2018|p=72|id=A15ans}}.</ref> tức là vào tầm 10.000 người. Alexandros cũng không rời khỏi Macedonia mà không để lại ai phòng bị. Ông giao cho [[Antipatros]], người được phong làm Giám quốc nắm quyền nhiếp chính Macedonia khi nhà vua rời đi, một nửa số kỵ binh, tức vào khoảng 1.500 người và 10.000 bộ binh. Trong suốt cuộc chiến, quân viễn chinh vẫn luôn nhận được tiếp viện từ châu Âu nhưng cũng tuyển mộ thêm binh lính từ dân chúng bản địa, ví dụ như 30.000 người Ba Tư đã được kết nạp vào đội hình Phalanx. Theo [[Plutarchus]] thì Alexandros đã hạ lệnh các tướng lĩnh của mình cạo nhẵn râu để quân địch không thể dùng nó mà lôi được.<ref group=A>[[Plutarchus]], ''Thesis'', 4.</ref>

Các tài liệu cổ đại thường ghi chép không đầy đủ, thậm chí mâu thuẫn lẫn nhau khi đề cập đến những thông tin liên quan đến các trận đánh lớn.<ref name="BRI15ans71"/> Quân số Ba Tư thường được phóng đại nên vì thế cần thận trọng khi dùng những nguồn này để tham khảo.<ref name="BRI15ans71"/>

==== Khởi hành tới châu Á ====
{{chính|Trận Granicus}}
[[Tập tin:Alexander III conquest from Pella to Halicarnasse-fr.svg|350px|phải|nhỏ|alt=Carte de l'Itinéraire d'Alexandros au cours des années 332 et 331|Hành trình của Alexander ở phía tây [[Tiểu Á]] vào mùa xuân năm 334 TCN.]]
Tháng 5 năm 334 TCN, Alexandros dẫn đầu Liên quân Macedonia – Hy Lạp của [[Liên minh Korinthos]] rời khỏi kinh đô [[Pella]] và đã đến thành [[Sestos]] trên bán đảo [[Gallipoli|Chersones thuộc Thracia]] ([[Gallipoli]] ngày nay) sau 20 ngày và từ đó hành quân vượt qua eo biển [[Hellespont]]. Khi đến Tiểu Á, ông phóng cây giáo cắm xuống đất tỏ rõ ý định sẽ chinh phục toàn bộ lãnh thổ của Đế quốc Ba Tư bằng cánh biến chúng trở thành "đất bị chinh phục bởi ngọn giáo" ''(gè doriktétos)''.<ref name="GOU256">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=256}}.</ref><ref group=A>Các nguồn chính đề cập đến giai đoạn trước cuộc chinh phục là: Arrianus, ''Anabasis'', I, 1 và II, 12; Diodoros xứ Sicilia, XVII, 16-38; Plutarchus, ''Alexandros'' (15-23); Iustinus, XI (5, 1-9).</ref> Trong khi [[Parmenion]] chịu trách nhiệm cho việc chuyên chở binh sĩ sang bờ phía bên kia của [[Dardanellia|Hellespont]]{{efn|[[Abydos (Tiểu Á)|Abydos]] là một vùng đất đã được chiếm dưới thời [[Philippos II của Macedonia]].}} thì Alexandros dẫn đầu đội quân gồm 37.000 người tới thành phố [[Elaeus]] trên bán đảo Chersones. Tại đây ông đã viếng [[Protesilaus]], người anh hùng người [[Achaean]] đầu tiên đã ngã xuống trong [[chiến tranh thành Troia|cuộc chiến thành Troia]]. Hành động này{{efn|Thực tế về những hành động này từ lâu đã là một đề tài tranh luận, nhưng G. Radet (''Notes critiques sur l'histoire d'Alexandros'', Bordeaux, 1925, tr. 119 ff.) khẳng định về điều này.}} chỉ là khởi đầu của một danh sách dài thể hiện mong muốn của nhà vua nhằm thỏa mãn trí tưởng tượng bằng cách đóng giả là [[Achilles]] mới. Không rõ liệu ông có thực sự tự hào về điều này, rằng ông nghĩ rằng mình thực sự là giòng giống anh hùng, hay chỉ là đang diễn để cho binh sĩ cũng như người dân Hy Lạp và Tiểu Á xem. 
[[Tập tin:RobertAlexandreAchille.jpg|nhỏ|trái|''Alexandros viếng mộ [[Achilles]]'', tranh của [[Hubert Robert]], k. 1754.|liên_kết=Special:FilePath/RobertAlexandrosAchille.jpg]]
Alexandros sau đó đã đổ bộ vào châu Á ở một nơi được cho là nằm gần thành [[Troia]] (hay Ilion). Tương truyền khi đó ông đích thân cầm lái chiếc kỳ hạm của mình, và giết một con bò để hiến tế cô [[Poseidon]],<ref name="Alexander_3"/> và còn dùng một chén vàng đựng rượu mật để cúng thần biển. Khi chiến thuyền cập đến bờ biển bên kia, Alexandros mình mặc võ phục, bước lên đại lục [[châu Á]] đầu tiên.<ref name="Alexander_3"/> Ông đã cho dựng một bàn thờ trong đền thờ [[Athena (thần thoại)|thần Athena]] rồi sau đó đã đến đặt vương miện trên lăng mộ [[Achilles]] và tuyên bố rằng Achilles là một người may mắn vì có một người bạn tri kỉ khi còn sống và một [[Hómēros|nhà thơ vĩ đại]] làm cho những ký ức về mình vẫn còn được lưu giữ mãi.<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'', I, 12, 1-2; Cicéron, ''Pro Archia'', 24.</ref> Người bạn thân nhất của Alexandros là [[Hephaestion]] cũng đã làm điều tương tự với người anh hùng mình ái mộ là [[Patroclus]].<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'', I, 11, 6-12.</ref> Cuộc "hành hương" đến thành [[Troia]] có vẻ lãng mạn nhưng cũng mang tính "quảng cáo".<ref name="GOU257">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=257}}.</ref> Alexandros sau đó quay về với quân đội của mình tại [[Arisba]] sau bốn ngày, vượt qua dãy núi Pityos từ phía bắc. Tương truyền, lúc này ông có 70 talent vàng để trả lương cho binh lính và lương thực chỉ đủ cho 30 ngày. Bản thân Alexandros còn nợ 200 talent vàng nên ông phải tiêu bất cứ thứ gì ông có để đảm bảo binh lính có đủ tiền chu cấp cho gia đình. Một viên tướng hỏi ông muốn giữ lại gì cho bản thân mình, Alexandros trả lời:''"Niềm hy vọng của Ta"''. Viên tướng này sau đó cũng từ chối nhận lương và nói:''"Các chiến binh của Bệ Hạ cũng sẽ là bạn của Người trong niềm hy vọng ấy"''.
[[Tập tin:Cornelis Troost 001.jpg|nhỏ|''Alexandros Đại đế trong trận đánh trước người Ba Tư bên bờ sông Granicus'', tranh của [[Cornelis Troost]], 1737.]]
Tư lệnh đánh thuê người Hy Lạp của [[Darius III]] là [[Memnon của Rhodos]] đề xuất nên sử dụng chiến thuật "[[tiêu thổ]]" để đối phó với quân Macedonia mà ông ta đánh giá cao. Ông ta đã đề xuất rằng nên dụ quân đội của Alexandros vào sâu trong nội địa nhưng tránh giao tranh với họ và trong khi đó, hạm đội Ba Tư sẽ mang chiến tranh tới Macedonia. Memnon có thể hy vọng một cách hợp tình hợp lý rằng các [[thành bang]] Hy Lạp sẽ nổi loạn dựa vào số [[vàng]] mà Darius III đã đút lót cho họ cũng như sự phẫn nộ của họ sau khi Alexandros san phẳng thành [[Thebes, Hy Lạp|Thebes]]. Tuy nhiên các tổng trấn ''([[satrap]])'' Ba Tư lại không có lý do gì để tin tưởng một người lạ vì thế đã không thèm để ý đến kế sách do Memnon đưa ra. Tổng trấn của [[Phrygia]] là [[Arsites]] đã tuyên bố rằng ông ta sẽ không cho đốt bất kỳ một ngôi nhà nào trong lãnh địa của mình.<ref group=A>Arrianus, ''Anabasis'', {{I}}, 12, 10.</ref>

Khi biết rõ là các thành phố ở Tiểu Á sẽ không chào đón mình như là người giải phóng, Alexandros đã quyết định hành quân hướng đến quân địch đang đóng dọc bờ sông Granicus. Trong khi đó quân Ba Tư đã cắm trại ở phía bên kia sông Granicus ngăn không cho Alexandros vượt qua. Quân Ba Tư gồm có 2 vạn [[Bộ binh]] và 2 vạn [[Kỵ binh]] với thế trận rất vững chắc. Dòng sông khá sâu còn bờ sông lại rất cao và dốc đứng. Dường như không thể tấn công được nhưng ngay lập tức Alexandros dẫn đầu 13 toán kỵ binh vượt sông dưới làn mưa tên. Với sức chịu đựng ghê gớm, họ đã đặt chân lên bờ sông đầy bùn để giáp chiến với kẻ thù. Mang trên mình Ngù lông trắng và bộ giáp sáng chói khiến Alexandros nổi bật trên bãi chiến trường, vì vậy những chiến binh Ba Tư dũng cảm nhất lăn xả vào nơi ông đứng. Đó là nơi trận chiến diễn ra khốc liệt nhất. Một viên quan Tổng đốc Ba Tư đập rìu chiến vào đầu Alexandros làm ông choáng váng, nhưng một chiến binh tên là [[Cleitus]] đã cứu mạng ông bằng cách đâm chết kẻ thù trước khi hắn kịp giết Alexandros. Trong khi đó, đội hình [[đội hình phalanx|phương trận]] của quân Macedonia đã vượt sông và tập hợp lại bên bờ bên kia. Quân Ba Tư không thể chống đỡ sức tấn công của họ nên chả mấy chốc toàn bộ quân Ba Tư đã bỏ chạy thoát thân.<ref group=A>Diodoros, XVII, 4, 20.</ref> Quân [[Iran|Ba Tư]] mất toàn bộ 2 vạn bộ binh và 2500 kị binh còn Alexandros mất 34 người.<ref group=A>Arrianus 1.16.45 – 50</ref>

==== Đánh chiếm các thành phố ven biển Aegea ====
{{chính|Cuộc vây hãm Halicarnassus}}
Chiến thắng của Alexandros bên bờ sông Granicus đã mang lại kết quả quan trọng: Cho tới [[trận Issus]] thì trong các thành phố chỉ còn ít quân đồn trú chống lại sự tiến công của quân Macedonia.<ref group=A>Plutarchus, ''Camille'', 19, 6.</ref> Sardis, thủ phủ của Phrygia,<ref>{{harvnb|Faure|1985|p=59}}.</ref> dâng thành đầu hàng mà không hề phản kháng trong khi [[Parmenion]] công chiếm [[Dascylion]].<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'', I, 4.</ref> Thành phố [[Ephesus|Ephesos]] là nơi mà Memnon đã trú nạn sau trận đánh đang vướng phải những lục đục nội bộ. Kết quả là phái dân chủ ủng hộ Alexandros đã giành chiến thắng và đã mở cửa thành đầu hàng ông. Ông cuối cùng đã có thể thu thập lòng dân trong thành bằng cách giao phó cho đền thờ thần [[Artemis]] khoản tiền mà thành phố phải cống nạp cho Darius III cho đến tận thời điểm đó và ông đã cho phép những người bị lưu đày được hồi hương.<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'', I, 5.</ref>

Những kẻ thù của Alexandros đã chạy đến trú nạn tại [[Milet]]. Trong số những người này có Memnon là người mới rời khỏi Ephesos, đã nhanh chóng chiếm quyền chỉ huy sau khi phát hiện Hegistrand, chủ tướng lính đánh thuê Hy Lạp dưới trướng Darius III, có dấu hiệu phản bội. Tuy nhiên, Milet đã bị công chiếm vào tháng 7 năm 334 TCN sau khi Alexandros chiếm được mũi Mycale, ngăn chặn hạm đội Ba Tư có thể đổ bộ cứu viện. Memnon một lần nữa lại chạy thoát, ông ta chạy đến [[Halicarnassus|Halikarnassos]] xin vua [[Pixodaros]] tiếp nhận, một người có anh trai là [[Mausolus]] là người đứng về phía Ba Tư. Thành phố ngay lập tức trở thành trung tâm kháng chiến của Ba Tư.<ref>{{harvnb|Will|1993|p=260}}.</ref> Memnon nhận được sự hậu thuẫn từ tổng trấn Orontabes và một người Thebes tên là [[Ephialtes]], người đã thề không đội trời chung với Alexandros và nhất định phải giết được nhà vua Macedonia trả thù cho những điều mà ông đã gây ra với thành phố Thebes. Nội bộ thành phố xảy ra lục đục khi trong thành có những thành phần ủng hộ [[Ada của Caria|Ada]], chị gái của Pixodaros và đã bị chính Pixodaros cướp ngôi trước đó. Mùa thu năm 334, Alexandros lập Ada làm tổng trấn Caria đối lập với Pixodaros. Bà đã nhận Alexandros làm nghĩa tử và chỉ định ông làm người thừa kế của mình.<ref name="Arrian 1976 loc=I, 23">{{harvnb|Arrian|1976|loc=I, 23}}</ref> Tuy vậy, Halikarnassos vẫn chưa thất thủ và Alexandros buộc phải tấn công một thành phố có tới tận hai vòng thành, trong đó có một vòng thành tọa lạc trên một hòn đảo. Cuối cùng Alexandros chỉ có thể phá được phần thành ngoài của Halikarnassos, vệ thành của nó vẫn được trấn giữ bởi những binh lính đánh thuê Hy Lạp còn lại. Tuy nhiên, ông đã quyết định tiếp tục lên đường khởi hành và giao cho [[Ptolemaios I Soter|Ptolemaios]] 3000 bộ binh và 200 kỵ binh để tiếp tục bao vây.<ref>Pierre Jouget, ''L'Impérialisme macédonien et l’hellénisation de l’Orient'', Éditions Albin Michel, 1972, {{p.|31}}.</ref>

Sau trận chiến tại Milet, Alexandros đã cho giải tán hạm đội của mình vốn chủ yếu chỉ bao gồm những lính đánh thuê Hy Lạp. Các sử gia từ lâu đã coi quyết định này là một chiến lược sai lầm, thậm chí đây là một dấu hiệu cho thấy Alexandros không tin tưởng những đồng minh Hy Lạp của mình, tuy nhiên nguyên nhân chính của quyết định này có lẽ là nằm ở vấn đề tài chính.<ref name="DUY317">{{harvnb|Duyrat|2004|p=317}}.</ref> Đây thực sự sẽ là một biện pháp tiết kiệm để tránh chi phí bảo trì của một đội tàu vốn vào thời điểm này là không cần thiết cho cuộc chinh phục. Cũng cần phải chờ đợi việc chiếm giữ ngân khố của Sardis, điều sẽ trở thành một trong những yếu tố thành công của ông trong tương lai.

==== Chinh phục xứ Pamphylia và Pisidia ====
[[Tập tin:Alexander III conquest from Halicarnasse to Issos-fr.svg|nhỏ|350px|phải|alt=Carte de l'itinéraire d’Alexandros en Asie Mineure au cours de l’année 333|Hành trình của Alexandros tại [[Anatolia|Tiểu Á]] trong năm [[333 TCN]]]]
Vào mùa đông năm 334 TCN, Alexandros tiếp tục cuộc tiến quân đến Lycia và chiếm được thành phố này mà không gặp phải nhiều kháng cự từ quân địch.<ref name="GOU260">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=260}}.</ref> Tiếp đó, vào cuối năm, ông tiến vào Pamphylia và Pisidia. Những khu vực này chỉ thuộc về đế chế Achaemenes trên danh nghĩa. Hầu hết các thành phố trong những khu vực này đều tự trị và đối địch lẫn nhau. Alexandros đã lợi dụng sự thù địch này và đã quy hàng được các thành [[Aspendos]] và [[Side, Manavgat|Side]].<ref>{{harvnb|Faure|1985|p=61}}.</ref> Quân đội Macedonia sau đó đã hướng về phía [[Phrygia]] và đến được bên ngoài thủ phủ của nó là Kelainai. Với mong muốn chiếm được [[Gordion]] càng sớm càng tốt, Alexandros đã không tốn thời gian để vây hãm tòa thành này mà giao nhiệm vụ này cho [[Antigonos I Monophthalmos|Antigonos I "Độc nhãn"]],<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'', I, 29, 3.</ref> chiến lược gia trưởng của đồng minh Hy Lạp. Kiểm soát Phrygia mang vai trò chiến lược vì vị trí trung tâm của nó, nó cũng là một trạm nghỉ lớn cho các đoàn lữ hành, là địa điểm cuối cùng trên tuyến đường đến từ phía đông và đồng thời điểm khởi đầu của con đường hướng ra [[biển Aegean]].<ref>{{harvnb|Briant|1973|p=49–52}}.</ref>
Tiếp đó, Alexandros tiến về xứ Pisidia. Tại [[Termessus]], Alexandros khiêm tốn khi không ập vào thành phố.<ref group=A>{{harvnb|Arrian|1976|loc=I, 27–28}}</ref> Alexandros đã đối xử thân thiện với đối thủ của ông là [[Selge]]. Ông tiếp đó đã tấn công thành [[Sagalassos]] và đã đến trước thành [[Gordion]] nằm trên "[[đường Hoàng gia]]" nối [[Ephesos]] và [[Ba Tư]] vào đầu năm 333 TCN.<ref name="GOU260" /> Tại đây ông đã nhận được thêm viện binh từ Hy Lạp và Macedonia cũng như từ [[Parmenion]], người đã trú đông ở Sardis. Alexandros đã bổ nhiệm [[Nearchos]] làm tổng trấn của Pamphilia und Pisidia trong khi Antigonos tiếp quản Phrygia.<ref name="GOU260" />

==== Cuộc phản công của Ba Tư ====
[[Tập tin:Giovanni Paolo Panini - Alexander the Great Cutting the Gordian Knot - Walters 37516.jpg|nhỏ|alt=Peinture représentant Alexandros tranchant le nœud gordien|''Alexandros Đại đế chặt đứt Nút thắt Gordias'', tranh của [[Giovanni Paolo Panini]], {{circa}} 1718, [[Walters Art Museum]].]]
Cho dù Alexandros kể từ khi khởi binh đến này đã gặt hái được nhiều thắng lợi, nhưng tình thế giữa hai bên vẫn bất phân thắng bại. Đối với nhiều vị tướng lĩnh dưới trướng ông, mà dẫn đầu là [[Parmenion]], thì mục tiêu của [[Philippos II của Macedonia|Philippos II]], được lý thuyết hóa bởi [[Isocrates]] (cụ thể là chinh phục các vùng đất phía tây [[Sông Kızılırmak|sông Halys]]),<ref name="ISOCRATE1" group=A/> coi như đã đạt được.<ref name="GOU260" /> Từ khi xuất quân đến nay, quân đội Macedonia đã chiếm được một vùng lãnh thổ rộng lớn ở [[Tiểu Á]] nhưng Isocrates còn có một giải pháp khác, đó là [[Đế quốc Achaemenes|Đế quốc Ba Tư]] phải diệt vong. Đây mới là mục tiêu mà Alexandros muốn đạt được và vì thế, ông chỉ trú lại tại Gordion trong một thời gian ngắn. Tại đây, Alexandros đã thử sức mở [[nút thắt Gordias]]. Truyền thuyết nói rằng ai mở được nút thắt này sẽ trở thành "vua của [[châu Á]]".<ref name="GOU261">{{harvnb|Goukosky|1993|p=261}}.</ref><ref>{{harvnb|Arrian|1976|loc=I, 27–28}}</ref> Alexandros nói rằng không cần biết làm thế nào để mở được nút thắt và ông đã dùng gươm chém nó đứt đôi.<ref>{{harvnb|Green|2007|p=351}}</ref>

Tình hình hậu phương của quân đội Macedonia không phải không có rủi ro. Trên thực tế thì vào mùa đông năm 334 TCN, [[Darius III]] đã bổ nhiệm [[Memnon xứ Rhodos]] làm đại đô đốc hạm đội Ba Tư. Người này có ý định sẽ đem chiến tranh đến Macedonia bằng cách đổ bộ vào [[Euboea|đảo Euboea]] và kích động người Hy Lạp nổi loạn.<ref name="GOU261" /> Phong trào chống Macedonia vẫn đang còn rất sống động ở nhiều thành phố. Ý tưởng về một cuộc chiến tranh báo thù người Ba Tư không làm cho họ chấp nhận [[bá quyền]] của người Macedonia vì ở cả hai phe trong cuộc chiến đều có người Hy Lạp tham gia. Memnon chiếm được [[Chios]] và giao quyền lãnh đạo của nó cho phe [[chính trị đầu sỏ]]. Ông ta phục vị cho tay bạo chúa [[Aristonicos (Lesbos)|Aristonicos]] ở [[Mithymna]] và bắt đầu cho quân vây thành [[Mytilene]] trên [[Lesbos|đảo Lesbos]]. Cuối mùa hè năm 333 TCN, Memnon đột ngột mắc bệnh rồi chết và được thay thế bởi [[Pharnabazus II|Pharnabazus]], cháu trai của Darius III. Darius rất tin tưởng vào tài năng quân sự của người cháu này nên đã trao cậu ta quyền đại tướng thống lĩnh binh mã ở tây Tiểu Á.<ref name="GOU261" /> Pharnabazus chiếm được các thành [[Milet]] và [[Halicarnassus|Halikarnassos]] nhưng phải tách ra khỏi đám binh [[lính đánh thuê]] Hy Lạp của mình vì những người này phải tham gia vào đội quân mà Darius đang tập hợp.<ref>{{harvnb|Faure|1985|p=63}}</ref>

Đến lúc này Alexandros mới nhận ra sai lầm khi đã giải tán hạm đội và ông cho rằng điều cần thiết lúc này là phải tái lập hạm đội để có thể kiểm soát [[Dardanellia|eo biển Hellespont]] và [[Bosphorus]] và bảo vệ dân chúng [[Cyclades|trên quần đảo Cyclades]] khỏi [[người Ba Tư]] cũng như khỏi [[cướp biển]]. Ông lập tức hạ lệnh cho các thành viên của [[Liên minh Korinthos|Liên minh]] ngay lập tức tập hợp tàu thuyền<ref name="GOU261"/> và giao quyền chỉ huy hải quân Hy Lạp cho hai đô đốc ''(návarchos)'' là Hegelokos và Amphoteros, em trai của tướng [[Crateros]]. Hegelokos nhận nhiệm vụ tiếp viện cho Lesbos, Chios and Cos trong khi Amphoteros tiếp quyền thống lĩnh hạm đội Hellespont.<ref group=A>Arrianos, III, 1; Quintus Curtius, III, 31, 1.</ref> Xung đột suýt chút nữa đã xảy ra tại Athens khi hạm đội của thành phố này từ [[biển Đen]] quay trở về đã bị Hegelokos chặn lại. Lo sợ sẽ bị hạm đội của Athens can thiệp, Hegelokos đã thả cho họ về cảng. Sự việc này đã chứng tỏ rằng Alexandros rất cần một chiến thắng nữa ở châu Á để ngăn ngừa mọi nỗ lực tạo phản ở Hy Lạp. Vì thế nên khi nghe tin Darius đang trên đường tiến vào [[Cilicia]] vào đầu mùa hè năm 333 TCN, Alexandros đã ngay lập tức rời [[Gordion]] để chạm trán với Hoàng đế Ba Tư.<ref name="GOU262"/>

=== Từ Issus tới Gaugamela ===
==== Đại chiến tại Issus ====
{{chính|Trận Issus}}
[[Tập tin:Battle of Issus.jpg|nhỏ|350px|''[[Khảm Alexandros]]'', niện đại {{circa|100 TCN}}, miêu tả Alexandros giáp mặt với Darius III trong [[trận Issus]]. Khảm trên nền từ ở [[Pompei]], [[Ý]].]]
Sau khi rời khỏi Gordion, đích đến đầu tiên của Alexandros là [[Ancyra]]. Các xứ [[Paphlagonia]], [[Cappadocia]] đều lần lượt xin hàng, một điều mang tính hình thức vì Alexandros thậm chí không có thời gian để chinh phục họ.<ref name="GOU262">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=262}}.</ref> Quân đội Macedonia sau đó đã hướng về phía nam và thâm nhập Cilicia qua một ngọn đèo có tên là [[cổng Cilicia]], được canh giữ bởi tổng trấn Arsames. Sau khi rời khỏi thành Soles, ông đã phải trú lại ở Tarsus do bị ốm suốt mấy tuần liền – nhiều khả năng do cảm hàn sau khi tắm ở sông Cydnos.<ref>{{harvnb|Briant|2005|p=48| id=BRI2005}}.</ref> Trong khoảng thời gian Alexandros ốm nặng, phó tư lệnh quân đội Macedonia là Parmenion đã chiếm quyền kiểm soát các con đèo trọng yếu trên tuyến đường dẫn tới vùng đồng bằng Issus (đèo Karanluk-Kapu) và những cửa ải kiểm soát tuyến đường đến Syria (đèo Merkes và đèo Bailan). Sau khi bình phục, Alexandros đã bình định được các bộ lạc dân tộc thiểu số vùng cao ở Cilicia và chiếm được Soles. Ông đã phục hồi nền dân chủ tại thành phố này sau khi thiết lập một đơn vị đồn trú ở đây và đòi một khoản bồi thường 200 talăng từ thành phố này.<ref>{{harvnb|Faure|1985|p=64}}.</ref> Ông cũng nhận được tin rằng ở hậu phương, Ptolemaios đã khuất phục được xứ Caria sau khi phá được thành Halikarnassos và tiêu diệt được tổng trấn Orontobates cùng lúc với tin vui từ Myndos và chiến thắng tại Cos. Tuy nhiên chỉ ít lâu sau, tổng trấn [[Pharnabazus II|Pharnabazus]] thống lĩnh hạm đội Ba Tư phá được đảo [[Bozcaada|Tenedos]] và thành [[Sigeion]] tại khu vực eo biển [[Dardanellia|Hellespont]] cũng như đạt được thỏa thuận với vua [[Sparta]] là [[Agis III của Sparta|Agis III]].<ref name="GOU262" /> Pharnabazus muốn kích động lòng phẫn nộ của dân chúng Hy Lạp và hỗ trợ họ tiền tài và tàu thuyền. Tình hình do đó trở nên căng thẳng, đặc biệt khi mà sự xuất hiện của Darius III trở nên rõ ràng hơn. 

Lúc này vua Darius dẫn 60 vạn quân tinh nhuệ từ Susa tiến đến. Các chiến binh Ba Tư cắm trại trên một vùng đồng bằng rộng lớn nơi họ tận dụng được sức mạnh của Kị binh. Nhưng nhiều tuần trôi qua mà không thấy Alexandros, lúc đó đang hồi phục sức khỏe sau trận ốm, không động binh nhưng các mưu sĩ thân cận của Darius III cho rằng Alexandros sợ không dám đương đầu với một đội quân khổng lồ. Vì thế Darius nên dẫn quân đến Issus để cắt đường rút chạy của Alexandros. Darius dẫn quân đến Issus đúng lúc Alexandros tiến quân vào Syria để đương đầu với ông ta, vì thế cả hai đạo quân đều không gặp nhau. Khi biết rằng quân Ba Tư đã vòng phía sau mình, Alexandros quay lại và thúc quân nhanh chóng đến Issus. Vua Darius vội vã rút quân ra khỏi Issus khi nhận thấy địa hình gồ ghề khiến kị binh trở nên vô dụng và quân đội của ông ta bị chia tách, còn quân Hy Lạp giành được lợi thế. Nhưng trước khi Darius thoát được cái bẫy của chính mình thì Alexandros đã đến nơi. Alexandros tự mình chỉ huy cánh phải nghiền nát cánh trái của quân Ba Tư. Trong trận này quân Ba tư mất tới 11 vạn người. Còn Darius tháo chạy khỏi trận đánh, còn gia quyến thì rơi vào tay quân Macedonia.<ref name="GOU262" />

==== Chinh phục Phoenicia ====
[[Tập tin:Alexander III conquest from Issos to Babylon-fr.svg|350px|nhỏ|alt=Carte de l'Itinéraire d'Alexandros au cours des années 332 et 331|Hành trình của Alexandros từ năm [[332 TCN|332]] đến năm [[331 TCN]]]]
Cuộc tháo lui của quân đội Ba Tư thực sự hỗn loạn. Darius III chỉ còn lại vài nghìn binh mã hộ tống khi đến được [[Thapsacus]] bên bờ [[sông Euphrates]] thuộc địa phận Syria, trong khi đám tàn quân còn lại đều phân tán khắp nơi. Một số đã chạy đến Phoenicia và từ đây đã di chuyển đến [[Ai Cập]] và [[Síp]]. Darius khi tháo chạy trong hoảng loạn đã bỏ lại vợ là [[Stateira I]], hai con gái, mẹ già khiến họ rơi vào tay Alexandros. Có lẽ để chuộc lại gia quyến, Darius đã cố gắng thương lượng với kẻ thắng cuộc rằng ông sẵn sàng cắt toàn bộ phần đất phía tây của [[Sông Kızılırmak|sông Halys]].<ref name="GOU263">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=263}}.</ref> Tuy nhiên, Alexandros đã từ chối khi ông cho rằng mình nay đã là "vua của cả châu Á" và chỉ có bản thân ông mới là người có quyền đưa ra quyết định phân chia lãnh thổ như thế nào.<ref>[http://www.gutenberg.org/files/46976/46976-h/46976-h.htm The Anabasis of Alexander/Book II/Chapter XIV/Darius's Letter, and Alexander's Reply – Arrian]</ref>

Một trong những tác động của chiến thắng tại Issus là các thành bang Hy Lạp, bao gồm [[Athens]] và [[Sparta]], dưới sự dẫn dắt của [[Agis III của Sparta|Agis III]], đã quyết định gửi sứ giả tiếp cận với Darius III. Tình cảnh lúc bấy giờ vẫn còn nguy hiểm đối với Alexandros.<ref name="FAURE68">{{harvnb|Faure|1985|p=68}}.</ref> Một trong những viên tướng xuất sắc nhất của Ba Tư lúc này là Nabarzanes, đã dẫn một lượng kỵ binh rút lui về vùng Cappadocia, Paphlagonia để chiêu mộ binh mã (cuối năm 333 TCN – đầu năm 332 TCN). Tuyến vận tải quân nhu của Alexandros vì thế mà đang bị đe dọa. Ngoài ra thì vào lúc này, một viên tướng Macedonia là Memnon xứ Thracia (không nên nhầm lẫn với Memnon của Rhodos) khi được cử đi dẹp quân phản loạn thì đã tạo phản mà đứng về phía phe phiến quân. Thêm vào đó, Darius III vào lúc này dường như đang chiêu binh bãi mã tập hợp một đội quân mới. Nhưng điều thực sự nguy hiểm nhất đối với Alexandros vào lúc này là hạm đội Ba Tư đang tung hoành trên [[biển Aegea]] ở "ngay trước ngõ" của Macedonia. Vì vậy, Alexandros cần phải kiểm soát vùng duyên hải [[Phoenicia]], nơi đóng vai trò là căn cứ hải quân Ba Tư, mới có thể triệt hạ được mối nguy ở sau lưng này.<ref name="FAURE69">{{harvnb|Faure|1985|p=69}}.</ref> Chính vì điều này, Alexandros đã quyết định từ bỏ việc truy kích Darius III mà chuyển hướng đi dọc theo bờ biển Địa Trung Hải về phía nam, hướng Arados (miền bắc Phoenicia) trong khi Parmenion được lệnh dẫn một đội quân đến [[Damascus]] để chiếm đoạt ngân quỹ chiến tranh của Darius ở đây.<ref name="GOU263"/> Cùng lúc đó, Alexandros đã xuống chiếu thăng một trong những vị tướng nhiệt huyết nhất mà ông có – [[Antigonos I Monophthalmos|Antigonos "Độc nhãn"]] – lên làm tổng tư lệnh toàn bộ binh mã Macedonia đóng ở [[Tiểu Á]].<ref name="GOU263"/>

Khoảng thời gian nằm dưới sự cai trị của đế quốc Achaemenes là một thời kỳ thịnh vượng đối với xứ Phoenicia. Các hoàng đế Ba Tư đã cho phép các thành bang [[người Phoenicia]] giành lại quyền kiểm soát nhiều tuyến đường thương mại trước đối thủ truyền thống của họ: [[người Hy Lạp]]. Đại đa số thủy thủ trong hạm đội Ba Tư tham chiến trong [[trận Salamis]] trong cuộc xâm lược Hy Lạp năm 480 TCN dưới triều [[Xerxes I]] là người Phoenicia.<ref group=A>Herodotos, ''Historia'', VIII</ref> Tuy nhiên, các thành bang Phoenicia đều không giữ lập trường giống nhau trước sự xuất hiện của Alexandros trên quê hương mình. Vua Gerostratos của Arastos giữ quan điểm rằng ông không có đủ thực lực để kháng cự quân Macedonia, chưa kể đến việc là thành phố thu được nhiều lợi nhuận từ thương mại đường bộ (đặc biệt là từ Ba Tư và Media) hơn là từ giao dịch hàng hải. Arastos vì thế đã quy hàng và theo chân họ là các thành phố khác như Marathos, [[Thành cổ của Salah Ed-Din|Sigon]] và [[Byblos]]. Trong số các thành phố Phoenicia thì [[Sidon]] đầu hàng dễ dàng hơn cả vì dân chúng thành phố còn chưa quên sự trả thù tàn bạo của [[Artaxerxes II]] khi họ từng tham gia cuộc nổi loạn của các tổng trấn dưới thời trị vì của vị hoàng đế này.<ref name="GOU263"/>

==== Vây hãm thành Tyros ====
{{chính|Cuộc vây hãm Tyros (332 TCN)}}
[[Tập tin:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|nhỏ|alt=Illustration représentant le siège de Tyr|[[Cuộc vây hãm Tyros (332 TCN.)|Cuộc vây hãm Tyros]], tranh của [[André Castaigne]], 1888-1889.]]
Vào cuối năm 333 TCN, Alexandros chiếm hữu các xứ [[Judea]] và [[Samaria (thành cổ)|Samaria]] thuộc [[Israel]] ngày nay.<ref>{{harvnb|Faure|1985|p=69-70}}.</ref> Khi ông ở [[Sidon]] bắt đầu cuộc đàm phán với Azemilcos, vua của Tyros, người bày tỏ là muốn giữ trung lập trong cuộc xung đột này. Nhưng Alexandros đưa ra điều kiện là ông chỉ đồng ý nếu như ông được thực hiện nghi lễ cúng tế tại đền thờ [[Heracles]]-[[Melqart]], vị thần giám hộ của Tyros.<ref group=A name="ARRII24">Arrianos, II, 24.</ref>{{,}}<ref name="GOU263"/> Người Tyros phát hiện ra rằng đây là một cái bẫy và nếu họ đồng ý cho Alexandros người thắng trận vào đền thờ thì sẽ chẳng khác gì giao cho ông quyền kiểm soát thành phố tuyệt đối.<ref>{{chú thích sách|last1=Sartre|first1=Maurice|title=D'Alexandros à Zénobie: histoire du Levant antique, IVe siècle avant J.-C.-IIIe siècle après J.-C.|date=2001|publisher=Fayard|isbn=978-2-213-60921-8|pages=73-74|accessdate = ngày 10 tháng 5 năm 2020}}</ref> Đối với Alexandros, thì việc ông giữ vùng duyên hải Phoenicia sẽ chẳng có ý nghĩa gì nếu như Tyros, với hai cái hải cảng của nó, nằm ngoài tầm kiểm soát của ông. Vì thế ông đã quyết định mở cuộc tấn công vào tháng 1 năm 332 TCN. Khu phố mới của thành phố Tyros được xây dựng trên đảo Ancharadus, nằm cách bờ biển khoảng 1 km. Do không có hải quân, Alexandros buộc phải đắp đất thành đường vượt biển để tiếp cận thành. Tuy nhiên, việc đắp đê càng trở nên khó khăn hơn khi ra đến vùng nước sâu hơn, đặc biệt là khi người Tyros sử dụng tàu bè, bao gồm tàu phun lửa và thợ lặn, để quấy nhiễu và đánh du kích. Tuy nhiên, Alexandros đã giành được một lợi thế khác. Sau khi hàng phục các thành bang Phoenicia khác, Alexandros đã có thể làm phân tán hạm đội Ba Tư (đầu năm 332 TCN) vì đại đa số thủy thủ đều là người Phoenicia và khi các thành phố quy hàng Alexandros, thì họ lần lượt ai về nhà nấy. Các vị vua của Sidon, Byblos, Arados và Soli trên đảo [[Síp]] sẵn sàng cung cấp số tàu này cho Alexandros và nhờ đó, ông đã có thể tập hợp một hạm đội đủ lớn để có thể bao vây thành Tyros từ phía biển. Theo [[Flavius Iosephus]]<ref name="FLAJO11" group=A>Flavius Iosephus, ''Antiquitates Judaicae'', {{XI}}, 8.</ref> thì Alexandros cũng đồng thời cũng yêu cầu [[Đại tư tế Jerusalem]] là Jaddus cung cấp mình viện trợ quân sự cũng như khoản cống nạp mà họ phải nộp cho các vị vua nhà Achaemenes nhưng không có kết quả.<ref name="FABRE6">{{harvnb|Fabre|2009|p=6}}</ref>

Sau một cuộc đột kích kéo dài 10 ngày vào cư dân sống trên núi tại [[Liban]] ngày nay, Alexandros thấy rằng hạm đội của mình đã sẵn sàng và cùng lúc nhận được tin báo rằng [[Kleandros]] đã đến nơi, dẫn theo 4.000 lính đánh thuê mà phần lớn đều đến từ [[Peloponnesos]]. Bị cô lập giữa biển kể từ khi hạm đội thất bại,<ref group=A name="ARRII24"/> Tyros tiếp tục chống cự cho đến tháng 8. Cuộc chiến tại đây đã trở nên cực kỳ đẫm máu, khi dân chúng trong thành quyết liệt chống trả.<ref>{{harvnb|Gunther|2007|p=84}}</ref> Đặc biệt người Tyros đã sử dụng [[đinh ba]] có hình dáng giống một loại móc và sử dụng nó để đâm thủng khiên của quân Macedonia rồi đổ cát nóng lên người họ.<ref group=A>Diodoros, XVII, 7, 44.</ref> Đối mặt với sự kháng cự quyết liệt và đã từng có lúc suy nghĩ từ bỏ, Alexandros đã hạ lệnh thực hiện một cuộc tổng tấn công từ cả biển lẫn đất liền. Khi tháp công thành và trục phá thành tiếp cận tường thành Tyros, đức vua Alexandros đích thân dẫn cuộc xung kích.<ref group=A name="DIO7-46">Diodoros, XVII, 7, 46.</ref> Khoảng từ 6.000 – 8.000 quân thủ thành đã tử trận, hơn 2.000 trai tráng ngay lập tức bị cho [[Đóng đinh (hình phạt)|đóng đinh]] ngay sau khi thành Tyros vỡ. Khoảng 30.000 người còn lại đều bị đem bán làm nô lệ<ref group="A">Arrianos<includeonly></includeonly>, II, 24, 5.</ref> trong khi một phần không nhỏ dân chúng gồm nhiều phụ nữ và trẻ em đã lên thuyền chạy nạn đến [[Carthago]].<ref>{{harvnb|Sabin|van Wees|Whitby|2007|p=396}}</ref>

Thắng lợi này đã giúp Alexandros bảo đảm sự kìm kẹp của mình đối với toàn bộ Phoenicia. Thống đốc Sanballates của [[Samaria (thành cổ)|Samaria]] sau đó đã xin quy thuận Macedonia. Theo lời kể của [[Flavius Iosephus]]<ref name="FLAJO11" group=A/> thì Sanballates đã được phép xây dựng một ngôi đền trên [[núi Garizim]] để ủng hộ con rể của ông là Manasses, người cũng là em trai của Đại tư tế Jerusalem [[Jaddus]]. Đáp lại, 8.000 người Samaria gia nhập [[quân đội Macedonnia]].

==== Pharaon của Ai Cập ====
{{Further|Cuộc vây hãm Gaza}}
[[Tập tin:Granite statue of Alexander the Great as Pharaoh, Greco-Egyptian, c. 300 BC, Liebieghaus museum, Frankfurt (8395491458).jpg|nhỏ|trái|alt=Statue représentant Alexandros en Pharaon|Tượng [[đá granite]] của [[pharaon]] Alexandros, [[Vương triều Ptolemaios|thời kỳ Ptolemaios]], {{circa|thế kỷ 3 TCN}}, [[Liebieghaus]], [[Frankfurt am Main]].]]
Sau khi cuộc vây hãm Tyros kết thúc, Alexandros đã khởi hành tới [[Ai Cập cổ đại|Ai Cập]], lúc này vẫn nằm dưới quyền cai trị của các quan lại trung thành với [[nhà Achaemenes]]. Trong khoảng thời gian này dù [[Parmenion]] đã cố gắng khuyên bảo, nhưng Alexandros vẫn từ chối lời cầu hòa của [[Darius III]],<ref name="GOU264">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=264}}.</ref> dù ông này có đề nghị là sẽ cắt toàn bộ đất đai nằm giữa châu Âu và [[Kızılırmak (sông)|sông Halys]] ở Anatolia (chảy qua thủ đô [[Ankara]], [[Thổ Nhĩ Kỳ]] ngày nay) và gả con gái mình là [[Stateira II|Stateira]] cho ông.{{efn|Đây có lẽ là thời điểm diễn ra cuộc hội thoại nổi tiếng được [[Quintus Curtius]] đề cập tới (''Historiae Alexandri Magni'', IV, 11, 13.). Trong câu chuyện này, Parmenion đã đề xuất nên nhận lời cầu hòa của Darius: "''Nếu tôi là bệ hạ tôi sẽ vui mừng chấp thuận''" và Alexandros đã đáp trả rằng "''Nếu là Parmenion thì ta sẽ làm như vậy. Nhưng vì ta là Alexandros nên ta sẽ gửi cho Darius một câu trả lời khác.''"}} Sau khi Alexandros vượt [[sông Euphrates]] vào mùa hè, Darius thậm chí còn đề nghị cắt toàn bộ lãnh thổ phía tây con sông này cho Alexandros.<ref name="BRI94p48">{{harvnb|Briant|1994|p=48|ID=PUF1994}}.</ref> Tuy nhiên, cũng không loại trừ khả năng rằng những đề nghị hòa binh chỉ là sản phẩm tuyên truyền của Macedonia vì Darius, dù ông ta tìm cách cứu những người thân đã bị bắt, dường như quyết định chiến đấu đến cùng.{{efn|Theo Diodorus, Alexandros đã tạo ra thư giả và làm như nó đã được gửi bởi Darius: {{harvnb|Briant|1994|p=48|ID=PUF1994}}.}}

Không thể phủ nhận rằng việc Alexandros tìm cách chiếm đóng Ai Cập là để chiếm lấy của Ba Tư đường bờ biển cuối cùng ở Địa Trung Hải và tiêu diệt khả năng tập hợp lính đánh thuê Hy Lạp của họ. Ông đã cố tình cho Darius có thời gian để huy động một đội quân mới ở các tỉnh phía đông để một trận có tiêu diệt hoàn toàn sức mạnh của Ba Tư.<ref name="GOU264"/> Khi trên đường đến Ai Cập, Alexandros đã gặp phải sự kháng cự mạnh từ Gaza dưới sự lãnh đạo của viên thái giám [[Batis]] trong suốt 2 tháng.<ref name="Faure p73">{{harvnb|Faure|1985|p=73}}.</ref> Thành Gaza là một tòa thành kiên cố nằm trên tuyến đường nối Ai Cập và phần còn lại của Đế quốc Ba Tư. Nó được xây dựng trên ngọn đồi, và "...khi các kỹ sư của Alexandros đã chỉ rằng vì chiều cao của gò đất, điều đó là không thể...điều này chỉ khiến Alexandros càng muốn thử sức hơn thôi".<ref group=A>{{harvnb|Arrian|1976|loc=II, 26}}</ref> Sau 3 đợt tấn công dồn dập, toà thành cuối cùng đã thất thủ nhưng bản thân Alexandros cũng bị thương tới hai lần. Cũng giống như ở Tyros, nam giới đến tuổi tòng quân đều bị xử tử còn phụ nữ và trẻ em đều bị đem bán làm nô lệ.<ref group=A>{{harvnb|Arrian|1976|loc=II, 26–27}}</ref><ref name="Faure p73" /> Ông đã đem theo một lượng lớn chiến lợi phẩm mà chủ yếu là [[gia vị]].<ref group=A>Pline, ''Histoire Naturelle'', XII, 32, 62.</ref> 
[[Tập tin:Name of Alexander the Great in Hieroglyphs circa 330 BCE.jpg|thumb|Tên của Alexandros Đại đế bằng [[chữ tượng hình Ai Cập]] (từ phải qua trái), {{circa|332&nbsp;TCN}}, Ai Cập. [[Bảo tàng Louvre]].]]
7 ngày sau khi rời khỏi Gaza, Alexandros cuối cùng cũng đã đến được Pelusium. Người Ai Cập trước đó đã nhiều lần nổi dậy chống lại ách đô hộ của người Ba Tư và đã bị đàn áp dã man nên khi Alexandros tiến vào Ai Cập, ông đã được toàn dân chào đón như là người giải phóng.<ref>{{harvnb|Ring|Salkin|Berney|Schellinger|1994|pp=49, 320}}</ref> Để tránh đổ máu, tổng trấn Mazaces người Ba Tư của Ai Cập đã trao quyền kiểm soát Ai Cập cũng như kho báu với 800 talăng cho nhà vua Macedonia.<ref>{{harvnb|Goukowsky|1993|p=266}}, {{harvnb|Shaw|2003|p=385}}.</ref> Alexandros được tấn phong làm [[Pharaon|Pharaon của Ai Cập]] vào năm 331 tại [[Memphis (Ai Cập)|Memphis]]. Ông thực hiện nghi lễ cúng tế [[Apis (thần Ai Cập)|thần Apis]], cam kết tôn trọng các phong tục, tập quán Ai Cập cũng như tôn vinh các vị thần bản địa khác.<ref name="GOU267">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=267}}.</ref> Tiếp đó, ông đã hướng tới bờ biển [[Địa Trung Hải]] ở vùng [[châu thổ sông Nin]] và lựa chọn địa điểm cho [[Alexandria]] tương lai,<ref name="GOU267"/> một thành phố mang tên ông chỉ được hoàn thành dưới thời vua [[Ptolemaios II]] và nổi tiếng vì ngọn [[Hải đăng Alexandria|hải đăng]], [[Musaeum]] và [[thư viện Alexandria|thư viện của nó]].<ref group=A>{{harvnb|Arrian|1976|loc=III, 1}}</ref><ref name="WILL1993p570">{{chú thích sách|last1=Will|first1=Edouard|title=Le monde grec et l'Orient: Le IVe siècle et l'époque hellénistique. T. 2|date=1993|publisher=Presses univ. de France|page=570|url=https://books.google.de/books?id=NPdIzQEACAAJ&dq=Le+monde+grec+et+l%27Orient&hl=vi&sa=X&ved=0ahUKEwiRot-Hm6rpAhXEDewKHSVsCicQ6AEIKDAA|accessdate = ngày 10 tháng 5 năm 2020 |language=fr}}</ref> Sau đó, Alexandros đi hành hương đến [[ốc đảo Siwa]], được công nhận là hậu duệ trực hệ của [[thần Amun]] bởi những nhà tiên tri Ai Cập tại Đền thờ thần của vị thần này.<ref name="GOU268">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=268}}.</ref>{{sfn|Bosworth|1988|pp=71–74}} Lời tuyên bố này, theo nghi thức của người Ai Cập, đã được Alexandros sử dụng làm công cụ tuyên truyền một cách rộng rãi.<ref>{{harvnb|Dahmen|2007|pp=10–11}}</ref> Plutarchus ghi lại rằng:<ref group=A>Plutarchus, ''Alexandros '', 46.</ref>
{{quote|"Một số người cho rằng nhà tiên tri muốn chào đón ông một cách thân mật bằng tiếng Hy Lạp, đã gọi ông là "con trai ta" (παιδίον / païdion), nhưng bằng cách phát âm man di của mình, ông ta đã nói vấp chữ cuối, và thay chữ nu (ν) thành chữ Sigma (ς): "Con của Zeus" (παῖς Διός / païs dios); Nhiều người tin rằng Alexandros rất thích sự cố này và lan truyền rằng ông đã được gọi là "con của thần Zeus"''.}}

Sau khi quay trở về Memphis, Alexandros đã chính thức được làm lễ đăng quang trong đền thờ [[thần Ptah]]. Nghi lễ này chỉ được [[Callisthenes Giả]] đề cập đến, nhưng dường như có khả năng là đã được tổ chức. Ông cơ cấu lại Ai Cập trước khi tiếp tục lên đường chinh phục miền Đông.<ref name="GOU267"/> Ông không muốn bổ nhiệm một tổng trấn mới cho Ai Cập do nghi ngại sự giàu có của Ai Cập có thể mang lại những tham vọng cá nhân.<ref name="GOU267"/> Viên tướng người Hy Lạp [[Cleomenes của Naucratis]] đã được giao phó trọng trách quản lý tài chính do ông là người hiểu rõ về đất nước này.<ref name="GOU267"/>

Trong khoảng thời gian ở tại Ai Cập Alexandros đã nhận được tin báo rằng tàn dư của hạm đội Ba Tư cuối cùng cũng đã bị đánh bại và tổng trấn Ba Tư [[Pharnabazus II|Pharnabazus]] – kẻ thù cuối cùng của Alexandros ở vùng [[biển Aegea]] – nay đã bị bắt.<ref name="GOU269">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=269}}.</ref> Tuy nhiên, Pharnabazus đã tìm cách trốn thoát được nhưng Đô đốc của Alexandros là Hegelochos đã bắt giữ được nhiều tù binh và đày họ đến thành phố [[Elephantine]] ở Ai Cập. Điều này để lại cho [[Antipatros]], [[nhiếp chính|Giám quốc]] của Macedonia, toàn quyền quyết định để đối phó với vị vua khó lường trước của Sparta, [[Agis III]].<ref name="GOU269"/> Tình hình ở châu Âu khiến Alexandros lo lắng suốt năm 331, ngay cả sau khi người Ba Tư bị nghiền nát tại [[Trận Gaugamela|Gaugamela]]. Ông cũng nhân rộng sự ưu ái cho các thành bang Hy Lạp để khuyến khích họ trung thành.{{efn|Và vì thế, ông đã cho thả toàn bộ lính đánh thuê người Athens bị bắt tại trận Granicus. Vào thời điểm mà ông chưa nhận được tin tức về chiến thắng của Antipatros trước Agis III, ông đã hạ lệnh đem trả những bức tượng của Tyrranoctones cho Athens mà Xerxes Đại đế đã cướp đi vào năm 480 TCN khi quân đội Ba Tư cướp phá thành Athens năm đó: {{harvnb|Briant|1994|p=29|ID=PUF1994}}.}} Không loại trừ khả năng rằng, khi Alexandros cho phóng hỏa đốt trụi [[Persepolis]], một trong những đế đô của [[đế quốc Achaemenes]], là để chứng minh cho Hy Lạp rằng mục tiêu của [[Liên minh Korinthos]] đã hoàn thành cũng như loại bỏ tình trạng bất ổn ở châu Âu.<ref name="GOU274">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=274}}.</ref>

==== Chiến thắng quyết định ====
{{chính|Trận Gaugamela}}
[[Tập tin:Charles le Brun - Bataille d'Arbélès (Louvre, INV 2895) Alexander and eagle.jpg|nhỏ|Chi tiết của ''Trận đánh tại Arbela'', [[Charles Le Brun]], 1669, [[Bảo tàng Louvre]].]]
Alexandros rời khỏi Ai Cập vào mùa xuân năm 331 TCN để tiếp tục chiến dịch đông chinh của mình. An tâm vì thất bại của [[Pharnabazus II|Pharnabazus]] và vào khả năng của [[Antipatros]], người mà ông tin tưởng đủ sức đối phó với vua Agis III của Sparta.<ref name="GOU269" /> Khi đoàn quân một lần nữa đi qua [[Tyros]], Alexandros được một phái đoàn của Athens yết kiến, hy vọng nhà vua sẽ thả những binh sĩ đánh thuê người Hy Lạp trong hàng ngũ quân Ba Tư đã bị bắt sau [[trận Granicus]]. Ông cũng tranh thủ thời gian tái tổ chức tài chính ở các vùng đất đã chinh phục dưới cái tên "quỹ chiến tranh" và giao phó trọng trách này cho [[Harpales]].<ref name="GOU269" /> Cuối mùa xuân năm đó, quân đội Macedonia hành quân về phía đông hướng [[sông Euphrates]] vào vùng [[Assyria]] (bây giờ là bắc [[Iraq]]). Binh sĩ Macedonia đã vượt sông vào cuối tháng 7 tại Thapsacus trên một chiếc cầu thuyền. Tổng trấn [[Mazaeus]] khi được tin Alexandros đến đã tiến hành rút lui. Vào lúc này quân trinh sát ''(Prodromoi)'' Macedonia đã phát hiện ra đội quân của Darius III ở phía bắc. Ngoài ra, nhà vua Macedonia, thay vì hành quân tới [[Babylon]] theo kế hoạch ban đầu của mình, đã chuyển hướng về phía bắc, về phía [[Nisibis]] và vượt [[sông Tigris]] vào khoảng ngày 20 tháng 9 năm 331 (khu vực xung quan Djésireh, Iraq ngày nay) và đi vòng phía sau đối phương.<ref name="GOU270">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=270}}.</ref> Quân Macedonia sau đó men theo tả ngạn sông Tigris mà hướng về phía nam. Sau bốn ngày, Alexandros nhận được tin báo rằng quân đội Ba Tư với quân số áp đỏ như mọi lần, đang đợi chờ ông ở vùng đồng bằng Gaugamela rộng lớn, gần [[Erbil|Arbela]] thuộc xứ [[Adiabene]] ([[Kurdistan]], Iraq ngày nay).<ref group="A">{{harvnb|Arrian|1976|loc=III 7–15}}</ref> Darius III đã dự định tận dụng ưu thế quân số của kỵ binh Ba Tư để bọc sườn quân Hy Lạp từ hai phía. Để đối chọi với tình huống này, Alexandros cho quân di chuyển theo đội hình nghiêng, nghĩa là tập trung hết sức mạnh tấn công vào cánh phải. Quân Ba Tư đã tấn công cánh phải Hy Lap nhưng bị đẩy lùi. Thừa thắng, Alexandros đã xua đội cận vệ tinh nhuệ xông lên đánh thủng chiến tuyến của Ba Tư. Sau đó, ông lao về trung quân Ba Tư và tấn công dữ dội vào vua Ba Tư, Darius buộc phải bỏ chạy sau khi người lái chiến xa của ông ta bị giết, và Alexandros đuổi theo ông ta xa đến tận Arbela. Trong khi Darius chạy về vùng núi về phía [[Ecbatana]] xứ [[Người Media|Media]] (nay là [[Hamadan (tỉnh)|Hamadan]]),<ref name="GOU270"/> Alexandros tiến về thành [[Babylon]]. Thành phố này đầu hàng ngay lập tức.
{{clear}}

=== Truy đuổi Darius ===
==== Tiến vào Babylon và Susa ====
[[Tập tin:Charles Le Brun - Entry of Alexander into Babylon.JPG|nhỏ|''Alexander tiến vào Babylon'', [[Charles Le Brun]], [[Bảo tàng Louvre]].]]
Chiến thắng của Alexandros tại Gaugamela đã mở rộng con đường tới Babylon. Thành phố đã ngay lập tức đầu hàng dưới tác động của [[Mazaeus]], cựu tổng trấn của [[Cilicia]] và chỉ huy đội kỵ binh Ba Tư trong [[trận Gaugamela]].{{Sfn|Heckel|p=157}} Các tu sĩ thần Marduk ở Babylon vốn cũng không thân thiện gì với người Ba Tư lắm.<ref name="GOU272">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=272}}.</ref> Alexandros đã tránh trụ lại lâu trong thành, tránh quân địch cho quân địch cơ hội để chỉnh đốn và tập hợp lại binh mã. Khoảng thời gian 3 tuần giữa trận Gaugamela cho đến khi Alexadros tiến vào Babylon (cuối tháng 10 năm 331 TCN) này đã được biết đến nhiều hơn nhờ vào việc phát hiện một tấm bảng khắc [[chữ hình nêm|những ký tự hình nêm]] Babylon. Dù tấm bảng này đã xuống cấp, nhưng vẫn đề cập rõ trình tự thời gian và hậu quả của trận đánh tại Gaugamela. Trên thực tế, tấm bảng cũng có đề cập đến sự chạy trốn của Darius III "tới đất của người Guti" ([[người Media]]) và chỉ rõ rằng giới chức Babylon đã cố gắng thỏa thuận với những kẻ thắng cuộc nhằm bảo tồn những giá trị tôn giáo truyền thống. Alexandros đã hạ lệnh cho xây dựng lại đền thờ Marduk vốn lúc này đã đổ nát. Mazaeus được chỉ định làm tổng trấn của [[Babylonia]].<ref name="GOU272"/>{{,}}{{efn|Một giả thuyết cho rằng ông đã trở nên gần gũi hơn với Alexandros trong suốt thời gian ở [[Tarsus]] vào năm 333 TCN.}} Qua đó, Alexandros đã thiết lập chính sách tập hợp tầng lớp quý tộc Ba Tư của mình. Tuy nhiên, ông vẫn duy trì một lực lượng đồn trú lớn ở Babylon, cho thấy rõ ông đã thận trọng hơn là so với những gì đã làm ở Ai Cập.<ref name="GOU273">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=273}}.</ref>

Trong khi Darius trên đường chạy trốn đã cố gắng tập hợp lại một đội quân mới từ các trấn miền đông, Alexandros đã hành quân đi đến [[Susa]],<ref name="GOU272"/> một trong những kinh đô của [[nhà Achaemenes|Vương triều Achaemenes]], vốn đã xin quy thuận. Trước đây, ông đã phái Philoxenes, người từng nắm vai trò quản lý tài chính ở Tiểu Á,<ref name="GOU306">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=306}}.</ref> tới [[Susa]] để đảm bảo kiểm soát kho báu khổng lồ ở đó<ref name="GOU273"/> với gần 5 vạn talăng.<ref>{{harvnb|Faure|1985|p=87}}.</ref> Ông đã giữ Aboulites tiếp tục làm tổng trấn Susiana để báo đáp việc đã quy thuận mình. Vả lại vùng đất này vì có những rào cản ngôn ngữ, nên sẽ tốt hơn nếu nó tiếp tục được một người bản xứ quản lý thay vì một người Hy Lạp.<ref name="GOU273"/> Alexandros đã gửi một phần của kho báu này tới 3.000 talăng về Macedonia cho Antipatros để ông ta có thể sử dụng nó trong cuộc chiến chống lại Sparta.<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'', III, 6.</ref>

==== Những khó khăn của Antipatros tại quê nhà ====
Năm 331 TCN có lẽ là năm khó khăn nhất dành cho [[Antipatros]] kể từ khi ông được Alexandros bổ nhiệm làm [[Nhiếp chính|Giám quốc]] nắm quyền quản lý chính phủ Macedonia và Hy Lạp trong khoảng thời gian nhà vua vắng mặt. Kể từ khi hạm đội Ba Tư bị đánh tan sau khi quân Macedonia chiếm được Tyros, những người Hy Lạp có lẽ đã không còn dám nghĩ tới việc nổi loạn, ngoại trừ Agis III, vua của Sparta. Vị vua này đã chiêu mộ được cướp biển [[Crete]] và vận động được dân chúng [[Peloponnesos]] (người [[Velia|Elea]], [[Arcadia]] và gần như toàn bộ Achaia ngoại trừ Pellenes){{efn|Agis III đã cố gắng hợp tác với người Ba Tư vào năm 333 TCN nhưng sự thất bại của Darius III tại [[Trận Issus|Issus]] đã làm tan vỡ hy vọng liên minh cùng nhà Achaemenes chống lại Alexandros của ông ta.}} nổi dậy chống lại Macedonia. Chỉ có [[Megalopolis]] và [[Messene]] là hai thành phố từ chối tham gia liên minh chống Macedonia. Ban đầu, Agis III dành thắng lợi trước một đội quân Macedonia do Korragos chỉ huy và đem quân vây đánh Megalopolis. Tuy nhiên, phần còn lại của Hy Lạp đã không tham gia cùng Sparta và ngay cả [[Demosthenes]] ở [[Athens]] cũng đưa ra lời khuyên là đừng dấy vào chuyện này làm gì. Đúng là những cử chỉ khéo léo của Alexandros, chẳng hạn như giao trả cặp tượng [[Harmodius và Aristogeiton (tượng)|Tyrannoctones]] vốn đã bị [[người Ba Tư]] cướp đi 150 năm trước về với Athens hoặc hành động phóng thích những tù nhân Athens đã bị bắt sau [[trận Granicus|trận chiến bên bờ Granicus]], đã phần nào xoa dịu mối quan hệ giữa ông và dân chúng thành phố xứ [[Attica]] này.<ref name="PUF77p29">{{harvnb|Briant|1994|p=29|id=PUF1994}}</ref>
Mối quan hệ giữa Antipatros và [[Olympias]], mẹ của Alexandros, là đặc biệt căng thẳng.<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'', VII, 12, 6-7; Plutarchus, ''Alexandros'', 39, 7.</ref> Điều này dẫn đến tới những trở ngại khi Olympias đã bày tỏ tham vọng đối với ngai vị của Ipiros sau cái chết của em trai kiêm con rể của bà là vua [[Alexandros I của Ipiros]] khi đang viễn chinh trên đất Ý. Bà cuối cùng cũng đã đảm nhận chức vụ phụ chính cho một trong những đứa cháu ngoại của mình, con trai của vị vua trước và con gái bà là [[Cleopatra của Macedonia|Cleopatra]], em gái của Alexandros. Antipatros vâng mệnh của vua, đã đối phó với [[Memnon của Rhodos]] để vô hiệu hóa ông ta.<ref group=A>Diodoros, XVII, 18, 73.</ref> Sau đó, Antipatros đã đích thân dẫn một đội quân có từ 35.000 đến 40.000 người tới Peloponnesos. Agis trong khi đó chỉ có 20.000 bộ binh và 2.000 kỵ binh. Ông ta đã bị đánh bại và mất mạng trong trận Megalopolis mùa thu năm 331.<ref>{{harvnb|Heckel|Tritle|2011|p=37}}</ref> Dưới sự lãnh đạo của [[Liên minh Korinthos]], Sparta đã đàm phán hòa bình trực tiếp với Alexandros. Tin tức về chiến thắng trước quân Ba Tư tại [[Trận Gaugamela|Gaugamela]], lan truyền tới châu Âu sau khi Antipatros dành chiến thắng trước Sparta,{{efn|Tuy nhiên, tin tức về chiến thắng của Antipatros phải mất vài tháng để đến Alexandros; Điều này giải thích tại sao trong khoảng thời gian từ cuối năm 331 đến đầu năm 330 TCN, ông đã đối xử hết mực tử tế với những người Hy Lạp ở châu Âu.}} đã đảm bảo quyền tối cao của người Macedonia ở Hy Lạp.<ref>{{harvnb|Heckel|Yardley|2004|p=81}}</ref> Được biết, khi tin chiến thắng được báo đến tai ông, Alexandros chẳng vui mừng gì vì ông nghĩ đây là một chiến thắng chẳng có gì nổi bật.<ref>{{harvnb|Heckel|2004|p=48}}</ref>

==== Chiến dịch tại Ba Tư và đốt cháy Persepolis ====
{{xem thêm|Trận Cổng Ba Tư}}
[[Tập tin:persepolis iran.jpg|nhỏ|Tàn tích của cung điện [[nhà Achaemenes]] tại [[Persepolis]].]]
Alexandros tiếp tục tiến sâu vào nội địa Ba Tư. Ông sử dụng "con đường Hoàng gia" dẫn qua vùng đất của người [[Uxii]], một bộ tộc bán du mục sinh sống trên vùng đất mà ngày nay là [[Khuzestan (tỉnh)|tỉnh Khuzestan]] của Iran. Alexandros đã hàng phục được những bộ lạc vùng sâu vùng xa sống trong khu vực này và ép buộc họ đóng thuế bằng cách nộp ngựa và các loại động vật có thể dùng để kéo và chở khác mà quân đội đang cần. Sau khi bị Tổng trấn [[Ariobarzanes]] của Persis (đất phát tích của các vị đế vương Ba Tư) cầm chân một thời gian tại [[Cổng Ba Tư]],<ref name="GOU274"/> Alexandros cùng đội quân của ông cuối cùng đã đến được thành phố mang tính biểu tượng nhất tượng trưng cho quyền lực của các vị hoàng đế Ba Tư nhà Achaemenes – [[Persepolis]].<ref group=A>{{harvnb|Arrian|1976|loc=III, 18}}</ref>

Khác với những thành phố khác, Persepolis bị quân đội Macedonia cướp phá, vơ vét của cải trong nhiều ngày.<ref>{{harvnb|Foreman|2004|page=152}}</ref> Alexandros trụ lại tại Persepolis trong vòng năm tháng.{{sfn|Morkot|1996|p=121}} Trong khoảng thời gian này, một ngọn lửa lớn bùng cháy ở [[cung điện]] phía Đông của Hoàng đế [[Xerxes I của Ba Tư|Xerxes I]] và lan ra cả thành phố. Nhiều khả năng đây là một tai nạn do ai đó say rượu đã lỡ tay làm ra, nhưng cũng có những ý kiến cho rằng ngọn lửa thực ra là một động tác mang tính biểu tượng đã được suy tính kỹ càng của Alexandros Đại đế mà ông muốn gửi đến cả người Ba Tư và cả những người Hy Lạp trong liên minh Korinthos. Ngọn lửa này được hiểu là ngọn lửa báo thù việc hoàng đế Xerxes I đã hạ lệnh thiêu trụi [[Thành phòng thủ của Athens|vệ thành Athens]] trong [[Chiến tranh Hy Lạp-Ba Tư|cuộc chiến tranh Ba Tư lần thứ hai]] 150 năm trước đó (480 TCN),{{sfn|Hammond|1983|pp=72–73}} có thể đã được dùng như là một sản phẩm tuyên truyền mà ông muốn gửi đến người Hy Lạp, nhất là khi mà tình hình ở Hy Lạp đang còn rất căng thẳng và tin tức về chiến thằng của Antipatros trước người Sparta nhiều khả năng chưa đến tai của Alexandros. [[Plutarchus]] và [[Diodorus Cronus|Diodorus]] thì cho rằng Alexandros sau khi nghe theo lời xúi giục của một kỹ nữ ''([[Hetaira]])'' người Athens tên là Thaïs đã hạ lệnh phóng hỏa.<ref>{{harvnb|Wilcken|1997|p=145}}</ref> Ngay khi nhìn thành phố bốc cháy, ông ngay lập tức bắt đầu hối hận về quyết định của mình.<ref name="Yenne2010">{{harvnb|Yenne|2010|99}}</ref><ref>{{harvnb|Freeman|2011|213}}</ref><ref>{{harvnb|Briant|2010|109}}</ref> Plutarchus tuyên bố rằng Alexandros đã ra lệnh cho người của mình cố gắng dập lửa,<ref name="Yenne2010"/> nhưng không kịp vì ngọn lửa đã lan rông ra khắp nơi và nhấn chìm toàn bộ thành phố trong biển lửa.<ref name="Yenne2010"/> Trong khi đó, [[Quintus Curtius Rufus|Curtius]] tuyên bố rằng chỉ tới sáng hôm sau, sau khi thức dậy, Alexandros mới bắt đầu ân hận vì quyết định của mình.<ref name="Yenne2010"/> Plutarchus thuật lại một giai thoại nói về việc Alexandros đã dừng lại và nói chuyện với một bức tượng Xerxes bị rơi xuống nằm trên đất như thể đó là một người sống:
{{quote|Liệu ta có nên đi qua và để ngài nằm lại đó vì cuộc viễn chinh tới Hy Lạp mà ngài đã phát động, hay là ta sẽ dựng lại ngài vị sự hào hiệp và những phẩm chất tốt đẹp trong các khía cạnh khác của ngài?<ref>{{harvnb|O'Brien|1994 |p=104}}</ref>}}

==== Cái chết của Darius ====
[[Tập tin:Darius III of Persia.jpg|nhỏ|alt=Détail de la mosaïque d'Alexandros de Pompéi montrant Darius III |Chân dung Darius III trên ''Khảm Alexandros'', [[Bảo tàng Khảo cổ học Napoli]].]]
Vào mùa hè năm 330 TCN, Darius III lúc này đang lánh nạn ở Media. Đối mặt với cuộc tiến công của Alexandros, ông đã quyết định sử dụng con đường tới tỉnh Hyrcania, nằm ở phía đông nam biên Caspi. Tại Ectabana, ông được hộ tống bởi Ariobarzanes và một người họ hàng tên là [[Bessus]], tổng trấn [[Bactria]],<ref group=A>Arrianos, ''Anabasis'', III, 2</ref> cùng một đội kỵ binh Bactria và một nhóm gồm 2.000 lính đánh thuê [[Hy Lạp cổ đại|Hy Lạp]].<ref name="GOU275">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=275}}.</ref> Darius sau đó hạ lệnh đưa [[hậu cung]] cùng số của cải còn lại của mình tới Cổng Caspi (phía đông của [[Teheran]] ngày nay), cửa ải huyết mạch của xứ Hyrcania, để tiện bề bảo vệ. Alexandros hành quân tới Paratecene (khu vực thuộc [[Isfahan]] ngày nay), hàng phục dân chúng trong vùng và tức tốc phi đến Ecbatana chỉ để nhận được tin rằng Darius đã tháo chạy từ 3 ngày trước cùng 9.000 quân bao gồm 3,000 kỵ sĩ. Tại Ecbatana, Alexandros sa thải đội kỵ binh Thessalia của mình, hạ lệnh cho [[Parmenion]] đưa quân đến Hyrcania còn [[Cleitos Đen|Cleitos]] đưa quân đến Parthia (phía đông của Hyrcania).{{Sfn |Arrian|1976|loc= III, 19–20}} Ông cũng đích thân dẫn đầu một đội khinh kỵ lên đường truy kích nhà vua Ba Tư. Trong vòng 11 ngày, ông đã vượt qua quãng đường từ Ecbatana đến Rhagæ (phía nam Teheran), nơi ông buộc phải dừng lại để người và ngựa nghỉ lấy sức trong vòng 5 ngày. Ông cũng nhận được thông tin từ những binh sĩ Ba Tư đào ngũ rằng Darius hiện tại đang bị Bessos và Barsaentes giam cầm và đang trên đường tới Hecatompyles (gần [[Shahroud]] ngày nay). Khi nhận được tin này, ông giao binh lính cho [[Crateros]], còn mình thì ngay lập tức dẫn một toán kỵ sĩ trang bị nhẹ nhất có thể đuổi theo không biết mỏi mệt suốt 1 ngày trời. Ngày hôm sau, sau khi đi liên tục thâu đêm, ông đến được trại của Darius, nhưng không còn ai ở đó nữa. Tối cùng ngày, Alexandros lại tiếp tục bắt người ngựa đi suốt đêm quyết theo kịp người Ba Tư nhưng cũng chỉ đến được một trại không còn bóng người. Sau tất cả, Alexandros, cùng một số binh sĩ đã đuổi kịp đoàn xe của Darius. Tuy nhiên Darius đã bị Bessos,{{efn|Theo Quintus Curtius (VII, 4, 4), Bessos đã chỉ trích Darius vì đã đưa ra những chiến lược tai hại dẫn đến thảm bại ngày hôm nay.}} Barsaentes và Satibarzane ám sát, những người vừa cùng vài trăm kỵ binh tẩu thoát. Bessos tự xưng đế, lấy hiệu là Artaxerxes V<ref name="GOU276">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=276}}.</ref> làm người kế thừa của ngai vàng Ba Tư, nhưng trên thực tế thì vào lúc này, Alexandros mới là người nắm trọn đế quốc Ba Tư trong lòng bàn tay.

=== Tiếp tục cuộc đông chinh ===
==== Hậu quả của cái chết của Darius ====
Alexandros III trả lại danh dự hoàng gia cho Darius III và thể hiện mình như là người kế vị hợp pháp của nhà vua Ba Tư khi ông lan truyền tin đồn rằng Darius III trong lúc hấp hối đã yêu cầu Alexandros trả thù những kẻ đã ám hại mình, bao gồm cả tổng trấn [[Bessus]].<ref name="GOU276"/> Kể từ giờ, Alexandros có thể đối xử hào phóng với gia quyến của Darius III và đã an táng ông bên cạnh các tiên đế trong khu lăng mộ hoàng gia tại [[Persepolis]]. Các tổng trấn trung thành với Darius đều lần lượt được Alexandros ban thưởng hậu hỉ, ví dụ như [[Artabazos II|Artabazos]], người từng chống đối Alexandros nhiệt tình nay đã được Alexandros cho tiếp quản [[Bactria]].<ref>{{Harvnb|Goukowsky|1993|p=286}}.</ref> Sự hợp tác với giới quý tộc Ba Tư là rất cần thiết đối với Alexandros vào lúc này khi mà các đạo quân bắt đầu có dấu hiệu mệt mỏi sau nhiều năm xa nhà.<ref name="GOU276"/> Điều này buộc nhà vua phải giải tán một phần quân đội của mình cho phép họ quay trở về quê nhà, bao gồm người [[Thessalia]], trong khi ông rất cần nhân lực nếu muốn tiếp tục cuộc viễn chinh tới châu Á. Để bảo vệ kho báu hoàng gia, Alexandros đã cắt 6.000 quân ở lại [[Ecbatana]].

Cái chết của Darius đem lại một sự tái tổ chức trên diện rộng của Đế quốc cũng như việc từ bỏ phong tục hoàng gia của người Macedonia: Alexandros, nay được gọi là "Vua Alexandros" và không còn xưng là "vua của người Macedonia" như trước nữa. Tuy nhiên, việc ông học theo cách của người Ba Tư{{efn|Alexandros sẽ muốn áp dụng nghi thức của ''proskynesis'' vào năm 327 TCN: {{harvnb|Briant|p=110|id=PUF1994}}.}} đã khơi dậy sự phản kháng giữa những người ủng hộ truyền thống Macedonia.<ref name="GOU277">{{Harvnb|Goukowsky|1993|p=277}}.</ref> Ông tin tưởng bổ nhiệm một số cận thần nắm giữ những chức vụ quan trong: Hephaistion được phong làm Thiên tổng ''(Chiliarch)'', đứng dưới một người trên vạn người; [[Harpalos]] được phong làm quan tài vụ trông coi tài chính của đế quốc.<ref name="GOU277"/>

==== Xứ Aria quy thuận ====
Trước khi truy đuổi Bessos, kẻ sát nhân đã hãm hại Darius III và đồng bọn, Alexandros phải bình định các cuộc nổi loạn ở xứ [[Hyrcania]] và các bộ lạc thiểu số Tapouriens và Mardes sống trên vùng cao đông bắc Iran (vùng núi [[Đại Khorasan|Khurāsān]] hiện tại trên biên giới giữa Iran và [[Turkmenistan]]). Quân số của quân đội Macedonia vào lúc này đã suy giảm do nhiều binh sĩ đồng minh Hy Lạp đã ra về, dù vậy, họ vẫn tiếp tục tiến sâu vào đất địch.<ref name="GOU278">{{Harvnb|Goukowsky|1993|p=278}}.</ref> Alexandros vì thế phải thu nạp nhiều binh lính đánh thuê từng tham chiến trong hàng ngũ quân đội Achaemenes và bắt đầu tuyển mộ [[người Ba Tư]] gia nhập quân đội Macedonia.<ref name="GOU277"/>

Ông tập hợp quân đội tại [[Sari, Iran|Zadracarta]] và cử một đội binh mã quay trở về [[Ecbatana]] để bảo vệ ngân khố hoàng gia dưới sự chỉ huy của Parmenion, một người mà có vẻ như ông không tin cậy cho lắm,<ref name="GOU278"/> trong khi bản thân chuẩn bị truy đuổi các tổng trấn chưa chịu quy hàng. Cũng vào thời gian này, ông nhận được tin rằng các tổng trấn tham gia vào vụ mưu sát Darius III đã mỗi người một ngã và [[Bessos]] đã xưng đế, lấy hiệu là Artaxerxes V và đã chạy đến [[Bactria]] tiến hành [[chiến tranh du kích|du kích kháng chiến]] vua Macedonia. Trong khi đó Satibarzanes quay về [[Aria (địa danh)|Aria]] (phía tây Afghanistan ngày nay) và Barsaentes quay về [[Drangiana]] (phía nam Afghanistan) không chịu quy thuận. Với chỉ khoảng 20.000 binh sĩ, Alexandros đã gặp nhiều khó khăn để dành quyền kiểm soát xứ Aria, nhưng rồi Satibarzanes đã đột nhiên xin đầu hàng. Alexandros vẫn giữ nguyên chức vụ của Satibarzanes, lại còn bổ nhiệm thêm một mưu sĩ người Macedonia tên là Anaxippos ở lại với ông ta. Tuy nhiên ngay khi Alexandros đỉnh đi ngược thung lũng Atrek để tiến vào Bactria thì Satibarzanes đã dây binh nổi loạn vào mùa thu năm 330 TCN. Satibarzanes sát hại Anaxippos và thảm sát số binh lính Macedonia ở lại đây trước khi tháo chạy.<ref name="GOU279">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=279}}.</ref> Để duy trì trật tự ở tỉnh này, Alexandros đã thành lập một thành phố mới gọi là [[Herat|Alexandria xứ Aria]] (nay là Herat) và tiếp tục đến Drangiana, nơi kẻ phản loạn Barsaentes được giải đến nộp cho ông và bị giết ngay sau đó. Vào tháng 10 hoặc tháng 11 năm 330 TCN, Satibarzanes một lần nữa nổi loạn tại Aria nhưng bị đánh bại và bỏ mạng trong một cuộc chạm trán với quân Macedonia do [[Artabazos II|Artabazos]], [[Erigyios]] và [[Caranos]] chỉ huy.<ref name="GOU282/" />

==== Loại bỏ cha con Parmenion ====
Trong thời gian này, Đại Đế Alexandros III cho phổ biến một số loại áo quần và phong tục Ba Tư trong triều đình của ông, đáng chú ý là phong tục ''[[proskynesis]]'', một cách hôn tay tượng trưng mà người Ba Tư thường làm để tỏ lòng kính trọng với những người có địa vị xã hội cao hơn, nhưng phong tục này không được người Hy Lạp chấp thuận.{{efn|Hephaestion là người bạn tán thành việc Alexandros sống theo phong tục xa lạ này nhất và cũng bắt chước những thay đổi của Alexandros. Còn Crateros, một người bạn khác, vẫn gắn bó với phong tục của người Macedonia. Alexandros dùng Hephaetion để giao thiệp với người châu Á và dùng Crateros giao thiệp với người Hy lạp. Ông bày tỏ nhiều tình thân thiện đối với Hephaetion, người được ông gọi là " bằng hữu của Alexandros" và bày tỏ sự tôn trọng đối với Crateros, người được ông gọi là " cố vấn của nhà vua". Nhưng hai người này luôn luôn có ác cảm với nhau, đôi khi còn cãi cọ trước mặt quân lính.}}<ref name="AVII11" /> Những người Hy Lạp cho là cử chỉ này được dành riêng cho các [[thần linh]] và tin rằng Đại Đế Alexandros III tự thần thánh hóa chính ông bằng cách yêu cầu cử chỉ đó. Điều này đã làm giảm sút đáng kể sự yêu quý của những người Hy Lạp đối với vị vua trẻ tuổi.{{sfn|Morkot|1996|p=111}} 

Vào mùa thu năm 300 TCN, khi quân đội Macedonia dừng chân lại tại Phrada-Prophtasia (phía nam của [[Herat]]), thủ phủ của tỉnh Dragiana thì [[Philotas]], con trai của Parmenion và là viên thống lĩnh kỵ binh (''hipparch'') đã bị bắt vì tham gia vào một âm mưu, hay nói chính xác hơn là vì tội phản bội vì đã biết mà không báo âm mưu đó kịp thời. Ngay từ đầu năm 331 TCN, em trai của Parmenion là Asandros, đã bị bãi nhiệm khỏi chức vụ tổng trấn tỉnh Lydia, trong khi các ghi chép về [[trận Gaugamela|trận đánh tại Gaugamela]] đã đánh giá thấp công lao của Parmenion trong trận này.<ref name="GOU279"/> Nhiều khả năng là Alexandros đã nghi ngại cha con Parmenion từ trước nên đã lợi dụng cơ hội này để loại bỏ vây cánh gia tộc Parmenion. Philotas trước đó đã nhiều lần ra mặt chỉ trích việc Alexandros đã tiếp nhận nhiều phong tục Ba Tư trong triều đình của ông trong khi Alexandros dường như khó có thể ngăn chặn mong muốn rút toàn bộ quân đóng ở Ectabana về châu Âu của Parmenion. Philotas đã bị hội đồng Macedonia quy tội phản nghịch và đưa ra án tử hình dựa trên cáo trạng của Krateros. Philotas và Krateros vốn không ưa gì nhau, vì thế không thể loại trừ khả năng rằng Krateros đã nhân cơ hội này đưa ra một lời chứng bất lợi nhằm loại bỏ đối thủ. Philotas sau đó đã bị xử tử bằng cách ném đá sau khi nhận tội.<ref name="GOU281">{{Harvnb|Goukowsky|1993|p=281}}.</ref> Về phần Parmenion, Alexandros không rõ liệu ông có tham gia vào âm mưu này hay không, nhưng do sợ rằng Parmenion có thể trả thù cho con trai, ông đã phái thích khách cấp tốc đến Ectabana ám sát vị lão tướng này. Parmenion bị giết trước khi ông nhận được tin báo về cái chết của con trai mình. Quân đội ở [[Người Media|Media]] vì cái chết của Parmenion đã suýt nữa nổi loạn.

Phân cảnh đầy kịch tính này là một dấu hiệu cho thấy rằng những người thân cận đi theo nhà vua từ Macedonia không còn ủng hộ nhà vua như trước. Đối với họ, họ cảm thấy rằng mình càng ngày càng sa lầy ở châu Á, ở một nơi xa lạ xa cách quê hương của mình để theo đuổi một mục tiêu, một giấc mơ trái ngược với ý họ. Sự vụng về của Philotas khi đã nói rằng Alexandros sẽ không làm nên trò trống gì nếu không có cha con mình giúp sức và chế giễu việc Alexandros tự nhận là con trai của thần Zeus-Amun đã giải thích tại sao Alexandros không cố gắng hành động gì để cứu mạng ông ta. Vương tộc Macedonia từ trước đến nay thường xuyên phải trải nghiệm những xung đột giữa vua và giới quý tộc. Việc xử tử Philotas được hưởng ứng bởi quân đội và là phương tiện để nhà vua loại bỏ một nhân vật được coi là có quyền hành quá lớn.<ref name="GOU281"/> Trong bối cảnh này, Alexandros đã tiến hành cải tổ lại bộ chỉ huy quân đội: Hephaistion và Cleitos được phong làm ''hipparch'', Perdiccas, Krateros và Ptolemaios cũng lần lượt được thăng cấp khi thể hiện được sự trung thành của mình.<ref name="GOU282/">{{Harvnb|Goukowsky|1993|p=282}}.</ref>

==== Triệt hạ Bessus ====
Khi đang trên đường truy đuổi Bessus, người tự xưng là người kế thừa của Darius III, Alexandros đã di chuyển từ [[Drangiana]] tới [[Arachosia]] (tây nam [[Afghanistan]] ngày nay) vào cuối năm 330 TCN.<ref name="GOU284"/> Alexandros đã thành lập một thành phố khác mang tên ông tại nơi mà ngày nay là [[Kandahar]] và bổ nhiệm Memnon làm tổng trấn ở lại đây (không phải Memnon của Rhodos đã chết vài năm trước). Sau đó, Alexandros tiếp tục hành quân tới [[Bactria]] để tìm kiếm Bessus. Đầu xuân năm 329 TCN, [[Vương quốc Macedonia|người Macedonia]] và [[Hy Lạp cổ đại|Hy Lạp]] đã vượt qua dãy [[Hindu Kush]] ở [[Paropamisadae]], dãy núi mà họ nhầm lẫn với dãy [[Kavkaz]]. Trong khi tháo chạy, Bessus hạ lệnh tàn phá khu vực thung lũng giữa Paropamisadae và [[sông Oxus]] ([[Amu Darya]]) với hy vọng làm suy giảm khả năng cung ứng của những kẻ theo đuổi mình xuống mức thấp nhất có thể. Alexandros tiếp đó đã tiến vào thành [[Balkh|Bactra]], thủ phủ của Bactria và tiến hành vượt sông Oxus bằng một cầu phao nổi làm bằng lều da chứa đầy các vật liệu khô khác nhau để đến [[Sogdiana]]. 

Hai quý tộc là [[Spitamenes]] và Oxyartes vì lo ngại Alexandros sẽ chiếm đóng vùng cốt lõi của tỉnh mình cuối cùng đã quyết định giao nộp Bessus cho [[Ptolemaios I Soter|Ptolemaios]].<ref name="GOU286">{{Harvnb|Goukowsky|1993|p=286}}</ref> Bessus bị Ptolemaios đưa về đại bản doanh của Alexandros và bị xẻo mũi xẻo tai theo phong tục của người Ba Tư rồi sau đó đã bị áp giải đến [[Ectabana]] để hành quyết.<ref group=A>Plutarchus, ''Alexandros'', 43, 6; Arrianos, IV, 7; Quintus Curtius, VII, 5, 40-43.</ref>

==== Chinh phục các trấn miền đông ====
[[Tập tin:AlexanderConquestsInIndia.jpg|nhỏ|alt=Carte de l'expédition d'Alexandre dans les Hautes satrapies|Cuộc viễn chinh của Alexandros ở phía đông Đế quốc Ba Tư.]]
Các trấn miền đông của Đế quốc Ba Tư ([[Aria (địa danh)|Aria]], [[Sogdiana]], [[Drangiana]] và [[Margiana]]) là nơi giao thoa giữa các [[Scythia|dân tộc Scythia]] du mục và các dân tộc Iran sống định cư. Các vị vua nhà Achaemenes chỉ có thể áp đặt sự cai trị lên những vùng đất này một cách tương đối và Alexandros phải gặp nhiều khó khăn trong việc áp đặt uy quyền của mình tại đây.<ref name="GOU284" /> Alexandros đã phải mất gần 2 năm trời bằng cách không vẻ vang gì để bình định các trấn như Sogdiana và [[Bactria]] nổi loạn. [[Spitamenes]], người trước đó đã giao nộp Bessus, nay đã dấy binh tạo phản và thảm sát nhiều đội quân đồn trú Macedonia ở Sogdiana.<ref name="GOU286" /> Ông ta đã khiến các tướng lĩnh của Alexandros phải hứng lấy một thất bại cay đắng bên bờ sông Polytimetos ([[Zeravchan (sông)|Zeravchan]] thuộc [[Uzbekistan]] ngày nay). Lo ngại số binh lính khác sẽ đánh mất sĩ khí khi nhận được tin về thất bại này, Alexandros đã hạ lệnh những binh sĩ sống sót sau trận này phải giữ kín không được tiết lộ ra bất cứ điều gì, ai trái lệnh sẽ đối mặt với cái chết.<ref group="A">Quinte-Curce, {{VII}}, 7, 39.</ref> Người Macedonia đã bình định xứ Sogdiana một cách tàn nhẫn: Cyropolis bị phá huỷ, dân chúng bị thảm sát hoặc bị bán làm nô lệ. Trên một địa điểm nằm gần sông Jaxartes, ở cực đông của Đế quốc Ba Tư, Alexandros đã thành lập một thành phố mang tên [[Alexandria Eschate]] ([[Khujand]] ngày nay) tức "Alexandria xa nhất".<ref name="GOU287">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=287}}.</ref> Thành phố mà ông ý định cho lính đánh thuê người Hy Lạp và dân Sogdiana bản địa cư trú, đánh dấu điểm xa nhất về phía bắc của cuộc hành trình của Alexandros Đại đế. 

Alexandros đã dự định phô diễn sức mạnh của mình khi quyết định vượt sông Jaxartes để tiến đánh người Saka, một dân tộc Scythia và đã khiến họ phải tháo chạy vào thảo nguyên.<ref>{{harvnb|Thorne|Collocott|1986|25}}</ref> Hai bên cuối cùng đã trao đổi sứ giả và thỏa thuận một hiệp ước bất tương xâm.<ref name="GOU287"/> Alexandros, tháp túng bởi [[Cleitos Đen|Cleitos]], tiếp đó đã hành quân tiến đánh Spitamenes. Ông cho quân vây hãm [[Samarkand]], những ngay sau đó đã hạ lệnh hủy bỏ cuộc bao vây.<ref name="GOU287"/> Alexandros đã cố gắng thu phục giới quý tộc Sogdiana bằng cách hứa hẹn sẽ trao trả danh dự cho họ. Ông vượt sông Oxus và đi theo con đường bộ hành tới thành phố ốc đảo [[Merv]], nơi ông đã thành lập thành phố Alexandria xứ Margiana. Sau khi trú đông (329 – 328 TCN) tại Bactra, Alexandros, lúc này vừa nhận được 2 vạn quân tăng viện từ châu Âu, đã tiến đánh Spitamenes cùng với một đội quân được cấu tạo thành chủ yếu từ lính đánh thuê người Hy Lạp và Thracia. Đầu xuân năm 328 TCN, ông đạt được thỏa thuận với vua Pharasmanès của xứ Choresmia. Vị vua này đã xin quy thuận Alexandros và vị vua Macedonia có thể an tâm khi đã cướp khỏi tay Spitamenes một đồng minh tiềm năng. Alexandros cuối cùng đã đến được Sogdiana, tại đây ông đã thành lập thành phố Alexandria bên bờ [[Amu Darya|sông Oxus]]. Khi đến nơi này, ông đã kết hôn với [[Roxana]], con gái của [[Oxyartes]]. Cùng lúc đó, Alexandros nhận được tin rằng Krateros đã bình định được xứ Bactria. Spitamenes lúc nãy đã tháo chạy ra thảo nguyên nhưng không may bị người Massagetes phản bội, chặt thủ cấp dâng nộp cho Alexandros vào tháng 12 năm 328 TCN.<ref>Arrian, ''Anabasis Alexandri'' IV, 5–6, 16–17</ref>{{efn|Có câu chuyện kể rằng chính cô vợ của Spitamenes đã chặt đầu ông ta và mang cái đầu ông ta đến trại quân của nhà vua, và ông hoảng hồn nhận lấy nó.<ref>{{harvnb|Savill|1990|p=76}}.</ref>}} Artabazos, người được Alexandros bổ nhiệm làm tổng trấn Bactria, lúc này đã tuổi cao sức yếu nên xin phép được cáo lão. Để thay thế, Alexandros đã bổ nhiệm người bạn thân của mình là Cleitos đảm nhận chức vụ này.<ref name="GOU288">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=288}}.</ref> 

Mùa xuân năm 327 TCN, Krateros bận bịu dập tắt những cuộc nổi dậy cuối cùng ở [[Badakhshan]]. Còn Alexandros thì đích thân bình định Paraitacene, một vùng đất nằm ở phía bắc tỉnh Susiana. Nhờ vào cha vợ là Oxyartes,{{efn|Đây là khi Alexandros đã kết hôn với Roxane.}} Alexandros đã có thể thu phục một lãnh chúa trong vùng tên là Sisimithres, người đồng ý cho những binh sĩ trẻ tuổi của mình gia nhập quân đội hoàng gia.<ref name="GOU289">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=289}}.</ref> Alexandros sau đó đã quay về Bactra. Vào mùa hè năm 327 TCN, Alexandros cùng Krateros đã vượt dãy Hindu Kush và chuẩn bị trú đông trước khi phát động cuộc chinh phạt Ấn Độ.

==== Tranh cãi leo thang ====
[[Tập tin:The killing of Cleitus by Andre Castaigne (1898-1899) reduced.jpg|nhỏ|''[Alexandros] giết chết Cleitos'', tranh của [[André Castaigne]] (1898–1899)]]
Đầu năm 328 TCN, trong một bữa tiệc rượu tại [[Maracanda]] ([[Samarkand]], [[Uzbekistan]] ngày nay), [[Cleitos Đen]] khi say rượu đã phạm sai lầm và đặc biệt đã chỉ trích nhà vua vì đã quên đi phong tục Macedonia truyền thống mà học theo thói sống phương đông mà bản thân Cleitos cho là sa đọa.{{sfn|Gergel|2004|p=99}} Nhà vua Macedonia lúc này cũng không còn minh mẫn nên sau khi nghe những lời nói này đã không giữ được bình tĩnh và đã đích thân ra tay giết chết người bạn thời thơ ấu, người đồng thời là một bằng hữu trung thành của mình. Đến khi tỉnh rượu, Alexandros đã hối hận vì hành động của mình và đã khóc rất lâu. Sau đó, ông đã hạ lệnh an táng Cleitos Đen một cách long trọng. Tuy nhiên, hành động vô đạo này đã khiến dấy lên nhiều bức xúc trong hàng ngũ tướng lĩnh của nhà vua.<ref name="GOU288"/> Sau khi Cleitos chết, Amyntas được bổ nhiệm thay thế làm tổng trấn của [[Bactria]].<ref name="GOU288"/>

Việc ở lại các tỉnh miền đông của [[Đế quốc Achaemenes]] xưa kia đối với nhiều người thân cận của nhà vua quả thực là một gánh nặng. Không chỉ dừng lại ở đó, việc Alexandros cho phổ biến một số loại áo quần và phong tục Ba Tư trong triều đình của ông, đáng chú ý là phong tục ''[[proskynesis]]'',<ref name="BRI94p110">{{harvnb|Briant|1994|p=110|id=PUF1994}}.</ref> một cách hôn tay tượng trưng mà [[người Ba Tư]] thường làm để tỏ lòng kính trọng với những người có địa vị xã hội cao hơn.<ref name="AVII11" /> Tuy nhiên điều này đã không được các tướng lĩnh và quan lại Hy Lạp chấp thuận, họ cho là cử chỉ này được dành riêng cho các [[Thần thoại Hy Lạp|thần linh]] và tin rằng Đại Đế Alexandros III tự thần thánh hóa chính ông bằng cách yêu cầu cử chỉ đó.{{sfn|Morkot|1996|p=111}} Đặc biệt là [[Callisthenes xứ Olynthus]], người gọi Aristoteles là bác và là sử gia chính thức của Alexandros, đã dẫn đầu việc chống lại việc giới thiệu phong tục này và có lẽ ông cũng đã được nhiều thân cận của nhà vua ủng hộ.<ref name="GOU290">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=290}}.</ref> Alexandros cuối cùng phải chiều lòng họ và chỉ áp dụng phong tục này đối với các thần tử châu Á của mình. Nhưng việc ông trọng dụng và bổ nhiệm những tướng lĩnh châu Á vào các vị trí trong quân đội cũng như triều đình đã tạo nên làn sóng bất mãn của những người Hy Lạp. Và đúng như vậy, Alexandros cũng tuyển mộ thêm 30.000 binh sĩ châu Á vào quân đội và vũ trang cho họ giống theo quy chế của Macedonia nhằm bổ sung thay thế cho quân đội vốn đang trong quá trình giải ngũ một lượng lớn binh sĩ Hy Lạp.<ref name="GOU289" /> Thêm vào đó, việc Alexandros kết hôn với [[Roxana]] đã chỉ rõ rằng ông không còn coi người Ba Tư là những kẻ bị đánh bại nữa và chính ông cũng đã bổ nhiệm nhiều người Ba Tư làm tướng, trong số đó có thể kể đến [[Atropates]] và [[Phrataphernes]].<ref name="GOU290"/>

Vào mùa hè năm 327 TCN, một tiểu đồng tên là Hermolaos đã lên kế hoạch ám sát Alexandros vì cảm thấy bị đối xử không công bằng sau khi bị xử phạt trong một chuyến đi săn do đã giết chết con vật vốn Alexandros muốn đích thân săn.{{Sfn|Faure|1985|p=105}} Sau khi bị bắt, cậu đã khai là trong hàng ngũ quân đội Macedonia có nhiều người cho những đòi hỏi của nhà vua là khó mà có thể chấp nhận được và đã bắt đầu coi ông như một [[bạo chúa]].<ref name="GOU290"/> Ngay sau đó, bảy tiểu đồng đã bị đem đi tra tấn và xử tử.{{Sfn|Faure|1985|p=105}} Callisthenes là một người có tiếng nói trong đám tiểu đồng và đã từng chế nhạo nhà vua vì dám cả gan xếp mình vào hàng ngũ thần linh nên đã bị Alexandros tống vào ngục tại [[Bactra]] và đã qua đời vài tháng sau đó. Callisthenes nếu còn sống có lẽ sẽ nhận được một bức thư từ Aristoteles chỉ trích Alexandros vì đã trở nên chuyên quyền dưới sự ảnh hưởng của triết gia [[Anaxarchos]] nhưng việc Aristoteles có ý định này hay không vẫn còn chưa rõ ràng.<ref name="GOU291" /> Tầng lớp lãnh đạo và quân đội Macedonia trong sự kiện này đã thể hiện sự gắn bó với nhà vua.<ref name="GOU290"/> Alexandros sau đó đã đích thân viết thư gửi Giám quốc Antipatros tuyên bố rằng ông sẽ trừng phạt bất cứ kẻ nào ở Hy Lạp đã xúi giục Callisthenes.<ref name="GOU291" />

=== Ấn Độ và kết thúc của cuộc hành trình ===
==== Mục tiêu của Alexandros ở Ấn Độ====
[[Tập tin:AlexanderIndiaMap.jpg|nhỏ|alt=Carte de l'Inde pendant la conquête d'Alexandre|Ấn Độ vào thời điểm của cuộc chinh phạt của Alexandros Đại đế.]]

Đối với [[người Hy Lạp cổ đại]], [[Ấn Độ]] là một đất nước bí ẩn, một đất nước mà họ chỉ được biết đến thông qua những tác phẩm của [[Hecataeus xứ Miletus]], của [[Herodotos]] hay thông qua [[Ctesias]] – ngự y của Hoàng đế Ba Tư [[Artaxerxes II]].<ref name="GOU294">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=294}}.</ref> Những người này chắc chắn đã miêu tả vùng đất bí ẩn này dựa trên những ghi chép của nhà thám hiểm người Hy Lạp thế kỷ 6 TCN [[Scylax xứ Caryanda]], người đã du hành tới Ấn Độ theo lệnh của [[Darius Đại đế]] của Ba Tư. Vào thời điểm này, khu vực [[Đồng bằng Ấn-Hằng|thung lũng sống Ấn]] trên lý thuyết vẫn nằm dưới sự kiểm soát của [[đế quốc Achaemenes]], nhưng trên thực tế thì quyền lực trung ương của người Ba Tư chỉ giới hạn tới vùng Paropamisadae (dãy [[Hindu Kush]] ngày nay). Khu vực thung lũng [[sông Hằng]] và vùng [[cao nguyên Deccan]] vẫn là một bí ẩn đối với người Hy Lạp.<ref>{{harvnb|Goukowsky|1993|p=292}}.</ref> Tuy nhiên vẫn tồn tại sự giao thiệp do trong hàng ngũ quân đội Ba Tư của Darius III ta vẫn tìm thấy một số voi chiến và đạo quân người Ấn.<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', III, 4.</ref>

Có thể chắc chắn rằng mục tiêu chính của Alexandros chính là khôi phục lại cương vực năm xưa của đế quốc Ba Tư dưới thời Darius Đại đế nhằm thu những lợi ích thương mại vốn có từ nó. Theo người ghi chép sử biên niên [[Taxiles]] thì khi Alexandros đang thực hiện chiến dịch ở Sogdiana, một tiểu vương ở phía bắc thung lũng sông Ấn đã thuyết phục nhà vua Macedonia viễn chinh trừng phạt kẻ thù của mình là vua [[Poros]] một cách dễ dàng. Poros là vua của vương quốc [[Paurava]] nằm ở phía đông bên kia bờ [[Sông Jhelum|sông Hydaspes]] và đang đe dọa xứ [[Punjab]].<ref name="GOU294" /> Alexandros ngoài ra cũng được một vị vương tử Ấn Độ tên là Sisicottos, người đã theo phò tá Alexandros sau cái chết của [[Bessus]].<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', {{V}}, 5.</ref> Tuy nhiên, có thể Alexandros đã có dự định xâm lược Ấn Độ sẵn từ trước, vì đầu năm 329 TCN, Alexandros đã thành lập thành phố [[Những thành phố được thành lập bởi Alexandros Đại đế|Alexandria ở Caucasus]] (phía bắc [[Kabul]] ngày nay) và điều này có thể chứng minh rằng ông đã có chủ ý thành lập một căn cứ ở hậu phương chuẩn bị cho cuộc viễn chinh của mình.<ref>{{harvnb|Faure|1985|p=98}}.</ref>

Một số sử gia đương thời đã cố gắng biện hộ cho quan niệm rằng Alexandros có lẽ sẽ tiếp cuộc viễn chinh vượt quá sông Ấn và rằng ông có mộng làm chủ cả "thế giới".<ref>F. Schachermeyr, ''Alexander der Grosse. Das Problem seiner Persönlichkeit und seines Werkes'', 1973.</ref> Một số khác thì cho rằng cuộc viễn chinh của Alexandros tới sông Hằng nhằm chiếm hữu các cơ sở thương mại Ấn Độ trong khu vực, tương tự như ý định chuẩn bị viễn chinh tới các hải cảng Ả Rập bên bờ [[vịnh Ba Tư]] năm 323, chỉ bị gián đoạn bởi sự nổi loạn của binh sĩ bên bờ sông Hydaspes.<ref name="BRI94p81">{{harvnb|Briant|1994|p=81|id=PUF1994}}.</ref> Tuyến đường thương mại đã lên kế hoạch này sẽ đi dọc theo thung lũng sông Ấn ra biển và tiếp tục đi trên [[biển Ả Rập]] để đến [[vịnh Ba Tư]]. Trước đó, khi Alexandros từ chối những lời cầu hòa của [[Darius III]] vào các năm 332 và 331 TCN thì ông có lẽ đã lên những mục tiêu tổng thể cho mình. Những mục tiêu này bao gồm việc làm chủ toàn bộ đất đai từng thuộc về [[đế quốc Achaemenes]] cũng như kiểm soát các tuyến đường thương trọng yếu.<ref name="BRI94p81"/>

==== Cuộc chinh phục xứ Punjab ====
{{chính|Trận Hydaspes}}
[[Tập tin:The phalanx attacking the centre in the battle of the Hydaspes by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|nhỏ|trái|''Đội hình [[phalanx]] tấn công chính diện trong [[Trận Hydaspes]]'', tranh của André Castaigne (1898–1899)]]
Vào mùa xuân năm 327 TCN, Alexandros rời khỏi thành Bactra, dẫn đầu một đội quân bao gồm 120.000 người, bao gồm cả binh sĩ lẫn những người không trực tiếp chiến đấu. Lực lượng Hy Lạp–Macedonia tạo thành chưa đến một nửa quân số. Một số lượng lớn người châu Á (gọi là ''epigoni'') đã được tuyển dụng và được vũ trang dựa trên mô hình của người Macedonia. Quân đội cũng có một số lượng kỵ sĩ tương đối lớn từ các tỉnh miền thượng cũng như thủy thủ từ [[Ai Cập]], [[Phoenicia]] và [[Síp]] để chuẩn bị cho chuyến vượt sông Ấn.<ref name="GOU291">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=291}}.</ref> Alexandros vì thế thống lĩnh quân đội vượt qua vùng núi non Paropamisadae để quay lại thành Alexandria ở Caucasus (ngày nay là [[Begrâm]], ngoại ô [[Kabul]]). Tại đây, ông nhận được tăng viện từ Taxiles, vua của [[Taxila]], người đã kêu gọi Alexandros hỗ trợ chống lại vị vua láng giềng hùng mạnh Poros đang có ý định chinh phục toàn bộ xứ Punjab.<ref name="GOU294"/>{{efn|Nhân dịp này Taxila tặng ông một số [[voi chiến]].</ref> Sau đó ông lệnh cho [[Hephaistion]] và [[Perdiccas]] dẫn một cánh quân đi bình định các bộ tộc sinh sống ở phía nam bờ sông Cophen – một con sông chảy từ khu vực thung lũng Kabul và đổ vào sông Ấn – trong khi Alexandros đích thân dẫn quân bình định bờ bắc của con sông này (mùa hè năm 327). Trong khi cuộc bình định bờ nam diễn ra khá suôn sẽ và cả hai vị tướng đều đến sông Ấn một cách khá nhanh chóng thì Alexandros lại gặp phải sự chống trả quyết liệt từ một đội quân khá lớn của người [[Assakenois]], một tộc người có họ hàng [[người Saka]] và [[người Massagetae]].<ref name="GOU295">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=295}}.</ref> Kinh đô Massaga của người Assacenes chỉ bị hạ sau nhiều ngày đánh nhau đẫm máu và chính Alexandros bị thương ở cổ chân. Sau những cuộc thảm sát và đốt phá bởi Alexandros ở Massaga và Ora, rất nhiều người Assakenois chạy lên một đồn cao gọi là Aornos. Pháo đài Aornos – được cho là bất khả xâm phạm – cuối cùng đã bị quân đội Macedonia chinh phục vào tháng 4 năm 326 TCN.<ref>{{harvnb|Briant|1994|p=18|id="PUF94"}}.</ref> Alexandros đã bổ nhiệm Nicanor làm tổng trấn vùng đất mới này nhưng chẳng được bao lâu thì Nicanor bị giết hại trong một cuộc nổi loạn.<ref name="GOU295"/> Viết về chiến dịch của vua Alexandros chống lại người Assakenois, Victor Hanson nhận xét: 
{{quote|"Sau khi hứa hẹn những người Assacenis xung quanh rằng họ sẽ được tha mạng khi bị bắt, ông xử tử tất cả lính đã đầu hàng. Các điểm phòng thủ của họ ở Ora và Aornus cũng bị đánh ập vào. Các quân đoàn đóng trong đó có lẽ đều bị thảm sát."|Victor Hanson<ref>''Carnage and Culture: Landmark Battles in the Rise to Western Power'', 2002, p 86, Victor Hanson.</ref>
}}
[[Tập tin:Porus_alexander_coin.png|nhỏ|alt=Monnaie représentant Alexandre à cheval chargeant Poros monté sur un éléphant|Đồng tiền đúc vào năm 322 TCN, với hình Alexandros đang đuổi vua Poros ở mặt trái, bộ sưu tập của [[British Museum]].]]
Vào mùa xuân năm 326 TCN, Alexandros cùng quân đội đã vượt sông Ấn nhờ vào cây cầu do Hephaistion vào Perdiccas xây dựng. Quân Macedonia sau đó dừng chân tại [[Taxila]], kinh đô của vua Taxiles, người đã cầu cứu Alexandros hỗ trợ ông trong cuộc chiến chống lại người láng giềng Poros đang đe dọa chiếm trọn vùng Punjab. Không lâu sau đó, Alexandros khởi hành để chiến đấu với Poros, người đang đóng quân bên bờ [[sông Jhelum|sông Hydaspes]],<ref name="GOU295" /> một trong những phụ lưu của sông Ấn. Poros lúc này quân số vốn đã đông{{efn|Quân đội của Poros có ít nhất 200 [[voi chiến]].}} mà lại đang đợi thêm viện binh từ Kashmir nên Alexandros đã quyết định tấn công ngay lập tức.<ref name="GOU296">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=296}}.</ref> Ông hành động một cách khéo léo, để lại Krateros nắm giữ đại quân còn bản thân thì dẫn kỵ binh và lực lượng bộ binh [[Hypaspistis]] vượt sông Hydaspes (vốn lúc này đang phình to ra do băng tan trên núi chảy xuống) tại một khu vực rừng rậm cách đó khoảng 150 xtat, tức vào khoảng {{convert|30|km|mi}} về phía thượng nguồn nhằm [[đánh tập hậu]] Poros. Sau trận giao tranh ác liệt, Alexandros một lần nữa giành chiến thắng nhưng với tổn thất không nhỏ lần này. Các kỵ binh châu Á của Alexandros đã hoạt động hiệu quả trong trận này qua đó củng cố chính sách dung nạp các dân tộc bị đánh bại của Alexandros.<ref name="GOU296"/> Con chiến mã [[Boukephalas]] hy sinh khi trúng tên từ con trai của Poros. Để tưởng niệm con ngựa đã gắn bó với mình bao nhiêu năm nay, Alexandros đã cho thành lập một thành phố mang tên [[Bucephala]]. Không lâu sau đó, con chó yêu thích của Alexandros là Peritas cũng chết đi, ông cũng đã đặt tên một thành phố theo tên nó để tưởng nhớ.<ref group="A" name="PLU61" />

Alexandros theo đuổi chính sách dung nạp các thủ lĩnh địa phương và tha mạng cũng như cho phép Poros giữ lại ngai vị sau khi vị vua này tuyên bố từ bỏ mọi yêu sách lãnh thổ bên phía bờ tây sông Hydaspes.<ref name="GOU296"/> Ông hòa giải hai ông vua thù địch nhau là Porus và [[Taxiles]], đồng thời giao cho họ cai quản các vùng đất lân cận. Cả hai vị vua này đều trở nên hùng mạnh như nhau. Cách ông đối đãi với vua Porus và Taxiles chứng tỏ ông muốn có thêm những đồng minh hung mạnh va đáng tin cậy.<ref name="Dupuy137">{{Harvnb|Dupuy|2020|p=137}}</ref> Tương truyền, khi Alexandros bắt được vua Poros làm tù binh và khi ông hỏi vị vua nay muốn được đối xử như thế nào thì Poros đã đáp lại rằng: 
{{cquote|''Này Alexandros, xin hãy đối xử với tôi như với một vị Quân vương!''}}
Ngay sau đó, một cuộc nổi dậy của người Assakenois ở phía sau buộc Alexandros phải gửi Philippos và Tyriaspes dẫn quân quay về đề dẹp loạn. Như một cách bồi thường cho Poros, người vốn đang có ý định chinh phục vùng đồng bằng sông Hằng hiện đang nằm trong tay vương triều Nanda đóng đô ở Patna, Alexandros đã quyết định chinh phục các dân tộc sinh sống ở phía đông xứ [[Punjab]].<ref name="GOU296"/> Tuy nhiên, chiến dịch này đòi hỏi việc ông phải giao chiến quyết liệt với những "nước cộng họa" nhỏ trong vùng, điển hình là Arattas. Alexandros sau đó đã nghĩ tới việc vượt sông Hyphasis ([[sông Beas]] ngay nay), đơn giản là để thị uy và ông cũng hiểu rằng Nanda sẽ là đối thủ đáng gờm.<ref name="GOU297">{{Harvnb|Goukowsky|1993|p=297}}.</ref>

Vào mùa thu năm 326 TCN, khi đang ở bên bờ sông Hyphasis, Alexandros đã phải hứng chịu sự phản đối kịch liệt từ binh sĩ người Hy Lạp và Macedonia,<ref name="GOU297"/>, và Coenus đã đứng ra làm người phát ngôn cho các binh sĩ.<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', V, 27, 5.</ref> Sau khi bị giam giữ suốt 3 ngày trong lều của mình cũng như sau khi bàn bạc với Coenus, Alexandros buộc phải thuận theo yêu sách của binh lính và hạ lệnh định ngày quay trở về nhà. Ông đã cho dựng 12 bệ thờ khổng lồ thờ phụng [[Mười hai vị thần trên đỉnh Olympus]]. Ông cũng cho mở rộng doanh trại của mình tại đây lên gấp 3 lần so với kích thước ban đầu nhằm đe dọa những kẻ nào có ý định xâm lấn lãnh thổ của mình<ref>{{harvnb|Faure|1985|p=113}}.</ref> cũng như để đánh dấu điểm xa nhất về phía đông mà ông đã đạt đến.<ref name="GOU297"/> Cuộc nổi loạn lần này là một bằng chứng chứng minh cho sự rạn nứt giữa nhà vua với quân đội của mình. Một vài sĩ quan hồi tưởng lại về cái chết của [[Philotas]] và [[Cleitos Đen]] đã tỏ ý chống đối mô hình chính phủ ngày càng chuyên chế hóa dựa trên nguyên mẫu Ba Tư gốc. Các binh sĩ cũng đã mệt mỏi cả thể xác lẫn tinh thần sau 8 năm rời xa quê hương.{{efn|Một binh sĩ tham chiến rời Macedonia vào năm 334 và đã đến Ấn Độ đã hoàn thành một chặng đường dài khoảng {{convert|20000|km|mi}}.}} Plutarchus đề cập đến chuyện này rằng: 

{{Quote|"Về phần người dân Macedonia, dẫu sao, cuộc chiến với Porus làm mài mòn lòng dũng cảm của họ và ngăn cản họ tiến xa hơn vào Ấn Độ. Thay vì làm tất cả những gì có thể để đẩy lùi kẻ thù với quân số chỉ có 20000 bộ binh và 2000 chiến mã, họ lại kịch liệt chống lại Alexandros khi ông khăng khăng đòi vượt qua sông Hằng, mà họ biết rộng 32 Fulông, sâu 100 sải, trong khi các nhánh sông phía bên kia được mai phục bởi vô số bộ binh, kỵ sĩ và voi. Họ được báo rằng các vị vua của Ganderites và Praesii đang đợi họ với 80000 kỵ sĩ, 200000 lính đánh bộ, 8000 xe ngựa và 6000 voi thiện chiến."|Plutarchus, ''Vita Alexandri'', 62<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0243 Plutarch, Vita Alexandri, 62]</ref>}}

==== Chinh phục thung lũng sông Ấn ====
[[Tập tin:Tetradrachm Ptolemaeus I obverse CdM Paris FGM2157.jpg|nhỏ|Đồng tiền đúc dưới thời [[Ptolemaios I]] khắc hình Alexandros đội da đầu voi, biểu tượng cho cuộc chinh phục Ấn Độ của ông.]]

Alexandros đã quyết định chinh phục toàn bộ thung lũng sông Ấn để đảm bảo con đường về [[Babylon]]. Ông cho đóng một hạm đội gồm 1000 tàu thuyền, bắt đầu từ tháng 11 năm 326 TCN. Sau đó ông cho một phần của quân đội lên thuyền theo đường thủy xuôi theo dòng Hydaspes rồi vào sông Acesine để tiến vào sông Ấn. Chi phí đóng nên đội thuyền này được lấy từ các đóng góp tài chính của các quý tộc trong triều và từ các thân cận của nhà vua. [[Nearchos]] đã được hạ lệnh chỉ huy hạm đội này, đa phần thủy thủ đoàn đều là người Phoenicia và Hy Lạp. Trước khi khởi hành, Alexandros triệu tập các thân vương, lãnh chúa địa phương công nhận Poros nắm quyền tối cao trong khu vực dưới sự giám hộ của Quốc vương Macedonia.<ref name="GOU298">{{harvnb|Goukowsky|1993|p=298}}.</ref>

Alexandros đích thân dẫn đội cung thủ, lực lượng Hypaspist cùng lực lượng kỵ binh vệ binh,{{efn|Được gọi là [[Argyraspides]] hay "Những chiếc khiên bạc" sau năm 327 TCN: Arrianus, ''Anabasis'', VII, 11, 3.}} còn Krateros dẫn một đội quân men theo hữu ngạn của sông còn Hephaistion thì cùng phần lớn binh mã lên thuyền từ tả ngạn. Dòng nước chảy xiết khiết hạm đội bị hư hỏng và buộc phải được sửa chữa ở nơi hợp giao giữa hai con sông Hydaspes và Acesine. Một số bộ tộc sinh sống hai bên bờ [[sông Ấn]] đã nhanh chóng đầu hàng khi đối mặt với quân đội Macedonia nhưng không phải ai cũng dễ dàng đầu hàng như vậy. Khoảng giữa tháng 11 năm 326 TCN, Alexandros đã thực hiện một nước cờ sai lầm khi ông quyết định tấn công thành phố nơi có các Brahma người Malava cư ngụ, dẫn đến khởi nghĩa lan rộng khắp nơi. Khi mà Alexandros dẫn quân công thành, ông đã suýt chết nhưng may mắn được hai ''Somatophylakes'' là Leonnatos und Peucestas cứu sống. Peucestas được cho là đã sử dụng cái khiên của [[Achilles]] lấy từ đền thờ thần Athena từ thành [[Troia]] đễ đỡ [[Tên (vũ khí)|tên]] cứu Alexandros.<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', VI, 9-11; Plutarque, ''Alexandre'', 63; Diodore, XVII, 99; Quinte-Curce, IX, 5, 12-18.</ref> Tuy nhiên, Alexandros đã bị thương nặng tới mức, trong quân đội đồn thổi rằng nhà vua đã chết{{efn|Alexandros đã buộc phải gượng dậy và ra ngoài để trấn an binh sĩ.}} và tin đồn lan truyền khắp đế chế và gây ra tình trạng bất ổn lẻ tẻ, đặc biệt là cuộc nổi loạn của lính đánh thuê Hy Lạp ở [[Bactria]].<ref name="GOU298"/>{{,}}{{efn|Các thực dân Bactria lại nổi dậy một lần nữa vào năm 323 TCN sau khi Alexandros băng hà: Diodoros, XVIII, 7, 1.}} Do cần phải nghỉ ngơi phục hồi sức khỏe, Alexandros buộc phải tạm dừng cuộc viễn chinh, có lẽ là phải tới mùa xuân năm 325 TCN. Peithon sau đó được lệnh đàn áp người Malava.<ref group=A>Arrianus, ''Anabasis'', VI, 14, 3.</ref>{{,}}{{efn|Arrianus đã kể lại một cách ớn lạnh về chiến dịch đàn áp người Malava, những người đang phải gánh chịu một hình thức "diệt chủng".}} Lúc này, dân chúng tại Patalene ở châu thổ sông Ấn sợ người Macedonia đến nỗi, cứ khi Alexandros đến nơi thì lẫn tránh. Peithon vì thế mà được bổ nhiệm làm Tổng trấn của [[Sindh]] – nơi cũng có một thành phố khác mang tên Alexandria được thành lập.<ref name="GOU298"/> Alexandros cùng quân đội của mình đã đến khu vực cửa sông Ấn vào đầu năm 325. Tại Patala, ông đã cho xây cảng biển, xưởng quân giới, bể chứa nước – việc này chứng tỏ rằng Alexandros muốn kết nối tuyến đường thương mại từ vùng đất xa xôi này với những phần còn lại của Đế quốc.<ref name="GOU298"/>{{,}}{{efn|Dân chúng vùng châu thổ sông Ấn nổi dậy ngay sau khi Alexandros hồi kinh.}} Khi đang ở bên bờ biển [[Ấn Độ Dương]], những người Hy Lạp–Macedonia đã rất ngạc nhiên trước hiện tượng [[thủy triều]],<ref group=A>Diodore, XVII, 58, 6.</ref> vốn gần như không được biết đến ở [[Địa Trung Hải]].
==== Le difficile retour (juillet 325-décembre 325) ====
[[Tập tin:Gedrosia-Map-Route-of-Alexander-1823-Lucas.png|nhỏ|275px|right|Itinéraire d'Alexandre à travers la [[Gédrosie]] et la [[Province de Kerman|Carmanie]], carte de 1823.]]

Alexandre, pour son retour vers [[Babylone]], divise son armée en trois corps en juillet [[325 av. J.-C.]] [[Cratère (général)|Cratère]] quitte la vallée de l’[[Indus]] avec la moitié de la phalange (soit quatre ''taxeis''), les [[Éléphant de guerre|éléphants]] et les [[argyraspides]], qui comptent retourner en [[Royaume de Macédoine|Macédoine]]<ref name="GOU298"/>. Il remonte par l’[[Arachosie]] et la [[Drangiane]] (sud de l’[[Afghanistan]] actuel) et doit retrouver Alexandre en [[Province de Kerman|Carmanie]], région qui correspond au sud de l’[[Iran]] actuel vers le [[détroit d'Ormuz]]. [[Néarque]] avec une flotte d’une centaine de navires, 2.000 marins et 12.000 soldats, est chargé de rouvrir la route maritime entre l’Indus et l’embouchure du [[Tigre (fleuve)|Tigre]] et de l’[[Euphrate]]. Mais cette exploration nécessite un appui terrestre, sous la forme de dépôts de vivres, mission dont se charge Alexandre à la tête de ses meilleures troupes<ref name="GOU299">{{Harvsp|Goukowsky|1993|p=299}}.</ref>. Il choisit pour ce faire l'itinéraire le plus difficile en longeant la côte de la [[Gédrosie]] (actuel [[Baloutchistan (Pakistan)|Balouchistan]] [[pakistan]]ais). Depuis Patala sur l’[[Indus]], il gagne avec 25.x000 hommes l'actuelle région de [[Karachi]], où le peuple des Arabites capitule sans combattre. Puis il atteint la vallée du Purali, dont il soumet les habitants, les Orites. La côte, peuplée de « Mangeurs de poissons », étant trop misérable pour approvisionner la troupe, il doit demander de l’aide aux Gédrosiens de l’intérieur du pays, qui cultivent dans des vallées irriguées<ref name="GOU299"/>. Il choisit alors de diviser son armée en deux corps ; celui commandé par [[Léonnatos]] doit suivre l’itinéraire traditionnel des caravanes, plus au nord, et faire sa jonction avec Alexandre à Pura, capitale de la Gédrosie. Alexandre avec 12.000 hommes, dont ses troupes d’élite et un convoi de femmes et d’enfants, traverse la Gédrosie par le désert du [[Makran]], qui longe le littoral<ref group=A>Diodore, XVII, 105-106 ; Quinte-Curce, IX, 10, 4-19 ; Plutarque, ''Alexandre'', 66, 4-7 ; Arrien, ''Anabase'', VI, 21-27 ; ''Indica'', 20-36, 3 ; Justin, XII, 10, 7 ; Strabon, XV, 720-723.</ref>{{,}}<ref group=N>Il est difficile d’établir l'itinéraire exact suivi par Alexandre entre le Purali et Pura. Les sources antiques sont peu précises et parfois contradictoires.</ref>. Or, au moment où Alexandre entre dans le désert, les Gédrosiens et les Orites se révoltent ; il n'obtient donc pas les vivres escomptés<ref name="GOU299"/>. Le désert de Makran est une région particulièrement inhospitalière, couverte de marécages salés et comptant peu d’oasis. Une grande partie du convoi avec les femmes, les enfants et les attelages est emportée par la brusque montée d’un torrent. La troupe met deux mois pour accomplir 700 km entre la vallée du Purali et Pura. Alexandre rallie la ville de Pura en décembre 325, où il est rejoint par le contingent de Léonnatos qui a entre-temps fondé Alexandrie des Orites. Malgré la saison des pluies, plus de 6.000 personnes seraient mortes de soif et d’épuisement durant cette marche dans le désert du Makran<ref group=N>[[Plutarque]] se trompe en écrivant qu'Alexandre a perdu en [[Gédrosie]] les trois-quarts de son armée. Voir à ce sujet {{Harvsp|Faure|1985|p=118-119 }} et {{Harvsp|Goukowsky|1993|p=299}}.</ref>, d'autant qu’une partie des réserves de grain est déposée dans des fortins au bord de la mer pour approvisionner la flotte. Ce voyage est le plus éprouvant de toute l’expédition d’Alexandre et entraîne un grand nombre de décès par épuisement, soif et sous-alimentation ; tous les chevaux et les bêtes de somme meurent au cours de ce périple. En outre, cette souffrance a été inutile : jamais Alexandre n'est parvenu à établir le contact avec la flotte de Néarque<ref name="GOU299"/>. Parvenu en [[Province de Kerman|Carmanie]], Alexandre est alors rejoint par [[Cratère (général)|Cratère]].

Bei seiner Rückkehr nach Babylon teilte Alexander seine Armee im Juli 325 v. Chr. In drei Körper. Der Krater verlässt das Industal mit der Hälfte der Phalanx (vier Taxis), den Elefanten und den Argyraspiden, die nach Mazedonien zurückkehren wollen. Er geht zurück durch Arachosia und Drangiane (heute Südafghanistan) und muss Alexander in Karmanien finden, einer Region, die heute dem Südiran in Richtung der Straße von Hormuz entspricht. Néarque mit einer Flotte von hundert Schiffen, 2.000 Seeleuten und 12.000 Soldaten ist für die Wiedereröffnung des Seewegs zwischen dem Indus und der Mündung des Tigris und des Euphrat verantwortlich. Ông dẫn cánh quân đi xuyên qua vùng Arachosia và Drangiana (miền nam Afghanistan ngày nay)

Vào tháng 7 năm 325 TCN, Alexandros khi trên đường về Babylon đã chia quân đội thành ba cánh. Krateros rời khỏi khu vực thung lũng sông Ấn cùng với một nửa đội Phalanx (tức 4 taxeis), voi chiến và lực lượng [[argyraspides]] để đi theo đường bộ về Macedonia.<ref name="GOU298"/>

Pilotée par [[Néarque]] le Crétois, avec pour second [[Onésicrite]]<ref name="Faure p120">{{Harvsp|Faure|1985|p=120}}.</ref>, la flotte a pour mission de longer la côte de la mer d'[[Érythrée]] (actuelle mer d'[[Oman]]) pour rallier ensuite l'[[Euphrate]] afin d'explorer une voie pour le commerce maritime entre l'Inde et la [[Satrapie de Babylonie|Babylonie]]<ref name="A15p86">{{Harvsp|Briant|2018|p=86|id=A15ans}}.</ref>{{,}}<ref group=A>Sur ce périple voir Diodore XVII, 104, 3 ; Plutarque, ''Alexandre'', 66, 2 ; Arrien, ''Anabase'', VI, 21 ; ''Inde'', 20-21 ; Quinte-Curce, IX, 10, 3-4.</ref>. Cette flotte, composée de 120 navires transportant 10.000 hommes<ref>{{Harvsp|Faure|1985|p=499}}.</ref>, part avec un mois de retard sur les plans initiaux à cause des vents de [[mousson]] fin octobre 325<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', VI, 21, 2 ; Arrien, ''Inde'', 21, 1 ; Strabon, XV, 2, 5.</ref>. Elle est confrontée à plusieurs tempêtes, qui coulent trois navires au moins. Néarque est obligé de maintenir la flotte à la mer jour et nuit car il craint les désertions. Il lui est impossible de se ravitailler à terre sur la côte de la [[Gédrosie]]<ref group=A name="ARRVII21">Arrien, ''Anabase'', VII, 21.</ref>, le pays des misérables Ichtyophages (« Mangeurs de poisson »). En outre, les dépôts laissés par Alexandre sont attaqués par les Orites. Les seuls aliments proviennent donc de la mer, ce qui prend au dépourvu la flotte, qui souffre de la faim. Après 1.300 km et 80 jours de navigation, Néarque parvient à Harmozia ([[Détroit d'Ormuz|Ormuz]]) en face du promontoire de Macéta (actuel [[Émirats arabes unis]]). Il se rend alors au-devant d'Alexandre, qui le reçoit avec des transports d’allégresse, car il a cru sa flotte disparue<ref name="Faure p120" />. Néarque repart ensuite jusqu’aux bouches de l'Euphrate (décembre 325) et rallie [[Suse (Iran)|Suse]]<ref>{{Harvsp|Faure|1985|p=121}}.</ref>.

=== Les dernières années du règne ===

==== Le temps des rébellions (fin 325-début 324) ====
Depuis la poursuite lancée contre [[Bessos]] en [[330 av. J.-C.]], Alexandre a perdu le contrôle direct des provinces de son empire<ref name="GOU300">{{Harvsp|Goukowsky|1993|p=300}}.</ref>. La fausse nouvelle de sa mort en Inde a suscité la défection des mercenaires grecs de [[Bactriane]], où Athénodôros se fait proclamer roi<ref name="GOU300"/>, certains de ces mercenaires regagnant la [[Grèce antique|Grèce]] depuis l'[[Anatolie|Asie Mineure]] probablement grâce à des navires [[Histoire d'Athènes|athéniens]]<ref name="GOU301">{{Harvsp|Goukowsky|1993|p=301}}.</ref>. Des rébellions ont aussi éclaté en [[Arachosie]] et en [[Mèdes|Médie]] ; les satrapes asiatiques de [[Province de Kerman|Carmanie]] et de [[Suse (Iran)|Suse]] montrent également des velléités d'indépendance<ref name="GOU300"/>. En [[Égypte antique|Égypte]], [[Cléomène de Naucratis|Cléomène]] dirige à sa guise en établissant des ateliers monétaires à [[Alexandrie]]<ref name="GOU301"/>. La défection la plus notable est celle d'[[Harpale (Macédoine)|Harpale]], compagnon de jeunesse d'Alexandre et trésorier royal, qui s'enfuit à l'automne 325 à [[Tarse (ville)|Tarse]] en [[Cilicie]], avant de rejoindre Athènes. C'est donc pour affaiblir la position d'Harpale qu'Alexandre fait licencier l'ensemble des mercenaires, dont le recrutement dépend alors du trésorier<ref name="GOU301"/>.

Parvenu en [[Province de Kerman|Carmanie]] en décembre [[325 av. J.-C.|325]] après le difficile retour d'Inde, Alexandre doit rétablir son autorité. Il est par ailleurs confronté à des récriminations de toutes sortes contre les officiers qui ont gouverné en son absence. Deux stratèges de [[Mèdes|Médie]], Sitalcès et [[Cléandre de Macédoine|Cléandre]]<ref group=N>Ce sont les deux officiers qui ont été chargés de tuer [[Parménion]].</ref>, sont exécutés pour avoir commis des exactions et des sacrilèges<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', {{VI}}, 8.</ref> ; il est aussi possible que Cléandre ait entretenu des relations diplomatiques avec [[Harpale (Macédoine)|Harpale]]. Quant aux satrapes de [[Province de Kerman|Carmanie]] et de [[Gédrosie]], qui ont failli à leur obligation de ravitaillement sur la route du retour d'Inde, ils sont exécutés<ref name="GOU301"/>. Il se débarrasse aussi de Baryaxès qui s’est proclamé « Grand Roi des Perses et des Mèdes »<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', VI, 29, 3.</ref>, et de satrapes à la fidélité douteuse, tel [[Orxinès]] en [[Satrapie de Perside|Perside]]<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', VI, 29.</ref>. Finalement, cette crise amène un remaniement à la tête des satrapies. Alexandre désigne par prudence des personnalités de second rang, à l'exception d'[[Antigone le Borgne]], qui conserve la [[Phrygie]], et de [[Peucestas]], promu en Perside<ref name="GOU302">{{Harvsp|Goukowsky|1993|p=302}}.</ref>.

==== Les noces de Suse (février-mars 324) ====
{{Article détaillé|Noces de Suse}}
[[Fichier:Mosaica.jpg|vignette|alt=Mosaïque de Pompéi représentant Alexandre en tenue d'Arès et Stateira en tenue d'Aphrodite|Alexandre (en [[Arès]]) épousant [[Stateira (fille de Darius)|Stateira]] (en [[Aphrodite]]), mosaïque trouvée à [[Pompéi]], [[Musée archéologique national de Naples|musée archéologique de Naples]].]]

De [[Province de Kerman|Carmanie]], Alexandre se rend au début de l’année [[324 av. J.-C.]] à [[Pasargades]] à la tête de troupes légères tandis qu'[[Héphestion|Héphaistion]] poursuit le voyage avec le gros de l'armée le long des côtes de [[Satrapie de Perside|Perside]]. En chemin, Alexandre demande à [[Aristobule de Cassandréia|Aristobule]] de restaurer le [[Mausolée de Cyrus|tombeau de Cyrus]] qui a été profané{{sfn|Battistini|2018|p=258}}, témoignant d'un geste de bonne volonté à l'égard des [[Perses]]<ref>{{Harvsp|Johann Gustav Droysen|1999|p=425}} ; {{Harvsp|Battistini|2018|p=259}}.</ref>. 

Puis Alexandre parvient à [[Suse (Iran)|Suse]], où sont célébrées des noces entre {{formatnum:10000}} Gréco-Macédoniens et des femmes perses et [[mèdes]]. Alexandre épouse [[Stateira (fille de Darius)|Stateira]], fille aînée de {{souverain2|Darius III}}, ainsi que, selon [[Arrien]] qui cite ici Aristobule, [[Parysatis (fille d'Artaxerxès III)|Parysatis]], une fille d'{{souverain2|Artaxerxès III}}<ref group=A name="ARRVII4">Arrien, ''Anabase'', {{VII}}, 4, 4-8.</ref>. Le [[chiliarque]] Héphaistion, deuxième dans la hiérarchie, épouse [[Drypétis]], une autre fille de Darius, tandis que les principaux généraux, dont [[Perdiccas (général)|Perdiccas]], [[Cratère (général)|Cratère]], [[Ptolémée Ier|Ptolémée]], [[Séleucos Ier|Séleucos]] et [[Eumène de Cardia|Eumène]] sont aussi mariés à des nobles perses{{sfn|Battistini|2018|p=261}}. Les noces durent cinq jours autour d'un somptueux banquet. Le cérémonial se fait selon les coutumes perses, ce qui ne manque pas de provoquer la désapprobation des Macédoniens qui ont déjà vu leur roi s'unir à [[Roxane]] et qui concluent qu’Alexandre s'éloigne des mœurs grecques pour adopter une mentalité « barbare ». Il offre les dots et propose que les enfants nés de ces unions soient élevés à la macédonienne pour intégrer un jour l'armée<ref name="GOU304">{{Harvsp|Goukowsky|1993|p=304}}.</ref>. Pour calmer la colère qui gronde, Alexandre paye les dettes de ceux qui en ont contracté et offre en un geste symbolique des couronnes d'or à ses généraux{{sfn|Battistini|2018|p=261-262}}.

Pour certains historiens contemporains, tel [[William Woodthorpe Tarn|William W. Tarn]] qui reprend à son compte les thèses de [[Johann Gustav Droysen|Droysen]] en s'appuyant sur le récit d'[[Arrien]]<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', {{VII}}, 11, 8-9.</ref>, les noces de Suse témoignent de la volonté d'unir les peuples dans un esprit de fraternité universelle, les Perses n'étant plus considérés comme des sujets et se voyant associés au gouvernement de l'empire<ref>{{en}} W.W Tarn, ''Alexander the Great'', 1950, {{p.|399-449}}.</ref>. Mais cette vision idéaliste ne résiste pas à un examen critique<ref name="BRI94p119">{{Harvsp|Briant|1994|p=119|id=PUF1994}}.</ref>. Ainsi pour Ernst Badian, ces noces sont d'abord le prétexte d'une réconciliation entre Alexandre et les Macédoniens, alors que cette hypothétique « fusion » entre les peuples concerne en premier lieu les élites<ref>{{en}} E. Badian, « Alexander the Great and the Unity of Mankind », ''Historia'', 1958, {{p.|425-444}}.</ref>. Pour autant, Alexandre montre qu'il a su dépasser l'opposition traditionnelle entre Grecs et barbares, avec pour objectif d'assurer la pérennité de l'empire<ref name="GOU304"/>.

==== La mutinerie d'Opis (printemps 324) ====

Au printemps [[324 av. J.-C.]], immédiatement après les [[noces de Suse]], une révolte éclate au sein de l'armée à [[Opis]], sur le [[Tigre (fleuve)|Tigre]] au nord de [[Babylone]]<ref name="GOU304"/>. Les soldats condamnent d'abord la place nouvelle accordée aux troupes asiatiques. La création d'une cinquième [[Hipparque (cavalerie)|hipparchie]] composée d'Asiatiques dans le corps des [[Armée macédonienne#Cavalerie lourde|Compagnons]] est ainsi mal ressentie<ref name="BRI94p115">{{Harvsp|Briant|1994|p=115|id=PUF1994}}.</ref>, tandis que {{unité|20000|[[Perses]]}} équipés à la [[Armée macédonienne|macédonienne]] ont déjà été levés en [[327 av. J.-C.|327]]<ref group=N>Leur incorporation n'est effective qu'en [[323 av. J.-C.|323]] quand [[Peucestas]] amène le contingent perse à [[Babylone]].</ref>. Mais le facteur principal de cette mutinerie est le fait qu'Alexandre décide de régner sur son empire depuis l'Asie et non de revenir à [[Pella]]<ref name="GOU305">{{Harvsp|Goukowsky|1993|p=305}}.</ref>, alors qu'il a promis de revenir en [[Royaume de Macédoine|Macédoine]] au moment de la sédition en Inde ([[326 av. J.-C.|326]])<ref name="BRI94p116">{{Harvsp|Briant|1994|p=116|id=PUF1994}}.</ref>. Aussi le jour même où Alexandre libère {{unité|10000|vétérans}}, blessés ou trop âgés, éclate la mutinerie<ref name="BRI94p116"/>. Il lui est demandé de donner congé à tous ; les mutins, faisant référence à [[Zeus Ammon]], déclarent « que le dieu dont il descend combatte pour lui<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', {{VII}}, 3.</ref> ! » Empli de rage, il se précipite contre les mutins avec ses [[hypaspistes]]. Il fait exécuter treize des meneurs et reprend, par un discours habile où il flatte l'orgueil de ses hommes, le contrôle de la situation. Il se retire ensuite sous sa tente et ne s’adresse plus qu’aux [[Perses]], refusant ostensiblement de parler aux Macédoniens<ref name="GOU305"/>. Ceux-ci supplient alors le roi de leur rendre leur place auprès de lui et promettent de le suivre où il voudra les conduire. Il accorde aux volontaires la possibilité de rester à [[Charax Spasinou|Alexandrie de Charax]]<ref name="GOU305"/>. Cette réconciliation théâtrale prouve l'habileté d'Alexandre, qui conserve son ascendant sur ses troupes tout en atteignant ses objectifs, puisque les Asiatiques conservent leur place dans l'armée<ref name="BRI94p117">{{Harvsp|Briant|1994|p=117|id=PUF1994}}.</ref>. 

Cette mutinerie éclaire bien la distance existante entre les projets du roi et la volonté de retour parmi ses troupes fatiguées. À Opis, les soldats s'aperçoivent qu'Alexandre a bien l'intention « d'établir pour toujours en Asie le centre de son royaume »<ref group=A>Quinte-Curce, {{X}}, 2, 12.</ref>. Ses nouvelles entreprises apparaissent aux yeux de ses soldats comme de plus en plus personnelles, et ils s'en estiment de moins en moins solidaires. Plusieurs milliers de vétérans sont donc libérés et prennent le chemin de la [[Royaume de Macédoine|Macédoine]] sous le commandement de [[Cratère (général)|Cratère]] et de son second, [[Polyperchon]]<ref name="GOU305"/>{{,}}<ref group=N>La plupart des vétérans, dont les [[argyraspides]], ne parviendront jamais en Europe, se voyant enrôlés par les [[Diadoque]]s.</ref>.

==== Le retour sur la scène européenne (printemps-été 324) ====

La politique d'Alexandre envers les [[polis|cités grecques]] de la [[ligue de Corinthe]] connait une évolution certaine à partir de [[324 av. J.-C.]] Ayant besoin des Grecs comme mercenaires et colons en Asie, il cherche à s'entendre avec toutes les cités. Il ordonne donc depuis [[Suse (Iran)|Suse]] aux cités de rappeler les bannis afin d'inaugurer une ère de concorde. Mais cette mesure d'apaisement, qui doit être annoncée par [[Nicanor de Stagire]] durant les [[Jeux olympiques]]<ref group=A>Diodore, XVIII, 8.</ref>, est perçue comme une ingérence dans les affaires intérieures des cités, qui plus est sous la menace d'Antipater pour les plus récalcitrantes d'entre elles<ref name="GOU303">{{Harvsp|Goukowsky|1993|p=303}}.</ref>. Par ailleurs, il semblerait que Nicanor soit aussi chargé d'annoncer aux cités qu'Alexandre souhaite recevoir un culte public en tant que « Dieu Invaincu »<ref name="GOU304" />. Finalement, ces mesures maladroites montrent qu'Alexandre, à cette date, n'est plus le « roi des Macédoniens » ou l’''hégémon'' de la ligue de corinthe, mais bien le « Roi Alexandre », chose que les Grecs des cités ont des difficultés à admettre<ref name="GOU303"/>.

Au printemps 324, Alexandre reçoit des informations sur la situation en Grèce<ref name="GOU305"/>. Le vieux régent [[Antipater (général)|Antipater]], en conflit permanent avec [[Olympias]] et attaché aux traditions monarchiques des [[Argéades]], déplore la politique « asiatique » d'Alexandre et le fait qu'il reçoive des honneurs divins<ref name="GOU306" />. Le fidèle [[Cratère (général)|Cratère]] est donc chargé, secrètement, de remplacer Antipater, tandis que ce dernier est censé amener en Asie de nouvelles recrues pour les projets futurs du roi. L'arrivée de Cratère en [[Cilicie]] oblige [[Harpale (Macédoine)|Harpale]], le trésorier en fuite, à rejoindre Athènes, où il est accueilli durant l'été 324. Certains Athéniens y voient l'occasion de contrecarrer la politique d'Alexandre, dont le décret de 324 oblige la restitution de [[Samos]] à ses habitants. Mais les menaces d'Antipater et d'Olympias forcent la cité à la prudence<ref name="GOU306"/>.

==== Les ultimes desseins (été 324-printemps 323) ====

D'[[Opis]] en [[Satrapie de Babylonie|Babylonie]], Alexandre se rend par la vallée du [[Monts Zagros|Zagros]] à [[Ecbatane]]. C'est là, au cours de l'hiver [[324 av. J.-C.]], que meurt son favori [[Héphestion|Héphaistion]] de mort naturelle<ref name="GOU307">{{Harvsp|Goukowsky|1993|p=307}}.</ref>. La douleur du roi est assimilée par certains auteurs antiques à celle d'[[Achille]] pleurant sur le corps de [[Patrocle]]<ref group=A>Élien, ''Histoires variées'', {{VII}}, 8.</ref>. Alexandre rend à son [[chiliarque]] des honneurs quasi royaux ; après avoir consulté l'oracle d'[[Ammon (dieu)|Ammon]], il lui dédie un [[Culte héroïque grec|culte héroïque]]<ref name="GOU307"/>. Mais les tâches royales reprennent le dessus et une dernière campagne est organisée contre les [[Cosséens]], montagnards de [[Mèdes|Médie]] que les [[Perses]] n'ont jamais totalement soumis. D’après [[Plutarque]], Alexandre aurait mené cette campagne, qui vire au massacre des populations, en guise de sacrifice pour les funérailles d'Héphaistion<ref group=A>Plutarque, ''Alexandre'', 94.</ref>{{,}}{{sfn|Battistini|2018|p=267}}.

Alexandre se rend ensuite à [[Babylone]] au printemps [[323 av. J.-C.|323]]. En chemin, il reçoit des ambassades venues de [[Grèce antique|Grèce]]. Les [[Histoire d'Athènes|Athéniens]] en particulier protestent contre les décrets ordonnant le rappel des bannis et les honneurs divins pour le roi. Mais les autres cités grecques lui envoient des [[théore]]s comme à un dieu<ref name="GOU307"/>. Alexandre multiplie les rencontres avec des ambassades venues des pays limitrophes de son empire ([[Cyrénaïque|Cyrénéens]], [[Carthage|Carthaginois]], [[Étrusques]], [[Celtes]] des [[Balkans]]), démontrant l'immense prestige du conquérant<ref name="GOU307"/>. 

Le voyage de [[Néarque]] a démontré combien les communications maritimes avec la partie orientale de l'empire sont plus aisées que les communications terrestres, et Alexandre ordonne l'exploration des mers limitrophes. Ainsi Héraclide est-il envoyé explorer la [[mer Caspienne]] et trois expéditions successives sont envoyées afin de reconnaître les côtes de l'[[Arabie]]<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', {{VII}}, 5.</ref>. Les deux premières, celle d'[[Archias de Pella]], et celle d’[[Androsthène]] ne dépassent pas l'île de Tylos (actuelle île de [[Bahreïn]]). Celle d'Hièron de Soles atteint sans doute le golfe de [[Suez (ville)|Suez]]. Cette reconnaissance totale des côtes de la [[mer Rouge]] à l’embouchure de l’[[Indus]] donne à [[Alexandrie]] un rôle pivot dans le développement des relations commerciales entre la [[mer Égée]] et l’Asie. L'armée connaît par ailleurs une nouvelle réorganisation. [[Peucestas]], [[satrape]] de [[Satrapie de Perside|Perside]], amène {{formatnum:20000}} jeunes Perses, les ''épigones'' (« héritiers »), pour qu'ils soient intégrés à la [[Phalange (Antiquité)|phalange]], faisant passer le rapport à 12 Perses pour 4 Macédoniens<ref name="GOU307"/>.

Les historiens contemporains ne s’accordent pas sur les derniers desseins d'Alexandre. Plusieurs auteurs anciens affirment qu'il caresse le projet de conquérir le bassin occidental de la [[mer Méditerranée]]<ref group=A>Diodore, {{XVIII}}, 4, 1 ; 6.</ref>. Il est en effet plausible qu’il ait envisagé de se tourner vers la Méditerranée occidentale, en particulier [[Carthage]]. [[Perdiccas (général)|Perdiccas]] l'affirme devant les troupes peu après la mort du roi. Ce qui est certain, c’est qu’une expédition est envisagée pour le 20 du mois de Dæsios (5 juin 323), que les sources antiques orientent vers le sud de la [[Libye]] afin d’atteindre l’[[Occident]]. Les historiens contemporains ont envisagé qu'Alexandre a l'ambition de s’aventurer en [[Arabie]] afin d’assurer la liaison entre la [[Satrapie de Babylonie|Babylonie]], l'[[Égypte antique|Égypte]] et l'[[Inde]]<ref name="GOU308">{{Harvsp|Goukowsky|1993|p=308}}.</ref>. La question qui se pose est donc de comprendre s'il y a deux projets distincts, la conquête de la Méditerranée orientale d'une part et le contrôle des côtes de l'Arabie et de la [[mer Rouge]] d'autre part, ou s'il ne s'agit que d'un seul et même projet, à savoir relier [[Charax Spasinou|Alexandrie du Tigre]] à [[Alexandrie]] puis de là poursuivre vers [[Carthage]] et la [[Sicile]].

==== Les derniers jours (mai-juin 323) ====
[[Fichier:Dying Alexander.jpg|vignette|alt=Sculpture représentant Alexandre agonisant|''Alexandre mourant'', copie romaine d'une sculpture du {{-s-|II}}, [[musée national d'art d'Azerbaïdjan]].]]

Alexandre consacre le printemps [[323 av. J.-C.]] à parcourir les canaux de l’[[Euphrate]] en faisant exécuter des travaux destinés à réguler les inondations<ref>{{Harvsp|Battistini|2018|p=272}}.</ref>. C'est à la veille du départ pour l'expédition d'[[Arabie]], le {{date|11|juin|323|av. J.-C.}}, qu'il meurt à [[Babylone]], pris de fortes fièvres<ref name="GOU308" />. Une tablette astronomique [[Babylonie tardive|babylonienne]] datant de l'[[époque hellénistique]] porte la mention « le roi est mort » et permet de dater précisément la mort d'Alexandre dans la nuit du 10 au 11 juin<ref group=N>C'est une des seules dates précises de l'[[Antiquité grecque]] et un des rares événements globaux, la nouvelle de sa mort se répandant dans tout l'[[Ancien Monde]] : {{Article |langue= en |auteur1=Leo Depuydt |titre=The Time of Death of Alexander the Great : 11 June 323 B.C. (– 322), ca. 4 : 005 : 00 PM |périodique=Die Welt des Orients |numéro=28 |date=1997 |pages= 117-135}}.</ref>{{,}}<ref name="BRI15"/>. Une autre date a longtemps été proposée d'après les sources antiques<ref group=A>Plutarque, ''Alexandre'' 76 ; Arrien, ''Anabase'', {{VII}}, 25.</ref>, à savoir le {{nombre|13 juin}}, soit le {{28e}} jour du mois de ''skirophorion'' ou ''daesios'' chez les [[Royaume de Macédoine|Macédoniens]]<ref group=N>Soit dans la {{14e}} [[olympiade]] sous l'[[Archonte|archontat]] d'Hégésias à [[Histoire d'Athènes|Athènes]].</ref>{{,}}<ref name="Battistini p275">{{Harvsp|Battistini|2018|p=275}}.</ref>.

[[Plutarque]] et [[Arrien]] ont écrit, d'après les ''Éphémérides royales'' rédigées par le chancelier [[Eumène de Cardia]]<ref group=N>Les ''Éphémérides'' sont des chroniques relatant les faits et gestes du roi. Les auteurs anciens qui concèdent les utiliser comme source ne rendent compte que des derniers jours d'Alexandre : Arrien, ''Anabase'', {{VII}}, 24-26 ; Plutarque, ''Alexandre'', 76, 1 ; 77, 1 ; Élien, ''Histoires variées'', 3, 23. Seul Plutarque (''Quaestionnes Convivialum'', 23, 4) mentionne les ''Éphémérides'' à propos d'un autre fait que la mort du roi (le goût d’Alexandre pour la chasse).</ref>, le détail des derniers jours du roi entre le 27 mai et le 10 juin (du 15 au 28 du mois de ''daesios''). Selon Plutarque, Alexandre est troublé par la multiplication de signes funestes. Ainsi, lors d'une navigation sur l'[[Euphrate]], un coup de vent emporte le diadème royal tandis qu'à Babylone, un inconnu ose s’asseoir sur le trône d'Alexandre, geste qu'il paye de sa vie. Puis, les fêtes dionysiaques ([[komos]]) et les soirées de beuveries, dont le roi est coutumier, reprennent. Ainsi, les 28 et 29 mai, Alexandre passe de banquet en banquet, d'abord chez [[Néarque]] puis chez un ''hétaire'' [[thessalie]]n, [[Médios de Larissa]] qui reçoit le 30 mai vingt-deux convives parmi les plus proches compagnons du roi. Durant le banquet, pris d'un accès de fièvre et ayant très soif selon le témoignage d'[[Aristobule de Cassandréia|Aristobule]] repris par Plutarque<ref group=A>Plutarque, ''Alexandre'', 75, 6.</ref>, il boit d'une seule traite la coupe d'[[Héraclès]] remplie de vin pur{{Sfn|Faure|1985|p=137}}. Il ressent immédiatement une vive douleur le forçant à quitter la table{{Sfn|Battistini|2018|p=275}} et se met à délirer{{Sfn|Faure|1985|p=137}}. Le lendemain, Alexandre est victime d'une forte fièvre qui va durer jusqu'à sa mort. Les premiers jours, jusqu'au {{date-|4 juin}}, il continue à donner des ordres et à surveiller les préparatifs de son expédition en [[Arabie préislamique|Arabie]] ; mais, à partir du {{date-|5 juin}}, l'aggravation de son état l'en rend désormais incapable. Le {{date-|7 juin}}, il perd l'usage de la parole mais parvient à reconnaître ses officiers. Une terrible fièvre s'empare de lui dans la nuit du {{nobr|7 au}} {{date-|8 juin}}. Le {{date-|8 juin}}, les Macédoniens, le croyant mort, exigent de le voir et défilent devant le roi, sans armes, lequel salue silencieusement chaque homme{{Sfn|Battistini|2018|p=276}}. Alexandre meurt le {{date-|10 juin}} au soir à l'âge de {{unité|32|ans}}{{Sfn|Battistini|2018|p=276}}.

Le seul héritier légitime d'Alexandre est son demi-frère jugé déficient mental, [[Philippe III de Macédoine|Arrhidée]], le futur Philippe {{III}}, tandis que [[Roxane]] est enceinte de six mois du futur {{souverain2|Alexandre IV de Macédoine}}<ref>{{HPMH}}, {{p.|21}}</ref>. Selon [[Diodore de Sicile|Diodore]]<ref group=A>Diodore, {{XVII}}, 117.</ref>, lorsque Alexandre, agonisant, reçoit la question de [[Perdiccas (général)|Perdiccas]] : « À qui entends-tu léguer l'Empire ? », il lui aurait fait cette réponse : « Au plus fort (''tôi kratistôi'') ». La scène, réelle ou non, laisse en tout cas augurer les déchirements qui vont opposer ses principaux généraux, les [[Diadoque]]s, à propos de la [[Succession d'Alexandre le Grand|succession d'Alexandre]]. Perdiccas, [[Ptolémée Ier|Ptolémée]], [[Antigone le Borgne|Antigone]], [[Lysimaque]] [[Séleucos Ier|Séleucos]] et [[Cassandre (roi)|Cassandre]] notamment se livreront de nombreuses [[guerres des Diadoques|guerres]] pour le partage de l'empire. D'après les auteurs de la [[Vulgate d'Alexandre le Grand|Vulgate]]<ref group=A>Diodore, XVII, 117, 3 ; Quinte-Curce, X, 6, 16 ; et aussi Cornélius Népos, ''Eumène'', 2, 2.</ref>, Perdiccas, deuxième personnage de l'État depuis la mort d'[[Héphestion|Héphaistion]] et futur [[chiliarque]] de l'empire, aurait reçu des mains d'Alexandre l'anneau portant le sceau royal{{Sfn|Faure|1985|p=141}}.

==== Les causes possibles de la mort d'Alexandre ====

La plupart des historiens modernes, à la suite du récit des ''Éphémérides'' sur les derniers jours du roi, estiment qu'Alexandre serait mort d'une crise aiguë de [[paludisme]] (ou ''malaria tropica'')<ref name="FAURE140">{{Harvsp|Faure|1985|p=140}}.</ref> et que cette fièvre, contractée en explorant les marécages bordant l'[[Euphrate]], l'aurait miné plusieurs semaines comme en témoignent une soif persistante et une forme de torpeur<ref>[[Paul Goukowsky]], « notes complémentaires », {{p.|276}}, dans la traduction de [[Diodore de Sicile]], ''[[Bibliothèque historique]]'', {{XVII}}.</ref>. Ainsi comme nombre de Méditerranéens de son temps<ref group=N>Il convient de noter que [[Cratère (général)|Cratère]], rapatrié en [[Royaume de Macédoine|Macédoine]] avec les vétérans, semble souffrir du même mal : {{Harvsp|Faure|1985|p=140}}.</ref>, il aurait souffert de paludisme à ''[[plasmodium falciparum]]'', dont les symptômes ont été abondamment décrits par [[Hippocrate]]<ref name="FAURE530">{{Harvsp|Faure|1985|p=530}}.</ref>. Ce diagnostic est admis par [[Émile Littré]] en 1865 dans ''La vérité sur la mort d'Alexandre le Grand'' et par de nombreux chercheurs contemporains<ref>{{Ouvrage|auteur=Dr Pierre Rentchnick|titre=Ces malades qui font l'histoire|éditeur=Plon|année=1983|passage=chapitre 1}} ; {{Article|langue=en|auteur=D. Engels|titre=A note on Alexander's death|périodique=Classical Philology|date=1979|volume=73|pages=224-227}}.</ref>. Une autre hypothèse met en cause la [[fièvre typhoïde]] qui est aussi courante que le paludisme dans l'antique [[Babylonie tardive|Babylonie]]<ref>{{en}} Carlos G. Musso, « Alexander The Great: His Death Remains a Medical Mystery », ''Humane Medicine Health Care'', 2001.</ref>.

Une étude, menée en 2003 par deux docteurs en médecine, avance l'hypothèse qu'Alexandre serait mort de la [[fièvre du Nil occidental]]<ref>{{Article|langue=en|auteur=John S. Marr et Charles H. Calisher|titre=Alexander the Great and West Nile Virus Encephalitis|périodique=Historical Review|date=décembre 2003|volume=9|numéro=12|pages=1599-1603|doi=10.3201/eid0912.030288}}.</ref>{{,}}<ref>[https://www.gideononline.com/reviews/nature2003/ Helen Person, « West Nile Virus may have felled Alexander the Great », Nature, 2003].</ref>. Des historiens estiment que cette hypothèse est recevable{{Sfn|Battistini|2018|p=278}}. D'autres avancent qu'Alexandre aurait été victime d'une lésion interne grave causée par la perforation d'un [[Ulcère gastro-duodénal|ulcère gastrique]] ou une [[pancréatite aiguë]]<ref>{{Ouvrage|auteur1=[[Maurice Druon]] |titre= Alexandre le Grand ou le Roman d'un dieu |éditeur= Del Duca |année= 1958|passage=475}}.</ref>{{,}}<ref>{{Ouvrage |auteur1= [[Valerio Massimo Manfredi]] |titre= Le tombeau d'Alexandre le Grand |éditeur= JC Lattès |année= 2010}}.</ref>. Enfin, une dernière hypothèse évoque la possibilité d'une surconsommation d'[[hellébore]], une [[plante médicinale]]{{Sfn|Battistini|2018|p=278}}. Selon le médecin [[Philippe Charlier]], l'[[anatomopathologie|anatomo-pathologiste]] contemporain indiquerait : {{citation|Homme jeune, 32 ans, déplacé sur le plan géographique, mauvaise hygiène de vie sous-jacente, alcoolisme chronique, polyparasitose}}<ref>{{Article|langue=français|auteur1=Philippe Charlier|lien auteur1=Philippe Charlier|titre=La mort d'Alexandre, le grand débauché|périodique=dossier Pour la science|lien périodique=Pour la science|numéro=96|titre numéro=Alexandre le Grand, quand l'archéologie bouscule le mythe|date=août-septembre 2017|issn=|lire en ligne=http://www.pourlascience.fr/ewb_pages/a/article-la-mort-d-alexandre-le-grand-debauche-38553.php|consulté le=25 juillet 2017|passage=66}}.</ref>. Plus récemment (2018), la professeure de médecine néo-zélandaise Katherine Hall propose comme cause directe du décès une [[Neurologie|maladie neurologique]] [[Maladie auto-immune|auto-immune]], le [[syndrome de Guillain-Barré]]. Les symptômes concorderaient avec une variante du mal, peut-être liés à une attaque bactérienne du système digestif : fièvre, douleurs, paralysie, suivi d'une mort apparente (et ainsi d'une erreur de diagnostic<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|nom1=Futura|titre=Alexandre le Grand n’était peut-être pas mort !|url=https://www.futura-sciences.com/sciences/actualites/antiquite-alexandre-grand-netait-peut-etre-pas-mort-74827/|site=Futura|consulté le=2019-04-11}}.</ref>), ce qui expliquerait la conservation de son corps durant plusieurs jours<ref>{{Article|langue=|auteur1=|titre=Actus|sous-titre=une nouvelle théorie explique la mort d'Alexandre le Grand|périodique=[[Guerres & Histoire]]|numéro=48|éditeur=[[Arnoldo Mondadori Editore|Mondadori]]|date=avril 2019|issn=2115-967X|lire en ligne=|pages=14}}.</ref>{{,}}<ref>{{Lien web|langue=fr|nom1=Férard|prénom1=Emeline|titre=Le mystère de la mort d'Alexandre le Grand enfin résolu ?|url=https://www.geo.fr/histoire/le-mystere-de-la-mort-dalexandre-le-grand-enfin-resolu-194298|site=Geo.fr|date=2019-01-23|consulté le=2019-04-11}}.</ref>.

Une rumeur diffusée par [[Olympias]] à partir de [[317 av. J.-C.]] accuse d'empoisonnement les fils d'[[Antipater (général)|Antipater]], [[Cassandre (roi)|Cassandre]] et [[Iolas]], l'[[échanson]] du roi qui parait à ce titre être le suspect idéal{{Sfn|Battistini|2018|p=278}}. Cette rumeur, probablement relayée par [[Clitarque d'Alexandrie|Clitarque]]<ref name="GOUn277">[[Paul Goukowsky]], « notes complémentaires », {{p.|277}}, dans la traduction de [[Diodore de Sicile]], ''[[Bibliothèque historique]]'', {{XVII}}.</ref>, est évoquée par les auteurs de la ''[[Vulgate d'Alexandre le Grand|Vulgate]]'', même s'ils ne la cautionnent pas<ref group=A>Diodore, {{XVII}}, 118, 1-2 ; Quinte-Curce, {{X}}, 10, 14-18 ; Justin, {{XII}}, 13.</ref> ; elle est vivement contestée par [[Arrien]] et [[Plutarque]]<ref group=A>Arrien, ''Anabase'', {{VII}}, 27, 1-2 ; Plutarque, ''Alexandre'', 77, 1-3.</ref>. Une autre rumeur accuse [[Aristote]], désespéré par l'exécution de son neveu [[Callisthène]], d'avoir procuré à Antipater le poison, puisé à la source du [[Styx]]{{Sfn|Battistini|2018|p=278}}. Selon la reine-mère, Antipater aurait souhaité la mort d'Alexandre car il entend conserver la régence de [[Royaume de Macédoine|Macédoine]] qui doit échoir au fidèle [[Cratère (général)|Cratère]]. Antipater aurait donc confié le poison à Cassandre, qui lui-même l'aurait donné à son jeune frère, Iolas, pour la mêler à la coupe de vin d'Alexandre, avec la complicité de [[Médios de Larissa|Médios]] qui a organisé le dernier banquet du roi. On peut déjà objecter que Médios est dans le premier cercle des flatteurs du roi à la fin de son règne<ref group=A>Plutarque, ''Du flatteur et de l’ami'', 65 C-D.</ref>. Enfin cette rumeur a été propagée au moment où Olympias cherche à discréditer les [[Antipatrides]] dans le contexte des rivalités entre [[Diadoque]]s ; elle fait d'ailleurs profaner la tombe de Iolas, récemment mort{{Sfn|Battistini|2018|p=278}}. Selon le Pseudo-Plutarque, l'orateur athénien [[Hypéride]] aurait proposé le vote d'une récompense à Iolas en tant que meurtrier d'Alexandre<ref>Pseudo-Plutarque, ''Vie des dix orateurs''.</ref>. Mais cette mention, qui est en contradiction directe avec le récit de Plutarque dans la ''Vie d'Alexandre'', est incontestablement une invention postérieure. Finalement, cette hypothèse de l’empoisonnement rencontre peu d'écho chez les historiens contemporains<ref name="GOUn277"/>{{,}}<ref>À l'exception de : {{Article |langue= en |auteur1=Brian Bosworth |titre=The death of Alexander the Great : Rumour and propaganda |périodique=Classical Quarterly |numéro= 21 |date= 1971 |pages=112-136}}.</ref>.

==Death and succession==
{{Main|Death of Alexander the Great}}
[[File:Babylonian astronomical diary recording the death of Alexander the Great (British Museum).jpg|thumb|A [[Babylonian astronomical diary]] (c.&nbsp;323–322&nbsp;BC) recording the death of Alexander ([[British Museum]], London)]]
On either 10 or 11 June 323&nbsp;BC, Alexander died in the palace of [[Nebuchadnezzar II]], in [[Babylon]], at age 32.<ref name="Depuydt" /> There are two different versions of Alexander's death and details of the death differ slightly in each. [[Plutarch]]'s account is that roughly 14 days before his death, Alexander entertained admiral [[Nearchus]], and spent the night and next day drinking with [[Medius of Larissa]].<ref name="P75" /> He developed a fever, which worsened until he was unable to speak. The common soldiers, anxious about his health, were granted the right to file past him as he silently waved at them.{{Sfn |Wood|2001|pp= 2267–70}} In the second account, [[Diodorus Siculus|Diodorus]] recounts that Alexander was struck with pain after downing a large bowl of unmixed wine in honour of [[Heracles]], followed by 11 days of weakness; he did not develop a fever and died after some agony.<ref name="DSXVII117" /> [[Arrian]] also mentioned this as an alternative, but Plutarch specifically denied this claim.<ref name="P75" />

Given the propensity of the Macedonian aristocracy to assassination,{{sfn|Green|2007|pp= 1–2}} foul play featured in multiple accounts of his death. Diodorus, Plutarch, Arrian and [[Justin (historian)|Justin]] all mentioned the theory that Alexander was poisoned. Justin stated that Alexander was the victim of a poisoning conspiracy, Plutarch dismissed it as a fabrication,<ref name="PA77" /> while both Diodorus and Arrian noted that they mentioned it only for the sake of completeness.<ref name="DSXVII117" /><ref name="AVII27" /> The accounts were nevertheless fairly consistent in designating [[Antipater]], recently removed as Macedonian viceroy, and at odds with Olympias, as the head of the alleged plot. Perhaps taking his summons to Babylon as a death sentence,{{sfn|Green|2007|pp=23–24}} and having seen the fate of Parmenion and Philotas,<ref name="DSXVII118" /> Antipater purportedly arranged for Alexander to be poisoned by his son Iollas, who was Alexander's wine-pourer.<ref name="AVII27" /><ref name="DSXVII118" /> There was even a suggestion that Aristotle may have participated.<ref name="AVII27" />

The strongest argument against the poison theory is the fact that twelve days passed between the start of his illness and his death; such long-acting poisons were probably not available.{{Sfn |Lane Fox|2006|loc= chapter 32}} However, in a 2003 BBC documentary investigating the death of Alexander, Leo Schep from the New Zealand National Poisons Centre proposed that the plant white hellebore (''[[Veratrum album]]''), which was known in antiquity, may have been used to poison Alexander.<ref>{{cite news|date=16 October 2003 |url=http://www.royalsociety.org.nz/2003/10/16/alexander/ |title=NZ scientist's detective work may reveal how Alexander died |accessdate=15 January 2014 |location=Dunedin |work=The Royal Society of New Zealand |url-status = dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140116141707/http://www.royalsociety.org.nz/2003/10/16/alexander/ |archivedate=16 January 2014 }}</ref>{{Sfn |Cawthorne|2004|p= 138}}<ref>{{cite journal | last = Bursztajn | first = Harold J | title = Dead Men Talking | journal = Harvard Medical Alumni Bulletin | year = 2005 | issue = Spring | url= http://www.forensic-psych.com/articles/artDeadMenTalking.php | accessdate =16 December 2011}}</ref> In a 2014 manuscript in the journal ''[[Clinical Toxicology]]'', Schep suggested Alexander's wine was spiked with ''Veratrum album'', and that this would produce poisoning symptoms that match the course of events described in the ''[[Alexander Romance]]''.<ref name="schep">{{cite journal |vauthors=Schep LJ, Slaughter RJ, Vale JA, Wheatley P |title=Was the death of Alexander the Great due to poisoning? Was it Veratrum album? |journal=[[Clinical Toxicology]] |volume=52 |issue=1 |pages=72–77 |date=January 2014|pmid=24369045 |doi=10.3109/15563650.2013.870341|doi-access=free }}</ref> ''Veratrum album'' poisoning can have a prolonged course and it was suggested that if Alexander was poisoned, ''Veratrum album'' offers the most plausible cause.<ref name="schep" /><ref>{{cite news |last=Bennett-Smith |first=Meredith | date= 14 January 2014 | url = http://www.huffingtonpost.com/2014/01/13/alexander-the-great-poisoned-toxic-wine_n_4591553.html |title= Was Alexander The Great Poisoned By Toxic Wine? | accessdate=15 January 2014| location = | work=The Huffington Post}}</ref> Another poisoning explanation put forward in 2010 proposed that the circumstances of his death were compatible with poisoning by water of the river Styx (modern-day [[Mavroneri]] in Arcadia, Greece) that contained [[calicheamicin]], a dangerous compound produced by bacteria.<ref>{{cite news |last= Squires |first= Nick | date= 4 August 2010| url = https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/greece/7924855/Alexander-the-Great-poisoned-by-the-River-Styx.html |title= Alexander the Great poisoned by the River Styx| accessdate=12 December 2011| location = London | work=The Daily Telegraph}}</ref>

Several [[natural causes]] (diseases) have been suggested, including [[malaria]] and [[typhoid fever]]. A 1998 article in the ''[[New England Journal of Medicine]]'' attributed his death to typhoid fever complicated by [[bowel perforation]] and ascending [[paralysis]].<ref name="AMD" /> Another recent analysis suggested pyogenic (infectious) [[spondylitis]] or [[meningitis]].<ref name="ashrafian" /> Other illnesses fit the symptoms, including [[acute pancreatitis]] and [[West Nile virus]].<ref name="ref1" /><ref>{{cite journal | last= Sbarounis| first = CN | title=Did Alexander the Great die of acute pancreatitis? |journal= J Clin Gastroenterol |volume= 24 | pages = 294–96 |year=2007 |doi=10.1097/00004836-199706000-00031 |pmid=9252868 |issue= 4}}</ref> Natural-cause theories also tend to emphasize that Alexander's health may have been in general decline after years of heavy drinking and severe wounds. The anguish that Alexander felt after [[Hephaestion]]'s death may also have contributed to his declining health.<ref name="AMD" />

===After death===
{{see also|Tomb of Alexander the Great}}
Alexander's body was laid in a gold anthropoid [[sarcophagus]] that was filled with honey, which was in turn placed in a gold casket.<ref name="sarco1" /><ref>{{cite web|url = http://casswww.ucsd.edu/archive/personal/ron/CVNC/byline/bugs_96mar.html |date=Mar 1996 | title = Bayfront Byline Bug Walk |publisher = UCSD | accessdate= 25 March 2013}}</ref> According to Aelian, a seer called Aristander foretold that the land where Alexander was laid to rest "would be happy and unvanquishable forever".<ref name="Aelian" /> Perhaps more likely, the successors may have seen possession of the body as a symbol of legitimacy, since burying the prior king was a [[royal prerogative]].{{Sfn |Green|2007|p= 32}}

[[File:Mid-nineteenth century reconstruction of Alexander's catafalque based on the description by Diodorus.jpg|thumb|upright=1.25|left|19th-century depiction of Alexander's funeral procession, based on the description by [[Diodorus Siculus]]]]
While Alexander's funeral cortege was on its way to Macedon, Ptolemy seized it and took it temporarily to Memphis.<ref name="sarco1" /><ref name="Aelian" /> His successor, [[Ptolemy II Philadelphus]], transferred the sarcophagus to Alexandria, where it remained until at least [[late Antiquity]]. [[Ptolemy IX Lathyros]], one of Ptolemy's final successors, replaced Alexander's sarcophagus with a glass one so he could convert the original to coinage.<ref name="sarco2" /> The recent discovery of an [[Kasta Tomb|enormous tomb]] in northern Greece, at [[Amphipolis]], dating from the time of Alexander the Great<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-29239529|title=Greeks captivated by Alexander-era tomb at Amphipolis|newspaper=BBC News|date=22 September 2014|last1=Christides|first1=Giorgos}}</ref> has given rise to speculation that its original intent was to be the burial place of Alexander. This would fit with the intended destination of Alexander's funeral cortege. However, the memorial was found to be dedicated to the dearest friend of Alexander the Great, [[Hephaestion]].<ref>{{cite web|url=https://www.usnews.com/news/world/articles/2015/09/30/excavator-ancient-grave-in-greece-honored-alexanders-pal|title=Archaeologist claims opulent grave in Greece honored Alexander the Great's best friend|website=usnews.com|date=30 September 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://greece.greekreporter.com/2015/09/30/hephaestions-monogram-found-at-amphipolis-tomb/|title=Hephaestion’s Monogram Found at Amphipolis Tomb|website=Greek Reporter|date=30 September 2015}}</ref>

[[File:Alexander Sarcophagus Battle of Issus.jpg|thumb|Detail of Alexander on the [[Alexander Sarcophagus]]]]
[[Pompey]], [[Julius Caesar]] and [[Augustus]] all visited the tomb in Alexandria, where Augustus, allegedly, accidentally knocked the nose off. [[Caligula]] was said to have taken Alexander's breastplate from the tomb for his own use. Around AD&nbsp;200, Emperor [[Septimius Severus]] closed Alexander's tomb to the public. His son and successor, [[Caracalla]], a great admirer, visited the tomb during his own reign. After this, details on the fate of the tomb are hazy.<ref name="sarco2" />

The so-called "[[Alexander Sarcophagus]]", discovered near [[Sidon]] and now in the [[Istanbul Archaeology Museum]], is so named not because it was thought to have contained Alexander's remains, but because its bas-reliefs depict Alexander and his companions fighting the Persians and hunting. It was originally thought to have been the sarcophagus of [[Abdalonymus]] (died 311&nbsp;BC), the king of Sidon appointed by Alexander immediately following the [[battle of Issus]] in 331.<ref>{{harvnb|Studniczka|1894|pp=226ff}}</ref><ref>{{cite journal|last=Bieber|first= M |title=The Portraits of Alexander |journal=Greece & Rome |series=Second Series|year=1965 |pages=183–88|volume = 12 |issue= 2 |doi=10.1017/s0017383500015345}}</ref> However, more recently, it has been suggested that it may date from earlier than Abdalonymus' death.

[[Demades]] likened the Macedonian army, after the death of Alexander, to the blinded [[Cyclop]], due to the many random and disorderly movements that it made.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0045%3Achapter%3D1%3Asection%3D4 Plutarch, Galba, Gal.1.4 - EN]</ref><ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0116%3Achapter%3D1%3Asection%3D4 Plutarch, Galba, Gal.1.4 - GR]</ref><ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0191%3Achapter%3D27 Plutarch, Regum et imperatorum apophthegmata, Alexander]</ref> In addition, Leosthenes, also, likened the anarchy between the generals, after Alexander's death, to the blinded Cyclop "who after he had lost his eye went feeling and groping about with his hands before him, not knowing where to lay them".<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=urn:cts:greekLit:tlg0007.tlg087.perseus-grc1:2.4 Plutarch, De Alexandri magni fortuna aut virtute, 2.4]</ref>

===Division of the empire===
{{Main|Partition of Babylon|Diadochi}}
[[File:Diadochi EN.png|thumb|upright=1.25|Kingdoms of the [[Diadochi]] in 301&nbsp;BC: the [[Ptolemaic Kingdom]] (dark blue), the [[Seleucid Empire]] (yellow), [[Pergamon|Kingdom of Pergamon]] (orange), and [[Kingdom of Macedon]] (green). Also shown are the [[Roman Republic]] (light blue), the [[Carthaginian Empire|Carthaginian Republic]] (purple), and the [[Epirus (ancient state)|Kingdom of Epirus]] (red).]]

Alexander's death was so sudden that when reports of his death reached Greece, they were not immediately believed.<ref name="Roisman 2010 199" /> Alexander had no obvious or legitimate heir, his son Alexander IV by Roxane being born after Alexander's death.{{sfn|Green|2007|pp=24–26}} According to Diodorus, Alexander's companions asked him on his deathbed to whom he bequeathed his kingdom; his laconic reply was "tôi kratistôi"—"to the strongest".<ref name="DSXVII117" /> Another theory is that his successors willfully or erroneously misheard "tôi Kraterôi"—"to Craterus", the general leading his Macedonian troops home and newly entrusted with the regency of Macedonia.<ref name=Shipley>{{cite book|title=The Greek World After Alexander 323–30 BC|author= Graham Shipley| page= 40|url=https://books.google.com/books?id=sAoiAwAAQBAJ&pg=PA40 |isbn= 978-1-134-06531-8|date= 2014}}</ref>

Arrian and Plutarch claimed that Alexander was speechless by this point, implying that this was an apocryphal story.<ref>{{harvnb|Green|2007|p=20}}</ref> Diodorus, Curtius and Justin offered the more plausible story that Alexander passed his [[Seal (device)|signet ring]] to [[Perdiccas]], a bodyguard and leader of the companion cavalry, in front of witnesses, thereby nominating him.<ref name="DSXVII117" />{{sfn|Green|2007|pp=24–26}}

Perdiccas initially did not claim power, instead suggesting that Roxane's baby would be king, if male; with himself, [[Craterus]], Leonnatus, and Antipater as guardians. However, the infantry, under the command of [[Meleager (general)|Meleager]], rejected this arrangement since they had been excluded from the discussion. Instead, they supported Alexander's half-brother Philip Arrhidaeus. Eventually, the two sides reconciled, and after the birth of Alexander IV, he and Philip III were appointed joint kings, albeit in name only.{{sfn|Green|2007|pp=26–29}}

Dissension and rivalry soon afflicted the Macedonians, however. The satrapies handed out by Perdiccas at the [[Partition of Babylon]] became power bases each general used to bid for power. After the assassination of Perdiccas in 321&nbsp;BC, Macedonian unity collapsed, and 40&nbsp;years of war between "The Successors" (''Diadochi'') ensued before the Hellenistic world settled into four stable power blocs: [[Ptolemaic Kingdom|Ptolemaic]] Egypt, [[Seleucid Empire|Seleucid]] Mesopotamia and Central Asia, [[Attalid dynasty|Attalid]] Anatolia, and [[Antigonid dynasty|Antigonid]] Macedon. In the process, both Alexander IV and Philip III were murdered.{{sfn|Green|2007|pp=29–34}}

===Will===
[[File:Agathokles commemorative coin for Alexander the Great.jpg|thumb|Commemorative coin by [[Agathocles of Bactria]] (190–180 BC) for Alexander the Great]]
[[Diodorus Siculus|Diodorus]] stated that Alexander had given detailed written instructions to Craterus some time before his death.<ref name="DSXVIII4" /> Craterus started to carry out Alexander's commands, but the successors chose not to further implement them, on the grounds they were impractical and extravagant.<ref name="DSXVIII4" /> Nevertheless, Perdiccas read Alexander's [[Will and testament|will]] to his troops.<ref name="Roisman 2010 199" />

Alexander's will called for military expansion into the southern and western Mediterranean, monumental constructions, and the intermixing of Eastern and Western populations. It included:
* Construction of a monumental tomb for his father Philip, "to match the greatest of the [[Egyptian pyramids|pyramids of Egypt]]"<ref name="Roisman 2010 199" />
* Erection of great temples in [[Delos]], [[Delphi]], [[Dodona]], [[Dium]], [[Amphipolis]], and a monumental temple to [[Athena]] at [[Troy]]<ref name="Roisman 2010 199" />
* Conquest of Arabia and the entire Mediterranean basin<ref name="Roisman 2010 199" />
* Circumnavigation of Africa<ref name="Roisman 2010 199" />
* Development of cities and the "transplant of populations from Asia to Europe and in the opposite direction from Europe to Asia, in order to bring the largest continent to common unity and to friendship by means of intermarriage and family ties"<ref>{{harvnb|McKechnie|1989|p=54}}</ref>

== Tính cách ==
=== Phong cách dùng binh ===
[[Tập tin:Battle granicus.png|thumb|[[Trận sông Granicus]], năm 334 TCN]]
[[Tập tin:Battle issus decisive.png|thumb|[[Trận Issus]], năm 333 TCN]]
Alexandros đã có được ngoại hiệu "Đại đế" là nhờ tới những chiến tích vô tiền khoáng hậu của mình trong vai trò là một nhà chỉ huy quân sự. Trong sự nghiệp của mình, Alexandros Đại đế chưa từng thua trận nào, dù ông thường bị quân địch áp đảo.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=192}} Điều đều nhờ vào khả năng phán đoán tình thế, cách sử dụng địa hình, chiến thuật phalanx và kỵ binh, chiến lược táo bạo và đặc biệt là nhờ vào lòng trung thành mãnh liệt của người lính phục vụ ông.<ref name="Roisman 2010 193">{{harvnb|Roisman|Worthington|2010|p=193}}, {{harvnb|Morkot|1996|p=110}}</ref> [[Đội hình phalanx|Đội hình Phalanx]] của người Macedonia, được trang bị loại giáo [[sarissa]], dài tới {{convert |6|m|ft}}, đã được cha của ông là Philippos II phát triển và hoàn thiện thông qua huấn luyện nghiêm ngặt, và Alexandros đã sử dụng tốc độ và khả năng cơ động của nó để có thể giành được ưu thế trước một đội quân Ba Tư tuy đông, nhưng tạp nham.{{sfn|Morkot|1996|p=110}} Alexandros cũng nhận ra khả năng mất đoàn kết giữa quân đội đa dạng của mình, nơi mà nhiều ngôn ngữ và vũ khí khác nhau được sử dụng. Ông đã khắc phục điều này bằng cách đích thân tham gia vào trận chiến,{{sfn|Morkot|1996|p=121}} theo cách của một vị vua người Macedonia.<ref name="Roisman 2010 193"/>

Trong trận chiến đầu tiên của mình ở châu Á tại Granicus, Alexandros chỉ sử dụng một phần nhỏ binh lực của mình{{citation needed|reason=Plutarch and Polybios, citing earlier writers, give the strength as ranging from 30k foot and 4k horse to 43k foot and 5,500 horse|date=March 2014}} có lẽ là khoảng 13,000 bộ binh cùng với 5,000 kỵ binh để chống lại một đạo quân Ba Tư đông hơn gồm 40,000 người. Alexandros bố trí đội hình phalanx ở trung tâm và kỵ binh cùng cung thủ ở hai bên cánh, điều này là để cho thế trận của ông dài ngang bằng với thế trận của kỵ binh Ba Tư, nó dài khoảng {{convert|3|km|2|abbr=on}}. Ngược lại, bộ binh của người Ba Tư lại đóng quân phía sau kỵ binh của họ. Điều này giúp cho Alexandros không bị đánh tạt sườn trong khi đội hình phalanx của ông với những ngọn giáo dài có được một lợi thế đáng kể trước [[loan đao]] và những [[ngọn lao]] của người Ba Tư. Trong trận đánh này, người Macedonia chỉ chịu tổn thất không đáng kể so với của người Ba Tư.{{sfn|Morkot|1996|p=122}}

Ở cuộc chạm trán đầu tiên với Darius tại Issus vào năm 333&nbsp;TCN, ông cũng đã bố trí giống như vậy và một lần nữa đội hình phalanx ở trung tâm đã kết thúc trận đánh.{{sfn|Morkot|1996|p=122}} Đích thân Alexandros đã chỉ huy cuộc đột kích ở trung tâm và đánh tan đạo quân đối phương.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=193}} Tại trận chiến quyết định cuối cùng với Darius ở Gaugamela, Darius đã trang bị cho những cỗ chiến xa của ông ta với những lưỡi hái gắn vào bánh xe để nhằm phá vỡ đội hình phalanx và trang bị giáo cho kỵ binh của mình. Alexandros đã bố trí một đội hình phalanx kép với khu trung quân tiến theo hình nghiêng, họ tách ra khi các chiến xa đi qua và sau đó tập hợp lại. Ý tưởng này đã thành công và phá vỡ trung quân của Darius, điều này khiến cho ông ta phải bỏ chạy một lần nữa.{{sfn|Morkot|1996|p=122}}

Khi phải đối mặt với những kẻ thù sử dụng các cách thức chiến đấu khác lạ chẳng hạn như là ở Trung Á và Ấn Độ, Alexandros đã điều chỉnh quân đội của mình để thích nghi với phong cách chiến đấu của kẻ thù. Theo đó, ở [[Bactria]] và [[Sogdiana]], Alexandros đã sử dụng lính phóng lao và cung thủ của mình ngăn chặn thành công đối phương đánh tạt sườn trong khi đang tập trung kỵ binh ở trung tâm.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=193}} Ở Ấn Độ, khi đối mặt với quân đoàn voi của Porus, người Macedonia đã khai thông hàng ngũ của họ rồi vây những con voi lại và sử dụng các ngọn giáo sarissa để tấn công ngược lên và đánh bật những người điều khiển voi.<ref name = "Roisman 2010 194" />

===Ngoại hình===
Sử gia người Hy Lạp [[Plutarchus]] ({{circa|45|120&nbsp;CN}}) miêu tả diện mạo của Alexandros như sau:

{{quote|Dáng vẻ bên ngoài của Alexandros được thể hiện rõ nhất thông qua những bức tượng của ngài do Lysippos tạo nên, và đó là bởi vì chỉ có người nghệ sĩ này mới đủ khiến cho chính bản thân Alexandros thấy rằng là người thích hợp để cho ngài làm mẫu. Về phần những nét riêng biệt mà vốn được nhiều người kế tục và những người bạn của ngài sau đó cố gắng bắt chước, cụ thể là dáng vẻ của phần cổ mà có xu hướng hơi cong về bên trái, và ánh mắt đầy xúc cảm của ngài, người nghệ sĩ này đã quan sát chính xác. Tuy nhiên, khi Apelles vẽ ngài theo kiểu người cầm sấm sét, không những không mô phỏng lại được nước da của ngài mà còn khiến cho nó trở nên quá tối và u ám. Ngược lại theo như họ kể thì ngài có một làn da trắng, và làn da trắng của ngài đã trở thành màu đỏ ửng đặc biệt là trên ngực của ngài, và ở trên mặt của ngài. Ngoài ra, có một hương thơm rất dễ chịu tỏa ra từ làn da của ngài và có một mùi thơm quanh miệng và toàn bộ da thịt của ngài, do đó áo quần của ngài đầy ắp nó, chúng ta đã đọc điều này trong ''Hồi ức của Aristoxenos'' {{Sfn |Plutarch|1919|loc = [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0243:chapter=4&highlight=lysippus IV, 1]}}}}

Sử gia người Hy Lạp [[Arrianus]] (Lucius Flavius Arrianus 'Xenophon' {{circa| 86|160&nbsp;CN}}) đã miêu tả Alexandros như sau:

{{quote | Vị chỉ huy tráng kiện, đẹp trai với một con mắt đen như bóng đêm và một con mắt xanh như bầu trời.<ref>{{chú thích web | url=http://free-history-dictionary-books-hotels-health-maps.mithec.com/eng/alexander_the_great.html | work = Mithec | title = Alexander the Great}}</ref><ref>{{chú thích web|url=http://www.bpatc.org.bd/elibrary/files/1271169473ALEXANDERTHEGREAT.pdf |title=Alexander the Great |first=John J |last=Popovic |url-status = dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130730185533/http://www.bpatc.org.bd/elibrary/files/1271169473ALEXANDERTHEGREAT.pdf |archivedate=ngày 30 tháng 7 năm 2013 }}</ref>}}

Tác phẩm nửa thật nửa truyền thuyết ''[[Alexandros truyền kỳ]]'' cũng gợi ý rằng Alexandros bị chứng [[Loạn sắc tố mống mắt]]: một mắt có màu đen và mắt kia màu nhạt.{{Sfn |Grafton|2010|p= 27}}

Sử gia người Anh [[Peter Green (sử gia)|Peter Green]] đã miêu tả về diện mạo của Alexandros dựa trên quan sát của ông đối với các bức tượng và một số tác phẩm cổ đại:

{{quote | Về mặt thể chất, Alexandros không quá lôi cuốn. Ngay cả theo những tiêu chuẩn của người Macedonia thì ông ta rất là thấp, dẫu cho chắc nịch và mạnh mẽ. Râu của ông ít ỏi, và ông đã làm cho mình nổi bật lên trước các nam tước người Macedonia rậm râu của mình bằng cách cạo râu sạch sẽ. Cổ của ông đã bị vẹo ở một mức độ nào đó, để ông giống như đang ngước lên. Mắt của ông (một xanh, một nâu) biểu lộ một sự long lanh, mang nét nữ tính. Ông có một [[vẻ ngoài cao quý]] và một giọng nói khó nghe.{{sfn|Green|2007|pp= 15–16}} }}

Nhà sử học và [[Ai Cập học]] [[Joann Fletcher]] nói rằng vị vua [[Macedonia]] Alexandros Đại đế có mái tóc vàng.{{sfn|Fletcher|2008|pp=87, 246–247, see image plates and captions}}

=== Nhân cách ===
[[Tập tin:Lion hunt mosaic from Pella.jpg|thumb|upright=1.25|Chi tiết Alexandros (trái), vận y phục ''[[kausia]]'' đang chọi một con [[sư tử châu Á]] bên cạnh người bạn [[Craterus]]; tranh khảm cuối thế kỷ 4 TCN,<ref>[[Olga Palagia]] (2000). "Hephaestion's Pyre and the Royal Hunt of Alexander," in A.B. Bosworth and E.J. Baynham (eds), ''Alexander the Great in Fact and Fiction''. Oxford & New York: Oxford University Press. {{ISBN|978-0-19-815287-3}}, p. 185.</ref> Bảo tàng [[Pella]]]]
Cha mẹ của Alexandros có tác động rất lớn đối với con người Alexandros, khi chính họ đã tạo nên một số đặc điểm tính cách mạnh mẽ nhất của ông. Olympias có tham vọng rất lớn, bà luôn khuyến khích Alexandros tin rằng, vận mệnh của ông chính là chinh phục đế quốc Ba Tư.{{sfn|Green|2007|pp=15–16}} Ảnh hưởng của Olympias đã truyền cho con trai bà ý thức về vận mệnh,{{sfn|Green|2007|p=4}} và Plutarchus đã cho biết tham vọng của Alexandros đã "giữ cho tâm hồn của ông nghiêm trang và cao thượng qua năm tháng như thế nào".<ref name="PA4" /> Tuy nhiên, người truyền cảm hứng và có ảnh hưởng nhất đối với Alexandros chính là cha của ông. Alexandros đã từng dõi theo cha mình thân chinh ra trận hàng năm, giành hết chiến thắng này đến chiến thắng mà chẳng hề để tâm đến những vết thương thể xác.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=190}} Mối quan hệ giữa ông và phụ vương đã tôi luyện khía cạnh đua tranh trong tính cách của ông. Alexandros luôn muốn vượt trội hơn cha mình, một điều được thể hiện thông qua cách hành xử liều lĩnh của ông trên chiến trận.{{sfn|Green|2007|pp=15–16}} Trong khi Alexandros lo lắng rằng phụ vương sẽ chẳng chừa cho mình "thành tựu to lớn và rực rỡ nào để thể hiện với thế giới",<ref name="PA5" /> ông cũng thường hạ thấp những thành tựu mà Philippos II đã đạt được trước những bằng hữu của mình.{{sfn|Green|2007|pp=15–16}}

Theo Plutarchus, một số đặc điểm của Alexandros có thể kể đến là tính khí bạo lực và bản tính hấp tấp, bốc đồng<ref name="AVII29" /> mà chắc chắn đã góp phần giúp Alexandros đưa ra một vài quyết định của mình.{{sfn|Green|2007|pp=15–16}} Dù Alexandros là con người bướng bỉnh và không chấp hành tốt những mệnh lệnh từ cha, nhưng ông vẫn cởi mở để tranh luận.<ref name="PA7" /> Ông còn sở hữu một một khía cạnh điềm tĩnh hơn – nhạy bén, logic và thận trọng. Ông khát khao trau dồi kiến thức, yêu thích triết học và là một người ham đọc sách.<ref name="PA8" /> Điều này rõ ràng xuất phát một phần từ sự dạy dỗ của Aristoteles; Alexandros là một con người thông minh và học hỏi nhanh.{{sfn|Green|2007|pp=15–16}} Khía cạnh thông minh và sáng suốt của ông đã được thể hiện qua khả năng và sự thành công với tư cách là một vị tướng.<ref name="AVII29" /> Ông đã rất kiềm chế những ham muốn bản thân, trái ngược với sự thiếu tự chủ với rượu.<ref name="AVII28">{{harvnb | Arrian|1976|loc=VII, 28}}</ref>
[[File:Alexander the Great, from Alexandria, Egypt, 3rd cent. BCE, Ny Carlsberg Glyptotek, Copenhagen (5) (36375553176).jpg|thumb|left|upright|Một bản sao chép thời La Mã của một bức tượng bán thân Hy Lạp gốc từ thế kỷ 3 TCN mô tả Alexandros Đại đế, [[Ny Carlsberg Glyptotek]], Copenhagen]]
Alexandros là một con người uyên bác và bảo trợ cả nghệ thuật lẫn khoa học.<ref name="PA4" /><ref name="PA8" /> Tuy nhiên, không giống như cha, ông lại không mấy quan tâm đến thể thao hay những trò chơi Olympic mà thay vào đó chỉ tìm kiếm những lý tưởng của Homeros về danh dự ''(timê)'' và sự vinh quang ''(kudos)''.<ref>{{harvnb|Roisman|Worthington|2010|p=190}}, {{harvnb|Green|2007|p=4}}</ref> Ông là một con người sở hữu sức hút mãnh liệt bên cạnh một nhân cách mạnh mẽ, những đặc điểm đã khiến ông trở thành một nhà lãnh đạo vĩ đại.{{sfn|Green|2007|pp=24–26}}<ref name="AVII29" /> Những khả năng độc nhất vô nhị của Alexandros đã được chứng minh thêm một lần nữa khi không có bất kỳ ai trong số các tướng lĩnh của ông có thể thống nhất Macedonia và duy trì được đế quốc sau cái chết của ông – chỉ Alexandros mới đủ khả năng làm được như thế.{{sfn|Green|2007|pp=24–26}}

Trong những năm cuối đời, và đặc biệt là sau cái chết của Hephaestion, Alexandros bắt đầu có dấu hiệu mắc chứng [[rối loạn nhân mãn]] và [[Hoang tưởng ảo giác|hoang tưởng]].{{sfn|Green|2007|pp=23–24}} Những thành tựu phi thường mà ông đã đạt được, kết hợp với ý thức khôn tả dành cho vận mệnh và sự nịnh nọt từ những người chiến hữu, có thể đã kết hợp lại với nhau để tạo nên những hệ quả này.{{sfn|Green|2007|pp=20–21}} Những ảo tưởng vĩ cuồng có thể dễ dàng nhận ra thông qua ý nguyện và khát vọng được chinh phục thế giới.{{sfn|Green|2007|pp=23–24}} Ông được nhiều nguồn khác nhau mô tả là có ''tham vọng vô biên'',<ref>M Wood (edited by T Gergel) – [https://books.google.com/books?id=5kxoAAAAMAAJ Alexander: Selected Texts from Arrian, Curtius and Plutarch] Penguin, 2004 {{ISBN|0-14-101312-5}} [Retrieved 8 April 2015]</ref><ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=TUqQbemlo80C&pg=PA7 |page=7 |title=Medieval French Alexander, the |isbn=9780791488324 |last1=Maddox |first1=Donald |last2=Sturm-Maddox |first2=Sara |date=February 2012 }}</ref> một tính ngữ mà ý nghĩa của nó đã trở thành một khuôn sáo lịch sử.<ref>G Highet<!-- taught classics at Oxford University until 1938; in 1950 he was appointed Anthon Professor of the Latin Language and Literature at Columbia University --> – [https://books.google.com/books?id=KRbBTeM9M2oC&pg=PA68 The Classical Tradition: Greek and Roman Influences on Western Literature: Greek and Roman Influences on Western Literature], Oxford University Press, 31 December 1949 p. 68 [Retrieved 2015-04-08] (ed. c.f. – [http://www.merriam-webster.com/dictionary/clich%C3%A9 Merriam-webster.com])</ref><ref>Merriam-Webster [http://www.merriam-webster.com/dictionary/epithet – epithet] [Retrieved 8 April 2015]</ref>

Ông dường như đã tin rằng mình là một vị thần, hoặc ít nhất là đã tìm cách tự phong mình làm thần.{{sfn|Green|2007|pp=23–24}} Olympias luôn khẳng định với con trai của mình rằng cậu chính là một người con trai của [[thần Zeus]],<ref name="PA3" /> một giả thuyết mà dường như Alexandros đã tự mình kiểm chứng thông qua lời tiên tri của [[Amun]] ở [[Siwa]].<ref name="P27" /> Ông bắt đầu tự nhận mình là con trai của [[Zeus-Ammon]].<ref name="P27" /> Alexandros đã tiếp nhận các yếu tố trong trang phục và phong tục của người Ba Tư tại triều đình của mình, đặc biệt là ''[[proskynesis]]'', một tập tục mà người Macedonia không chấp nhận và miễn cưỡng thực hiện.<ref name="AVII11" /> Hành vi này của ông đã khiến nhiều đồng hương của ông mất thiện cảm.<ref name="PA45" /> Tuy nhiên, Alexandros cũng là một nhà cai trị thực dụng, người hiểu rõ những khó khăn khi cai trị các dân tộc khác biệt về văn hóa, nhiều người trong số họ sống trong các vương quốc mà nhà vua được coi là thần thánh.<ref>{{harvnb|Morkot|1996|p=111}}, {{harvnb|Roisman|Worthington|2010|p=195}}</ref> Do đó, thay vì mắc chứng vĩ cuồng, những hành động của Alexandros có thể đơn giản là một nỗ lực thiết thực nhằm củng cố quyền thống trị và duy trì đế quốc.<ref>{{harvnb|Morkot|1996|p=121}}, {{harvnb|Roisman|Worthington|2010|p=195}}</ref>
{{clear}}
=== Quan hệ cá nhân ===
{{Main |Quan hệ cá nhân của Alexandros Đại đế}}
[[File:Mosaica.jpg|thumb|Một bức bích họa tại [[Pompeii]], miêu tả lễ kết hôn giữa Alexandros và [[Barsine]] ([[Stateira II|Stateira]]) năm 324 TCN; cặp đôi này dường như vận trang phục của [[Ares]] và [[Aphrodite]].]]
Alexandros kết hôn tổng cộng ba lần: với [[Roxana]], con gái của nhà quý tộc [[Sogdia|người Sogdia]] [[Oxyartes]] xứ [[Bactria]],<ref>Ahmed, S. Z. (2004), ''Chaghatai: the Fabulous Cities and People of the Silk Road'', West Conshokoken: Infinity Publishing, p. 61.</ref><ref>Strachan, Edward and Roy Bolton (2008), ''Russia and Europe in the Nineteenth Century'', London: Sphinx Fine Art, p. 87, {{ISBN|978-1-907200-02-1}}.</ref><ref>Livius.org. "[https://www.livius.org/articles/person/roxane/ Roxane]." ''Articles on Ancient History''. Retrieved on 30 August 2016.</ref> vì tình yêu;{{Sfn | Plutarch |1919|loc= [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0243%3Achapter%3D47 LXVII, 1]}}  và với các công chúa Ba Tư [[Stateira II]] và [[Parysatis II]], trong đó Stateira là con gái của [[Darius III]] còn Parysatis là con gái của [[Artaxerxes III]], vì lý do chính trị.<ref name="Carney">{{citation |last=Carney |first=Elizabeth Donnelly |title=Women and Monarchy in Macedonia |date=2000 |publisher=University of Oklahoma Press |location=Norman, OK |isbn=978-0-8061-3212-9}}</ref>{{Sfn |Plutarch|1936|loc= [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Fortuna_Alexandri*/2.html II, 6]}} Ông có lẽ có hai người con trai, [[Alexandros IV của Macedonia]] do Roxana sinh ra và người thứ hai có thể là [[Herakles của Macedonia]] với một tình nhân tên là Barsine. Ông cũng đã mất một đứa con khi Roxana bị sảy thai ở [[Babylon]].<ref>{{cite web|url=https://www.livius.org/aj-al/alexander01/alexander_iv.html|title=Alexander IV | publisher = Livius |accessdate=13 December 2009}}</ref>{{sfn|Renault|2001|p=100}}

Alexandros cũng có mối quan hệ thân thiết với người bằng hữu, người chỉ huy đội kị binh (''chiliarchos'') và là người bạn từ thời thơ ấu của ông, [[Hephaestion]], con trai của một quý tộc Macedonia.<ref name="AVII14" />{{sfn|Green|2007|pp=15–16}}<ref name="DSXVII114" /> Cái chết của Hephaestion đã làm Alexandros suy sụp.<ref name="AVII14" /><ref name="P72" />  Sự kiện này có thể đã góp phần khiến cho sức khỏe của Alexandros ngày một suy yếu và khiến ông rơi vào tình trạng suy sụp tinh thần trong những ngày tháng cuối đời.{{sfn|Green|2007|pp=23–24}}<ref name="AMD" />

Khuynh hướng tình dục của Alexandros luôn là chủ đề của những suy đoán và tranh cãi trong thời hiện đại.{{sfn  |Ogden |2009 |p=204}} Nhà văn thời La Mã [[Athenaeus]], dựa trên một người đương thời của Alexandros là học giả [[Dicaearchus]], đã nói rằng nhà vua "khá hứng thú với con trai" và rằng Alexandros đã ôm hôn thái giám [[Bagoas]] của mình ở giữa chốn đông người.<ref>{{cite book|title=Homosexuality in Greece and Rome: A Sourcebook of Basic Documents|url=https://archive.org/details/homosexualitygre00hubb|editor=Thomas K. Hubbard|year=2003|isbn=978-0520234307|publisher=University of California Press|page=[https://archive.org/details/homosexualitygre00hubb/page/n97 79]}}</ref> Tình tiết này cũng đã được Plutarchus đề cập tới, nhiều khả năng cũng được dựa trên thông tin từ Dicaearchus. Một số nhà sử học đã đặt nghi vấn về khẳng định về mối quan hệ đồng tính giữa hai con người này. Sử gia [[Robin Lane Fox]] viết rằng tuy "những lượm lặt gần đây nhất cho khẳng định rằng vua Alexandros Đại Đế có mối quan hệ yêu đương với Hephaiston", không có văn kiện lịch sử đương thời nào nói về vấn đề này. Tuy nhiên, Fox nói thêm, "sự thực là tình bạn của hai người đàn ông này sâu sắc và thân thiết một cách khác thường.{{sfn|Fox|2006|pp=261}} Ngoài ra, cặp đôi này thường được so sánh với [[Achilles]] và [[Patroclus]], cặp đôi được tô vẽ như một cặp vợ chồng trong văn hóa [[Hy Lạp cổ điển]]. [[Aelianus]] viết về chuyến thăm của Alexandros tới [[thành Troia]], nơi "Alexandros đặt vòng hoa trên mộ Achilles, còn Hephaestion [đặt vòng hoa] lên [mộ] Patroclus, điều sau ám chỉ ông là [[eromenos]] ["người tình"] của Alexandros, như Patroclus đối với Achilles vậy."<ref name="AelXII7" /> Fox không tin rằng mối quan hệ tình dục giữa Alexandros với Hephaestion chỉ dừng lại ở thời còn trẻ, mà mối quan hệ này còn được tiếp tục đến tuổi trưởng thành. Đây là một điều đi ngược lại các chuẩn mực xã hội, ít nhất là của một số thành phố Hy Lạp như Athena chẳng hạn.<ref>{{cite book|author=Marilyn Skinner|title=Sexuality in Greek and Roman Culture (Ancient Cultures), 2nd edition|publisher=Wiley-Blackwell|isbn=978-1-4443-4986-3|page=190|year=2013}}</ref>{{sfn |Sacks |1995 |p=16}} Tuy nhiên một số nhà nghiên cứu hiện đại cũng đã đề xuất một cách không dứt khoát rằng tại Macedonia (hay ít nhất là tại triều đình Macedonia), người ta có thể đã khoan dung hơn với đồng tính luyến ái giữa những người trưởng thành.<ref>{{cite book|editor-last=Hubbard|editor-first=Thomas|title=A Companion to Greek and Roman Sexualities|date=2014|publisher=Blackwell Publishing Ltd|isbn=978-1-4051-9572-0|page=143|chapter=Chapter 8: Peer Homosexuality|author=Thomas Hubbard}}</ref>

Nhà nghiên cứu Green cho rằng, có rất ít bằng chứng trong các nguồn tư liệu cổ xưa cho thấy Alexandros có nhiều ham muốn xác thịt với phụ nữ; ông đã không sinh một người nối dõi cho tới gần cuối đời.{{sfn |Green |2007 |pp=15–16}} Tuy nhiên, nhà nghiên cứu Ogden lại tính toán rằng Alexandros, người đã làm những bạn đời của mình có mang ba lần trong 8 năm, có thành tích giường chiếu cao hơn so với người cha khi hai người ở cùng độ tuổi với nhau.{{sfn |Ogden |2009 |p=208 |ps=...&nbsp;three attested pregnancies in eight years produces an attested impregnation rate of one every 2.7&nbsp;years, which is actually superior to that of his father.}} Hai trong số lần sinh nở này - của Stateira và Barsine - vẫn còn mập mờ về tính hợp pháp.<ref>{{cite book|title=The Nature of Alexander|author=[[Mary Renault]]|quote=No record at all exists of such a woman [ie, Barsine] accompanying his march; nor of any claim by her, or her powerful kin, that she had borne him offspring. Yet twelve years after his death a boy was produced, seventeen years old, born therefore five years after Damascus, her alleged son "brought up in Pergamon"; a claimant and shortlived pawn in the succession wars, chosen probably for a physical resemblance to Alexander. That he actually did marry another Barsine must have helped both to launch and preserve the story; but no source reports any notice whatever taken by him of a child who, Roxane's being posthumous, would have been during his lifetime his only son, by a near-royal mother. In a man who named cities after his horse and dog, this strains credulity.|page=110|year=1979|publisher=Pantheon|isbn=978-0394738253}}</ref>

Theo [[Diodorus Siculus]], Alexandros đã xây dưng một hậu cung theo phong cách của các vị vua Ba Tư, nhưng ông sử dụng nó không thường xuyên,<ref name="DSXVII77" /> tỏ ra rất biết kiềm chế những "khoái lạc thể xác".<ref name="AVII28" /> Tuy nhiên, Plutarchus đã mô tả cách Alexandros yêu say đắm Roxana, tán dương việc ông đã lấy bà làm vợ mà không đối xử bạo lực với bà.{{Sfn | Plutarch| 1936 |url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Fortuna_Alexandri*/2.html |author=Plutarch |title=Moralia |id=I, 11 |publisher=University of Chicago}} Green cho rằng, trong bối cảnh giai đoạn này, Alexandros đã hình thành tình bạn khá bền chặt với phụ nữ, bao gồm với nghĩa mẫu [[Ada xứ Caria]], và thậm chí với cả thái hậu [[Sisygambis]], mẹ của Darius, người được cho là đã chết vì đau buồn sau khi nghe tin Alexandros qua đời.{{sfn|Green|2007|pp=15–16}}

==Chiến tích==
{| class="wikitable sortable plainrowheaders" style="width:100%; font-size:90%; margin:1em auto 1em auto;"
|-
! style="width:125px;"|Ngày
! style="width:145px;"|Cuộc chiến
! style="width:auto;"|Trận đánh
! style="width:115px;"|Đối thủ
!width="45"|Loại hình
! style="width:120px;"|Địa điểm (ngày nay)
!width="95"|Chức vị
!width="65"|Kết quả
|-
!scope="row"|<span style="display:none">338-08-02</span> 2 tháng 8 năm 338 TCN
|style="background:#ACBECF"|Các cuộc chiến thời Philippos II
|<span style="display:none">Chaeronea</span> [[Trận Chaeronea (338 TCN)|Trận Chaeronea]]
|<span style="display:none">.</span>[[Thebes, Hy Lạp|Thebes]], [[Athens]]
|Trận đánh
|[[Hy Lạp]]
|[[Hoàng tử]]
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">335</span> 335 TCN
|style="background:#ACBECF"|[[Chiến dịch Balkan của Alexandros|Chiến dịch Balkan]]
|<span style="display:none">Núi Haemus</span> Trận núi Haemus
|<span style="display:none">.</span>[[Getae]], [[Người Thracia]]
|Trận đánh
| [[Bulgaria]]
|[[Quốc vương]]
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">335-12</span> Tháng 12 năm 335 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Balkan
|<span style="display:none">Pelium</span> [[Cuộc vây hãm Pelium]]
|<span style="display:none">.</span>[[Người Illyria]]
|Bao vây
|[[Albania]]
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">335-12</span> Tháng 12 năm 335 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Balkan
|<span style="display:none">Pelium</span> [[Trận Thebes]]
|<span style="display:none">.</span>[[Thebes]]
|Trận đánh
|Hy Lạp
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">334-05</span> Tháng 5 năm 334 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Granicus</span> [[Trận Granicus]]
|<span style="display:none">.</span>[[Đế quốc Achaemenes]]
|Trận đánh
| [[Thổ Nhĩ Kỳ]]
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">334</span> 334 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Miletus</span> [[Cuộc vây hãm Miletus]]
|<span style="display:none">.</span>[[Đế quốc Achaemenes]], [[Milesians (người Hy Lạp)|Milesians]]
|Bao vây
| Thổ Nhĩ Kỳ
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">334</span> 334 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Halicarnassus</span> [[Cuộc vây hãm Halicarnassus]]
|<span style="display:none">.</span>[[Đế quốc Achaemenes]]
|Bao vây
|Thổ Nhĩ Kỳ
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">333-11-05</span> 5 tháng 11 năm 333 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Issus</span> [[Trận Issus]]
|<span style="display:none">.</span>[[Đế quốc Achaemenes]]
|Trận đánh
| Thổ Nhĩ Kỳ
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">332</span> Tháng 1–Tháng 7 năm 332 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Tyre</span> [[Cuộc vây hãm Tyre (332 TCN)|Cuộc vây hãm Tyre]]
|<span style="display:none">.</span>[[Đế quốc Achaemenes]], [[Tyros]]
|Bao vây
| [[Liban]]
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">332-10</span> Tháng 10 năm 332 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Tyre</span> [[Cuộc vây hãm Gaza]]
|<span style="display:none">.</span>[[Đế quốc Achaemenes]]
|Bao vây
| [[Palestine (khu vực)|Palestine]]
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">331-10-01</span> 1 tháng 10 năm 331 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Gaugamela</span> [[Trận Gaugamela]]
|<span style="display:none">.</span>[[Đế quốc Achaemenes]]
|Trận đánh
| [[Iraq]]
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">331-12</span> Tháng 12 năm 331 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Uxian Defile</span> [[Trận hẻm núi Uxii]]
|<span style="display:none">.</span>[[Uxii]]
|Trận đánh
| [[Iran]]
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">330-01-20</span> 20 tháng 1 năm 330 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Persian Gate</span> [[Trận cổng Ba Tư]]
|<span style="display:none">.</span>[[Đế quốc Achaemenes]]
|Trận đánh
| Iran
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">329</span> 329 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Cyropolis</span> [[Cuộc vây hãm Cyropolis]]
|<span style="display:none">.</span>[[Sogdians]]
|Bao vây
| [[Turkmenistan]]
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">329-10</span> Tháng 10 năm 329 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Jaxartes</span> [[Trận Jaxartes]]
|<span style="display:none">.</span>[[Scythians]]
|Trận đánh
| [[Uzbekistan]]
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">327</span> 327 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ba Tư
|<span style="display:none">Sogdian Rock</span> [[Sogdian Rock|Cuộc vây hãm the Sogdian Rock]]
|<span style="display:none">.</span>[[Sogdians]]
|Bao vây
| Uzbekistan
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">327</span> Tháng 5 năm 327 – Tháng 3 năm 326 TCN
|style="background:#ACBECF"|[[Chiến dịch Ấn Độ của Alexandros Đại đế|Chiến dịch Ấn Độ]]
|<span style="display:none">Cophen</span> [[Chiến dịch Cophen]]
|<span style="display:none">.</span>[[Aspasians]]
|Expedition
| [[Afghanistan]] và [[Pakistan]]
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">326-04</span> Tháng 4 năm 326 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ấn Độ
|<span style="display:none">Aornos</span> [[Aornos|Cuộc vây hãm Aornos]]
|<span style="display:none">.</span>[[Aśvaka]]
|Bao vây
| Pakistan
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">326-05</span> Tháng 5 năm 326 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ấn Độ
|<span style="display:none">Hydaspes</span> [[Trận Hydaspes]]
|<span style="display:none">.</span>[[Paurava]]
|Trận đánh
|Pakistan
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|-
!scope="row"|<span style="display:none">325</span> Tháng 11 năm 326 – Tháng 2 năm 325 TCN
|style="background:#ACBECF"|Chiến dịch Ấn Độ
|<span style="display:none">Aornos</span> [[Chiến dịch Malli|Cuộc vây hãm Multan]]
|<span style="display:none">.</span>[[Malhi|Malli]]
|Bao vây
| Pakistan
|Quốc vương
|Chiến thắng
<span style="display:none">⁂</span>
|}

==Legacy==
[[File:Mappa di Eratostene.jpg|thumb|The Hellenistic world view after Alexander: [[ancient world map]] of [[Eratosthenes]] (276–194&nbsp;BC), incorporating information from the campaigns of Alexander and his successors<ref>{{cite web |title=World map according to Eratosthenes (194 B.C.) |publisher=Henry Davis Consulting |work=henry-davis.com |url=http://www.henry-davis.com/MAPS/Ancient%20Web%20Pages/112.html |accessdate=16 December 2011}}</ref>]]

Di sản của Alexandros vượt quá phạm vi của những cuộc chinh phạt quân sự. Những chiến dịch của ông đã gia tăng đáng kể sự tiếp xúc và mậu dịch giữa phương Đông và phương Tây, những vùng đất rộng lớn ở phía đông cũng đã tiếp xúc với nền văn minh Hy Lạp và chịu ảnh hưởng từ nó.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=186}} Một số những thành phố do ông thành lập đã trở thành những trung tâm văn hóa lớn, một vài trong số đó vẫn còn tồn tại cho tới ngày nay. Những nhà chép biên niên của ông đã ghi lại những thông tin quy giá về những vùng đất mà quân đội Macedonia đi qua, đồng thời bản thân người Hy Lạp cũng có cảm giác thuộc về một thế giới không chỉ giới hạn trong khu vực xung quanh Địa Trung Hải.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=186}}

===Các quốc gia Hy Lạp kế tục===
{{Main|Thời kỳ Hy Lạp hóa}}
[[File:Plan of Alexandria c 30 BC Otto Puchstein 1890s EN.svg|thumb|Bản đồ thành phố Alexandria {{circa|30&nbsp;TCN}}]]

Di sản trực tiếp của Alexandros chính là việc đưa những vùng đất rộng lớn mới ở châu Á vào vòng kiểm soát của người Macedonia. Vào thời điểm nhà vua băng hà, đế quốc của ông bao trùm một lãnh thổ có diện tích lên tới khoảng {{convert|5200000|km2|sqmi|abbr=on}},<ref name="uconn">Peter Turchin, Thomas D. Hall and Jonathan M. Adams, "[http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf East-West Orientation of Historical Empires] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf |date=22 February 2007 }}", ''Journal of World-Systems Research'' Tập 12 (số 2), tr. 219–29 (2006).</ref> và là quốc gia rộng lớn nhất lúc bấy giờ. Nhiều vùng đất do Alexandros chinh phục vẫn nằm trong tay người Macedonia hoặc dưới sự ảnh hưởng của Hy Lạp cho tới tận 200–300&nbsp;năm tiếp đó. Các quốc gia kế tục xuất hiện và trở thành những thế lực hùng mạnh (ít nhất là vào giai đoạn đầu). Khoảng thời gian 300 năm này thường được gọi là [[thời kỳ Hy Lạp hóa]].{{sfn|Green|2007|pp=xii–xix}}

Biên cương phía đông của đế chế Alexandros đã bắt đầu sụp đổ ngay từ khi ông còn sống.{{sfn|Green|2007|pp=24–26}}  Tuy nhiên, khoảng trống quyền lực mà ông để lại ở khu vực tây bắc của tiểu lục địa Ấn Độ đã trực tiếp giúp một trong những triều đại Ấn Độ hùng mạnh nhất trong lịch sử, [[đế quốc Maurya]], trỗi dậy. Lợi dụng khoảng trống quyền lực này [[Chandragupta Maurya]] (được đề cập trong các tư liệu tiếng Hy Lạp dưới tên "Sandrokottos"), dù có xuất thân tương đối khiêm tốn, đã có thể lên nắm quyền kiểm soát vùng [[Punjab]], và sử dụng nơi đây làm căn cứ quyền lực để tiến hành chinh phục [[Đế quốc Nanda]].{{sfn|Keay|2001|pp=82–85}}

===Thành lập các thành phố===
{{further|Danh sách các thành phố được thành lập bởi Alexandros Đại đế}}
Trong quá trình chinh phạt của mình, Alexandros đã thành lập khoảng [[Alexandria (định hướng)|trên dưới 20 thành phố mang tên mình]], phần lớn đều nằm ở phía đông của sông [[Tigris]].{{sfn|Morkot|1996|p=111}}<ref name="livius">{{cite web|url=https://www.livius.org/aj-al/alexander/alexander_z2.html|title=Alexander the Great: his towns|publisher=livius.org|accessdate=13 December 2009}}</ref> Thành phố đầu tiên và vĩ đại nhất chính là [[Alexandria]] ở Ai Cập, về sau đã trở thành một trong những đô thị hàng đầu tại khu vực Địa Trung Hải.{{sfn|Morkot|1996|p=111}} Vị trí của những thành phố này thể hiện các tuyến đường thương mại cũng như các vị trí phòng thủ trọng yếu. Ban đầu, các thành phố này chắc chắn khó mà ở được, chúng có lẽ chỉ mang vai trò của một nơi để bố trí lực lượng đồn trú phòng thủ, không hơn không kém.{{sfn|Morkot|1996|p=111}} Sau cái chết của Alexandros, nhiều thực dân Hy Lạp được đưa đến định cư ở các thành phố này đã cố gắng quay trở về Hy Lạp.{{sfn|Morkot|1996|p=111}}<ref name="livius" /> Tuy nhiên, một thế kỷ sau cái chết của Alexandros, nhiều trong số các thành phố mang tên Alexandria đã phát triển rực rỡ, với nhiều công trình kiến trúc công cộng phức tạp bên cạnh dân số đáng kể bao gồm cả dân địa phương lẫn người Hy Lạp.{{sfn|Morkot|1996|p=111}}

===Tài trợ các đền thờ===
[[File:Dedication of Alexander the Great to Athena Polias at Priene.jpg|thumb|right|Sự hiến dâng của Alexandros Đại đế dành cho thần [[Athena Polias]] tài [[Priene]], hiện được trưng bày trong [[Bảo tàng Anh]]<ref name="Burn"/>]]

Vào năm 334 TCN, Alexandros Đại đế đã quyên góp tiền bạc để hoàn thành công việc xây dựng ngôi đền thờ phụng thần [[Athena Polias]] mới ở [[Priene]], phía tây Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay.<ref name="BritishMuseumTumblr">{{cite web|url=https://britishmuseum.tumblr.com/post/121260555272/alexander-the-great|title=Alexander the Great|publisher=[[British Museum]]}} "On reaching Priene, he made a further dedication to Athena. There the townspeople were laying out their new city and building a temple to its patron goddess. Alexander offered funds to complete the temple, and the inscription on this wall block, cut into a block of marble, records his gift. The inscription was found in the 19th century by the architect-archaeologist Richard Pullan leading an expedition on behalf of the Society of Dilettanti. It reads: 'King Alexander dedicated the Temple to Athena Polias'."</ref><ref name="BritishMuseum">{{cite web|url=http://www.britishmuseum.org/research/collection_online/collection_object_details.aspx?objectId=437260&partId=1&searchText=athena+polias&people=72426&page=1|title=Collection online|publisher=[[British Museum]]}} "Marble wall block from the temple of Athena at Priene, inscribed on two sides. The inscription on the front records the gift of funds from Alexander the Great to complete the temple."</ref> Một [[Bản khắc Priene|bản khắc từ ngôi đền này]], hiện được trưng bày trong [[Bảo tàng Anh]], ghi rằng: "Đức vua Alexandros hiến dâng [ngôi đền này] lên [nữ thần] Athena Polias."<ref name="Burn">{{cite book|last=Burn|first=Lucilla|date=2004|title=Hellenistic Art: From Alexander the Great to Augustus|url=https://books.google.com/books?id=TmhjC_AdoNsC&pg=PA10 |location=London, England|publisher=The British Museum Press|isbn=978-0-89236-776-4|pages=10–11|ref=harv}}</ref> Bản khắc này là một trong số ít những khám phá khảo cổ học độc lập xác thực một tình tiết trong cuộc đời của Alexandros.<ref name="Burn"/> Ngôi đền được thiết kế bởi [[Pytheos xứ Priene|Pytheos]], một trong những kiến trúc sư của [[Lăng mộ của Mausolus|Lăng mộ Mausolus ở Halicarnassus]].<ref name="Burn"/><ref name="BritishMuseumTumblr"/><ref name="BritishMuseum"/><ref>{{cite web|url=http://www.britishmuseum.org/research/collection_online/collection_object_details/collection_image_gallery.aspx?partid=1&assetid=457544001&objectid=437260|title=Priene Inscription|publisher=[[British Museum]]}} "Marble wall block from the temple of Athena at Priene, inscribed. Part of the marble wall of the temple of Athena at Priene. Above: "King Alexander dedicated the temple to Athena Polias."</ref>

===Hy Lạp hóa===
{{Main|Hellenistic civilization}}
[[File:Alexander-Empire 323bc.jpg|thumb|Đế quốc của Alexandros là quốc gia lớn nhất lúc bấy giờ, với lãnh thổ khoảng 5.2&nbsp;triệu km<sup>2</sup>.]]

''Hy Lạp hóa'' là một thuật ngữ được sử gia người Đức [[Johann Gustav Droysen]] đặt ra để thể hiện sự truyền bá ngôn ngữ, văn hóa và dân cư Hy Lạp vào các vùng đất thuộc đế quốc Ba Tư xưa kia sau khi bị Alexandros chinh phục.{{sfn|Green|2007|pp=xii–xix}} Sự xuất khẩu văn hóa này chắc chắn đã diễn ra, và có thể thấy ở các thành phố Hy Lạp cổ đại, chẳng hạn như [[Alexandria]], [[Antiochia]]{{sfn|Green|2007|pp=56–59}} và [[Seleucia]] (phía nam thành [[Baghdad]] ngày nay).<ref>{{cite web |last1=Waterman |first1=Leroy |last2=McDowell |first2=Robert H. |last3=Hopkins |first3=Clark |title=Seleucia on the Tigris, Iraq |publisher=The Kelsey Online |year=1998 |url=http://www.umich.edu/~kelseydb/Excavation/Seleucia.html |work=umich.edu |accessdate=16 December 2011 |archiveurl=https://archive.is/20120527081841/http://www.umich.edu/~kelseydb/Excavation/Seleucia.html |archivedate=27 May 2012 |url-status = dead }}</ref> Alexandros tìm cách đưa những yếu tố Hy Lạp vào [[Văn hóa Iran|văn hóa Ba Tư]] và cố gắng lai tạo hai nền văn hóa này với nhau, với đỉnh điểm là tham vọng đồng hóa các dân tộc châu Á và châu Âu làm một. Tuy nhiên, những người kế nhiệm ông đã bác bỏ một cách dứt khoát những chính sách như thế này. Dù sao đi chăng nữa, tiến trình Hy Lạp hóa occurred trong toàn khu vực, đi song song với sự 'phương Đông hóa' khác biệt và trái ngược ở các quốc gia kế tục.{{sfn|Green|2007|pp=21, 56–59}}

Cốt lõi của nền văn hóa Hy Lạp được truyền bá thông qua những cuộc chinh phục về cơ bản là văn hóa vùng Athen.<ref>{{harvnb|Green|2007|pp=56–59}}, {{harvnb|McCarty|2004|p=17}}</ref> Sự liên kết chặt chẽ giữa những binh sĩ trong hàng ngũ quân đội của Alexandros đã trực tiếp dẫn đến sự xuất hiện của phương ngữ "[[Tiếng Hy Lạp Koine|koine]]", hay con gọi là tiếng Hy Lạp "phổ thông", được tiến hóa từ [[Tiếng Hy Lạp Attica|tiếng Attica]].{{sfn|Harrison|1971|p=51}} Tiếng Koine lan rộng khắp thế giới Hy Lạp hóa, trở thành [[lingua franca]] của các vùng đất Hy Lạp hóa và cuối cùng trở thành tổ tiên của [[tiếng Hy Lạp hiện đại]].{{sfn|Harrison|1971|p=51}} Hơn nữa, quy hoạch đô thị, giáo dục, chính quyền địa phương và nghệ thuật, phổ biến trong thời kỳ Hy Lạp hóa đều dựa trên các lý tưởng [[Hy Lạp Cổ điển]]. Chúng phát triển thành các hình thức mới riêng biệt và thường được nhóm lại thành văn hóa Hy Lạp hóa.{{sfn|Green|2007|pp=56–59}} Các khía cạnh của văn hóa Hy Lạp hóa vẫn còn hiện hữu trong những phong tục, tập quán của [[Đế quốc Đông La Mã]] vào giữa thế kỷ 15.<ref>{{harvnb|Baynes|2007|p=170}}, {{harvnb|Gabriel|2002|p=277}}</ref>

==== Hellenization in Central Asia and India ====
{{Main|Indo-Greek Kingdom|Indo-Greek art|Greco-Buddhism}}
[[File:Gandhara Buddha (tnm).jpeg|thumb|The [[Gautama Buddha|Buddha]], in [[Greco-Buddhist art|Greco-Buddhist style]], 1st to 2nd century AD, [[Gandhara]], northern Pakistan. [[Tokyo National Museum]].]]
Some of the most pronounced effects of Hellenization can be seen in Afghanistan and India, in the region of the relatively late-rising [[Greco-Bactrian Kingdom]] (250–125 BC) (in modern [[Afghanistan]], [[Pakistan]], and [[Tajikistan]]) and the [[Indo-Greeks|Indo-Greek Kingdom]] (180 BC – 10 AD) in modern Afghanistan and India.{{sfn|Keay|2001|pp=101–09}} On the [[Silk Road]] trade routes, Hellenistic culture hybridized with Iranian and [[Buddhist]] cultures. The cosmopolitan art and mythology of [[Gandhara]] (a region spanning the upper confluence of the Indus, Swat and Kabul rivers in modern Pakistan) of the ~3rd century BC to the ~5th century AD are most evident of the direct contact between Hellenistic civilization and South Asia, as are the [[Edicts of Ashoka]], which directly mention the Greeks within Ashoka's dominion as converting to Buddhism and the reception of Buddhist emissaries by Ashoka's contemporaries in the Hellenistic world.<ref>{{Cite book|title=The Buddhist Heritage of Pakistan: Art of Gandhara|last=Proser|first=Adriana|publisher=Asia Society|year=2011|isbn=978-0-87848-112-5|location=|pages=}}</ref> The resulting [[syncretism]] known as [[Greco-Buddhism]] influenced the development of Buddhism{{citation needed|date=August 2015}} and created a culture of [[Greco-Buddhist art]]. These Greco-Buddhist kingdoms sent some of the first Buddhist missionaries to [[China]], [[Sri Lanka]] and Hellenistic Asia and Europe ([[Greco-Buddhist monasticism]]).

Some of the first and most influential figurative portrayals of the [[Gautama Buddha|Buddha]] appeared at this time, perhaps modeled on Greek statues of [[Apollo]] in the Greco-Buddhist style.{{sfn|Keay|2001|pp=101–09}} Several Buddhist traditions may have been influenced by the [[ancient Greek religion]]: the concept of [[Boddhisatvas]] is reminiscent of Greek divine heroes,<ref>{{harvnb|Luniya|1978|p=312}}</ref> and some [[Mahayana]] [[Offering (Buddhism)|ceremonial practices]] (burning [[incense]], gifts of flowers, and food placed on altars) are similar to those practiced by the ancient Greeks; however, similar practices were also observed amongst the native Indic culture. One Greek king, [[Menander I]], probably became Buddhist, and was immortalized in [[Buddhist texts|Buddhist literature]] as 'Milinda'.{{sfn|Keay|2001|pp=101–09}} The process of Hellenization also spurred trade between the east and west.<ref name="Pingree (1978), 533, 554f.">{{harvnb|Pingree|1978|pp=533, 554ff}}</ref> For example, Greek astronomical instruments dating to the 3rd century BC were found in the [[Greco-Bactrian]] city of [[Ai Khanoum]] in modern-day [[Afghanistan]],<ref>{{cite book |first1=Pierre |last1=Cambon |first2=Jean-François |last2=Jarrige |year=2006 |language=fr |title=Afghanistan, les trésors retrouvés: Collections du Musée national de Kaboul |trans-title=Afghanistan, the treasures found: collections of the Kabul national museum |publisher=Réunion des musées nationaux |url=https://books.google.com/?id=xJFtQgAACAAJ |ref=harv |page=269 |isbn=978-2-7118-5218-5}}</ref> while the Greek concept of a [[spherical earth]] surrounded by the spheres of planets eventually supplanted the long-standing Indian cosmological belief of a disc consisting of four continents grouped around a central mountain (Mount Meru) like the petals of a flower.<ref name="Pingree (1978), 533, 554f." /><ref>{{harvnb|Glick|Livesey|Wallis|2005|p=463}}</ref><ref name="Hayashi08Aryabhata">Hayashi (2008), ''Aryabhata I''</ref> The [[Yavanajataka]] (lit. Greek astronomical treatise) and [[Paulisa Siddhanta]] texts depict the influence of Greek astronomical ideas on Indian astronomy.

Following the conquests of Alexander the Great in the east, [[Hellenistic influence on Indian art]] was far-ranging. In the area of [[architecture]], a few examples of the [[Ionic order]] can be found as far as [[Pakistan]] with the [[Jandial|Jandial temple]] near [[Taxila]]. Several examples of [[capital (architecture)|capitals]] displaying Ionic influences can be seen as far as [[Patna]], especially with the [[Pataliputra capital]], dated to the 3rd century BC.<ref>{{cite book |page=438 |url=https://books.google.com/books?id=7DX-CAAAQBAJ&pg=PA438 |title = A Companion to Asian Art and Architecture|isbn = 9781119019534|last1 = Brown|first1 = Rebecca M.|last2 = Hutton|first2 = Deborah S.|date = 22 June 2015}}</ref> The [[Corinthian order]] is also heavily represented in the [[Greco-Buddhist art|art of Gandhara]], especially through [[Indo-Corinthian capital]]s.

===Influence on Rome===
[[File:Roman - Medallion with Alexander the Great - Walters 591 - Obverse.jpg|thumb|This medallion was produced in [[Imperial Rome]], demonstrating the influence of Alexander's memory. [[Walters Art Museum]], [[Baltimore]].]]
Alexander and his exploits were admired by many Romans, especially generals, who wanted to associate themselves with his achievements.<ref name="Asirvatham">{{harvnb|Roisman|Worthington|2010|loc=Chapter 6, p. 114}}</ref> [[Polybius]] began his ''[[The Histories (Polybius)|Histories]]'' by reminding Romans of Alexander's achievements, and thereafter Roman leaders saw him as a role model. [[Pompey the Great]] adopted the epithet "Magnus" and even Alexander's anastole-type haircut, and searched the conquered lands of the east for Alexander's 260-year-old cloak, which he then wore as a sign of greatness.<ref name="Asirvatham" /> [[Julius Caesar]] dedicated a [[Lysippus|Lysippean]] [[equestrian statue|equestrian]] [[bronze]] statue but replaced Alexander's head with his own, while [[Octavian]] visited Alexander's tomb in Alexandria and temporarily changed his seal from a [[sphinx]] to Alexander's profile.<ref name="Asirvatham" /> The emperor [[Trajan]] also admired Alexander, as did [[Nero]] and [[Caracalla]].<ref name="Asirvatham" /> The Macriani, a Roman family that in the person of [[Macrinus]] briefly ascended to the imperial throne, kept images of Alexander on their persons, either on jewelry, or embroidered into their clothes.{{sfn|Holt|2003|p=3}}

[[File:Demetrius I of Bactria.jpg|thumb|The [[Greco-Bactrian]] king [[Demetrius I of Bactria|Demetrius]] (reigned {{circa|200|180&nbsp;BC|lk=on}}), wearing an elephant scalp, took over Alexander's legacy in the east by again invading [[India]], and establishing the [[Indo-Greek kingdom]] (180&nbsp;BC–10&nbsp;AD).]]

On the other hand, some Roman writers, particularly Republican figures, used Alexander as a cautionary tale of how [[autocratic]] tendencies can be kept in check by [[Roman republic|republican]] values.<ref name="Asirvatham2">{{harvnb|Roisman|Worthington|2010|loc=Chapter 6, p. 115}}</ref> Alexander was used by these writers as an example of ruler values such as {{lang|la|amicita}} (friendship) and {{lang|la|clementia}} (clemency), but also {{lang|la|iracundia}} (anger) and {{lang|la|cupiditas gloriae}} (over-desire for glory).<ref name="Asirvatham2" />

[[Julian (emperor)|Emperor Julian]] in his satire called "The Caesars", describes a contest between the previous Roman emperors, with Alexander the Great called in as an extra contestant, in the presence of the assembled gods.<ref>[http://www.attalus.org/translate/caesars.html Julian : The Caesars]</ref>

===Unsuccessful plan to cut a canal through the isthmus===
[[Pausanias (geographer)|Pausanias]] writes that Alexander wanted to dig the Mimas mountain (today at the [[Karaburun]] area), but he didn't succeed. He also mentions that this was the only unsuccessful project of Alexander.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=urn:cts:greekLit:tlg0525.tlg001.perseus-grc1:2.1.5 Pausanias, Description of Greece, §2.1.5]</ref> In addition, [[Pliny the Elder]] writes about this unsuccessful plan adding that the distance was {{convert|7+1/2|mi|km|order=flip|0}}, and the purpose was to cut a canal through the isthmus, so as to connect the Caystrian and Hermaean bays.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.%20Nat.%205.31&lang=original Pliny the Elder, The Natural History, 5.31]</ref><ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0064:entry=mimas-geo Dictionary of Greek and Roman Geography (1854) William Smith, LLD, Ed.]</ref>

===Naming of the Icarus island in the Persian Gulf===
[[Arrian]] wrote that  [[Aristobulus of Cassandreia|Aristobulus]] said that the [[Ikaros (Failaka Island)|Icarus island]] (modern [[Failaka Island]]) in the [[Persian Gulf]] had this name because Alexander ordered the island to be named like this, after the [[Icaria|Icarus island]] in the [[Aegean Sea]].<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=urn:cts:greekLit:tlg0074.tlg001.perseus-grc1:7.20 Arrian, Anabasis of Alexander, §7.20- Greek]</ref><ref>[https://topostext.org/work/205#7.20 Arrian, Anabasis of Alexander, §7.20- English]</ref>

===Legend===
{{Main|Alexander the Great in legend}}
Legendary accounts surround the life of Alexander the Great, many deriving from his own lifetime, probably encouraged by Alexander himself.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=187}} His court historian Callisthenes portrayed the sea in [[Cilicia]] as drawing back from him in proskynesis. Writing shortly after Alexander's death, another participant, [[Onesicritus]], invented a [[Courtship|tryst]] between Alexander and [[Thalestris]], queen of the mythical [[Amazons]]. When Onesicritus read this passage to his patron, Alexander's general and later King [[Lysimachus]] reportedly quipped, "I wonder where I was at the time."<ref name="PA46" />

In the first centuries after Alexander's death, probably in Alexandria, a quantity of the legendary material coalesced into a text known as the ''[[Alexander Romance]]'', later falsely ascribed to Callisthenes and therefore known as ''Pseudo-Callisthenes''. This text underwent numerous expansions and revisions throughout Antiquity and the [[Middle Ages]],<ref>{{harvnb|Stoneman|1996|loc=''passim''}}</ref> containing many dubious stories,{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=187}} and was translated into numerous languages.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=117}}

===In ancient and modern culture===
{{Main|Cultural depictions of Alexander the Great|Alexander the Great in the Quran}}
[[File:Byzantine Greek Alexander Manuscript Cataphract (cropped).JPG|thumb|left|Alexander the Great depicted in a 14th-century Byzantine manuscript]]

Alexander the Great's accomplishments and legacy have been depicted in many cultures. Alexander has figured in both high and popular culture beginning in his own era to the present day. The ''Alexander Romance'', in particular, has had a significant impact on portrayals of Alexander in later cultures, from Persian to medieval European to modern Greek.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=117}}

Alexander features prominently in modern Greek folklore, more so than any other ancient figure.<ref name="Fermor">{{harvnb|Fermor|2006|page=215}}</ref> The colloquial form of his name in modern Greek ("O Megalexandros") is a household name, and he is the only ancient hero to appear in the [[Karagiozis]] shadow play.<ref name="Fermor" /> One well-known fable among Greek seamen involves a solitary [[mermaid]] who would grasp a ship's prow during a storm and ask the captain "Is King Alexander alive?" The correct answer is "He is alive and well and rules the world!" causing the mermaid to vanish and the sea to calm. Any other answer would cause the mermaid to turn into a raging [[Gorgon]] who would drag the ship to the bottom of the sea, all hands aboard.<ref name="Fermor" />

[[File:Alexander romance. Armenian illuminated manuscript of XIV century (Venice, San Lazzaro, 424) (1).jpg|thumb|right|Alexander the Great depicted in a 14th-century Armenian miniature painting]]
[[File:Submerge2.JPG|thumb|right|Detail of a 16th-century [[Islamic art|Islamic painting]] depicting Alexander the Great being lowered in a glass [[submersible]]]]
[[File:Alexander the Great conquering the air.jpg|thumb|Alexander the Great conquering the air. [[Jean Wauquelin]], ''Les faits et conquêtes d'Alexandre le Grand'', [[Flanders]], 1448–1449]]
In pre-Islamic [[Middle Persian language|Middle Persian]] ([[Zoroastrian]]) literature, Alexander is referred to by the epithet ''gujastak'', meaning "accursed", and is accused of destroying temples and burning the sacred texts of Zoroastrianism.<ref>{{harvnb|Curtis|Tallis|Andre-Salvini|2005|p=154}}</ref> In Sunni Islamic Persia, under the influence of the ''[[Alexander Romance]]'' (in {{lang-fa|اسکندرنامه}} ''[[Iskandarnamah]]''), a more positive portrayal of Alexander emerges.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=120}} [[Firdausi]]'s ''[[Shahnameh]]'' ("The Book of Kings") includes Alexander in a line of legitimate Persian [[shah]]s, a mythical figure who explored the far reaches of the world in search of the [[Fountain of Youth]].<ref>{{harvnb|Fischer|2004|p=66}}</ref> Later Persian writers associate him with philosophy, portraying him at a symposium with figures such as [[Socrates]], [[Plato]] and Aristotle, in search of immortality.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=120}}

The figure of [[Dhul-Qarnayn]] (literally "the Two-Horned One") mentioned in the [[Quran]] is believed by scholars to be based on later legends of Alexander.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=120}} In this tradition, he was a heroic figure who built a wall to defend against the nations of [[Gog and Magog]].{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=122}} He then travelled the known world in search of the Water of Life and Immortality, eventually becoming a prophet.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=122}}

The [[Syriac language|Syriac]] version of the ''Alexander Romance'' portrays him as an ideal Christian world conqueror who prayed to "the one true God".{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=120}} In Egypt, Alexander was portrayed as the son of [[Nectanebo II]], the last [[pharaoh]] before the Persian conquest.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=122}} His defeat of Darius was depicted as Egypt's salvation, "proving" Egypt was still ruled by an Egyptian.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=120}}

According to [[Josephus]], Alexander was shown the [[Book of Daniel]] when he entered Jerusalem, which described a mighty Greek king who would conquer the Persian Empire. This is cited as a reason for sparing Jerusalem.<ref>Josephus, [[Antiquities of the Jews|Jewish Antiquities]], XI, 337 [http://lexundria.com/j_aj/11.304-12.0/wst viii, 5]</ref>

In [[Hindi]] and [[Urdu]], the name "Sikandar", derived from the Persian name for Alexander, denotes a rising young talent, and the Delhi Sultanate ruler [[Alauddin Khalji|Aladdin Khajli]] stylized himself as "Sikandar-i-Sani" (the Second Alexander the Great).<ref>{{harvnb|Connerney|2009|p=68}}</ref> In [[medieval India]], Turkic and Afghan sovereigns from the Iranian-cultured region of Central Asia brought positive cultural connotations of Alexander to the Indian subcontinent, resulting in the efflorescence of ''Sikandernameh'' ([[Alexander romance|Alexander Romances]]) written by Indo-Persian poets such as [[Amir Khusrow]] and the prominence of Alexander the Great as a popular subject in Mughal-era Persian miniatures.<ref>{{Cite journal|last=Donde|first=Dipanwita|date=2014|title=The Mughal Sikander: Influence of the Romance of Alexander on Mughal Manuscript Painting|url=https://www.academia.edu/6097802|journal=International Conference of Greek Studies: An Asian Perspective|volume=|pages=|via=Academia}}</ref> In [[Middle Ages|medieval Europe]], Alexander the Great was revered as a member of the [[Nine Worthies]], a group of heroes whose lives were believed to encapsulate all the ideal qualities of [[chivalry]].<ref>{{cite book|last1=Noll|first1=Thomas|article=The Visual Image of Alexander the Great|title=Alexander the Great in the Middle Ages: Transcultural Perspectives|editor-last=Stock|editor-first=Markus|translator-last=Boettcher|translator-first=Susan|date=2016|publisher=University of Toronto Press|location=Toronto, Canada|isbn=978-1-4426-4466-3|page=258|url=https://books.google.com/books?id=2nqMCwAAQBAJ&pg=PA258 |ref=harv}}</ref>

In [[Greek Anthology]] there are poems referring to Alexander.<ref>[https://topostext.org/work/534#9.699 GREEK ANTHOLOGY, BOOK 9]</ref><ref>[https://topostext.org/work/748#122 GREEK ANTHOLOGY, BOOK 16]</ref>

Irish playwright [[Aubrey Thomas de Vere]] wrote ''[[Alexander the Great, a Dramatic Poem]]''.

In popular culture, the British heavy metal band [[Iron Maiden]] included a song titled "Alexander the Great" on their 1986 album ''[[Somewhere in Time (Iron Maiden album)|Somewhere in Time]]''. Written by bass player [[Steve Harris (musician)|Steve Harris]], the song retells Alexander's life.

==Historiography==
{{Main|Historiography of Alexander the Great}}
Apart from a few inscriptions and fragments, texts written by people who actually knew Alexander or who gathered information from men who served with Alexander were all lost.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=186}} Contemporaries who wrote accounts of his life included Alexander's campaign historian Callisthenes; Alexander's generals Ptolemy and [[Nearchus]]; [[Aristobulus of Cassandreia|Aristobulus]], a junior officer on the campaigns; and Onesicritus, Alexander's chief helmsman. Their works are lost, but later works based on these [[primary source|original sources]] have survived. The earliest of these is [[Diodorus Siculus]] (1st century BC), followed by Quintus Curtius Rufus (mid-to-late 1st century AD), Arrian (1st to 2nd century AD), the biographer Plutarch (1st to 2nd century AD), and finally [[Justin (historian)|Justin]], whose work dated as late as the 4th century.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=186}} Of these, Arrian is generally considered the most reliable, given that he used Ptolemy and Aristobulus as his sources, closely followed by Diodorus.{{sfn|Roisman|Worthington|2010|p=186}}

== Ghi chú và chú thích ==
=== Ghi chú ===
{{Tham khảo|group=lower-alpha|30em}}
=== Chú thích từ các nguồn cổ đại ===
{{Tham khảo|group=A|30em}}
=== Chú thích từ các nguồn hiện đại ===
{{Tham khảo|30em}}

==Tham khảo==
{{refbegin|30em}}
=== Nguồn sơ cấp ===
* {{chú thích sách |isbn=978-0-14-044253-3 |authorlink=Arrian |last=Arrian |title=Anabasis Alexandri (The Campaigns of Alexander) |editor1-first=Aubrey |editor1-last=de Sélincourt |editor1-link=Aubrey de Sélincourt |year=1976 |publisher=Penguin Books|ref=harv|title-link=Anabasis Alexandri }}
* {{chú thích sách |url=http://www.attalus.org/info/curtius.html |title=History of Alexander |editor-first=John |editor-last=Rolfe |last=[[Quintus Curtius Rufus]] |year=1946 |publisher=[[Loeb Classical Library]] |accessdate=ngày 28 tháng 4 năm 2015 |ref=harv}}
* {{chú thích web |last=Siculus |first=Diodorus |author-link=Diodorus Siculus |url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=urn:cts:greekLit:tlg0060.tlg001.perseus-grc2:18.4.4 |title=Library of History |publisher=[[Perseus Project]] |accessdate=ngày 14 tháng 11 năm 2009 |year=1989 |ref={{SfnRef|Diodorus Siculus|1989}}|others=CH Oldfather, translator}}
* {{chú thích sách |url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0243 |title=Plutarch, Alexander |editor-first=Bernadotte |editor-last=Perrin |last=[[Plutarch]] |year=1919 |publisher=Perseus Project |accessdate=ngày 6 tháng 12 năm 2011 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Moralia/Fortuna_Alexandri*/ |title=On the Fortune of Alexander |last=Plutarch |publisher=[[Loeb Classical Library]] |editor-first=Frank Cole |editor-last=Babbitt |accessdate=ngày 26 tháng 11 năm 2011 |volume=IV |year=1936 |ref=harv |pages=379–487}}
* {{chú thích web |first=Pompeius |last=Trogus |year=1853 |url=http://www.forumromanum.org/literature/justin/english/ |editor-last=Justin |title=Epitome of the Philippic History |publisher=Forum romanum |accessdate=ngày 14 tháng 11 năm 2009 |ref=harv |others=Rev. John Selby Watson, translator}}.

=== Nguồn thứ cấp ===
* {{chú thích sách |last=Barnett |first=C. |title=Bonaparte |publisher=Wordsworth |year=1997 |isbn=978-1-85326-678-2 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Baynes |first=Norman G |year=2007 |title=Byzantium: An Introduction to East Roman Civilization |publisher=Baynes |page=170 |chapter=Byzantine art |isbn=978-1-4067-5659-3 |chapter-url=https://books.google.com/?id=HdHiVlZ3ErIC |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Berkley |first=Grant |year=2006 |url=https://books.google.com/books?id=N7mj2NhCGNYC |title=Moses in the Hieroglyphs |publisher=Trafford |isbn=978-1-4120-5600-7 |accessdate=ngày 13 tháng 1 năm 2011 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Bose |first=Partha |title=Alexander the Great's Art of Strategy |publisher=Allen & Unwin |location=Crows Nest, NSW |isbn=978-1-74114-113-9 |year=2003 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Bosworth |first=A. B. |year=1988 |title=Conquest and Empire: The Reign of Alexander the Great |url=https://archive.org/details/conquestempire00abbo |location=New York |publisher=Cambridge University Press |ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Briant|first1=Pierre|title=Antigone Le Borgne: Les débuts de sa carrière et les problèmes de l'Assemblée macédonienne|date=1973|publisher=Presses Univ. Franche-Comté|url=https://books.google.de/books?id=9QNLCiiP5scC|language=fr |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last1=Briant |first1=Pierre |title=From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire |date=2002 |publisher=Eisenbrauns |isbn=978-1-57506-120-7 |url=https://books.google.com/books?id=lxQ9W6F1oSYC&pg=PA817 |language=en}}
* {{chú thích sách|last1=Briant|first1=Pierre|title=Alexander the Great and His Empire: A Short Introduction|date=2010|orig-year=1974|publisher=Princeton University Press|location=Princeton, NJ|isbn=978-0-691-15445-9|url=https://books.google.com/books?id=6wl0xMQCW40C&pg=PA109 |ref=harv}}
* {{chú thích sách|author1=Bùi Đức Tịnh|title=Lịch sử thé̂ giới: từ 570 triệu năm trước đé̂n 1990 sau CN, trình bày bà̆ng những hình ảnh cụ thẻ̂|date=1996|publisher=Nhà xuất bản Văn Hóa|url=https://www.worldcat.org/title/lich-s-the-gii-t-570-trieu-nam-trc-en-1990-sau-cn-trinh-bay-bang-nhng-hinh-anh-cu-the/oclc/42471447|language=vi|ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Burgan|first1=Michael|title=Alexander the Great: World Conqueror|date=2007|publisher=Capstone|isbn=978-0-7565-1872-1|url=https://books.google.de/books?id=FemVCGkacPcC|language=en|ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Cawthorne |first=Nigel |year=2004 |title=Alexander the Great |publisher=Haus |isbn=978-1-904341-56-7 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Connerney |first=R. D. |year=2009 |title=The upside-down tree: India's changing culture |url=https://books.google.com/?id=4WadcncjsRUC |publisher=Algora |isbn=978-0-87586-649-9 |ref=harv |page=214}}
* {{chú thích sách |last1=Curtis |first1=J. |last2=Tallis |first2=N |last3=Andre-Salvini |first3=B |year=2005 |title=Forgotten empire: the world of ancient Persia |page=154 |url=https://books.google.com/books?id=kJnaKu9DdNEC |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-24731-4 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Dahmen |first=Karsten |year=2007 |title=The Legend of Alexander the Great on Greek and Roman Coins |publisher=Taylor & Francis |isbn=978-0-415-39451-2 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Danforth |first=Loring M. |year=1997 |title=The Macedonian Conflict: Ethnic Nationalism in a Transnational World |publisher=Princeton University Press |isbn=978-0-691-04356-2 |ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Dupuy|first1=Trevor Nevitt|title=The Military Life of Alexander the Great of Macedon|date=1969|publisher=F. Watts|url=https://books.google.de/books?id=KNpBAAAAIAAJ|accessdate=2020-08-22|language=en |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Dillon |first=John M. |year=2004 |title=Morality and custom in ancient Greece |publisher=Indiana University Press |isbn=978-0-253-34526-4 |ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Droysen|first1=Johann Gustav|title=Geschichte Alexanders des Grossen|date=1883|publisher=Finke|url=https://books.google.de/books?id=qnoJAAAAQAAJ|language=de|ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Droysen|first1=Johann Gustav|title=Alexander der Große|date=2012|publisher=BoD – Books on Demand|isbn=978-3-95507-755-6|url=https://books.google.de/books?id=hgn2i_qHnCgC|language=de|ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Durant |first=Will |authorlink=Will Durant |year=1966 |title=The Story of Civilization: The Life of Greece |publisher=Simon & Schuster |isbn=978-0-671-41800-7 |ref=harv |url=https://archive.org/details/lifeofgreece02dura }}
* {{chú thích sách |first=Patrick Leigh |last=Fermor |year=2006 |title=Mani: Travels in the Southern Peloponnese |url=https://books.google.com/?id=8V5QBkD7IIYC |publisher=[[New York Book Review]] |isbn=978-1-59017-188-2 |ref=harv |page=358}}
* {{chú thích sách |last=Fischer |first=MMJ |year=2004 |title=Mute dreams, blind owls, and dispersed knowledges: Persian poesis in the transnational circuitry |page=66 |url=https://books.google.com/?id=KibBH6cI8BgC |publisher=Duke University Press |isbn=978-0-8223-3298-5 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Foreman |first=Laura |year=2004 |title=Alexander the conqueror: the epic story of the warrior king |publisher=Da Capo Press |page=217 |url=https://books.google.com/books?id=rVEa4nzLkT4C |isbn=978-0-306-81293-4 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Lane Fox|first=Robin|year=1980 |title=The Search for Alexander |publisher=Little Brown & Co |place=Boston |isbn=978-0-316-29108-8 |ref=harv |url=https://archive.org/details/searchforalexand00lane }}
* {{chú thích sách |last=Lane Fox|first=Robin|authorlink=Robin Lane Fox |year=2006 |publisher=Penguin UK|title=Alexander the Great |isbn=978-0-14-192598-1|url=https://books.google.de/books?id=4XP4oTn6LoYC|ref=harv|language=en}}
* {{chú thích sách |last=Gabriel |first=Richard A |year=2002 |title=The Great Armies of Antiquity |publisher=Greenwood |page=277 |chapter=The army of Byzantium |isbn=978-0-275-97809-9 |chapter-url=https://books.google.com/?id=y1ngxn_xTOIC |ref=harv}}
* {{chú thích sách |editor-last=Gergel |editor-first=Tania |year=2004 |title=The Brief Life and Towering Exploits of History's Greatest Conqueror as Told By His Original Biographers |publisher=Penguin |isbn=978-0-14-200140-0 |ref=harv |url=https://archive.org/details/alexandergreatse00gerg }}
* {{chú thích sách |editor1-last=Glick |editor1-first=Thomas F. |editor2-last=Livesey |editor2-first=Steven John |editor3-last=Wallis |editor3-first=Faith |year=2005 |title=Medieval Science, Technology, and Medicine: An Encyclopedia |publisher=Routledge |location=New York |isbn=978-0-415-96930-7 |ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Goldsworthy|first1=Adrian|year=2012|title=The Fall of Carthage: The Punic Wars 265-146BC|publisher=Orion|isbn=978-1-78022-306-3|url=https://books.google.de/books?id=jM1sFXcAPvAC|language=en|ref=harv}}
* {{chú thích sách |first1=Anthony |last=Grafton |year=2010 |editor1-last=Most |editor1-first=Glenn W |editor2-last=Settis |editor2-first=Salvatore |title=The Classical Tradition |publisher=Harvard University Press |isbn=978-0-674-03572-0 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Green |first=Peter |year=2007 |title=Alexander the Great and the Hellenistic Age |publisher=Weidenfeld & Nicolson |location=London |isbn=978-0-7538-2413-9|ref=harv|url=https://books.google.de/books?id=qYkiAQAAIAAJ}}
*{{chú thích sách|ref=harv|last1=Green|first1=Peter|title=Alexander of Macedon, 356-323 B.C.: A Historical Biography|date=1991|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07165-0|url=https://books.google.de/books?id=g6Wl4AKGQkIC|language=en}}
* {{chú thích sách |last=Gunther |first=John |year=2007 |title=Alexander the Great |publisher=Sterling |isbn=978-1-4027-4519-5 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |authorlink=N. G. L. Hammond |last=Hammond |first=NGL |year=1983 |title=Sources for Alexander the Great |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-71471-6 |url=https://books.google.com/?id=gay_i14p9oEC |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Hammond |first=N. G. L. |year=1986 |title=A History of Greece to 323 BC |publisher=Cambridge University |authorlink=N. G. L. Hammond |author-mask=3 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Harrison |first=E. F. |year=1971 |title=The language of the New Testament |url=https://books.google.com/?id=qh7b4o6JQpIC |publisher=Wm B Eerdmans |page=508 |isbn=978-0-8028-4786-7 |ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Heckel|first1=Waldemar|last2=Tritle|first2=Lawrence A.|title=Alexander the Great: A New History|date=2011|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-4443-6015-8|url=https://books.google.de/books?id=7ZPcdr5yYs0C|language=en|ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Heckel|first1=Waldemar|last2=Yardley|first2=John|title=Alexander the Great: Historical Sources in Translation|date=2004|publisher=Blackwell|isbn=9786610197620|url=https://books.google.de/books?id=58ojMQAACAAJ|language=en|ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Heckel|first1=Waldemar|title=The Marshals of Alexander's Empire|date=2005|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-94265-7|url=https://books.google.de/books?id=inzHh6cG4NcC|language=en|ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Heckel|first1=Waldemar|title=The Wars of Alexander the Great 336-323 BC|date=2004|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-203-49959-7|url=https://books.google.de/books?id=DO6QMPLRiEUC|language=en|ref=harv}}
* {{chú thích sách |last1=Heckel |first1=Waldemar |title=Who's Who in the Age of Alexander the Great: Prosopography of Alexander's Empire |date=2008 |publisher=John Wiley & Sons |isbn=978-1-4051-5469-7 |page=205 |url=https://books.google.com/books?id=NR4Wn9VU8vkC&pg=PT205 |language=en|ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Holland |first=Tom |title=Rubicon: Triumph and Tragedy in the Roman Republic |year=2003 |publisher=Abacus |isbn=978-0-349-11563-4 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Holt |first=Frank Lee |title=Alexander the Great and The Mystery of the Elephant Medallions |year=2003 |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-23881-7 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Hornblower | first=Simon|chapter=Greek Identity in the Archaic and Classical Periods|title=Hellenisms: Culture, Identity and Ethnicity from Antiquity to Modernity|pages=37–58|editor-last=Zacharia|editor-first=K.|publisher=Ashgate|isbn=978-0-7546-6525-0|ref=harv|year=2008}}
* {{chú thích sách |last=Keay |first=John |title=India: A History |publisher=Grove Press |year=2001 |isbn=978-0-8021-3797-5 |ref=harv}}
* {{citation |last=Kosmin |first=Paul J. |authorlink=Paul J. Kosmin |title=The Land of the Elephant Kings: Space, Territory, and Ideology in Seleucid Empire |url=https://books.google.com/books?id=9UWdAwAAQBAJ |publisher=Harvard University Press|date=2014 |isbn=978-0-674-72882-0 }}
* {{chú thích sách |last1=Liddell |first1=Henry George |first2=Robert |last2=Scott |title=A Greek-English Lexicon on Perseus Digital Library |editor1-first=Sir Henry Stuart |editor1-last=Jones |editor2-first=Roderick |editor2-last=McKenzie |location=Oxford |publisher=Clarendon Press |year=1940 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Luniya |first=Bhanwarlal Nathuram |title=Life and Culture in Ancient India: From the Earliest Times to 1000 AD |year=1978 |publisher=Lakshmi Narain Agarwal |lccn=78907043 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=McCarty |first=Nick |title=Alexander the Great |publisher=Penguin |location=Camberwell, Victoria |year=2004 |isbn=978-0-670-04268-5 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |url=https://books.google.com/books?id=lMoOAAAAQAAJ |title=Outsiders in the Greek cities in the fourth century BC |last=McKechnie |first=Paul |page=54 |publisher=Taylor & Francis |year=1989 |isbn=978-0-415-00340-7 |accessdate=ngày 28 tháng 12 năm 2010 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Morkot |first=Robert |title=The Penguin Historical Atlas of Ancient Greece |publisher=Penguin |year=1996 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Narain |first=A. K. |title=Alexander the Great: Greece and Rome–12 |year=1965 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |title=Alexander the Great: The Invisible Enemy: A Biography |first=John Maxwell |last=O'Brien |publisher=Psychology Press |date=1994 |page=[https://archive.org/details/alexandergreatin00obri_0/page/104 104] |isbn=978-0-415-10617-7 |url=https://archive.org/details/alexandergreatin00obri_0/page/104 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Ogden |first=Daniel |chapter=Alexander's Sex Life |title=Alexander the Great: A New History |editor1-first=Alice |editor1-last=Heckel |editor2-first=Waldemar |editor2-last=Heckel |editor3-first=Lawrence A |editor3-last=Tritle |publisher=Wiley-Blackwell |year=2009 |isbn=978-1-4051-3082-0 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Pingree |first=D. |volume=15 |year=1978 |pages=533–633 |chapter=History of Mathematical Astronomy in India |title=Dictionary of Scientific Biography|ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Pratt |first=James Bissett |title=The Pilgrimage of Buddhism and a Buddhist Pilgrimage |year=1996 |publisher=Laurier Books |isbn=978-81-206-1196-2 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Renault |first=Mary |title=The Nature of Alexander the Great |publisher=Penguin |year=2001 |isbn=978-0-14-139076-5 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |editor1-last=Ring |editor1-first=Trudy |editor2-last=Salkin |editor2-first=Robert M |editor3-last=Berney |editor3-first=KA |editor4-last=Schellinger |editor4-first=Paul E |title=International dictionary of historic places |year=1994 |isbn=978-1-884964-04-6 |location=Chicago |publisher=Fitzroy Dearborn, 1994–1996 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last1=Roisman |first1=Joseph |last2=Worthington |first2=Ian |title=A Companion to Ancient Macedonia |publisher=John Wiley & Sons |year=2010 |isbn=978-1-4051-7936-2 |url=https://books.google.com/books?id=lkYFVJ3U-BIC |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last1=Sabin |first1=P |last2=van Wees |first2=H |last3=Whitby |first3=M |title=The Cambridge History of Greek and Roman Warfare: Greece, the Hellenistic World and the Rise of Rome |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-78273-9 |year=2007 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Sacks |first=David |title=Encyclopedia of the Ancient Greek World |publisher=Constable & Co |isbn=978-0-09-475270-2 |year=1995 |ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Savill|first1=Agnes Forbes|title=Alexander the Great and His Time|date=1990|publisher=Barnes & Noble Publishing|isbn=978-0-88029-591-8|url=https://books.google.de/books?id=bOyv4n-zamIC|language=en|ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Stoneman |first=Richard |title=Alexander the Great |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-31932-4 |year=2004 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Stoneman |first=Richard |title=The Novel in the Ancient World |editor-last=Schmeling |editor-first=Gareth L |chapter=The Metamorphoses of Alexander Romance |pages=601–12 |publisher=Brill |year=1996 |isbn=978-90-04-09630-1 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Studniczka |first=Franz |title=Achäologische Jahrbook 9 |year=1894 |ref=harv}}
* {{chú thích sách|last1=Thorne|first1=J. O.|last2=Collocott|first2=T. C.|title=Chambers Biographical Dictionary|date=1986|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=978-0-521-32884-5|url=https://books.google.de/books?id=GZc6kgEACAAJ|language=en |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Tripathi |first=Rama Shankar |title=History of Ancient India |year=1999 |url=https://books.google.com/?id=WbrcVcT-GbUC |isbn=978-81-208-0018-2 |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Wilcken |first=Ulrich |year=1997 |authorlink=Ulrich Wilcken |origyear=1932 |title=Alexander the Great |location=New York |publisher=WW Norton & Co |isbn=978-0-393-00381-9 |url=https://archive.org/details/alexandergreat00wilc |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Wood |first=Michael |year=2001 |title=In the Footsteps of Alexander the Great: A Journey from Greece to Asia |publisher=University of California Press |url=https://books.google.com/?id=5wDWn1dL6HMC |ref=harv |isbn=978-0-520-23192-4}}
* {{chú thích sách |last=Worthington |first=Ian |year=2003 |title=Alexander the Great: A Reader |url=https://books.google.com/?id=OiM51I7_A1gC |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-29187-3 |ref=harv |page=332}}
* {{chú thích sách|last1=Yenne|first1=Bill|title=Alexander the Great: Lessons from History's Undefeated General|date=2010|publisher=Palgrave Macmillan|location=New York City|isbn=978-0-230-61915-9|url=https://books.google.com/books?id=kngnd0GlUc4C&pg=PA99 |ref=harv}}
{{refend}}

== Đọc thêm ==
{{refbegin}}
* Thẩm Kiên (chủ biên), ''Mười đại hoàng đế thế giới'', Phong Đảo dịch, ''Nhà xuất bản'' Văn hóa thông tin, 2003
* {{cite journal |last=Badian |first=Ernst |authorlink=Ernst Badian |year=1958 |title=Alexander the Great and the Unity of Mankind |journal=Historia |volume=7}}
* {{chú thích sách |last1=Beazley |first1=JD |author1link=J. D. Beazley |last2=Ashmole |first2=B |author2link=Bernard Ashmole |year=1932 |title=Greek Sculpture and Painting |publisher=Cambridge University Press|isbn=}} {{ISBN?}}
* {{chú thích sách |last=Bowra |first=Maurice |authorlink=Maurice Bowra |year=1994 |title=The Greek Experience |publisher=Phoenix |isbn=978-1-85799-122-2}}
* Boardman, John (2018). ''Alexander the Great: From His Death to the Present Day'' – illustrated history of his representations in art and literature {{ISBN?}}
* {{chú thích sách |last=Burn |first=AR |authorlink= |year=1951 |title=Alexander the Great and the Hellenistic Empire |edition=2 |location=London |publisher=English Universities Press}}
* {{chú thích web |language=la |url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Curtius/home.html |last=Rufus |first=Quintus Curtius |title=Quintus Curtius Rufus, History of Alexander the Great |publisher=U Chicago |accessdate=ngày 16 tháng 11 năm 2009}}
* {{cite journal |last=Cartledge |first=Paul |authorlink=Paul Cartledge |year=2004 |title=Alexander the Great |publisher=Overlook}}
* {{cite journal |last=Doherty |first=Paul |authorlink=Paul C. Doherty |year=2004 |title=The Death of Alexander the Great |publisher=Carroll & Graf}}
* {{chú thích sách |last=Engels |first=Donald W |authorlink= |year=1978 |title=Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army |location=Berkeley |publisher=University of California Press}}
* {{chú thích sách |editor-last=Fawcett |editor-first=Bill |authorlink=Bill Fawcett |year=2006 |title=How To Lose A Battle: Foolish Plans and Great Military Blunders |publisher=Harper |isbn=978-0-06-076024-3 |url=https://archive.org/details/howtolosebattlef0000unse }}
* {{chú thích sách|last1=Freeman|first1=Philip|title=Alexander the Great|date=2011|publisher=Simon & Schuster Paperbacks|location=New York City|isbn=978-1-4391-9328-0|url=https://books.google.com/books?id=v550aeZcGowC |ref=harv}}
* {{chú thích sách |last=Fuller |first=JFC |authorlink=J. F. C. Fuller |year=1958 |title=The Generalship of Alexander the Great |location=London |publisher=Eyre & Spottiswoode |url=https://books.google.com/books?id=q3M0NE2RJgYC |isbn=978-0-306-80371-0 }}
* {{chú thích sách |last=Greene |first=Robert |authorlink=Robert Greene (American author) |year=2000 |title=The 48 Laws of Power |url=https://archive.org/details/isbn_9780670881468 |publisher=Penguin |page=[https://archive.org/details/isbn_9780670881468/page/351 351] |isbn=978-0-14-028019-7}}
* {{chú thích sách |last=Hammond |first=NGL |authorlink=N. G. L. Hammond |year=1989 |title=The Macedonian State: Origins, Institutions, and History |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-814883-8}}
* {{chú thích sách |last=Hammond |first=NGL |year=1994 |title=Alexander the Great: King, Commander, and Statesman |edition=3 |location=London |publisher=Bristol Classical Press}}
* {{chú thích sách |last=Hammond |first=NGL |year=1997 |title=The Genius of Alexander the Great |url=https://archive.org/details/geniusofalexande00nglh |location=Chapel Hill |publisher=University of North Carolina Press}}
* {{chú thích sách |last=Mercer |first=Charles |authorlink= |year=1962 |title=The Way of Alexander the Great |edition=1 |location=Boston |publisher=American Heritage Inc.}}
* {{chú thích sách |last=McCrindle |first=J. W. |authorlink= |year=1893 |title=The Invasion of India by Alexander the Great as Described by Arrian, Q Curtius, Diodorus, Plutarch, and Justin |url=https://books.google.com/books?id=A9YNAAAAIAAJ |location=Westminster |publisher=Archibald Constable & Co}}
* {{chú thích sách |last1=Murphy |first1=James Jerome |authorlink= |last2=Katula |first2=Richard A |last3=Hill |first3=Forbes I |last4=Ochs |first4=Donovan J |year=2003 |title=A Synoptic History of Classical Rhetoric |publisher=Lawrence Erlbaum Associates |page=17 |isbn=978-1-880393-35-2}}
* {{chú thích sách |last1=Nandan |first1=Y |last2=Bhavan |authorlink= |first2=BV |year=2003 |title=British Death March Under Asiatic Impulse: Epic of Anglo-Indian Tragedy in Afghanistan |isbn=978-81-7276-301-5 |publisher=Bharatiya Vidya Bhavan |location=Mumbai}}
* {{chú thích sách |last=O'Brien |first=John Maxwell |authorlink= |year=1992 |title=Alexander the Great: The Invisible Enemy |location=London |publisher=Routledge}}
* {{chú thích sách |last1=Pomeroy |first1=S |last2=Burstein |first2=S |last3=Dolan |first3=W |last4=Roberts |first4=J |year=1998 |title=Ancient Greece: A Political, Social, and Cultural History |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-509742-9 |url=https://archive.org/details/ancientgreecepol00sara }}
* {{chú thích sách |last=Prevas |first=John |authorlink=John Prevas |year=2004 |title=Envy of the Gods: Alexander the Great's Ill-Fated Journey Across Asia |url=https://archive.org/details/envyofgodsalexan00prev |edition=3 |location= |publisher=Da Capo}}
* {{chú thích sách |editor-last=Roisman |editor-first=Joseph |year=1995 |title=Alexander the Great Ancient and Modern Perspectives |series=Problems in European Civilization |location=Lexington, MA |publisher=DC Heath}}
* {{chú thích sách |last=Stewart |first=Andrew |year=1993 |series=Hellenistic Culture and Society |title=Faces of Power: Alexander's Image and Hellenistic Politics |volume=11 |location=Berkeley |publisher=University of California Press}}
* {{chú thích sách |last=Stoneman |first=Richard |authorlink= |year=2008 |title=Alexander the Great: A Life in Legend |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-11203-0 |url=https://archive.org/details/alexandergreatli00ston }}
* {{chú thích sách |last=Tarn |first=WW |authorlink=William Woodthorpe Tarn |year=1948 |title=Alexander the Great |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.499219 |location=Cambridge |publisher=Cambridge University Press}}
* {{chú thích sách |last=Wheeler |first=Benjamin Ide |authorlink=Benjamin Ide Wheeler |year=1900 |title=Alexander the Great; the merging of East and West in universal history |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.173405 |location=New York |publisher=GP Putnam's sons}}
* {{chú thích sách |last=Worthington |first=Ian |authorlink= |year=2004 |title=Alexander the Great: Man And God |publisher=Pearson |isbn=978-1-4058-0162-1}}
{{refend}}

== Liên kết ngoài ==
{{thể loại Commons|Alexander the Great}}
* {{Britannica|14224|Alexander the Great (king of Macedonia)}}
* {{TĐBKVN|27303|ALÊCHXANĐRƠ ĐẠI ĐẾ}}
{{S-start}}
|-
| style="width:30%; text-align:center;"| Tiền nhiệm:<br>'''[[Philippos II của Macedonia|Philip II]]'''
| style="width:40%; text-align:center;"| '''[[Danh sách vua Macedonia|Quốc vương của Macedonia]]'''<br>336–323 TCN
| style="width:30%; text-align:center;" rowspan="4"| Kế vị:<br>'''[[Philippos III của Macedonia|Philip III]] & [[Alexandros IV của Macedonia|Alexandros IV]]'''
|-
| style="width:30%; text-align:center;" rowspan="2"| Tiền nhiệm:<br>'''[[Darius III]]'''
| style="width:40%; text-align:center;"| '''[[Danh sách vua Ba Tư|Vua của các vị vua Ba Tư]]'''<br> 330–323 TCN
|-
| style="width:40%; text-align:center;"| '''[[Pharaon|Pharaông của Ai Cập]]'''<br>332–323 TCN
|-
{{S-end}}
{{Tướng lĩnh của Alexandros Đại đế}}
{{Tổng trấn thời Hy Lạp hóa}}
{{Vua Macedonia}}
{{Vua Ba Tư thời thuộc Macedonia}}
{{Vua Ba Tư}}
{{Vua Hy Lạp hóa}}
{{Hy Lạp cổ đại}}
{{Pharaon Ai Cập}}
{{Plutarchus}}
{{Người Ai Cập cổ đại tiêu biểu}}
{{Thanh chủ đề|Lịch sử|Iran|La Mã Hy Lạp|Ai Cập cổ đại|Châu Âu |Châu Á|Đế chế|Quân sự|Lịch sử|}}
{{Thời gian sống|sinh=356 TCN|mất=323 TCN}}