Tchårlukin
Tchårlukin skepia a Gant li 25 di fevrî 1500 et mora a Cuacos de Yuste (e l' Espagne) li 21 di setimbe 1558)
Il esteut impreur do Sint Impire (1519-1555), dizo l' no di Tchåle V.
Mins il esteut eto rwè d' Espagne, oficirmint dizo l' no di Tchåle I mins cnoxhou purade come Carlos Quinto (Tchårlukin, Tchåle li cénkinme), eyet rwè d' Sicile, dizo l' no di Tchåle IV (1516-1558).
Vicåreye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Tchåle esteut l' valet da Flipe li Bea eyet da Djihene li Sote eyet ptit-fi da Ferdinand II d' Aragon eyet d' Izabele di Castile.
Il a vnou å monde a Gant, el Flande, eyet disk' e 1517 i fourit-st acleve åzès Bas Payis wice k' i fourit acsegnî da Adriyin d' Utraik, ki dvénrè pus tård li påpe Adriyin VI.
E 1506, après l' moirt da s' pa, Tchåle erita des Bas Payis eyet del Franke Conteye.
E 1515 il est dclaré madjeur, eyet s' ocupa do govienmint d' Flande.
Al moirt di s' grand-pere Ferdinand, li 30 di may1516, Tchåle divént rwè d' Castile, avou s' mame, ey eriter avou l' Aragon, li Navare, Grenåde, Naples, li Sicile, li Sardegne eyet les teritweres espagnols d' Amerike.
E 1519, al moirt di s' grand-pere Macsimilyin, il erita co des teritweres des Hazbours en Otriche et fourit eléjhou impreur do Sint Impire Romin Djermanike.
I s' maria avou l' infante Izabele, li sour da Djihan III do Portugal, ki s' aveut maryî ene miete divant avou Catrene, li sour da Tchåle.
Tins di s' ringne Tchårlukin fjha cwate côps l' guere siconte Françwès I d' France, ki lu avou djéryive après l' tite d' impreur.
Li prumire si fjha å nôr di l' Itåleye di 1521 a 1526; Tchårlukin prinda l' redjon d' Milan eyet bate et fé prijhnî li rwè francès a Paviye e 1525, eyet l' foircî a siner l' Traité d' Madrid, kel France î rnonce a prinde des teres å nôr di l' Italeye.
Mins on côp rlåtchî, Françwès va rnoyî l' traité.
Come impreur do Sint Impire, i priya Martin Luther al diyete di Worms e 1521, lyi waerantixhant l' liberté s' i vneut. Li minme anêye, i codåna Luther eyet ses sujheus, mins ocupe avou ds ôtes problinmes, i n' ariva nén a-z arester li protestantisse.
Di 1524 a 1526 i gn ourit on revintaedje di payizans e l' Almagne, eyet l' askepiaedje del Ligue di Schmalkalden (lutheryinne); Tchårlukin leya di pus a pus li responsåvisté des afwaires almandes a s' fré Ferdinand.
Tins del deujhinme guere siconte del France (1526-1529), ses tropes ont sacadjî Rome e 1527, oblidjant l' påpe Clemint VII, k' esteut aloyî a Françwès I, a s' refudjî e tchestea di Sant Angelo; çoula lyi fjha kékès rujhes, mins lyi permeta eto d' espaitchî kel påpe anulaxhe li mariaedje da Hinri VIII d' Inglutere avou Catrene d' Aragon, k' esteut si matante.
En 1529, li Traité d' Cambrai, siné avou l' France, eyet li Påye di Bårçulone, sinêye avou l' påpe, acertinît Tchårlukin come impreur et lyi permete di wårder les teres prijhes e l' Itåleye.
E 1530 il est finålmint coroné impreur pa l' påpe.
Des anêyes å lon, Tchårlukin s' bata eto siconte di l' Impire Otoman eyet s' sultan, Soleymane li Magnifike; les espedicions otomanes el Mitrinne Mer mançant les possession des Hazbours eyet l' påye dins l' Urope coûtchantrece.
Tins del troejhinme guere inte li France eyet Tchårlukin (1535-1538), ci-ci wangna ene impôrtante bataye siconte des Otomans a Tunisse, mins e 1536 Françwès I s' aloya avou Soleymane siconte di Tchåle.
E 1538 Françwès dva siner l' Treve di Nice po mete fén al guere.
Mins e 1542 Françwès si raloya avou ls Otomans, ci fourit li cwatrinme guere inte li France eyet Tchårlukin (1542-1544).
L' anêye shuvante Tchårlukin s' aloya avou Hinri VIII et foircî l' France a siner l' Påye di Crépy On pô pus tård Tchårlukin sina ene påye avou ls Otomans.
E 1545, l' adrovaedje do concile di Trente måke li cmince del siconte-rifôme eyet Tchårlukin wangna kékès princes do Sint Impire al cåze catolike.
Il ataca eto li Ligue di Schmalkalden e 1546 et disfé Djihan-Fredrik di Sacse et egayoler Filipe di Hesse e 1547.
Al Diyete d' Augsbourg, e 1547, il askepia on compromis doctrinå, k' i pinsa convénreut ossu bén åzès catolikes k' åzès protestants.
E 1548, i fjha des dijh-set provinces des Bas-Payis ene intité diferinte ossu bén del France ki do Sint Impire.
E 1556, Tchåle abdica di ses fonccions, i dna si impire personel a s' valet Filipe II d' Espagne eyet li Sint Impire Djermanike a s' fré Ferdinand, eyet s' retirer dins on moustî a Yuste, e l' Espagne, wice k' i mora-st e 1558.
Tchårlukin dins les belès letes e walon
[candjî | candjî l’ côde wiki]Tchårlukin est on persounaedje di sacwantès fåves do vî vî tins e walon; i rprezinte li rwè, foirt malén, mins ki des ptitès djins, come on hierdî, polnut esse ossu sûteyes ki lu.