BAB 4:

PEMBIAKAN
(Reproduction)

PEMBIAKAN
Pembiakan ialah proses menghasilkan
individu-individu baru yang
mempunyai sifat-sifat umum yang
sama seperti induknya.

Pembiakan Seks
(Sexual
reproduction)

Pembiakan Aseks
(Asexual
reproduction)

PEMBIAKAN SEKS
Pembiakan yang melibatkan proses
persenyawaan, iaitu proses percantuman
dua sel pembiakan yang setiap satunya
berasal daripada satu induk jantan dan satu
induk betina

Sperm
Organ
a
lelaki menghasilka
n

Sistem
pembiak
an lelaki
persenyawaa
n

Zigot
menghasilka
n

Organ
perempua
n

Ovum

Sistem
pembiak
an
perempu

Individu
baru

Persenyawaan
(Fertilisation)
Proses percantuman antara
gamet jantan dan gamet
betina untuk menghasilkan
zigot

Persenyawaan dalam
(Internal fertilisation)

Persenyawaan luar
(External
fertilisation)

Persenyawaan dalam
(Internal fertilisation)
Persenyawaan
berlaku di dalam
sistem pembiakan
betina
Mamalia, reptilia,
burung dan serangga
melakukan
persenyawaan dalam

Persenyawaan luar
(IExternal
fertilisation)
Persenyawaan berlaku di luar sistem
pembiakan betina
Ovum dan sperma dihasilkan pada
masa yang sama di dalam air untuk
proses persenyawaan berlaku
Pesenyawaan luar berlaku pada
ikan, katak dan kodok
Keburukan :
Sel pembiakan perlu dihasilkan
dengan banyak
Sel pembiakan akan mati sebelum
disenyawakan
Ovum dan sperma banyak
membazir
Zigot atau embrio yang terhasil
mungkin akan dimakan oleh haiwan
lain

PEMBIAKAN ASEKS
Pembiakan yang melibatkan satu individu
yang tidak melibatkan proses
persenyawaan.

Kebaikan:
Organisma
boleh
menghasilkan
individu baru
yang banyak
tanpa bantuan
daripada individu
yang lain.
(sel induk)

5 jenis:

Keburukan:

Belahan dedua
(binary fission)
Pertunasan (budding)
Pembentukan spora
(spore formation)
Pembiakan vegetatif
(vegetatif reproduction)
Penjanaan semula
(rejuvenation/regenerati
on)

Organisma
baru yang
dihasilkan
adalah serupa
(ciri-ciri) dengan
sel induk

Belahan dedua
(Binary fission)

Organisma yang dihasilkan melalui belahan

dedua
(Ameba)

Organisma yang dihasilkan melalui belahan

dedua

Pertunasan
(Budding)
Hidra

Yis

Organisma yang dihasilkan melalui pertunasan

Pembentukan spora
(Spore formation)

Organisma yang dihasilkan melalui pembentukan

spora
(Mukor)

Pembiakan vegetatif
Vegetative reproduction

Organisma yang dihasilkan melalui pembiakan

vegetatif

Penjanaan semula
Rejuvenation/Regeneration

Organisma yang dihasilkan melalui penjanaan

semula

Organisma yang dihasilkan melalui penjanaan

semula

Perbandingan antara pembiakan seks dan

pembiakan aseks
Persamaan
Pembiakan
seks

Menghasilkan
individu baru untuk
mengekalkan spesis

Pembiakan
aseks

Perbezaan
Dua

Bilangan individu
yang terlibat

Satu

Ya

Penglibatan sel
pembiakan (gamet)

Tidak

Berbeza dengan
sel induk

Ciri-ciri individu baru

Sama dengan
sel induk

SISTEM PEMBIAKAN LELAKI

Pandangan hadapan

Pandangan sisi

Fungsi organ pembiakan lelaki

Organ pembiakan

Fungsi

Testis

Menghasilkan sperma dan hormon

testosteron (hormon lelaki)

Duktus sperma
(sperm duct)

Menyalurkan sperma dari testis ke vesikel

simen

Kelenjar prostat
(Prostate gland)

Menghasilkan cecair yang mengaktifkan

pergerakan sperma

Vesikel simen
(Seminal vesicle)

Menyimpan sperma dan menghasilkan

cecair semen untuk memudahkan
pergerakan sperma

Uretra (Urethra)

Membebaskan sperma dan air kencing

dari badan

Skrotum (Scrotum)

Melindungi testis

Penis

Menghantar sperma dari lelaki ke vagina

perempuan

Sperma

Perubahan lelaki apabila mencapai akil

baligh
Pertumbuhan janggut dan jambang
Pembesaran tulang dan otot
Pertumbuhan bulu di bahagian
kemaluan dan ketiak
Suara kasar dan garau
Testis mula menghasilkan sperma
Mula membebaskan semen
Mula tertarik kepada perempuan

SISTEM PEMBIAKAN
PEREMPUAN

Pandangan hadapan

Pandangan sisi

Fungsi organ pembiakan perempuan

Organ pembiakan

Fungsi

Ovari

Menghasilkan ovum dan hormon estrogen

dan progesteron (hormon perempuan)

Tiub Fallopio
(Fallopian Tube)

Menolak ovum yang matang dari ovari ke

uterus
Tempat persenyawaan berlaku

Uterus

Membenarkan fetus berkembang jika

persenyawaan ovum berlaku
Melindungi fetus

Serviks
(Cervix)

Menghasilkan cecair untuk pergerakan

sperma
Menghubungkan uterus dengan vagina

Vagina

Menerima sperma dari penis

Menghasilkan cecair untuk pelincir

Ovum

Perubahan perempuan apabila

mencapai akil baligh
Pembesaran payudara dan pelvis
Pengumpulan lemak dibawah kulit
Pertumbuhan bulu di bahagian
kemaluan dan ketiak
Mula menghasilkan ovum
Mula datang haid
Mula tertarik kepada lelaki

Perbandingan antara sperma dan ovum

Persamaan
Sperma

Lelaki

Gamet/Sel
pembiakan manusia
Perbezaan
Jantina yang
menghasilkan

Ovum

Perempuan

Gamet jantan

Jenis gamet

Gamet betina

Testis

Organ yang
menghasilkan

Ovari

Sel terkecil dalam

badan lelaki

Saiz

Sel terbesar dalam

badan perempuan

Berjuta-juta
Boleh
Bercantum dengan
ovum untuk
membentuk zigot

Kuantiti untuk
dihasilkan tujuan
persenyawaan
Kebolehan
bergerak
Fungsi

Satu
Tidak boleh
Bercantum dengan
sperma untuk
membentuk zigot

KITAR HAID
Pergeluaran
Haid
(Mestruation)
Pendarahan atau darah keluar
melalui servik dan vagina
perempuan.

Kitar Haid
(Menstrual
Cycle)
Edaran perkembangan dan
kemerosotan dinding uterus yang
berkait dengan perkembangan
ovum.
Satu kitar haid yang lengkap
biasanya mengambil masa 28 hari

Fasa Kitar haid

Fasa Kitar haid

PERSENYAWAAN

PERSENYAWAAN
Semasa persenyawaan, sperma yang
dihasilkan dalam testis akan
bergerak untuk bertemu dengan
ovum yang dihasilkan dalam ovari di
Tiub Fallopio.

PERKEMBANGAN ZIGOT KE
EMBRIO

Zigot terbentuk
daripada
percantuman antara
nukleus sperma dan
ovum

Zigot membahagi banyak

kali menghasilkan satu
gumpalan sel yang disebut
embrio.

Zigot membahagi
membentuk dua
sel

Zigot membahagi
lagi membentuk
empat sel.

PENEMPELAN EMBRIO PADA

DINDING UTERUS

 Apabila sampai di uterus, zigot telah

berkembang menjadi embrio. Embrio
kemudian akan terbenam di dalam
dinding uterus.
Proses pelekatan embrio pada dinding
uterus disebut penempelan.
Plasenta menempelkan embrio pada
dinding uterus.
Tali pusat menghubungkan embrio
kepada plasenta.
Plasenta mengandungi banyak kapilari
darah. Embrio mendapat bekalan
makanan dan oksigen daripada
plasenta ibunya melalui tali pusat.

 Bahan-bahan buangan seperti karbon

dioksida dan urea embrio disingkirkan ke
dalam darah ibu melalui tali pusat.
Embrio mempunyai sistem peredaran
darah yang tersendiri dan tidak
bercampur dengan darah ibu.
Embrio dilindungi oleh dua lapisan
membran yang disebut membran
embrio.
Cecair dalam membran embrio (bendalir
amnion) melindungi embrio daripada
sebarang gegaran atau renjatan.

Bahan yang meresap melalui tali pusat antara ibu

dan embrio

PERKEMBANGAN EMBRIO
KEPADA FETUS

PERKEMBANGAN EMBRIO
MENJADI FETUS

Perbandingan antara zigot, embrio,

fetus dan bayi
Zigot

Embrio

Fetus

Bayi

Tempoh
Masa

Sebaik sahaja
nukleus
sperma
bercantum
dengan
nukleus ovum

0 2 bulan

2 9 bulan

Fetus yang
telah
dilahirkan

Ciri
khas

Terdiri
daripada satu
atau beberapa
sel

Terdiri
daripada
satu
gumpalan
sel

Menyerupai
manusia
dengan
anggota
badanya
dapat
dikenal pasti

Semua
bahagian
badan telah
berkembang
dengan
lengkap

KEPENTINGAN PENJAGAAN ANAK

SEBELUM KELAHIRAN
Ibu yang mengandung perlu mengambil
makanan yang bernutrisi untuk menjamin
kesihatan diri sendiri dan fetus yang sihat.
Fetus mendapatkan zat makanan daripada
plasenta ibunya melalui tali pusat.
Gizi ibu mengandung harus mengandungi
makanan seperti ikan, telur, susu, daging,
buah-buahan dan sayur-sayuran.

Nutrisi yang diperlukan oleh ibu

mengandung dan fetus
Nutrisi / Zat
makanan

Fungsi / Kepentingan

Protein

Diperlukan untuk membina tisu fetus

Kalsium dan
fosforus

Diperlukan untuk menguatkan tulang dan

gigi fetus
Diperlukan untuk mengelakkan kerosakan
gigi pada ibu

Besi

Diperlukan untuk membina sel darah merah

untuk mengangkut oksigen pada fetus
Diperlukan untuk mengelakkan ibu daripada
menghidapi penyakit anemia (kekurangan sel
darah merah)

Asid folik dan

vitamin

Diperlukan untuk menguatkan sistem

pertahanan (sistem pengimunan) terhadap
jangkitan penyakit pada fetus dan ibu

Protein juga diperlukan untuk membina

antibodi dalam badan ibu. Antibodi ialah
bahan kimia yang membantu badan
memusnahkan mikroorganisma yang
memasuki badan.
Ibu mengandung harus mengurangkan
pengambilan makanan karbohidrat dan
lemak.
Ibu perlu mengelakkan daripada
pengambilan alkohol, dadah, ubat dan
merokok yang menbahayakan atau
mengakibatkan kecacatan embrio atau fetus.

Anak mati dalam

kandungan ibu

Keguguran anak
Melahirkan anak
yang tidak
cukup bulan

Bayi yang dilahirkan

bersaiz lebih kecil
berbanding dengan
bayi yang dilahirkan
oleh ibu yang tidak
merokok

Risiko ibu
mengandung
yang
merokok

Melahirkan bayi
dengan
kecacatan pada
otaknya

KEPENTINGAN PENYELIDIKAN DALAM

PEMBIAKAN MANUSIA
Kemandulan
(Sterility)
Lelaki atau perempuan yang
tidak boleh mempunyai anak
Kemandulan lelaki mungkin
disebabkan:
tiada atau sedikit sperma
dihasilkan
sperma mati terlalu awal
sperma tidak matang
penis tidak dapat berfungsi
dengan baik
penyakit kelamin gonorea
atau sifilis
kerosakan pada testis atau
duktus sperma

Kemandulan perempuan
mungkin disebabkan:
Ovulasi tidak berlaku spt ovari
tidak menghasilkan ovum
ovum mati terlalu awal
ovum tidak matang
kitar haid yang tidak teratur
kecacatan organ pembiakan
spt tiub fallopio tersekat
embrio gagal untuk
menempel sendiri di dinding
uterus
ketidakseimbangan hormon
pembiakan

Kemandulan dan ketidaksuburan boleh diatasi

melalui:
Pengambilan makanan yang berkhasiat dan nutrisi
yang baik
Rawatan hormon - mengambil pil kesuburan yang
mengandungi hormon yang boleh merangsang ovari
untuk menghasilkan ovum
Pembedahan
Persenyawaan dalam tabung uji (in-vitro fertilisation)
sperma dan ovum diletakkan bersama di dalam piring
petri yang mengandungi larutan kultur. Persenyawaan
berlaku. Zigot diletakkan didalam uterus perempuan.
Bayi yang dilahirkan dipanggil bayi tabung uji.

Pengawalan kelahiran
(birth control)
Biasanya berlaku apabila:
Pasangan tidak bersedia untuk memiliki
anak
Sudah mempunyai anak yang ramai
Ingin jarak kelahiran antara anak
Kaedah yang digunakan:
Prinsip yang digunakan
dalam kawalan
kelahiran:
menghalang ovum dari
disenyawakan oleh
sperma
menghalang embrio
terbentuk dari
penempelan ke dinding
uterus

Lelaki:
Menggunakan kondom
Vasektomi
Perempuan:
Kaedah semulajadi
i. Rhythm method
ii. Temperature method
iii. Mucus method
Pil perancang
Alat intrauterus (IUD)
Menggunakan
spermicide
Menggunakan

Kondom

Vasektomi

IUD

Ligation

Diafragm

SISTEM PEMBIAKAN ASEKS

TUMBUHAN BERBUNGA

Bahagian bunga

Fungsi

Sepal

Melindungi bunga semasa peringkat kudup

Petal

Menarik perhatian serangga bertujuan

pendebungaan
Melindungi stamen dan pistil

Penyangga (Stalk)

Menyokong bunga

Stamen

Organ pembiakan jantan

Filamen

Memegang anter

Anter

Menghasilkan butir debunga

Butir debunga
(Pollen grain)

Mengandungi sel gamet jantan

Pistil

Organ pembiakan betina

Stigma

Menerima butir debunga semasa

pendebungaan

Stil (Style)

Penyokong stigma dan menerima butir

debunga

Nektar (Nectary)

Menghasilkan cecair manis (nektar) untuk

menarik serangga atau burung

Ovari

Menghasilkan ovul

Ovul

Mengandungi sel gamet betina

Sel pembiakan tumbuhan berbunga

Sel pembiakan jantan tumbuhan
berbunga adalah di dalam butir
debunga
Sel pembiakan betina tumbuhan
berbunga adalah di dalam ovul
Butir debunga dan ovul dari
bunga yang berbeza dari segi
saiz, bentuk, susunan dan
bilangan.

Butir debunga

PENDEBUNGAAN
(POLLINATION)
Pendebungaan
(Pollination)
Proses pemindahan butir
debunga dari anter ke stigma
bunga

Tiga jenis agen

pendebungaan:
haiwan
angin
air

Agen Pendebungaan
(Pollination agen)
Agen atau organisma yang
membawa/memindahkan butir
debunga dari anter ke stigma
bunga

Perbandingan ciri-ciri debunga dibawa oleh

serangga dan angin
Persamaan
Pendebungaan oleh
serangga

Pemindahan butir
debunga ke stigma

Pendebungaan oleh
angin

Perbezaan dalam
ciri-ciri bunga
Kuantiti yang kecil dan
melekit

Kuantiti dan ciri-ciri

butir debunga

Kuantiti yang besar

dan ringan

Berbau

Bau

Tiada bau

Terang

Warna

Biasanya warna putih

Pendek

Filamen

Panjang dan terjuntai

Melekit

Stigma

Berbulu

Pendek

Stil

Panjang

Kecil

Anter

Besar

Pendebungaan oleh
serangga

Perbezaan dalam
ciri-ciri bunga

Pendebungaan oleh
angin

Pendek

Tangkai

Panjang

Ada

Nektar

Tiada

Besar

Saiz bunga

Kecil

Bunga matahari,
rambutan

Contoh bunga

Lalang, Bunga jagung

JENIS
PENDEBUNGAAN

PENDEBUNGAAN
SENDIRI
(SELFPOLLINATION)

PENDEBUNGAAN
KACUK
(CROSSPOLLINATION)

Pendebungaan sendiri
(Self-pollination)
Berlaku apabila butir
debunga dari anter
sekuntum bunga berpindah
ke atas:
a)Stigma pada bunga
yang sama, atau
b)Stigma pada bunga yang
lain pada pokok yang
Lebih mudah berlaku selagi
sama

anter dan stigma matang pada

masa yang sama.
Kelemahan:
anak pokok yang terhasil
mempunyai sifat yang
sama
daya tahan terhadap
penyakit lebih rendah

Pendebungaan kacuk
(Cross-pollination)
Kelebihan:

Berlaku apabila butir

debunga dari anter
sekuntum bunga
dipindahkan ke stigma
bunga pada pokok yang

Mempunyai sifat
kedua-dua tumbuhan
induk
Lebih sihat
Menghasilkan buah
yang banyak dan
bermutu
Menghasilkan bijih
benih yang bermutu
tinggi

Perbandingan antara pendebungaan sendiri

dengan pendebungaan kacuk
PERSAMAAN
PERDEBUNGAAN
SENDIRI

Proses pemindahan butir

debunga ke stigma

PERDEBUNGAAN
KACUK

PERBEZAAN
Bunga atau pokok
yang sama

Tempat berlaku

Pokok yang berlainan

Kurang bermutu

Biji benih yang terhasil

Lebih bermutu

Rendah

Rintangan terhadap jangkitan

penyakit pada anak pokok
yang terhasil

Lebih tinggi

Aplikasi pendebungaan kacuk dalam pertanian

Pokok

Pokok induk

Pokok
kacukan

Sifat pokok kacukan

Padi

Jenis siam-29 dengan

Malinja
jenis Pebifun
Mahsuri
Jenis Taichung 65
dengan Mayang Ebos 80

Buah lebih banyak dan

masak dengan lebih
cepat

Kelapa
sawit

Pisifera dengan Dura

Tenera

Buah lebih banyak

dengan tempurung
yang nipis dan isi yang
lebih banyak

Betik

Subang 6 dengan
Sunrise Solo (Hawaii)

Eksotika

Buah lebih manis dan

berisi

Jagung

Jagung manis dari

Taiwan dengan dari
Mexico

Jagung
Masmadu

Buah lebih manis, lebih

besar, lebih tahan
terhadap penyakit dan
kemarau

Perkembangan Buah dan Biji Benih

dalam Tumbuhan
Persenyawaan dalam tumbuhan

Pembiakan seks bagi tumbuhan berbunga dan

perkembangan ovul dan ovari
Debunga
Pokok
berbunga

Persenyawaa
n

Zigot

Ovul

Anak pokok

Anak
benih

Embrio

Struktur biji benih

Bijih benih terdiri daripada tiga bahagian iaitu testa,
kotiledon dan embrio.
Testa kulit luar biji benih yang melindungi biji benih
Hilum tempat perlekatan biji benih pada testa
Mikropil liang seni yang terdapat pada testa
Kotiledon bahagian biji yang menyimpan makanan
Embrio terletak antara dua kotiledon dalam biji
kacang (plumul,radikel dan kotiledon)
Plumul membesar menjadi pucuk
Radikel membesar menjadi akar

Struktur biji benih

(Biji benih dikotiledon)

Struktur luar biji kacang

panjang

Keratan memanjang biji kacang

panjang

Struktur biji benih

(Biji benih monokotiledon)

Struktur luar biji jagung

Keratan memanjang biji

jagung

Fungsi bahagian-bahagian biji benih

Bahagian
Fungsi
biji benih
Testa
Melindungi biji benih
Mikropil
Membenarkan udara dan air
masuk ke dalam biji semasa
percambahan
Hilum
Kotiledon

Melekatkan biji benih pada

dinding ovari (buah)
Membekalkan makanan untuk
percambahan

Percambahan biji benih

Percambahan proses pertumbuhan embrio
dalam biji benih menjadi anak benih

Terdapat dua percambahan biji benih:

i.Percambahan epigeal
(Kotiledon turut dibawa keluar di atas tanah apabila pucuk
bertumbuh)
ii.Percambahan hipogeal
(kotiledon kekal dalam tanah)

Percambahan epigeal

Percambahan hipogeal

Peringkat-peringkat percambahan
biji benih
Bijih benih menyerap
air

Testa merekah

Radikel tumbuh ke
bawah
Plumul tumbuh ke
atas
Kotiledon mengecut dan
gugur

Syarat-syarat percambahan biji

benih
Biji benih akan bercambah jika
berada dalam keadaan yang sesuai.
Syarat-syarat yang diperlukan untuk
percambahan ialah dengan adanya:
a) Air
b)Udara
c) Suhu (haba) yang sesuai

PEMBIAKAN VEGETATIF PADA

TUMBUHAN BERBUNGA

M
O
IZ

Rizom ialah batang yang

tumbuh di bawah tanah
Rizom mengandungi
makanan simpanan.
Lalang, kunyit, halia, serai

UN
A
D

Mata tunas yang kecil dihasil

pada dapat berkembang
menjadi tumbuhan
Lidah buaya, Bryohyllum

B
U
T

ER

Tuber ialah batang bawah

tanah dengan hujung yang
bengkak
Tuber mengandungi
makanan simpanan
Tuber mengandungi
beberapa mata tunas yang
dapat tumbuh menjadi pokok
baru.

G
N
TA
A
B

Sesetengah tumbuhan
membiak melalui batang yang
mempunyai beberapa mata
tunas.
Ubi kayu, tebu, pokok bunga
raya, pokok bunga mawar

G
N
TA AP
A
B AY
R

Batang rayap ialah batang

yang berjalar di permukaan
tanah.
Nodus pada batang akan
mengeluarkan mata tunas
Batang rayap tidak
menyimpan makanan.
Pegaga, rumput, ubi
keledek, kangkung

G
AN
AW
B
BE

Bebawang terdiri daripada

berlapis-lapis daun berlendir
yang bengkak.
Mata tunas bertumbuh
menjadi tumbuhan baru.
Bebawang mengandungi
makanan simpanan.
Bawang merah, pokok
bunga lili

SI
I
B
M
U

Umbisi ialah batang

bengkak dengan mata tunas
yang tumbuh menegak di
bawah tanah.
Umbisi menyimpan
makanan.
Keladi

K
A
AN KOK
PO

Anak pokok tumbuh

daripada batang pendek dalam
tanah.
Pokok pisang, pokok buluh

PEMBIAKAN VEGETATIF
KEBAIKAN

KEBURUKAN

1. Anak tumbuhan tumbuh lebih

cepat daripada melalui biji benih.

1. Anak tumbuhan tidak

mempunyai sifat-sifat baru
yang dapat menyesuaikan diri
jika persekitaran berubah.

2. Tidak memerlukan bantuan

agen pendebungaan

2. Anak tumbuhan tumbuh di

kawasan yang sama dengan
induk. Hal ini menimbulkan
masalah kesesakan.

3. Anak tumbuhan mempunyai

sifat yang sama dengan
tumbuhan induk.

3. Sifat yang tidak diingini

diturunkan daripada induk
kepada anak tumbuhan

4. Anak tumbuhan dapat

memperoleh makanan daripada
induk sebelum bemandiri.

Aplikasi pembiakan vegetatif

Keratan
(Cuttings)
Keratan batang atau dahan dikerat
daripada tumbuhan induk dan ditanam ke
dalam tanah
Keratan batang yang digunakan perlu
mengandungi ruas berdekatan dengan
pangkalnya.
Tumbuhan seperti ubi kayu, bunga
mawar, bunga raya, tebu, dan kangkung
dapat dibiak dengan cara ini

Tut
(Marcot)

Kulit suatu dahan yang sihat yang mempunyai ruas serta tunas
digelang (dibuang kulit).
Bahagian dahan itu ditutupi dengan tanah lembap dan dibalut dengan
bahan plastik kain, atau sabut kelapa.
Apabila akar-akar kelihatan tumbuh keluar daripada bahagian dahan
itu, dahan itu dipotong dan ditanam di dalam tanah.
Kaedah ini biasanya digunakan untuk membiak pokok buah-buahan
seperti durian, ciku, limau, rambutan dan jambu batu.

Tut lentur
(Layering)

Suatu dahan yang rendah digelangi kulit luarnya dan dibenam dalam
tanah lembap.
Apabila akar-akar kelihatan muncul, bahagian dahan itu dipotong
daripada tumbuhan induk dan ditanam.
Keadaan ini digunakan untuk membiak tumbuhan seperti bunga
kertas, bunga mawar, bunga melur dan limau.

Kultur tisu
(Tissue culture)

Batang satu pokok dipotong

dan dilekatkan pada satu
batang pokok yang lain

Mata tunas suatu pokok

disisipkan pada kulit luar
suatu pokok lain yang dihiris
dalam bentuk T

END OF
CHAPTER

Created by