Vasubandhu's Abhidharma-Kośa-Bhā Ya ch.2
Vasubandhu's Abhidharma-Kośa-Bhā Ya ch.2
Vasubandhu's Abhidharma-Kośa-Bhā Ya ch.2
uktnndriyn i. kah punar indriyrthah ? idi paramivarye;1 tasya indantti indriyn i. ata
dhipatyrtha indriyrthah .
kasya cis kvdhipatyam?
dvayoh kila |
caturn
str-purus a-jvita-mana-indriyn dvayor arthayoh pratyekam dhipatyam.
str-purundriyayos tvat sattva-bheda-vikalpayoh . tatra sattva-bhedah str, purus a iti; sattvavikalpah standi-sasthna-svarcrnyathtvam.
saklea-vyavadnayor ity apare. tath hi: tad-viyukta-vikaln 5 s an d ha-pan d akbhayavyajannm asavarnantarya-kuala-mla-samucched na bhavanti; sa vara-phala-prptivairgyn i cti.
jvitndriyasya nikya-sabhga-sabandha-sadhran ayoh 6.
mana-indriyasya punarbhava-sabandha-vaibhvnuvartanayoh . tatra punarbhava-sabandhe,
yathkta gandharvasya tasmin samaye dvayo cittayor anyatarnyatara-citta sa mukh-bhta
bhavaty: anunaya-sahagata v, pratigha-sahagata vti. vaibhvnuvartane, yathkta
cittenya loko nyata iti vistarah .
yat punah sukhdndriya-pacaka, yni ct au
raddhdni, tes
1
2
3
4
5
6
S add (M Dh1.64)
parikars an eall; eem to be an old corruption for pariraks an eRF
kavad P,YW,YL; kaval S,Y
saprayogn m P,S; saprayognm m
viyukta-vikaln S,Y; viprayukta-vikalpn P
sadhran ayoh Y;
sdhran ayoh P,S
1
2
3
4
5
6
7
hi S,Y; om.P
S,Y add ity ukta stre
niva P; nivam S
anyad P,Y; anya- S; om.m
strtva G,P,SK,S; str m
dhipatyt all; dhipatyatt S
kr ti-svara-ces t bhipryahem.RF;
kr tih svara-ces t abhipryh
P; kr ti-sva-ces t bhipryhS; kr ti-svara
ces t bhipry[h Y
]
purus kr ti-svara-ces t bhipryah
em.RF;
purus kr tih svara-ces t abhipryh
P,S
nikya-thiti-aklea-/vyavadndhipatyatah |
jvita vedanh paca / raddhdy cndriya math || 2.3 ||
nikya-sabhga-thitau jvitndriyasydhipatya; aklee vedannm. tath hi: sukhy
vedany rgo 'nuete, duh khy pratigho, 'duh khsukhym avidyty ukta stre.vyavadne
raddhdn pacnm. tath hi, taih kle ca vis kabhyante,1 mrga cvhyate.2 ata ete 'pi
pratyekam indriyam is t h .
1
2
3
4
9
10
11
ukham |
t
ukhndriya kyik t vedan .tty anugrhik, sukhty-arthah .
anyatra aumanaya.1 /
tr tyd dhynd anyatra (= kmadhtau, prathame, dvitye ca dhyne) caiatasik t vedan
aumanayndriyam. tr t ye tu dhyne prti-vtargatvt sukhndriyam eva s, na
saumanasyndriyam: prtir hi saumanasyam.
at caita punah |
daurmanayam; upek tu / madhy
niva-t-nt = aduh khsukh2 vedan madhyty ucyate; speks ndriyam. ki kyik,
caitasik?ty ha:
ubhay
ki punah kran am, iyam abhisamasyikam indriya kriyate?
avikalpant || 2.8 ||
caitasika hi sukha-duh kha pryen a vikalpand utpadyate; na tu kyikam, vis aya-vad arhatm
apy utpatteh . atas tayor indriyatvena bhedah .
upeks tu sva-rasenvikalpayata evtpadyate, kyik caitasik cty3 ekam indriyam kriyate.
anyath4 ca kyikam sukham anugr hn ty, anyath caitasikam. evam duh kham anyath kyikam
upahanty, anyath caitasikam. upeks y tv es a vikalpo nsty,5 ata upeks an a pratyavikalpand
abhedah |
ki kran am? darana-mrge hy anjtam jtu pravr ttah . bhvan-mrge nsty aprvam
jeya, tad eva tv jnti es nuaya-prahn rtham. aaiks a-mrge tv jtam ity avagama
jtvah ;1 so 'systti jtv. jtam avitu2 lam asyti v, ks aynutpdi-jna-lbht.
duh kha me parijta, na punah parijtavyam iti tath-bhtasyndriyam jtvndriyam.
svabhva-nirdea kr t v, prakra-bhedo vaktavyah . kati ssravn i, katy ansravn i
indriyn ty-evam-di.
tatra tvad yad etad anantarktam jsymndriydikam etat
amala trayam |
ansravam ity arthah , malnm srava-paryyatvt.
1
2
3
4
5
6
7
santi ca1 sattv loke jt loke vr ddhs tks n ndriy api madhyndriy api mr dv-indriy apty
apravartita eva dharma 2-cakre. tasmt santy eva ssravn i raddhdni.
puna ckta: yvac cham es pacnm indriyn samudaya cstagama ca, svda3
cdnava ca, nih saran a ca yathbhta ndhyajsis a4, na tvad aham asmt sadevakl lokd
iti vistarah . na cnsravn dharmn m5 es a parks -prakrah .
katndriyn i vipkah , kati na vipkah ? ekntena tvat
vipko jvita
atha yad arhan bhiks ur yuh -saskrn sthpayati, tajjvitndriya kasya 6 vipkah ? stra7 ukta:
katham yuh -saskrn sthpayati? arhan bhiks uh r ddhim ceto-vaitva prptah
saghya v pudgalya v ptra v cvara v anyatamnyatama v rman aka jvitaparis kra v dattv, tat pran idhya, prnta-kot ikam caturtha dhyna sampadyate. sa
tasmt vyutthya cittam utpdayati, vca ca bhs a te: yan me bhoga-vipka,8 tad yurvipka bhavatv iti. tasya yat bhoga-vipka , tad yur-vipka bhavati.
yes punar ayam abhipryo: vipkcches a vipacyata iti, ta huh : prva-jti-kr tasya
karman o vipkcches a | sa bhvan-balenkr s ya pratisavedayata iti.
katham yuh -saskrn utsr j ati? tathiva dna dattv, pran idhya, prnta-kot ika
caturtha dhyna sampadyate: yan me yur-vipka , tat bhoga-vipka bhavatv iti; tasya
tath bhavati.
Bhadanta-Ghos akas tv ha: tasminn eva raye rpvacarn i mahbhtni dhyna-balena
samukh-karoty yus o 'nuklni vairodhikni ca. evam yuh -saskrn sthpayaty, evam
utsr j atti.
eva tu bhavitavyam: samdhi-prabhva eva sa tes tdr o, yena prva-karma-ja ca sthitiklvedham indriya-mahbhtn vyvartayanty, aprva ca samdhi-jam vedham 9 ks i panti.
tasmn na taj jvitndriya vipka ; tato 'nyat tu vipkah .
1
2
3
4
5
6
7
8
9
v P; ca S,Y
rogbhibhta P,YW(m),YL(m); rogdi-bhta S,Y,YW,YL
v P; ca S,Y
S,Y add ca
S add (M )
saskra-ks an nmP; saskrn m S,Y
tsarjanam adhis t hna cstiP,S; tsarjane 'dhis t hne v prayojanam astiY
dravyam iti P; dravya na bhavatti S
nsty ekam yur-dravyam P; nikam yur-nma dravyam asti S,Y
S,Y add hi
caturbhir P; caturbh m
dvedh / dvdaa
katamni dvdaa?
anty t akd r t e |
daurmanayc ca
antyam at aka
raddhdni, daurmanaya ca varjayitv. jvitndriyd anyni dvdaa dvi
vidhni:1 vipka cvipka ca.
tatra caks ur-dni saptupacayikni avipkah ; es n i vipkah . mano-duh kha-sukha2
saumanasypeks ndriyn i kuala-klis t ny
avipkah | airypathika-ilpasthnika-nairmn ikni ca
yath-yogam. es n i vipkah .
jvitndriya caks ur-dni dvdaa hitv es n y avipka iti siddham. yadi
dauarmanasyndriya na vipka iti, stra katha nyate? trn i kryn i: saumanasya-vedanya
karma, daurmanasya-vedanya karma, upeks -vedanya karmti saprayoga-vedanyatm
adhikr t yktam. daurmanasyena saprayukta karma daurmanasya-vedanyam; yath sukhasaparayuktah sparah sukha-vedanyah .
saumanasypeks -vedanye api tarhi karman eva bhavis yatah .
yathcchasi, tath 'stu. saprayoge 'pi na dos a h , vipke 'pi na dos a h . agaty hy etad eva
gamyeta.
k punar atra yuktir, daurmanasya na vipka iti?
daurmanasya hi parikalpa-vies a ir utpdyate ca3, vyupamyate ca; na civam vipkah .
saumanasyam apy eva na syd vipkah .
yadi tarhi daurmanasya vipkah syd, nantarya-krin tan-nimitta4 daurmanasytpdt tat
karma vipakva5 syt.
1
2
3
4
5
saumanasyam apy evam: yadi saumanasya vipkah syt, pun ya-krin tan-nimitta
saumanasytpdt tat karma vipakva syt.
vta-rgn 1 tarhi daurmanasysabhavt: na civa vipkah . saumanasyam apy es m
avykr ta kdr a vipkah syt?
ydr a-tdr am astu. sati tu sabhave saumanasyasysti vipkvako, na dauarmanasyasya,
sarvath2samudcrd iti nsty eva daurmanasya vipka iti vaibhs ikh .
tatra jvitndriys t amni sugatau kualasya vipko, durgatv akualasya. mana-indriyam ubhayor
ubhayasya. sukha-saumanasypeks ndriyn i kualasya. duh khndriyam akualasya. sugatv ubhayavyajanasykualena tat-sthna-pratilambhah . na tv indriyasya kualks ept.
gatam etad. ida tu vaktavyam: katndriyn i savipkni, katy avipkni? yad etat daurmanasyam
anantarkta ,
mano-'nya-vitti-raddhdni /
anya-vitti-grahan t daurmanasyd anyat vedita gr hyate.raddhdni raddh-vrya-smr tisamdhi-prajh . tatra manah -sukha-saumanasypeks akualh kualh ssrav ca savipkh .
ansrav avykr t cvipkh . duh khndriya kualkuala savipkam. avykr tam avipkam.
raddhdni ssravn i savipkny, ansravn y avipkni. anyad avipkam iti siddham.
kati kualni, katy akualni, katy avykr tni? ekntena tvat
a t aka kuala
paca raddhdni, trn i cjsymndriydni.
dvidh |
daurmanaya
1
2
3
rppta tr-pum-indriye |
duh khe ca hitv
amala cti vartate. duh khe iti duh kha-daurmanasye. tatra maithuna-dharma-vairgyd
aobh-karatvc ca rpa-dhtau tr-purusndriye
na stah .
str-purus ndriye duh khe cmala4 hitvti vartate. kim avais yate? mano-jvitpeks ndriyn i,
raddhdni ca paca. etny rpya-pratisa yuktni santi, nnyni.
katndriyn i darana-prahtavyni, kati bhvan-prahtavyni, katy aprahtavyni?
mano-vitti-traya tredh /
katamad vitti-trayam? sukha-saumanasypeks h |
1
2
3
4
dvi-hey durmanakat |
dauarmanaya dvbhy praheya, darana-bhvanbhym.
nava bhvanay
heynty adhikrah . jvits t amni caks ur-dni duh khndriya ca
bhvan-heyny eva.
na trayam || 2.13 ||
traya naiva praheyam, jsymndriydikam, ansravatvt: na hi nirdos a prahn rham.
uktah prakra-bhedah .
lbha idn vaktavyah . katndriyn i kasmin dhtauvipkah prathamato labhyante?
npapdukaih |
upapduka-pratis edhd an d aja-jaryuja-sasvedajair iti veditavyam.
kasmn na mana-upeks ndriye? pratisandhi-kle3 tayor avaya klis t a tvt.
athpapdukaih kati labhyante?
taih ad v
yady avyajan bhavanti, yath prthama-kalpikh . katamni at
? caks u h - rotra-ghrn a -jihvkya-jvitndriyn i.
apta v
yady eka-vyajan bhavanti, yath devdis u.
a t au v /
yady ubhaya-vyajan bhavanti.
ki punar ubhaya-vyajan apy upapduk bhavanti? bhavanty4 apyes u .
eva tvat kma-dhtau. atha rpa-dhtv, rpya-dhtau ca katham? ity ha:
1
2
3
4
ad rpe u
kma-pradhnatvt kma-dhtuh km iti nirdiyate, rpa-pradhnatvd rpa-dht rpn ti.1
stre 'py ukta: ye 'pi te bhiks avah2 nt vimoks atikramya rpn y rpy iti. tatrarpa-dhtau
ad
indriyn i vipkah parathamato labhyante, yny eva kma-dhtv avyajanair upapdukaih .
1
2
3
4
5
6
navptir antya-phalayoh /
navabhir indriyaih prptir antya-phalayoh .
ke punar antye? srota2-patti-phalam, arhattva ca. ke madhye? sakr d-gmi-phalam, angmiphala ca.
tatra srota-patti-phalasya raddhdibhir jtvndriya-varjyair mana-upeks ndriybhy cti
navabhih . jsymndriyam nantarya-mrge veditavyam, jndriya ca vimukti-mrge.
ubhbhy hi tasya prptir visayoga-prpter vhaka-sa nirayatvd yath-kramam.
arhattvam asya punah raddhdibhir jsymndriya-varjyair, mana-indriyen a, sukhasaumanasypeks ndriyn cnyatamenti navabhih .
3
katha kr tv? sakr d-gmi-phala tvad yady nuprvikah prpnoti, sa ca laukikena mrgen a
tasya saptabhir indriyaih prptih : pacabhih raddhdibhir, upeks -mana-indriybhy cti.
atha lokttaren a mrgen a, tasys t abhir indriyaih prptih : jndriyam as t ama bhavati.
atha bhyo vta-rgah prpnoti, tasya navabhir: yenva4 srota-patti-phalasya.
angmi-phala yady nuprvikah prpnoti, sa ca laukikena mrgen a tasya saptabhir indriyaih
prptih : yath sakr d-gmi-phalasya.
atha lokttaren a mrgen a, tasys t abhis, tathiva.
atha vta-rgah prpnoti, tasya navabhih 5, yath srota-patti-phalasya.
1
2
3
4
5
S,Y(?) add hi
srota P,S,Y; srota m (here and later on)
yady P,S,Y; y m
yenva P; yeniva P(Y); yair eva P(D)
S,Y add prptih
1
aya tu vies ah : sukha-saumanasypeks ndriyn m anyatama
bhavati, niraya-vies t. yadpy
2
ayam nuprviko navame vimukti-mrge tks n nriyatvd dhyna3 praviati laukikena mrgen a,
tadpy as t bhir indriyair angmi-phala prpnoti. tatra4 hi navame vimukti-mrge
saumanasyndriyam as t ama bhavaty. nantarya-mrge tpeks ndriyam eva, nityam ubhbhy ca
tasya prptih . atha lokttaren a praviati tasya navabhir indriyaih prptih . jndriya navama
bhavati.
yat tarhy Abhidharma ukta katibhir indriyair arhattva prpnot?ty ha ekdaabhhir iti. tat
katha navabhir ity ucyate? navabhir eva tat prpnoti |
2
samanvgatah .1 saumanasyndriyen a tr t ya-caturtha-dhynrpypapannah pr t hagjana
eva.
3
duh khndriyen a rprpypapannah . daurmanasyena kma-vta-rgah . raddhdibhih samucchinnakuala-mlah . jsymndriyen a pr t hagjana-phalasth na samanvgath ; jndriyen a
pr thagjana-daranaiks a-mrgasthh . jtvndriyen a pr t hagjana-aiks y asamanvgath .
apratis i ddhsv avasthsu yathkta-samanvgato4 veditavyah .
caturbhih ukha-kybhy /
yah ukhndriyen a samanvgatah , so 'vayacaturbhir indriyais: tai ca tribhir upeks dibhih ,
sukhndriyen a ca. yah kyndriyen a, so 'pi caturbhi: tai ca tribhih , kyndriyen a ca |
pacabhi cak u
r-dimn |
ya cakur-indriyen
a, so 'vaya pacabhir: upeks -jvita-manah -kyndriyais, tena ca. eva
aumanay ca
ya cpi aumanayndriyen a, so 'vaya pacabhir upeks -jvita-manah -sukha-saumanasyaih .
dvitya-dhyna-jas tr tya-dhynlbh5 katamena sukhndriyen a samanvgato bhavati? klis t ena
tr t ya-dhyna-bhmikena.
duh kh tu / aptabhih
yo duh khndriyen a, so 'vaya aptabhih kya-jvita-manobhi caturbhir vedanndriyaih .
trndriydimn || 2.18 ||
a t bhih
yah trndriyen a samanvgatah , so 'vayam at abhih
:6 tai ca saptabhih , strndriyen a ca.diabdena purus ndriya-daurmanasya-raddhdn sa grahah . tadvn api pratyekamat bhih
ekdaabhi tv / jjtndriynvitah7 |
1
2
3
4
5
6
7
jjt G,P,S,SK; jt m
vedandibhih , kya-mano-jvitai ca. vedan hi vit, vedayata iti kr t v. vedana vvit, yath
sapadana sapat.
yath ca nih ubhah arvlpair at bhir
indriyair yuktah ,
bla tathrpye /
bla iti pr thagjanasykhy. katamair as t bhih ?
dvi-ligah
dvi-vyajano yah samagrndriyah ekn-na-vi
aty samanvgatah . ka cparah ?
2
3
4
ryo1 rg
avta-rgo 'pi aiks ah sarva-bahubhir ekn-na-viaty samanvgatah .
eka-/liga-dvy-amala-varjitaih || 2.21 ||
2
kyndriy7 nava-dravyah /
kyndriyam atrstti so 'ya kyndriy. tatra nava dravyn i: tni cs t au, kyndriya ca.
katham ih1vinirbhge bhtn kacid eva saghtah kat hina utpadyate, kacid eva drava,
us n o v, samudran o v? yad yatra pat utama prabhvata udbhta, tasya tatrpalabdhih ; sctl2kalpa-sparavat, saktu-lavan acrn a-rasavac ca.
katha punas tes u es stitva gamyate? karmatah : sagraha-dhr ti-pakti-vyhant.
pratyaya-lbhe ca sati kat hindn3 dravan di4-bhvt.
apsu aitytiayd aus n ya gamyata ity apare.
avyatibhede 'pi tu syc chaitytiayah , abda-vedantiayavat.
bjatas tes u tes bhvo, na svarpata ity apare; santy asmin dru-skandhe vividh dhtava iti
vacant.
katha vyau varn a-sadbhvah ?
raddhnya es o 'rtho.
n,numnyah :5 sasargato6 gandha-grahan t,7 tasya varn vyabhicrt.
rpa-dhtau gandha-rasayor abhva uktas, tena tatratyh paramn avah s at -sapts t a-dravyak ity
ukta-rpatvt na punar ucyante |
ki punar atra dravyam eva dravya gr hyate, hosvid yatanam?
ki ctah ?
yadi dravyam eva dravya gr hyate, aty-alpam idam ucyate as t a -dravyako nava-daa-dravyaka
iti. avaya hi tad-dravya-sasthnenpi bhavitavyam, tasypi paramn u-sacitatvt; gurutvalaghutvayo cnyataren a, laks n atva-karkaatvayo ca; tenpi kvacit, jighatsay pipsay ca.
athpy yatana-dravya gr hyate, ati8-bahv idamucyate as t adravyaka iti. catur-dravyako hi
vaktavyo, yvat bhtny api spras t avyyatanam.
kicid atra dravyam eva dravya gr hyate, yad raya-bhta; kicid atryatana dravya
gr hyate, yad rita-bhtam.
1
2
3
4
5
6
7
8
ih P; a S,Y
tl S,Y; tn P
kat hindnP,S; kat hinm
dravan di P,S,Y; dravn di m,YW(N)
P,S,Y take nnumnyah a belonging to the previou entence.
sasargato S,Y,YW,YL; saspandato P; sapandato m; sasargat YW(m)
grahan t P,S,Y; grahan d v YW,YL
ati- P(correction in errata),Y,Tib.(ha cang mang pa); ayi P(main text),S
prpty v
prpty saha sattvkhyam evtpadyate, nnyad iti vikalprtho v-abdah .
caitt ity ucyante. ka ime caitth ?
1
2
3
4
5
6
ime kila daa dharmh sarvatra citta-ks an e samagr bhavanti. tatravedan trividho 'nubhavah :
sukho, duh kho, 'duh khsukha1 ca. cetan2 cittbhisaskro3 manas-karma. aj sajna
vis aya-nimittdgrahah 4. chandah kartr -kmat. para indriya-vis aya-vijna-sannipta-j spr s t ih .
matih praj, dharma-pravicayah . mrtir
lambansapramos ah .manakra cetasa5 bhogah .
adhimoko 'dhimuktih . amdhi cittasyikgrat.
6
sks mo hi citta-caittn vies ah . sa eva
duh paricchedah pravhes v7 api tvat, ki punah
8
ks an es u! rpin nm api tvados adhn bahu-rasn kscid indriya-grhy rasa-vies
duravadhr bhavanti, ki punar ye dharm arpin o9 buddhi-grhyh !
kual mahbhmir es , ta ime kuala10-mahbhmik, ye sarvad kuale cetasi bhavanti.
ke punas ta? iti:
asti punah kvacit anyatrpy1 eva dr yate? astty ha: tadyath prtih prti-sthny ca
dharmh prti-sabodhyagam2 ukta bhagavat. pratighah pratigha-nimitta ca vypda5
nivaran am3 uktam.4 samyak-dr s t i-sakalpa-vyym ca
praj-skandha ukth . na ca sakalpavyymau praj-svabhvau; tasys tv anugun v iti tcchabdya labhete. eva kya-prarabdhir
api bodhyagnugun yd bodhyaga-abda labhate.
upek citta-samat, cittnbhogat.
katham idnm etad yoks yate: tatriva citte bhogtmako manaskro, 'nbhogtmik cpeks ti?
nanu ckta, durjna es vies a iti. asti hi nma durjnam api jyate.
idam tu khalv ati-durjna, yad virodhe 'py avirodha iti!
anyatrbhogo, 'nyatrnbhoga iti ko 'tra virodhah ?
na tarhdnm eklambanh sarve saprayukth prpnuvanti.
eva-jtyakam atrnyad apy ysyatti yas tasya nayah , so 'sypi veditavyah .
hrr apatrpya ca pacd vaks yate.
mla-dvaya dve kuala-mle: alobhdves au. amoho 'py asti, sa tu prajtmakah . praj ca
mahbhmikti nsau kuala-mahbhmika evcyate.
avihi avihet han.
vrya cetaso 'bhyutshah .
ukth kuala6-mahbhmikh .
mahat bhmir mahbhmih ; kle mahbhmir es . ta ime klea-mahbhmik, ye dharmh
sadiva klis t e cetasi bhavanti. ke punas te sadiva klis t e cetasi bhavanti?
2
3
4
5
akuale tu cetasy hrkyam anapatrpya ca nitya bhavata ity etau dvau dharmv akualamahbhmikv ucyete. tayo ca pacl laks an a vaks yate.
krodhpanha-t h
yr y -/prada1-mrak a-matarh |
my-mada2-vihi ca / partta-klea-bhmikh || 2.27 ||
partta-kle bhmir es ta ime partta-klea-bhmik avidy-mtren a bhvan-heyena manobhmikeniva ca saprayogt. es tu nirdea upaklees u karis yate.
ukt ime paca-prakr caitth .
anye 'pi cniyath santi vitarka-vicra-kaukr t ya-middhdayah . tatra vaktavya: kasmi citte
kati caitt avaya bhavant?ti.
kmvacara tvat paca-vidha3 cittam; kualam, akualam. tatrkuala4 dvividham:
ven ikam, anya-klea-saprayukta ca. avykr ta5 dvividha: nivr tvykr tam, anivr t vykr ta
ca.
tatra tvat kmvacara-cittam avaya avitarka avicram. ato 'tra
caitt bhavanti.
kim ida kaukr t ya nma? kukr tasya bhvah6 kaukr
1
2
3
4
5
6
7
8
a c P; o ' Y
'ubhti m,Y(even comment on the form); 'ubha iti P,S
loke 'pi ca dr s t ah sthnena sthninm atideah : sarvo grma gatah , sarvo dea gata iti.
sthna-bhta ca kaukr t ya vipratisrasya.
2
phale v hetpacro 'yam. yathkta1 s ad imni sparyatanni paurn a
karma veditavyam iti.
3
yat tarhi akr tlambana, tat katha kaukr t yam? akr te 'pi kr tkhy bhavati: na may sdhu
4
kr ta, yat tan na kr tam iti.
katamat kaukr tya kualam? yat kualam akr tv tapyate, akuala ca kr t v. viparyayd
5
akuala kaukr t yam. tad etad ubhayam apy ubhaydhis t nam bhavati.
9
samsata ven ike cetasy akuale,8 dr s t i-yukte
ca, viatih ; anya-klepaklea-saprayukte tv
ekaviatih .
1
2
3
4
5
6
7
8
9
vitarka-vicrau ca. bahir-deak avykr tam api kaukr tyam icchanti; tes tat-saprayukte cetasi
trayodaa bhavanti.
dhynntare vitarka ca /
nsti. es a tathiva.
nirudhyante? iti, aprajnan ks epam akrs t: aham asmi1 Brahm: varah , kart, nirmt, sras t
2
sr jah , pitr -bhto bhtnm
iti.
uktam etad yasy bhmau yatra citte yvanta caitth .
idn kes cid eva caittn tantra3-vihita nnkran a vaks yate. hrkyasynapatrpyasya
ca ki nnkran am4?
ahrr agurut
gun es u gun avatsu cgauravat, apratat, a-bhaya-vaavartit5 hrkya; gaurava-pratidvadvo
dharmah .
prema raddh
dvividha hi prema: klis t am, aklis t a ca. tatra klis t a tr s n , yath putra-drdis u. aklis t a
raddh, str -guru-gun nvites u.
syc chraddh, na prema: duh kha-samudaylamban raddh. syt prema, na raddh: klis t a
prema. ubhaya: nirodha-mrglamban raddh. nbhayam: etn krn sthpayitv.
pudgales u tu prema na gaurava: putra-dra-srdha vihry2-antevsis u. gaurava na prema:
anya-gurus u . ubhaya: sva-gurus u | nbhayam: etn krn sthpayitv.
raddh hi nma gun a-sabhvan; tat-prvik ca priyat prema. tasmn na siva prem ty apare.
gurutva hrh /
gaurava hi nma sapratat. tat-prvik ca lajj hrh . ato na gauravam eva hrr ity apare.
vitarka-crv5 audrya6-/k m
ate
kasya? cetasa iti pacd vaks yati. cittudrikat vitarkah ; citta-kmat
vicrah .
1
2
3
4
5
6
kecid huh : yathpsu nis t hyta sarpih srya-ramibhir uparis t t spr s 1t ntiyyate,
a
ntivilyate,2 eva vitarka-vicra-yogc citta ntisks ma bhavati, ntyaudrikam3 ity ubhayor api
tatrsti4 vyprah .
eva tarhi nimit ta-bhtau vitarka-vicrv audrika5-sks matayoh prpnuto, yath paya ctapa ca6
sarpis ah ynatva7-vilnatvayor, na tu8 punas tat-svabhvau.
9
peks ik cudrika-sks mat, bhmi-prakra-bhedd ity bhavgrd vitarka-vicrau10 sytm. na
cudrika-sks matay jti-bhedo yuktah E
. rror: Reference source not found
anye punar huh : vk-saskr vitarka-vicrh stra ukth11. vitarkya vicrya vca bhs ate,
nvitarkyvicryti.12 tatra ye audriks,13 te vitarkh ; ye14 sks ms, te vicrh . yadi cikatra citte
'nyo dharma audriko, 'nyah sks mah ko 'tra virodha? iti.
na syd15 virodho, yadi jti-bhedah syd, vedan-sajvat.16 ekasy17 jtau mr dv-adhimtrat
yugapan na sabhavati.
jti-bhedo 'py asti.
sa tarhi vaktavyah .
durvaco hy asv, ato mr dv-adhimtratay vyajyate.
niva vyakto bhavati, pratyeka jtn mr d v-adhimtratvt.
niva hi vitarka-vicrv ekatra citte bhavata ity apare.
katham idn prathama dhyna pacga-yuktam? 18
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
mna unnatih |
madah va-dharme raktaya / parydna tu cetaah || 2.33 ||
yena-kenacit parato vies a -parikalpena cetasa unnatih mnah .1 mada tu va-dharmev eva
raktaya yac cetaah parydnam; yath madya-ja, eva rga-jah .
saprahar an a2-vies o mada ity apare.
ukth saha cittena caitth prakraas;3 tes punar imh sajh paribhs yante. Pravacana
etbhih sad-vyavahrt
citta-caitah |
raylambankrh4 / aprayukt5 ca
eko 'rthah . ta eva hi citta-caitth ray ucyante, indriyritatvt; lamban vis aya-grahan t;
kr tasyivlambanasya prakraa6 karan t; amprayukth sama prayuktatvt.
kena prakren a sama parayukt? ity ha:
pacadh || 2.34 ||
pacabhih samat-prkrair: raylambankra-kla-dravya-samatbhih . kya samat? yathiva
hy eka cittam, eva caitt apy ekaik iti.
nirdis t citta-caitth savistara-prabhedh .
1
2
3
4
5
6
prpty-aprpt va-atna4-/patitn
na para-atna-patitnm. na hi parakyaih kacit samanvgatah , npy a-satati-patitnm. na
hy asattva-sakhytaih kacit samanvgatah .
es a tvat saskr tes u niyamah . asaskr tes u punah prpty-aprpt
nirodhayoh || 2.36 ||
sarva-sattv apratisakhy- nirodhena samanvgath . ata eva hi cktam Abhidharme: ansravair
dharmaih kah samanvgatah ? ha: sarva-sattv iti. pratisa khy-nirodhena sakala-bandhandiks an a-stha-varjyh sarva ryh , pr thagjan ca kecit samanvgath .
kena tu nsti kacit samanvgatah . tasmd asya nsti prptih . yasya ca nsti prptis,
tasyprptir api nst ti siddhntah .
prptir nmsti kicit bhvntaram iti. kuta etat? ha: strt. stre hy ukta : sa es danm
aaiks n dharmn m utpdt pratilambht samanvgamd ryo bhavati pac ga-viprahn a5iti
vistarah .
tena tarhi asattvkhyair api samanvgamah prpnoti, para-sattvai ca. ki kran am? stra6-vacant:
rj, bhiks ava, cakravart saptabh ratnaih samanvgata7 iti vistarah . vaitvam atra samanvgamaabdenktam, tasya tes u ratnes u vaitva, kma-cra iti.
1
2
3
4
5
6
7
traiyadhvikn trividh /
attn dharmn m att 'pi prptir asty, angat 'pi, pratyutpann 'pi. evam angataparatyutpannn pratyeka trividh.
ubhdn ubhdik |
kualkualvykr tn kualkualvykr tiva yath-krama prptih .
va-dhtuk tad-ptn /
1
2
3
4
5
6
7
8
kmdy-ptmaln ca /
trividheti varttate | kmptn kmarprpyvacar | eva rprpyptnmansravn ca
nstyansrav kcidaprptih | tathhi |
mrgayprptir i yate |
pr t hagjanatvam
"pr t hagjanatva katamat | ryadharmn malbha" iti strapt hah | albhaca nmprptih | naca
pr thagjanatvamansrava bhavitumarhati | katames mryadharmn malbhah |
sarves mavies avacant | sa tu yo vin lbhenlbhah | anyath hi cuddho 'pi
rvakapratyekabuddhagotrakai rasamanvgamdanryah syt | evaabdastarhi pat hitavyah | na
pat h itavyah | ekapadnyapi hyavadhran ni bhavanti | tadyath abbhaks o vyubhaks a iti | duh khe
dharmajnaks ntitatsahabhuvmalbha ityapare | na ca tadyog danryatvaprasa gah |
tadalbhasytyanta hatatvt | te tarhi trigotr iti katames malbhah | sarves m | eva tarhi sa eva
dos ah | punah sa eva parihrah | yatnastarhi vyarthah | eva tu sdhu yath sautrntiknm | katha
ca sautrntiknm | "anutpannryadharmasantatih pr thagjanatvami"ti | atheyamaprptih katha
vihyate | yasya y dharmasya prptirasau
sahaj P; sahaja m
kme G,P; kma- S,SK,P(Y one reading)
abhgat attva-mya /
sabhgat nma dravyam | sattvn skr ya nikyasa bhga ityasyh stre saj | s
punarabhinn bhinn ca | abhinn sarvasattvn sattvasabhgat | pratisattva sarves u bhvt |
bhinn punastes meva sattvn dhtubhmigatiyonijtistrpurus opsakabhiks uaiks
aiks ydibhedena pratiniyat dharmasabhgat | punah skndhyatanadhtutah yadi satvasabhgat
dravyamaviis ta na syt anyonyavies abhinnes u sattves u sattvasttva ityabhedena buddhirna syt
prajaptica | eva skandhdi buddhiprajaptayyo 'pi yojyh | syccyavetopapadyeta na ca
sattvasabhgat vijahynna ca pratilabheteti | catus kot ikah | pratham kot ih yatacyavate
tatraivopapadyamnah | dvity niymamavkrman | sa hi pr thagjanasabhgat
vijahydryasabhgat pratilabhate | tr t y gatisacrt | caturthyetnkrn sthpayitv | [067|25]
yadi pr t hagjanasabhgat nma dravyamasti ki punah pr t hagjanatvena | nahi
manus yasabhgaty anyanmanus yatva kalpyete | naiva ca lokah sabhgat payatyarpin tvt
nacain prajay paricchinatti pratipadyate ca satvn jtyabhedamiti saty api tasyh katha
tatra vyprah | apicsattvasabhgat 'pi ki nes yate |
liyavamudgamsmrapanasalohakcandn svajtisdr yt ts ca
sabhgatnmanyonyabhinnn kathamabhedena sabhgat prajaptih kriyate | vaies ikcaiva
dyotit bhavanti | tes mapi hyes a siddhntah | smnyapadrtho nmsti yatah
samnapratyayotpattiratulyaprakres v apti | aya tu tes vies a h | sa eko 'pyanekasmin varttate
yadi dyotit yadi na dyotit | astyes tu sabhgat stre vacanditi vaibhs ikh | usta hi bhagavat
"sa ceditthantvamgacchati manus yn sabhgatmi"ti | uktametannatkta dravyntaramiti | k
tarhi s | ta eva hi tathbhth saskr yes u manus ydiprajaptih lydis u sabhgatvat |
tattvetanna varn ayanti | atha kimidamsajika nma |
ajikam aaji u |
1
nirodha citta-caittn /
asajisattves u deveppapannn yacittacaittn nirodhastadsa jika nma dravya yena
cittacaitt angate 'dhvani klntara sa nirudhyante notpattu labhante |
[681|7-06817]
nadtoyasanirodhavat | tat punarekntena
vipkah
kasya vipkah | asajisampatteh | katame te sattv yes vasajisattvh |
te br hat-phalh || 2.41 ||
br hatphal nma dev yes kecidasajisattvh pradee bhavanti dhynntarikvat | ki
punastenaiva kadciat saino bhavanti | bhavantyupapattikle cyutikle ca | "prakr s t amapi kla
sthitv saha sajotpdttes sattvn tatsthnt cyutirbhavat"ti stre pthah | te ca tato
drghasvapnavyutthit iva cyutv kmadhtvupapadyante nnyatra |
prvasampattisaskrapariks ayt aprvnupacaycca ks i pt iva ks n aveg is avah pr t hiv patanti
| yena ca tatropapattavya tasyvaya kmvacara karmparaparyyavedanya bhavati |
yathottarakauravn devopapttivedanyam | atha sampatt iti yadukta katame te sampatt |
asajisampattirnirodhasampattica | keyamasa jisampattih | yathaivsajikamukta
"niarodhacittacaittnmi"ti |
tathaji-ampattih /
asajin sampattirasaj ve tyasa jisampattih | s 'pi cittacaittn nirodhah |
etvattathabdennvkr s yate | s tu sampattih |
dhyne 'ntye
antyadhyna caturtha tatparypann 'sau nnyabhumik | kimarthamen sampadyante |
nih r t cchay |
nih saran ames manyante | ato moks akmatay sampadyante | sajika vipkatvt
avykr tamiti siddham | iya tu
ubh
kualaivsajisampattih | tasy asajisattves u pacaskandhako vipkah | kual sat
upapadya-vedyiva2 /
1
2
nryaya
nahyry asajisampatti sampadyante viniptasthnamivait payantah |
nih saran asajino hi t sampadyante | atha kimenmrycaturthadhynalbhdattngat
pratilabhante dhynavat | anye 'pi atvanna pratilabhante | ki kran am | es hyucit 'pi sat
mahbhisaskrasdhyatvdacittakatvcca |
ekdhvikpyate || 2.42 ||
ekakliketyarthah | varttamnaklikaiva labhyate
yath prtimoks asavarah | labdhay tu dvitaydis u ks an es vattay 'pi samanvgato bhavati
yvanna tyajati | acittaka tvnnngat bhvyate | nirodhasampattiridni katam |
nirodhkhy tathivya /
yathaivsajimpatthih | tathabdena kah prakro gr hyate | "nirodhacittacaittnmi"ti | aya
tvasy vies a h | iya
vihrrtha
ntavihrasajparvaken a manasikren a en sampadyante | t tu nih saran asaj
prvaken a | s khalvapi caturthadhynabhmik | iya tu
bhavgraj |
naivasajnsajyatanabhmikaiva | s ceya
ubh
kualaiva na klils t nvykr t | kual sat
dvi-vedyniyat / ca
dvayoh klayorvedy upapadyavedany cparaparyyavedany ca | aniyat ca vipka prati
kadcinna vipacyate | yadha pariniarvyt tasy hi bhavgre catuh skandhako vipkah | s
ceyamekntena
ryaya
nahi pr t hagjan nirodhasampattimutpdayitu aknuvantyucchedabhrutvdryamrgabalena
cotpdanddr s t adharmanirvn asya tadadhimuktitah | ryasypi ceya na vairgyalabhy | [070|18]
ki tarhi |
py prayogatah || 2.43 ||
prayogalabhyaiveyam | na ctt labhyate npyangata bhvyate | cittabalena tadbhvant | ki
bhagavato 'pi paryogik | netyha |
bodhi-labhy muneh
ks ayajnasamana kla buddh bhagavanta en labhante nsti kicidbuddhn pryogika
nma | icchmtrapratibaddho hi tes sarvagun asaptsamukhbhvah | tasmdes
sarvavairgyalbhikam | katha khalvi dnmanutpdity nirodhasampattau ks ayajnakle
bhagavnubhayotobhgavimuktah sidhyati | sidhyatyutpditymiva tasy vaitvt prgeva t
bodhisattvah aiks yvasthymutpdayatti pcattyh | atha kasmdeva nes yate | eva ca
sthaviropaguptasypda netrpada prmn ika bhavis yati | "nirodhasampattimutpdya
ks a yajnamutpdayatti vaktavya tathgata"iti |
na prk /
nahi prva tasy utapdana yujyata iti kmrakh | ki kran am |
catutriat-k an ptitah |
catusriat kila cittaks an airbodhisattvo bodhimanuprptah | satybhisamaye
s od aabhirbhavgravairgye cs t daabhirnavaprakrn klen prahn ya
navnantaryavimuktimrgotpdant | ta ete catustri at bhavanti |
kicanyyatanavtargasysyaniymvakraman dadhobhmik na punah h prahey bhavanti | ata
etasminnantare visabhgacittsabhavnnirodhasampatterayoga iti | ki punah sydyadi
visabhgacittamantar samukhkkuryt | vyutthnayah sydavyutthnayca bodhisattvh |
satyamavyutthnay natu srava mrgvyutthnt | katha tarhi "na tvat bhetsymi
paryakamaprpte sravaks aya" iti | asyayasyvyutthn dekyana eva sarvrthaparisampteriti
bahirdeakh | prvameva tu varn ayanti kmrh | yadyapyanayoh sampattyorbahuprakro vies ah
|
kma-rpraye bhte1 /
ubhe api tvete asajinirodhasampatt kmadhtau rpadhtau cotpatsyete | ye
tvasajisampatti rpadhtau necchanti tes maya grantho virudhyate | sydrpabhavo na csau
bhavah pacavyavacrah | sydrpvacarn sattvn sajin devn visabhge citte
sthitnmasajisampatti nirodhasampartti ca sampannnmasa jin ca
devnmsajike pratilabdhe yo bhava" iti | ata ubhe apyete kmarpraye | tatrpi tvaya vies ah
|
nirodhkhydito nr u
|| 2.44 ||
1
yur jvitam
eva hyuktamabhidharme 'jvitenriya katamat | traidhtukamyuri"ti | etaccaiva na jyate
yurnma ka es a dharma iti |
'pyuktam "yuh santatyupanibaddha vartata iti vaktavyam | sakr dutpanna tis t hanti vaktavyam |
ha | kmvacarn sattvnmasajisampartti nirodhasampartti ca sampannn
santatyupanibaddha varttata iti vaktavyam | sampannn rprpyvacarn ca sattvn
sakrdutpanna tis t hatti vaktavyam" | ko 'sya bhs itasyrthah |
yasyrayopaghtdupghatastatsantatyadhnatvt prathamam | yasya tvrayopaghta eva nsti
tadyatho tpannvasthnt dvityam | sntarya prathama nirantarya dvityamiti kmrh |
tasmdastyaklamr tyuh | stra uktam "catvra tmabhvapratilambhh | astytmabhvapratilambho
yatrtmasacetan kramate na parasa cetane"ti | catus kot ikah | tmasacetanaiva kramate
kmadhtau krd pramos kn devn manah prads akn ca | tes hi
prahars amanah oprados bhy tasmt sthnccyutirbhavati nnyath| duddhn ceti vaktavyam |
svayamr tyutvt | parasacetanaiva kramate garbhn d agatnm | ubhayamapyes
kmvacarn pryen a | nobhaya sarves mantarbhavikn
rprpyvacarn manekajtyn kmvacarn tadyath nrakn muttarakauravn
daranamrgamaitrnirodhsaji sampattisampannn rjars i jinadtajindis t a dharmilo
ttaragagila res t hiputrayaah dumrajvakdn sarves caramabhaviknvodhisattva
mtustadgarbhyh cakravarttinacakravarttimtuca tadgarbhyh | atha kasmtstra ukta katame te
bhadanta sattv yes ntmasacetan kramate na parasaacetan |
naivasajnsajyatanopagh riputre"ti | anyes u kila
dhynarpyedhvtmasacetansvabhmika ryamrgah parasacetan uttarabhmismantakastatra
cobhaya nstti | nanu caiva tatrpi parabhmika ryamrgah parasacetan prpnoti |
paryantagrahan ttarhi taddisapratyayah | kvaciddisapratyayah kvaciddin paryanto 'pi
pratyate | yadha | "tadyath dev brahmakyikh | iya pratham sukhopapattiriti | kvacit
paryantendirapi pratyate | yadha | tadyath dev bhsvarh | iya dvity sukhopapattiri"ti
ayamatra tadyathabdo dr s t ntavcaka iti yukta etasmcches asa pratyayah | es a hi
dr s t ntadharmo yadekamapi tajjtyaka dr yate | sa ceha tadyathabdo nsttyanupasa hra es ah
| yadyaya tadyathabdo dr s t ntavcakah sydiha na prpnuyt | santi sattv nntvaky
nntvasajinastadyath manus yastadekatycadev iti | tasmdupadaranrtha evya dras t avya
ityalamatiprasagena | ukta jvitam ||
jti-jty-daya te /
tes mapi catvryanulaks an ni bhavanti | jtijtih sthitisthitih jarjar anityat 'nityat iti | nanu
caikasyaikasya caturlaks a n prpnoti aparyavasnados aca | tes punaranyajtydiprasagt | na
prpnoti | yasmt |
na P; sa P(Y)
jar P; jars m
[] P (recontructed from Chinee with the help of Dpa-vrtti);
om.m (eyekip)
tath || 2.47 ||
abhgat tu punar / vipko 'pi
ptayo dvidh |
prptayo naih s yandikyo vipkajca |
lak an ni ca
dvidheti varttate prptivat |
kla-/phaldi-ubhatdibhih || 2.51 ||
klastvaccitenaikotpdasthitinirodhatay ekdhvapatitatvena ca |
phaldibhirekaphalavipkanih s yandatay | prvakastvekaabdah sahrthe veditavyah | ubhatdibhih
kualkualvykr tacitte kualkualvykr tatay | eva daabhih kran aicittnuparivarttina
ucyante | tatra sarvlpa cittamas t apacato dharmn sahabhhetuh | dan mahbhmikn
cattvriatastallaks an nmas t n ca svalaks a n nulaks n nm | tasya
punacatuh pacaddharmh sahabhhetuh | svnyanulaks an ni sthpayitv | caturdaetyapare | daa
mahabhmikh svnyeva ca laks an nti | tadetanna varn ayanti | prakaran agrantho hyeva
virudhyeta | "sydduh khasatya satkyadr s t ihetuka na satkyadr s t erhetuh |
satkyadr s t estatsaprayuktn ca dharmn jti jar sthitimanityat ca sthpayitv
yattadanyat klis t a duh khasatya satkyadr s t ihetuka na satkyadr s t erhetuh |
satkyadr s t ekca heturyadetat sthpitami" ti | ye tarhi "tatsa prayuktn ca dharmn mi"
tyetanna pathanti tairapyetat pathitavyam arthato vaiva boddhavyamiti kmrh | yaktvat
sahabhhetun hetuh sahabhvapi tat | syttu sahbhrna sahabhhetun hetuh |
dharmasynulaks an ni | tni cnyonyam | anuparivarttyanulaks anni caiva cittasya tni cnyonya
sapratigha copdyarpamanyonyamapratigha ca kicit sarva ca bhtaih prptayaca sahajh
prptimatah sahabhuvo na sahabhheturanekaphalavipka nis yandatvt | na caith sahacaris n a vah
prvamapyutpatteh pacdapti | sarvamapyetat syt | ki tu prasiddhahetuphalabhvn
bjdnmes a nyyo na dr s t a iti vaktavyametat katha sahotpannn dharmn hetuphalabhva
iti | tadyath pradpaprabhayorakuracchyayoca | sa pradhrya tvadetatki prabhyh pradpo
heturhosvit prvotpannaiva smagr saprabhasya pradpasya sacchyasy durasyotpattau heturiti |
itastarhi bhvbhvayostadvattvt | etaddhi hetuhetumato laks an amcaks ater hetukh |
[084|25-084|26
yasya bhvbhvayoh yasya bhvbhvau niyamatah sa heturitaro hetumniti | sahabhuvm ca
dharmn mekasya bhve sarves bhva ekasybhve sarves mabhva iti yukto hetuphalabhvah |
syttvatsahotpannn paraspara tu katham | atha evha eva tarhyavinirbhvin o
'pyupdyarpasynyonyames a prasagah bhtaica srdha cittnulaks an dn ce cittdibhih |
1
abhga-hetuh adr h /
sadr dharmh sadr n dharmn sabhgahetustadyath kualh paca skandhh
kualnmanyoyya klis t h klis t nmavykr t avykr tn rpamavykr ta pacnm |
catvrastu na rpasyetyapare | nynatvt | kalala kalaldn danmavasthnm arvudyo
'rvuddnmekaikparhsenaikasminnikyasabhge | anyes u tu samnajtyes u dapyavasth
danm | bhyes vapi yavo yavasya lih leriti vistaren a yojyam | ye tu rpa rpasya necchanti
sabhgahetu tes mes a granthah icchvightyasapravarttate "attni mahbhtnyangatn
mahbhtn heturadhipati" riti | ki punah sarve sadr n sabhgahetah | netyha | ki tarhi |
va-nikya-bhuvah
svo nikyo bhcais ta ime svanikyabhuvah | paca nikyh duh khadaranaprahtavyo yvat
bhvanprahtavyah | nava bhmayah | kmadhturas t au ca dhynrpyh | tatra
duh khadaranaheyh duh khadaranaheyn sabhgaheturnnyes m | eva yvat bhvanhey
bhvanheynm | te 'pi kmvacarh kmvacarn prathamadhynabhmikh
prathamadhynabhmikn yvat bhavgrabhmikstadbhmiknmevan nyas m | te 'pi na sarve |
ki tarhi |
agrajh |
prvotpannh pacimnmutpannnutpannn sabhgahetuh | angat naiva sabhgahetuh |
evamatte kuta etat ha | strt | "sabhgahetuh katamah | prvotpannni
kualamlnipacdutpannn kualamln tatsaprayuktn ca dharmn svadhtau
sabhgahetun hetuh | evamattnyattapratyutpannnm | attapratyutpannnyangatnmiti
vaktavyam" | idapi stra "yo dharmo yasya dharmasya hetuh kadcitsa dharmastasya na hetuh | ha
| na kadciditi sahabhsaprayuktakavipkahetvabhisandhivacandados a h es a h | yastu manyate
angato 'pi sa dharma utpadyamnvasthy sabhgahetutve niyatbhto bhavatyatast
caramvasthmabhisadhyokta "na kadcinna heturi"ti | tasy yamaparihro yasmtsa dharma
utpadyamnvasthyh prva sabhgaheturabhtv pact bhavati | ihapi ca prane yo dharmo yasya
dharmasya samanantarah kadcit sa dharmastasya dharmasya na samanantara iti akyamanay
kalpanay vaktu synna kadciditi | kasmdevamha | yadi sa dharmo notpanno bhavatti
dvimukhasadaranrtha yath tatra tathehpi karttavyam | yath ceha tath tatreti | eva sati ko
gun o labhyata ityakauala mevtra strakrasyaiva sa bhvyeta | tasmt prvaka evtra parihrah
sdhuh | yattarhdamuktam "angatn satkyadr s t i tatsaprayukta ca duh khasatya
ruta-cintmaydikh |
ete hi pryogikh rutacintbhvanmay gun h samaviis t ayoreva heturnanynnm | tadyath
kmvacarh rutamayh rutacintmayn cintmaycintmaynm | bhvanmaybhvt |
rpvacarh rutamayh rutabhvanmayn cintmaybhvt | bhvanmay
bhvanmaynmeva | rpyvacarbhvanmay bhvanmaynmeva | tes mapi
navaprakrabhedt mr dumr davah sarves mr dumadhy as t nmityes ntih |
upapattipratilambhikstu kual dharmh sarve navaprakrh paraspara sabhgahetuh | klis t
apyevam | anivr t vykr tstu caturvidhh | vipkaj airyapathikh ailpasthnikh
nirmn a cittasahajca | te yathkrama catustrdvekes sabhgahetuh nirmn a cittamapoi
kmvacara caturdhyanaphalam | tatra nottaradhynaphalamadharadhynaphalasya |
nahybhisaskrikasya sabhgahetorhyamna phala bhavati | tadyath liryavdn m
bhnnis phalah prayatna iti | ata eva chuh sydutpanno 'nsravo 'nutpannasysravasya na hetuh
syttadyath duh khe dharmajnamutpanmanutpannn duh khe dharmajnaks ntnm| sarva
ca viis t a nynasya na hetuh | sydekasantnaniyatah prvapratilabdho 'nsravo dharmah
pacdutpannasya nahetuh | sydangath duh khe dharmajnaks ntayo duh khe
dharmajnasyayasmnna prvatara phalamastyangato v sabhgahetuh | syt prvotpanno
'nsravo dharmah pacdutpannasynsravasya na hetuh | sydavimtro nynasya |
tadyathottaraphalaparihn asyvara phalasamukhbhve duh khe dharmajnaprpticottarottara
ks an a sahotpannn duh khe dharmajnaks ntiprptn nynatvditi | uktah sabhgahetuh |
aprayuktaka1-hetu tu / citta-caitth2
eva sati bhinnaklasantnajnma pyanyonyasa prayuktakahetutvaprasa gah | ekkr
lambanstarhi | evamapi sa eva prasagah | ekaklstarhi | eva tarhi sati bhinnasantnajnmapi
prasago navacandrdni payatm | tasmttarhi
amrayh3 || 2.53 ||
samna rayo yes te cittacaitth anyonya saprayuktakahetuh | samna
ityabhinnastatadyath ya eva caks urindriyaks an acaks urvijnasyrayah sa eva tatsaprayuktn
vedandnmeva yvanmanah | indriyaks an o manovijnatsaprayukt n veditavyah | yah
saprayuktakahetuh sahabhheturapi sah | atha kenrthena sahabhhetuh kena saprayuktakahetuh |
anyonyaphalrthena sahabhhetuh | sahasrthiknyonyabalamrgaprayn avat | pacabhih samatbhih
1
2
3
try-adhva-g1 trayah |
sahabhsaprayuktakavipkahetava striklh | kran ahetustu klaniyamnupadarant |
sarvdhvaka cdhvaviprayuktaca veditavyah | ukt hetavah | ki punastatphala yasyaite hetavah |
akr ta aviayoga2-/phala
phala dharmh | katame | "saskr t dharmh pratisakhynirodhace"ti stram | eva tarhi
phalatvdasaskr t asya hetun bhavitavya yasya tat phala hetutvcca phalena bhavitavya yasya
taddhetuh | saskr tasyaiva dharmasya hetuphale bhavatah |
| cchandarge prahn e eva vastadrpa prahn a bhavis yati prijta vistaren a yvad
vijnami"ti | eva traiyadhvikasypi duh khasya prahn a yujyate |
athpyattngatapratyutpannasya kleasya prahn yetyucyeta | atrpyes a nayah | athav
'yamabhipryo bhavedattah kleah paurvajanmikah pratyutpannah klea aihajanmiko yath tr s n
vicarites vas t daa tr s n vicaritnyattamadhvnamupdyetyatta janmdhikr tyoktameva yvat
pratyutpannam | ten ca kleadvayensy santatau bjabhva hito 'ngatasyotpattaye | tasya
prahn ttadapi prahn a bhavati | yath vipkaks aytkarma ks n a bhavati | angatasya
punarduh khasya kleasya v bjbhvt atyantamanutpdah prahn am | anyath
hyattapratyutpannasya ki prahtavyam | nahi niruddhe nirodhbhimukhe ca yatnah srthako
bhavatti | yadyasaskr t a nstyeva, yadukta bhagavat "ye keciddharmh saskr t v 'saskr t
v virgastes magra khyyate" iti kathamasatmasannagro bhavitumarhati | na vai
nstyevsaskr tamiti brmah | etattu taddr a yath 'smbhiruktam | tadyath asti abdasya
prgabhvo 'sti pacdabhva ityucyate | atha ca punarnbhvo bhvah sidhyati | evamasaskr tamapi
dras t avyam | abhvo 'pi ca kacit praasyatamo bhavati yah sakalasyopadravasytyantamabhva
ityanyes so 'gra iti praas labdhumarhati | vineyn tasminnupacchandanrtham |
yadyapyasaskr t amabhvamtra synnirodha ryasatya na syt | nahi tatu kicidastti |
kastvadaya satyrthah | nanu cvipartrthah | ubhayamapi caitadaviparta dr s t amryairyaduta
duh kha ca duh khameveti duh khbhvacbhva eveti ko 'syryasatyatve virodhah
kathamabhvaca nma tr t ya cryasatya syt | usta yathryasatya dvityasynantara
dr s t amuddr s t a ceti tr tya bhavati | yadyasaskr tamabhvamtra
sydkanirvn lambanavijnamasadlambana syt | etadattngatasystitvacinty
cintayis ymah | yadi punardravyamevsaskr tamis yeta ki syt | ki ca punah syt |
vaibhs i kapaks ah plitah syt | devat ena playis yanti planya cet masyate | abhta tu
parikalpita syt | ki kran am | nahi tasya rpavedandivat svabhva upalabhyate nacpi
caks urdivatkarma | amus ya ca vastuno 'ya nirogha iti s as t hvyavasth katha prakalpyate | nahi
tasya tena srdha kacitsabandho hetuphaldibhvsa bhavt | pratis edhamtra tu yujyate
amus ybhva iti | bhvntaratve 'pi yasya kleasya prptivicchedydyo nirodhah prpyate sa tasyeti
vyavadiyate | tasya tarhi prptiniyame ko hetuh | "dr s t adharmanirvn aprpto bhiks uri"tyukta
stre | tatra kathamabhvasya prptih syt | pratipaks albhena
kleapunarbhavotpdtyantaviruddhraya lbht prpta nirvn amityucyate |
gamacpyabhvamtra dyotayati | eva hyha | "yat svalpasya duh khasyes aprahn a
pratinih sargo vyantbhvah ks ayo virgo nirodho vyupaks amo 'stagamah anyasya ca
duh khasyprati sandhiranutpdo 'prdurbhvah | etatkntametatpran ta yaduta srvopdhipraninih
sargastr s n ks ayo virgo nirodho nirvn a" miti | kimeva nes yate nsmin prdurbhavbattyato
'prdurbhva iti | asamarthmet saptam paymah | kimukta bhavati | nsminprdurbhavatti
yadi sattyabhisabadhyate nityamevprdurbhvaprasa go nirvn asya nityatvt | atha prpta
vipka1-phalam antyaya /
vipkaheturantye 'bhihitatvt antyah | tasya vipkaphalam |
prvaydhipata2 phalam |
kran ahetuh prvamuktatvt prvah | tasydhipaja phalam | anvaran abhvamtren vasthitasya
kimdhipatyam | etadeva agbhvo 'pi csti kran ahetostadyath "pacasu
vijnakyes udanmyatann bhjanaloke ca karman m | rotrdnmapyasti
caks urvijnotpattau praparyen dhipatyam | rutv dras t ukmatotpatte" rityevamdi yojyam |
abhga3-arvatragayor / ni y andah
sadr aphalatvdanayornih s yandaphalam |
attvkhyah
aupacayiko 'pi syt naih s yandiko 'pyat ha |
vykr t dbhavah |
kualkuala hi vipka prati vykaran dvykr tam | tasmdya utarakla bhavati na saha
nntara sa vipkah | etadvipkasya laks an am | kasmdasattvkhyo 'rthah karmajo na vipkah |
sdhran atvt | anyo 'pi hi tattathaiva paribhoktu samarthah | asdhran astu vipkah |
nahyanyakr tasya karman o 'nyo vipka pratisavedayate | adhipatiphala kasmt pratisa vedayate
| sdhran akarmasabhtatvt |
dvau prayacchatah1 |
sahabhsaprayuktakahet varttamnau phala prayacchatah | samnaklameva hyanayeh
phaladnagrahan a m |
vartamnbhyattau dvau /
[096|19]
phala prayacchatah sabhgasarvatragahet | yukta tvadyadattviti | atha katha varttamnau
nis yandaphala prayacchatah | samanantaranivarttant | nivr t te tu phale tau cbhyattau bhavatah |
phala cpi datta na punastadeva dattah | asti kualah sabhgahetuh phala pratigr hn ti na
dadtti catus kot ikah | pratham kot ih kualamlni samucchindan yh prpth sarvapacdvijahti |
dvity kualamlni pratisadadhno yh sarvaprathama pratilabhate | eva tu vaktavyam | sytt
eva pratisadadhnasya tr t y asamucchinnakualamlasya es svavasthsu | caturthyatnkrn
sthpayitv | akualasya tu pratham kot ih | kmavairgyamanuprpnuvan yh prpth
sarvapacdvijahti dvity kmavairgyt parihyamn o yh sarvaprathama pratilabhate | eva tu
vaktavyam | sytt eva parihyamn asya | tr ty kmvtargasya es svavasthsu |
caturthyatnkrn sthpayitv | eva nivr tvykr tasypyarhattvaprptiparihn ito yathyoga
yojyam | anivr tvykr tasya pactpdakah | ystvat dadti pratigr hn tyapi sah | syt pratigr hn ti
na dadtyarhatacaramh skndhh | slambananiyamena tu ks a n a ah | kualah sabhgahetuh phala
pratigr hlti na dadtti | catus kokt ikah | pratham kot ih kualacittnantara klis t amavykr ta v
citta samukhkarotti | dvity viparyayt | tr ty kualacittnantara kualameva |
caturthyatnkrn sthpayitv | evamakualdayo 'pi yojyh | katha punah phala pratigr hta
bhavati | tasya bjabhvopagamt |
cittacaitth
atha ye cittaviprayukt rpin aca dharmste kathamityha |
lambana arva-dharmh /
yathyoga caks urvijnasya sasaprayogasya rpam | rotravijnasya abdah | grn avijnasya
gandhah | jihvvijnasya rasah | kyavijnasya spras t avyam | mannovijnasya sarvadharmh | yo
dharmo yasya dharmasylambana na kadcitsa dharmastaddharmasya nlambanam| anlambyamno
'pi tathlaks an atvd | yath 'nidhyamnamapndhanamucyate ks t hdika tathlaks n atvditi | ta
ete cittacait dharm yatanadravyalaks an aniyamenlambane yathsva niyath |
kimrayaniyamenpi niyath | omityha | utpannstvrayasahit anutpann hyatt rayavilis t h |
att apyrayasahit ityapare || ukta lambanapratyayah ||
trayah |
jyamne
jyamna nmngatamutpdbhimukham | tatra sabhgasarvatragavipkahetavah kritra
kurvanti | eva tvaddhetupratyayah |
caturbhi citta-caitt hi /
ampatti-dvaya tribhih |
nirodhsajisampattyo rlambanapratyayo nsti | nahi te lambike |
hetupratyayastutayordvividho hetuh | sahabhhetuca jtydayah sabhgahetuca prvotpann
samnabhmikh kual dharmh | samanantarapratyayah sasaprayoga sampatticittam |
adhipatipratyayah prvavat | cittbhisaskrajatvdete sampatt cittasamanantare |
cittotpattivibandhakatvt na samanantarapratyayah |
mithy parikalpayanti | gatametadyattu khalu tadukta "dvbhymanye tu jyanta" iti | atha katha
bhtni bhtn hetupratyayah |
bhautikaya tu pacadh |
bhautikasya tu bhtni pacaprakro hetuh | katham |
"janannnih rayt sthndupastambhogavr han t"
so 'ya kran ahetureva punah pan ycadh bhinnah | jananahetustebhya utpatteh |
nirayaheturjtasya bhtnuvidhyitvt purus akraphaldcrydinih rayavat |
pratis t hheturdhrabhvt | citrakr t yavat | upastambhaheturanucchedahetutvt | evames
janmavikrdhrasthitivr ddhihetutvamkhyta bhavati |
daabhyo 'kuala
aiks aiks e hitv kmadhtau hi pratisandhimukhatah sarvebhyo rprpyacittebhyah
samanantaramakuala cittamutpadyate |
tamc / catvri
akualccittt samanantara cittnyutpadyante svabhmiknyeva | yath 'kualamukta
kmadhtau
pacabhyo 'nivr ta
kma iti varttate | anivr t vykr t a citta pacabhyah samanantaramutpadyate | svabhmikebhya
caturbhyo rpvacarcca kualnnirmn acittam |
a t bhyo nivr ta
1
as t bhyaall; as t abhyaG(LA)
tamt / at
rpvacarnnivr t vykr tdanantara s at | svabhmikni trn i kmvacarn i cnivr tvykr ta
muktv |
tamt at
svabhmikni trn i | kmvacare ca klis t e | rpyvacara ca | yath
rpadhtvanivr tvykr tamuktam |
nivr t t apta
rpyvacarnnivr t tsvabhmikni trn i rpvacara kuala nivr ta ca kmvacara
klis t a dvayam |
tat tath |
tadapi saptabhya evotpadyate | kmarpvacarn i klis t ni aiks aiks e ca hitv |
caturbhyah aik am
traidhtukebhyah kualebhyah aiks cca |
amt tu / paca
tnyeva catvryaaiks a ca |
1
s an n P,S,SK; s at knG
dvdaitni viatih |
katha kr tv |
vipkajirypathika-/ailpathnika-nairmitam |
caturdhvykr ta kme /
bhittveti varttate | kmvacaramanivr tvykr ta caturdh bhidyate | vipkajamairypathika
elpasthnika nirmn acitta ca |
ubhe |
trayn rpa-je
1
aik e / caturn
tasyaiva aiks asya kmarpvacarayocnivr tvykr tayorrpyvacrasya ca kualasya |
ryamrgen a kmarpadhtuvairgye |
tasyiv P; tasyiva m