ΣΤΕΛΙΟΥ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΜΑΓΔΑ ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΟΥ
1919-2004

ΛΕΥΚΩΣΙΑ
Την περασμένη Παρασκευή στο Πολιτιστικό Κέντρο της Πύλης Αμμοχώστου
τα παιδιά της Φιλοσοφικής με τον καθηγητή τους φίλο Φώτη
Δημητρακόπουλο έδεσαν την Κύπρο με τη Μικρά Ασία μέσω Σεφέρη.

Σήμερα,στο Σπίτι της Κύπρου, ο ίδιος δεσμός μέσω Πασχάλη Πασχαλίδη και
κυρίας Μάγδας Κιτρομηλίδου.

Κυρίες και κύριοι,

Η κυρία Μάγδα Κιρομηλίδου απέφυγε και τον Αρταξέρξη και τη σατραπεία.

Έμεινε πιστή στον αλύτρωτο ελληνισμό, στη Μικρασία, στην Κύπρο αλλά και
στην Αθήνα, στον Πασχάλη Πασχαλίδη, πατέρα της, στο Μίκη Κιτρομηλίδη
σύζυγό της, στην Εκπαίδευση, τη Λαογραφία, την Ιστορία, τη Λογοτεχνία.

Αυτά τα στίγματα της πορείας της, γι΄αυτό και δεν μπόρεσε να αποφύγει την
τραγικότητα. Δεν επεζήτησε τις τιμές, διά το φόβον της ύβρεως , τις
προσφέρθηκαν όμως ευτυχώς εν καιρώ .

Η αναγνώριση της πνευματικής παραγωγής και της προσφοράς της κυρίας

Μάγδας Κιτρομηλίδου στην ελληνική εκπαίδευση της Κύπρου από την
Ακαδημία Αθηνών αποδεικνύει για μια ακόμα φορά πως η υπακοή στη φωνή
της συνείδησης και η επιτέλεση του καθήκοντος συνοδεύεται αυτομάτως από
την τιμή. Τιμή σ΄εκείνους όπου στη ζωή των όρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες
ποτέ από το χρέος μη κινούντες.

Η κυρία Μάγδα Μίκη Κιτρομηλίδου από πατέρα Μικρασιάτη τον Πασχάλη

Δ.. Πασχαλίδη γεννήθηκε στο Κτήμα (Πάφος) το 1919.

Πόσο ρόλο έπαιξε ο πατέρας της στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της και στη
μετέπειτα εξελιξή της φαίνεται από το έργο της που εν πολλοίς αποτελεί
συνέχεια της πορείας εκείνου, που την ενέπνεε και την καθοδηγούσε είτε εν
ζωή είτε μετά θάνατον.

Η περιουσία ήταν εξολοκλήρου πνευματική και ο κλήρος βαρύς. ΄Ο,τι έγραψε

ο πατέρας έπρεπε να εκδοθεί, και όσα ιδανικά υπηρέτησε έπρεπε να φωτίζουν

2
το δρόμο της και να τύχουν του αναγκαίου σεβασμού. Η συνέχεια της
παράδοσης και η συνέπεια χαρακτηρίζουν την όλη ζωή της , εθνική,
εκπαιδευτική, λαογραφική, λογοτεχνική.

Η δεσποινίς Μάγδα Πασχαλίδου φοίτησε στο Γυμνάσιο Πάφου (1930-1935)

και σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. (1936 - 1942).

'Εμεινε στην Αθήνα καθ΄όλη τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής και

εργάστηκε στο Αναμορφωτικό σχολείο Θηλέων Αθηνών (1943-1945), για το
οποίο έγραψε κι έδωσε διάλεξη στην Πάφο το 1946 με θέμα. " Το ζήτημα των
αναμορφωτικών σχολείων - παιδική παρεκτροπή και αναμόρφωση ". Ο
εκπαιδευτικός προβληματισμός σοβαρός , και η αγάπη για τα παιδιά του
αναμορφωτηρίου φανερή. Είχε ήδη αποκτήσει μοναδικές εμπειρίες που έπρεπε
να μεταδοθούν και στους άλλους.

΄Ενα τέτοιο πνεύμα διέπει την όλη ζωή της. Τίποτε δεν κρατά για τον εαυτό
της. Προσφέρει τη γνώση, την αγάπη, τον προβληματισμό. Οι επιστολές των
δικών της, τα γραπτά τους, ο μόχθος τους δεν πρέπει να πάει χαμένος. Ο
κόσμος έχει ανάγκη να γνωρίσει τον εαυτό του και οι αγαπημένοι δικοί της κι η
ίδια αυτό τον ελληνικό κόσμο μελετούν και γνωρίζουν.

Από την παραμονή της στην Αθήνα κατά τις συνταρακτικές εκείνες μέρες της
κατοχής και του εμφυλίου μας έδωσε το 1995 το αφήγημά της " Η άλλη εποχή"
στο οποίο ζωντανεύει μιαν άλλη πράγματι εποχή, γραμμένη ανεξίτηλα στη
μνήμη.

" Η άλλη εποχή " είναι η εποχή της κατοχής αλλά και της πίστης ότι η ύβρις
τιμωρείται, η εποχή της τραγωδίας αλλά και της ελπίδας στην κάθαρση. Η
δεσποινίς Πασχαλίδου ζει στην Ελλάδα την απέχθεια στη δικτατορία, φρικιά
στην παραφροσύνη του ιταλού και γερμανού τυράννου, ενθουσιάζεται με την
ηρωική Κρητική αντίσταση και παρακολουθεί με δέος επεισόδια του
παγκοσμίου πολέμου ή και μάχες που διεξάγονται μέσα στο ελληνικό έδαφος.

3
Η συγγραφέας φιλοξενείται με την αδελφή της σ΄ένα σπίτι μιας πλούσιας
οικογένειας στο Πολύδροσο.

Γράφει: " Κείνη την εποχή μελέτησα πολύ τον Αισχύλο και με είχε καταχτήσει
η αλήθεια των αρχών του, που τις είχε υψώσει σε νόμους της ζωής. ΄Ομως
αυτή τη στιγμή η αρχή, που διάποτιζε όλο το έργο του δε μ΄έβγαζε από το
αδιέξοδο. Τη δυστυχία τη στέλλουν οι θεοί , για να σώσουν τους ανθρώπους ,
που πήραν λαθεμένο δρόμο, πίστευε ο Αισχύλος. Μα η μικρή Ελλάδα ύψωσε
το ανάστημά της ενάντια στην ύβρη των απαίσιων τυράννων, γιατί αγαπούσε
την ελεύθερη ζωή. Οι θεοί όμως , που τιμωρούν την ύβρη, τιμωρούν τώρα την
Ελλάδα, που οι επιλογές της ήταν σωστές. Στα ερωτήματα που με βασάνιζαν
δεν μπόρεσε κείνη την ώρα ν΄απαντήσει ούτε ο Αισχύλος."

Σ΄άθλια κατάσταση βρέθηκαν κι οι κύπριοι φοιτητές που με την κατοχή

έκοψαν στην Αθήνα μόνοι κι αβοήθητοι, μεταξύ των οποίων κι ο Μίκης
Κιτρομηλίδης, αργότερα σύντροφος της ζωής της , κι οι αδελφοί Ροδίων και
Μιλτιάδης Γεωργιάδης, αγωνιστές και μάρτυρες της λευτεριάς.

Στο μεταξύ ο Μίκης Κιτρομηλίδης είχε πάρει το πτυχίο του με άριστα και
μετείχε στον αγώνα , ενώ η ίδια :

" Ορκίστηκα μόνη μου στις 17 του Δεκέμβρη του 1942 στο γραφείο του
καθηγητή μου Φαίδωνα Κουκουλέ, που ήταν τότε κοσμήτορας της Σχολής.
΄Οταν πήγα εκεί στάθηκα στην πόρτα φοβισμένη. Δεν προχωρούσα. Αν ο
φασίστας καθηγητής ( αναφέρεται προηγουμένως σ΄αυτόν ανωνύμως) με είχε
διαβάλει και σ΄αυτόν, σκεφτόμουνα, και με προσβάλει. ΄Ετρεμα πάντα πολύ
στην προσβολή. ΄Οχι όμως. Ο καλός καθηγητής σήκωσε τα μάτια του, με
κοίταξε , που δίσταζα να προχωρήσω και μου είπε:

-Πλησίασε , παιδί μου.

Πήρα θάρρος και προχώρησα. Στάθηκα μπροστά στο γραφείο του κι άρχισα να
διαβάζω με τρεμουλιαστή φωνή τον όρκο μου. Δε σταμάτησα όμως καθόλου

4
μόνο, όταν έφτασα στο τέλος "είη μοι ο θεός βοηθός εν τω βίω συν τη ευλογία
των εμών καθηγητών και πεφιλημένων διδασκάλων" , ένας κόμπος στο λαιμό
μ΄έπνιξε. Πώς ήταν δυνατό να έχω την ευλογία των καθηγητών που
ανεπανόρθωτα με τραυμάτισαν ψυχικά στο τέλος της φοιτητικής μου
σταδιοδρομίας.

Πέρασα σε λίγες μέρες από τη γραμματεία να πάρω το πτυχίο μου. Δεν ήταν η
ωραία περγαμηνή, που έδιναν πριν. ΄Ηταν ένα μικρό φύλλο συνηθισμένου
κατοχικού χαρτιού."

Και πιο κάτω ένα σημαδιακό για τη ζωή της γεγονός

" Στην Κύπρο το Γενάρη του 1943 πέθανε ο πατέρας μου. Δε μάθαμε τότε για
το θάνατό του, οι δικοί μας απόφυγαν να μας στείλουν την πένθιμη είδηση
μέσο του Ερυθρού Σταυρού. Από τότε όμως μια νεφελώδης ιδέα γεννήθηκε
μέσα μου πως ο πατέρας μου δε ζει πια. Κι ήταν η αρχή μιας πεισματικής
παρουσίας στο υποσυνείδητό μου, που με βασάνιζε φριχτά παράλληλα με την
άλλη κατοχική ζωή μου."

Αργότερα μεταφερόμαστε στο Αναμορφωτικό που συστεγαζόταν με το

ψυχιατρείο. Πιο κάτω το Χαϊδάρι, όπου σταυρωνόταν καθημερινά η Ελλάδα.
΄Ολη η ευαισθησία κι η αγάπη της Μάγδας για τα παιδιά βρίσκεται διάχυτη
στις σελίδες αυτές, παράλληλα με το θαυμασμό της για τα παλικάρια του
ΕΛΑΣ που πολεμούσαν για την ελευθερία της Ελλάδας.

Φτάνει η μέρα της ελευθερίας, η ύβρη νομίζει πως έχει τιμωρηθεί. Δυστυχώς
όμως. Οι Γερμανοί καθυστέρησαν στην περιοχή, για να ανατινάξουν το
Πυριτιδοποιείο. Ο ΕΛΑΣ δεν πρόλαβε να σώσει το μπαρουτάδικο.

Το Αναμορφωτικό μετακομίζει στους Αμπελοκήπους, στο ΄Ασυλον Αστέγων

Παίδων. Οι κατοπινές μέρες έδειξαν πως το ΄Ασυλον Αστέγων Παίδων
προοριζόταν να γίνει προκάλυμμα του Πρακτικού Λυκείου, που βρισκόταν
πλάι του κι ήταν χαμηλότερο. Εδώ στρατοπέδευσαν σε λίγο η ταξιαρχία του

5
Ρίμινι μαζί με τους στρατιώτες και τα τανκς του Σκόμπυ, για να εξορμούν
εναντίον του ΕΛΑΣ που είχε ταμπουρωθεί ακριβώς απέναντι στο
αντικαρκινικό ινστιτούτο πάνω στη λεωφόρο Αλεξάνδρας και πίσω στις
προσφυγικές κατοικίες."

΄Ετσι δένει η Μάγδα τις προσωπικές περιπέτειες με την εθνική, μα πάντα πίσω
απ΄όλα κρύβεται εκείνη η άδολη ψυχή που δεν μπορεί ν΄αποκρύψει την
αλήθεια ούτε να την αλλοιώσει, γιατί νιώθει μεγάλη ντροπή για την προσβολή,
γιατί έτσι έμαθε, να είναι κρυστάλλινη , και να τα λέει όλα με τ΄όνομά τους,
αφού μόνο έτσι μπορεί να έχει ήσυχη τη συνείδηση .

Θέσεις ξεκάθαρες για πρόσωπα και καταστάσεις, ιστορική αλήθεια όση της
είναι δυνατή, αξιοπρεπής όπως πάντα, απλή , σοφή, κλασσική, έτσι είναι και
σ΄αυτό το αφήγημα η κυρία Μάγδα Κιτρομηλίδου.

Γύρισε στην Κύπρο το 1945 και εργάστηκε στο Γυμνάσιο Πάφου (1945-
1947). Στην εφημερίδα Πάφος τον Οκτώβρη του 1946 είναι δημοσιευμένη "Η
προσφώνησις της καθηγητρίας των Ελληνικών Γραμμάτων διδος Μάγδας
Πασχαλίδου στην εορτήν της σημαίας " (1946).

Στη συνέχεια εργάστηκε στο Παγκύπριο Γυμνάσιο (1947-1949) και γύρισε

στο Γυμνάσιο Πάφου (1950-1954). Στο μεταξύ δημοσιεύει στα Κυπριακά
Γράμματα την εργασία της " Το δραματικό στοιχείο στον Αγαμέμνονα του
Αισχύλου». Από το αφήγημά της βεβαιωθήκαμε για την αγάπη που έτρεφε
προς τον τραγικό.

Από το 1954 εργάστηκε ως καθηγήτρια στα Παραρτήματα Θηλέων

Φανερωμένης, Αγίου Ιωάννου, Αγίου Κασσιανού και Παλουριώτισσας του
Παγκυπρίου Γυμνασίου (1954-1960). Σε συνεργασία με το Μίκη Κιτρομηλίδη
δημοσιεύουν το 1954-55 στο Δελτίο Οργανώσεως Ελλήνων Λειτουργών
Μέσης Παιδείας Κύπρου την εργασία τους «Το ύφος των σχολικών εκθέσεων
των κυπρίων μαθητών ."

6
Όταν αργότερα, το 1993, το Παγκύπριο Γυμνάσιο γιορτάζει τα εκατοντάχρονά
του και καλεί παλιούς μαθητές και καθηγητές του να δημοσιεύσουν
αναμνήσεις τους, η κυρία Μάγδα Κιτρομηλίδου γράφει στη Μαθητική Εστία
για το παράρτημα του Αγίου Κασσιανού. «Παγκύπριο Γυμνάσιο - Παράρτημα
Αγίου Κασσιανού».

Σας διαβάζω την περιεκτικότατη σε νοήματα και θέσεις πρώτη παράγραφο.

"Τα ελληνικά σχολεία της αλύτρωτης Κύπρου συντήρησαν δυνατή, θαρραλέα

κι ανυποχώρητη την ελπίδα της ελευθερίας της. Γι΄αυτόν τον λόγο τίποτε δεν
μπορεί να μας θλίβει πιο πολύ στη σημερινή εποχή από τη θέα ενός σχολείου
ελληνικού με την τουρκική σημαία να κυματίζει στην κορυφή του."

Το κείμενο δε χρειάζεται ανάλυση. Κάθε λέξη του είναι και μια σφραγίδα στη
ζωή της Μάγδας Κιτρομηλίδου. Ελληνικά σχολεία, αλύτρωτη Κύπρος,
συντήρηση, ελπίδα της ελευθερίας. Θλίψη για την τουρκική σημαία που
κυματίζει σ΄ένα ελληνικό σχολείο. Ρίξε αυτές τις λέξεις στο χαρτί έτσι ή
αλλιώς κι έχεις αποτυπώσει ένα μεγάλο μέρος της προσωπικότητας της
κυρίας Μάγδας Κιτρομηλίδου. Η ζωή της σφραγισμένη με την προσφορά της
στα ελληνικά σχολεία, πάθος της ο αλύτρωτος ελληνισμός, η συντήρηση της
ελπίδας για ελευθερία στήριγμά της, η τουρκική κατοχική σημαία θλίψη της.

Εδώ στον Άγιο Κασσιανό εργάζεται τον καιρό της ΕΟΚΑ, ζει τις τουρκικές
προκλήσεις και μετέχει αφανής στον αγώνα.

Γράφει : "Το μυστικό ταχυδρομείο της οργάνωσης δούλευε εντατικά. Μέσα

σ΄αυτή τη δράση, που είχαν αναλάβει κυρίως γυναίκες, εμπλεκόταν κι η
πτέρυγα του παραρτήματος Θηλέων του Αγίου Κασσιανού. Οι σύνδεσμοι της
Οργάνωσης δεν είχαν κανένα ενδοιασμό να μπουν στο σχολείο και ακόμα στην
τάξη την ώρα του μαθήματος και να παραδώσουν το ταχυδρομικό κουτί,
κατάλληλα παραλλαγμένο, στην υπεύθυνο για την πιο πέρα αποστολή του.”

7
Έτσι ανωνύμως : στην υπεύθυνο. Κι όμως είναι η ίδια η κυρία Μάγδα
Κιτρομηλίδου που αποφεύγει ακόμα και σήμερα την αυτοπροβολή. Ωστόσο το
δίκαιο και η Ιστορία απαιτεί την αποκάλυψη του ονόματος. Η κυρία Μάγδα
Κιτρομηλίδου ήταν υπεύθυνη να παραλαμβάνει το ταχυδρομείο της ΕΟΚΑ
και να το στέλλει στην Πάφο.

Εργάστηκε ύστερα ως υποδιευθύντρια του παραρτήματος Θηλέων

Φανερωμένης (1960 - 1961) και του Παγκυπρίου Γυμνασίου Θηλέων
Παλουριωτίσσης (1961 - 1963 )

Από το 1963 έως το 1967 εργάστηκε ως διευθύντρια στο Γυμνάσιο Θηλέων

Φανερωμένης και από το 1967 ως την αφυπηρέτησή της το 1981 ως
διευθύντρια στο Γυμνάσιο Θηλέων Παλουριώτισσας.

Η τελευταία περίοδος της εκπαιδευτικής της υπηρεσίας (1974 - 1981) είναι

συνυφασμένη με τις προσπάθειες για τη λειτουργία του Γυμνασίου Θηλέων
Παλουριώτισσας σε ένα από τα πιο επικίνδυνα σημεία της νεκρής ζώνης της
Λευκωσίας. Η επαναλειτουργία του σχολείου το 1975 ξανάφερε τη ζωή και σ’
όλη την περιοχή, που είχε εγκαταλειφθεί το καλοκαίρι του 1974 ύστερα από
την Τουρκική εισβολή.

Τότε γνώρισα την κυρία Κιτρομηλίδου, και την ευχαριστώ που μου δίνει την
ευκαιρία να μιλήσω γι΄αυτήν. Ακένωτος πηγή πνευματικότητας και ήθους.
Γι΄αυτό κι αντλούμε απ΄αυτήν διδάγματα ζωής. Όταν μνησθούμε των ημερών
εκείνων, αναπνέουμε τον αέρα της ασφάλειας, της ευγένειας, της
νοικοκυροσύνης και της τάξης .

Η κυρία Κιτρομηλίδου είναι δεμένη με το Γυμνάσιο Παλουριώτισσας, γιατί το

ανέστησε εκ της φθοράς . Πολύ πιθανό , αν δεν ήταν αυτή , ακόμα και σήμερα
να το ΄σκιαζε το σκότος της φοβερής πλάκας, αφού το Γυμνάσιο βρίσκεται
στη νεκρή ζώνη.

8
 Οδήγησε το Σχολείο στο φως ανοίγοντας τις πύλες του στις μαθήτριες της
εποχής και του τόπου, κι έτσι έσωσε ένα εκπαιδευτήριο, μια κολυμβήθρα
αλύτρωτου ελληνισμού, καθιστώντας το και πάλι το πνευματικό λίκνο της
ακριτικής Λευκωσίας.

΄Οταν το 1976 τοποθετήθηκα στο Γυμνάσιο Παλουριώτισσας, η ψυχρή κι

αντιαισθητική παράταξη των στρατιωτικών γαιοσάκων σφράγιζε τους
βόρειους διαδρόμους. Το πολεμικό στίγμα ήταν ακόμα νωπό στους τοίχους,
ενώ η συνήθεια δεν είχε απαμβλύνει το άγχος και την ασφυκτική πίεση της
μπαρουτοκαπνισμένης περιοχής. Κι όμως η κυρία Κιτρομηλίδου κατάφερε να
εμπνεύσει το αίσθημα της ασφάλειας στις χίλιες τόσες μαθήτριες και
καθηγήτριες και στους λίγους εμάς καθηγητές.

Όπως στις μητριαρχικές κοινωνίες φανταζόμαστε τη μεγάλη μάνα να

ιερουργεί και αόρατη να κυβερνά, έτσι και στο Γυμνάσιο Θηλέων
Παλουριωτίσσης μία κυρία επόπτευε τα πάντα και το πνεύμα της ήταν διάχυτο
στον αέρα. Το Γυμνάσιο δεν είχε εξολοκλήρου ελευθερωθεί. Τα γήπεδά του
ήταν κλειστά, η κυρία είσοδός του απαγορευμένη. 'Ομως αυτό το χώμα ήταν
δικό μας κι έπρεπε πάλι να το ξανακερδίσουμε. Το σχολείο ήταν δικό μας κι
έπρεπε πάλι να λειτουργήσει και να μετατραπεί σε κυψέλη, παραγωγική
πνευματική μονάδα και αρχή της ζωής στην περιοχή.

Αγωνίστηκε γι΄αυτό με θέρμη και αυτοθυσία, με υψηλό αίσθημα ευθύνης

απέναντι στα παιδιά και στον τόπο, και το πέτυχε: Το σχολείο άνοιξε, τα
γήπεδα ελευθερώθηκαν.

Οι μαθητές κι οι καθηγητές ήθελαν, θέλουν, χρειάζονται πρότυπα. Κι η κυρία

Μάγδα Κιτρομηλίδου ήταν πρότυπο: Λιτότητας, ουσιαστικότητας, απλότητας,
οικονομίας, φρονιμάδας, εργατικότητας, αποτελεσματικότητας,
προγραμματισμού, σιγουριάς, Ανθρωπιάς, καλοσύνης, ανεκτικότητας,

9
κατανόησης, Πολιτικής υπευθυνότητας, δημοκρατικότητας, πατριωτισμού,
επιστημονικότητας, ευαισθησίας, περηφάνιας κι αρχοντιάς, ταπεινοσύνης,
θρησκευτικότητας, ευλάβειας.

Δοκιμάζει ο ομιλητής τις λέξεις και κρίνει πως αρμόζουν κατά που πρέπει
στον ΄Ανθρωπο, ενώ είναι βέβαιος πως δεν ψεύδεται ούτε κατά ιώτα εν.

‘Ετσι το Παγκύπριον Γυμνάσιον Θηλέων Παλουριωτίσσης έπνεε οσμήν

ευωδίας πνευματικής και η κυρία Μάγδα Κιτρομηλίδου καθοδηγούσε στο
δύσβατο στρατί της αρετής την προδομένη τότε νεότητα.

Δεν έζησα μαζί της τις μέρες της προσφυγιάς, παρά μόνο την επιστροφή στην
Ιθάκη, Γι’αυτό και δεν μπορώ να αναφερθώ στις μέρες του 74-75 και 75-76.

Ξέρω όμως με πόσο μόχθο, πόνο και ευσυνειδησία έσωσε το αρχείο του
σχολείου, τις συλλογές του, την περιουσία του.

Σ΄ένα βιβλιαράκι με τίτλο "Συλλογή Αντικειμένων Λαϊκής Τέχνης Γυμνασίου

Παλουρίωτισσας" διαβάζουμε: "Η πρωτοβουλία της έκδοσης ανήκει στη
Διευθύντρια του Γυμνασίου Παλουριώτισσας κ.Μάγδα Κιτρομηλίδου που είχε
τη διαρκή φροντίδα της συλλογής , που την αγάπησε ιδιαίτερα , την
πρoστάτευσε και είχε την πρόνοια να την απομακρύνει από την επικίνδυνη
ζώνη το 1974 με την εισβολή."

Η Διευθύντρια του Σχολείου είναι υπεύθυνη για όλα και η κυρία Μάγδα
Κιτρομηλίδου αίρει τον σταυρόν αυτής, κατά και μετά την εισβολή.

΄Ομως , εκτός από τον αγώνα για επιστροφή και εγκατάσταση στην
ερημωμένη περιοχή, έζησα μαζί της και μιαν επανάσταση, τις εκπαιδευτικές
αλλαγές των δημοκρατικών κυβερνήσεων της Ελλάδας και παρακολούθησα τις
θετικές αντιδράσεις της στην επισημοποίηση της δημοτικής γλώσσας και
αργότερα στη διδασκαλία της.

Η κυρία Κιτρομηλίδου ήταν όχι μονο έτοιμη, αλλά είχε προλειάνει το έδαφος
με τις επισημάνσεις στις λογοδοσίες της, με τους συνεχείς προβληματισμούς

10
της, με την κριτική της ματιά . Κι όταν οι αλλαγές γίνονταν πραγματικότητα,
κατηύθυνε κάθε προσπάθεια στο σχολείο για πειραματισμούς και εφαρμογές
των νέων προγραμμάτων, των νέων μεθόδων, της καινούριας ύλης. ΄Ετσι,
εκτός από το συντονισμό της πολύπλευρης σχολικής ζωής είχε λόγο κι έπαιρνε
θέση στο κάθε πρόβλημα, σχεδιάζοντας, παρακολουθώντας, προτρέποντας,
κρίνοντας, διορθώνοντας πορείες.

Μερικά από τα θέματα που την απασχολούσαν και για τα οποία κατέθετε το
στίγμα της στις λογοδοσίες της ήταν : Η τεράστια σημασία της παράδοσης για
την αγωγή του νέου ανθρώπου αλλά και για την επιβίωση του ελληνισμού, η
συνεργασία σχολείου και οικογένειας και η ευθύνη των γονιών για την
παρακολούθηση των παιδιών τους, η εξασφάλιση ίσων ευκαιριών μόρφωσης
και προόδου για τον καθένα, η δημοκρατική εκπαίδευση και η έμπρακτη
εφαρμογή της , τα διδακτικά εγχειρίδια, οι εξετάσεις, , η εξατομίκευση της
εργασίας, τα μαθητικά συμβούλια, η κοινωνική αγωγή των νέων, η
εξωσχολική ζωή, η επαγγελματική αποκατάσταση των αποφοίτων των
σχολείων μας.

Ακόμα και τώρα, ύστερα από τόσα χρόνια, εκφράζω τη χαρά μου γιατί μου
δόθηκε τότε η ευκαιρία να μελετήσω τις λογοδοσίες της και να ταξινομήσω
θεματικά τις θέσεις της και να τις εκδώσουμε . Αποτελεί και σήμερα η έκδοση
εκείνη μια πηγή πληροφοριών για την εκπαίδευση της Κύπρου και απόδειξη
της βαθιάς γνώσης και του γνήσιου προβληματισμού της κυρίας Κιτρομηλίδου
πάνω στα τρέχοντα αλλά και στα αιώνια προβλήματα της εκπαίδευσης. Μιλώ
για το τεύχος Μαθητικοί Αντίλαλοι - Αφιερωματικό τεύχος του Γυμνασίου
Παλουριώτισσας, 1980 - 81. που είναι χωρισμένο σε Α. «Θέματα παιδείας, σσ.
41-66.Β. «Ομιλίες σε γιορτασμούς και άλλες εκδηλώσεις σσ. 27-39.
Γ.Αποχαιρετισμοί στις τελειόφοιτες σσ. 86-109.

11
 Και για την έκδοση Γυμνάσιο Παλουριώτισσας 1974-1981. Η ιστορία ενός
Ακριτικού Γυμνασίου μέσα από τις λογοδοσίες της κ. Μ. Κιτρομηλίδου,
Λευκωσία 1981.

Ήταν όμως ακόμα η όλη σχολική ζωή που έφερε τη σφραγίδα της .

Με συγκίνηση θυμούμαι τις κοινές συγκεντρώσεις, τις νουθεσίες και τους

επαίνους, τους εορτασμούς και τις εκδηλώσεις , τις συνεδρίες και εκδρομές,
τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και τις σεμνές λειτουργίες του Σαββάτου στο
εκκλησάκι της σχολής.

Μια ζωή προγραμματισμένη και ασφαλή μεστή και δημιουργική, πλήρη

αγάπης και αγαθότητας. Αυτήν ζήσαμε μαζί στο Γυμνάσιο Παλουριώτισσας.

//////////

Μάγδα Κιτρομηλίδου δεν νοείται χωρίς τον πατέρα της Πασχάλη Πασχαλίδη.
Και Πασχάλης Πασχαλίδης σημαίνει Μικρά Ασία.

Στον Η' τόμο του Δελτίου του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών δημοσιεύει
το 1991 η κυρία Μάγδα Κιτρομηλίδου την εργασία της " Οι ΄Ελληνες της
Βιθυνίας και το Εθνικό Κέντρο: Ανέκδοτες Μαρτυρίες από το Αρχείο του
Συλλόγου "Ανατολή".

Στενά δεμένη με την εργασία αυτή και δημοσιευμένη στα Μικρασιατικά

Χρονικά στο 18 τόμο είναι η εργασία της «Πασχάλης Πασχαλίδης, ο
ιεροδιδάσκαλος του Χουδίου. Πληροφορίες για την εκπαιδευτική και
πνευματική κίνηση ορθοδόξων αρμενοφώνων πληθυσμών της Βιθυνίας στα
χρόνια 1903-1909 "

Στην εισαγωγή διαβάζουμε:

"Σκοπός της μελέτης αυτής είναι η παρουσίαση πληροφοριών , που σχετίζονται

με τις εκπαιδευτικές προσπάθειες του Συλλόγου Μικρασιατών "Ανατολή" σε
απόμακρες αρμενόφωνες ή τουρκόφωνες περιοχές της Μικράς Ασίας, μέσα

12
στα πλαίσια του προγράμματός του να εμπεδώσει την ορθοδοξία και να
διαδώσει τα Ελληνικά γράμματα , ιδιαίτερα σε χώρους που είχαν χάσει την
ελληνική τους γλώσσα και "δεινότερον" απειλούνταν από προσηλυτιστές
ξένων θρησκευτικών δογμάτων.

Τις ενέργειες για την προαγωγή και τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού, με
σκοπό τη μεταλαμπάδευση της ιδεολογία του αλυτρωτισμού και την
προετοιμασία της πολιτικής ένωσης όλων των περιοχών, που αποτελούσαν
κάποτε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχαν αναλάβει αμέσως ύστερα από την
ίδρυσή του το Εθνικόν Πανεπιστήμιον (Αθηνών), αργότερα και οι σύλλογοι
που ιδρύθηκαν στον ελεύθερο και αλύτρωτο ελληνισμό.

Οι πληροφορίες που παρουσιάζονται στη μελέτη αυτή προέρχονται από

επιστολές που ο Πασχάλης Δ.Πασχαλίδης έστελλε από τις 19 Ιουλίου του 1903
ως τις 21 Σεπτεμβίου 1909, από το Χουδί της Βιθυνίας , στην περιφέρεια
Γκέιβε- Ορτάκιοϊ , προς το Μαργαρίτη Ευαγγελίδη, καθηγητή της Ιστορίας της
Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρο του Συλλόγου των
Μικρασιάτων "Ανατολή " στην Αθήνα . Επίσης από δύο επιστολές που
έστειλαν στο ίδιο πρόσωπο η σχολική εφορεία Χουδίου και η σχολική εφορεία
Ορτάκιοϊ.

Ο Πασχάλης Δ. Πασχαλίδης γεννήθηκε στο Χουδί το 1884. Το 1898, με

υποτροφία του Συλλόγου "Ανατολή" , γράφτηκε στη Ριζάρειο Εκκληστιαστική
Σχολή της Αθήνας και πήρε το δίπλωμά του με άριστα 10 το 1903. Το δίπλωμά
του έχει την υπογραφή του Αγίου Νεκταρίου, +Πενταπόλεως Νεκτάριος, που
ήταν διευθυντής της Σχολής.

Ο Πασχάλης Πασχαλίδης γύρισε στην πατρίδα του και ανέλαβε θέση

δασκάλου στην αστική σχολή της κωμόπολής του. Αφού εργάστηκε εκεί πέντε
χρόνια κι ένα στο Ικόνιο και πέτυχε στους στόχους του, η ελληνική γλώσσα
είχε πια επικρατήσει κι η αρμενική είχε εγκαταλειφθεί, ζητεί να επιστρέψει
στην Αθήνα για να συνεχίσει τις σπουδές του. Το 1911 εγγράφεται στη

13
Φιλοσοφική Αθηνών, τελειώνει με άριστα 10 , και ο πρώτος παγκόσμιος
πόλεμος τον αναγκάζει να δεχθεί θέση διευθυντή στο Ημιγυμνάσιο της Πάφου,
αφού δεν μπορούσε να επιστρέψει στην πατρίδα του ύστερα από τα μέτρα που
άρχισε να εφαρμόζει η κυβέρνηση των νεοτούρκων.

Στην Κύπρο ο Πασχάλης Πασχαλίδης δεν ξεχνά βέβαια την πατρίδα του και
συνεχίζει ποικιλότροπα τον αγώνα γι΄αυτήν.

Στο βιβλίο της "Το Μικρασιατικό Ζήτημα στην εφημερίδα Πάφος της Κύπρου"
η κυρία Κιτρομηλίδου φωτίζει κι αυτή την πτυχή του αγώνα του Πασχάλη
Πασχαλίδη.

Παρουσιάζοντας το βιβλίο της αυτό έγραφα.

Η καλαίσθητη έκδοση του βιβλίου της κυρίας Μάγδας Κιτρομηλίδου έρχεται

να μας θυμίσει και πάλι πόσο σημαντικό είναι να έχει o άνθρωπος στη ζωή του
ενδιαφέροντα. ‘Υστερα από την αφυπηρέτησή της η κυρία Κιτρομηλίδου
επιδόθηκε με νηφαλιότητα και αγάπη στην έρευνα κι επανέφερε στο φως
παλαιότερες μορφές ανθρώπων και ζωής και ακόμα ιστορικές στιγμές που
έζησε ο τόπος και ο ελληνισμός γενικότερα.

Στο βιβλίο της Το Μικρασιατικό Ζήτημα στην εφημερίδα Πάφος της Κύπρου
εξετάζει μέσα από τα φύλλα της εφημερίδας την πορεία του Μικρασιατικού
ζητήματος και τις αντιδράσεις της κυπριακής κοινωνίας και ιδιαίτερα της
μικρής και ευαίσθητης στα εθνικά θέματα Πάφου.

‘Οπως γράφει η ίδια στον πρόλογό της: “ Η Πάφος κατόρθωσε να

ανταποκριθεί στον έντονο ψυχικό παλμό , από τον οποίο η πόλη και η επαρχία
Πάφος συγκλονίστηκε μπροστά στην τραγική υπόθεση του μικρασιατικού
ελληνισμού. Αυτό προσπάθησα με την έρευνά μου να παρουσιάσω ως
απόδειξη των δεσμών της Κύπρου και της Μικράς Ασίας.”

Ο αναγνώστης του βιβλίου ταξιδεύει μέσα στο χρόνο και στο χώρο και εκτιμά
από τη μια την αντικειμενικότητα της ερευνήτριας και από την άλλη

14
συγκινείται με την πρόθεσή της να συμβάλει στη μελέτη τραγικών στιγμών
της εθνικής ζωής, σημαντικών για την ίδια την ύπαρξή μας.

Η κυρία Κιτρομηλίδου παρακολουθεί την πορεία του Μικρασιατικού

ζητήματος στην εφημερίδα ΠΑΦΟΣ από τις 2/15 Σεπτεμβρίου 1921 ως τις 8
Δεκεμβρίου 1922.

Από την πρώτη μέρα της εμφάνισής της η εφημερίδα έταξε ως σκοπό της την
ισχυροποίηση των δεσμών Κυπρίων - Μικρασιατών και την προσπάθεια προς
παροχήν “πάσης βοηθείας προς την αγωνιζομένην πατρίδα.”

Συνεντεύξεις με τους πρωταγωνιστές των ιστορικών εκείνων ημερών,

ανταποκρίσεις , δηλώσεις , άρθρα και σχόλια στα γεγονότα συνθέτουν την ύλη
της εφημερίδας και παρουσιάζονται στα κυριότερά τους σημεία από την
ερευνήτρια.

Η αμεσότητα των ειδήσεων, ο παλμόs και η συγκίνηση των ημερών ,

συγκλονίζουν και σήμερα τον αναγνώστη, ενώ τα διδάγματα και το παράλληλο
του Μικρασιατικού και του Κυπριακού ζητήματος βοά.

Η κυρία Μάγδα Κιτρομηλίδου, θυγατέρα του μικρασιάτη εκπαιδευτικού και

συνεργάτη της Πάφου Πασχάλη Πασχαλίδη, ζωντανού τότε δεσμού της
Μικρασίας και της Κύπρου, παρουσιάζει επίσης άρθρα του πατέρα της στην
εφημερίδα.

Στο βιβλίο συναντούμε λε.ιτουργικά δεμένες φωτογραφίες της εποχής, ενώ τα

απαραίτητα σχόλια και οι υποσημειώσεις φωτίζουν πτυχές του κυρίως
κειμένου.

Το βιβλίο τελειώνει με Επίλογο και Παράρτημα στο οποίο δημοσιεύονται: το

πρώτο άρθρο του Πασχάλη Πασχαλίδη στην Πάφο με τίτλο “Η Σημασία της
Μικράς Ασίας δια την Ελλάδα”, η , “Συνέντευξις του Σ. Μητροπολίτου Πάφου
μετά του Αρχιστρατήγου”, το άρθρο “Σμύρνη” του Ερευνητή (Π.Πασχαλίδη)
για την καταστροφή της Σμύρνης και η “Εγκύκλιος του Αρχιεπισκόπου

15
Κύπρου Κυρίλλου” με την οποία καλείται ο λαός μας να βοηθήσει τουs
αδελφούς Μικρασιάτες.

‘Οσο κι αν ο τίτλος ενός βιβλίου είναι καθοριστικός του περιεχομένου και εκ

των προτέρων μεταδίνει μηνύματα για το ύφος και την ευκολία ή δυσκολία
ανάγνωσής του , το βιβλίο αυτό της κυρίας Κιτρομηλίδου διαβάζεται άνετα,
γιατί μας παρέχει ζωνταντή την καυτή πραγματικότητα της εποχής και γιατί η
επιλογή των αποσπασμάτων και οι διακριτικές παρεμβάσεις της ερευνήτριαs
είναι τόσο καίριες και κύριες, ώστε να βγαίνει. όχι μόνο κερδισμένος με
ιστορική γνώση ο αναγνώστης αλλά προπάντων να του προκαλούνται βιώματα
βαθιά και συγκλονιστικά, που οδηγούν στα σωστά συμπεράσματα και στις
σωστές στάσεις απέναντι στην Ιστορία και στη σημερινή εθνική
πραγματικότητα."

Στενά δεμένες με τη Μικρασία και την Κύπρο, την εκπαίδευση και τον
Πασχάλη Πασχαλίδη είναι οι εργασίες της κυρίας Μάγδας Κιτρομηλίδου "Τα
Ελληνικά Γράμματα στον Αλύτρωτο Ελληνισμό. Η περίπτωση του Γυμνασίου
Πάφου " και το ογκώδες βιβλίο της με τίτλο " Τα Ελληνικά Γράμματα στον
Αλύτρωτο Ελληνισμό."

Στο πρώτο, Η περίπτωση του Γυμνασίου Πάφου, μέσα από τις λογοδοσίες του
Πασχάλη Πασχαλίδη επισημαίνονται οι παιδαγωγικές , εθνικές και
χριστιανικές αρχές που καθόριζαν τη λειτουργία του Γυμνασίου Πάφου, τα
οικονομικά του προβλήματα και οι ευρύτεροι κοινωνικοί του στόχοι, σε μια
περίοδο σημαντική με γενικότερους κοινωνικούς και εθνικούς
προβληματισμούς του κυπριακού ελληνισμού. (1915-1939).

Ο σκοπός του Ημιγυμνασίου δεν είναι μόνο μορφωτικός αλλά και εθνικός, κι ο
διευθυντής του αποβλέπει στο να το καταστήσει πνευματικό και εθνικό
φυτώριο όλης της επαρχίας.

16
΄Οπως παρατηρεί η κυρία Κιτρομηλίδου, οι λογοδοσίες είναι ενδιαφέρουσες
και από γλωσσική άποψη. Η γλώσσα τους σε πολλά επηρεασμένη από την
αρχαία και την εκκλησιαστική είναι συνθετική, δημιουργική, σοφή και οι
λέξεις έχουν μοναδική ακρίβεια και ετυμολογική διαφάνεια. Το ύφος
παρουσιάζει απροδόκητα σχήματα που σε ξαφνιάζουν, γι΄αυτό παραμένει
ενδιαφέρον, αντιπροσωπευτικό μιας εποχής, που έχει οριστικά εξαφανιστεί από
τον ορίζοντα της γλώσσας. Γι αυτό οι λογοδοσίες εκτός από πηγές ιστορικών
πληροφοριών , είναι και αξιόλογα γλωσσικά μνημεία.

Για το δεύτερο βιβλίο, "Τα Ελληνικά Γράμματα στον Αλύτρωτο Ελληνισμό.

Μεταξύ Μικράς Ασίας και Κύπρου" έγραφα στο Φιλελεύθερο ότι έρχεται να
μας υπενθυμίσει - σε εποχές που κλονίζεται η πίστη μας στο δάσκαλο - πως
αυτός πρώτος αγωνιζόταν στις αρχές του αιώνα μας να συντηρήσει την εθνική
μνήμη, να ιδρύσει και λειτουργήσει σχολεία και να θέσει τις βάσεις της
επιστημονικής ζωής στον τόπο μας.

Η κυρία Μάγδα Κιτρομηλίδου, μέσα από τις λογοδοσίες και άλλα γραπτά του
πατέρα της, εκπαιδευτικού Πασχάλη Πασχαλίδη, ζωντανεύει την εκπαιδευτική
ζωή της Πάφου, τους αγώνες του δασκάλου για εθνική ελευθερία και
αξιοπρέπεια και αποδεικνύει πως τίποτε δεν πάει χαμένο σ’ αυτό τον κόσμο,
όταν γίνεται για το καλό των συνανθρώπων μας

Οι λογοδοσίες, ιδωμένες μετά απο καιρό, μας συγκινούν, γιατί μας μεταφέρουν
σε μια άλλη εποχή, και μας μεταδίδουν τη φλόγα, τα συναισθήματα και τις
σκέψεις ανθρώπων δραστήριων και δημιουργικών σε καιρούς κοσμογονικούς,
με τον Πρώτο και Δεύτερο Παγκόσμιο Πάλεμο, τη Μικρασιατική
Καταστροφή, τα Οκτωβριανά του 1931.

Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου εκπέμπεται το πνεύμα του αγωνιστή
δασκάλου που πιστεύει στη δύναμη της εκπαίδευσης και οραματίζεται το
ελεύθερο μέλλον του τόπου. Με ελάχιστα εφόδια, με πενιχρά μέσα και αντι-

17
μετωπίζοντας πολλά εμπόδια, κατόρθωνε τότε ο δάσκαλος την πνευματική
άνοδο της κοινωνίας, που μετείχε κι αυτή ενεργά στην προσπάθεια.

‘Οπως γράφει η ίδια στov πρόλογο: "΄`Εναν αγώνα εθνικόν και πατριωτικόν,
που αποτελούσε τον ύψιστον σκοπόν της υπάρξεων και δράσεως των
πνευματικών ιδρυμάτων του δούλου ελληνισμού, παρουσιάζει το συγγραφικό
έργο που περιλαμβάνει η παρούσα έκδοση, με επίκεντρο την εκπαιδευτική
ιστορία της Πάφου στα χρόνια 1915- 1943.

Μπροστά στις ιδεολογικές επιδιώξεις δεν παραμερίζονται και οι πρακτικές-

υλικές ανάγκες της ζωής. Στο έργο προβάλλονται και οι σκληροί αγώνες που
χρειάστηκαν για την αντιμετώπισή τους με την ανάλογη προσαρμογή της
κλασικής παίδευσης, της μεγαλύτερης ελπίδας για την επιτυχία του αγώνα των
πνευματικών ιδρυμάτων του αλύτρωτου ελληνισμού.

Μεταξύ των πρακτικών προβλημάτων που συνδέονται με τα εκπαιδευτικά

αιτήματα της εποχής, ιδιαίτερη οξύτητα παρουσιάζει το στεγαστικό πρόβλημα
των σχολείων.

Η στάση που παίρνει ο συγγραφέας στο ζήτημα αυτό είναι ανάλογη μ’ αυτή
που ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός καθόριζε στο θέμα της προαγωγής της
μόρφωσης του αλύτρωτου ελληνισμού, με προοπτική την ελευθερία του.

Η γυναικεία μόρφωση επίσης, που στην επαρχία Πάφου παρουσίαζε τη

μεγαλύτερη καθυστέρηση απ’ ό,τι σ’ όλη την άλλη Κύπρο, αντιμετωπίζεται με
πνεύμα που θα μπορούσε να δώσει όσο το δυνατό τα καλύτερα αποτελέσματα.

Και επιπλέον παρουσιάζεται το έργο που ένας εκπαιδευτικός στον αλύτρωτο

ελληνισμό είχε καθήκον να επιτελέσει ως συμμετοχή στην ευρύτερη πνευματι-
κή κίνηση του τόπου, για να θεμελιωθεί με την προαγωγή της επιστήμης το
ευτυχισμένο ελεύθερο μέλλον”.

18
Εκτός από τις λογοδοσίες, οι πανηγυρικοί λόγοι, τα άρθρα και οι διαλέξεις
αποκαλύπτουν τον φλογερό πατριώτη, τον εθνικό αγωνιστή και τo
πνευματικό μέγεθος του Πασχάλη Πασχαλίδη . "

Ο Πασχάλης Πασχαλίδης ασχολήθηκε και με τη λαογραφία, όπως και ο Μίκης

Κιτρομηλίδης και η Μάγδα Κιτρομηλίδου και η αδελφή της Αγγελική
Πασχαλίδου- Πιερίδη.

Από τα κατάλοιπα του Πασχάλη Πασχαλίδη η κυρία Μάγδα Κιτρομηλίδου

δημοσίευσε συλλογή Λαϊκών Κυπριακών Παιχνιδιών στη Λαογραφική Κύπρο.

Ως φοιτητής του Πανεπιστημίου Αθηνών ο Πασχάλης Πασχαλίδης ήταν

μαθητής του Νικόλαου Πολίτη, πατέρα της Λαογραφίας . Η συλλογή των
Παιχνιδιών έγινε μεταξύ των ετών 1915 -1929 από την πόλη και χωριά της
Πάφου,απ΄όπου κατάγονταν οι μαθητές που τους ανατέθηκε η συλλογή
παιχνιδιών που παίζονταν στα χωριά τους .

΄Οπως γράφει η κυρία Κιτρομηλίδου στην Εισαγωγή:" Παραδίνω σήμερα

ύστερα από 67 χρόνια τη συλλογή αυτή στη δημοσιότητα στη μνήμη του
πατέρα μου, που στάθηκε τόσο κοντά στο λαό και αγάπησε κάθε γνήσια
εκδήλωση της λαϊκής ψυχής. Αθεράπευτος νοσταλγός της χαμένης πατρίδας
του ζούσε όλο το δράμα της σκλαβωμένης Κύπρου κι ονειρευόταν καλύτερες,
ελεύθερεες μέρες. Γνήσια λαϊκή ψυχή και ο ίδιος παρακολουθούσε τις γιορτές
και τα πανηγύρια του λαού και χαιρόταν να βλέπει μέσα στα παιχνίδια του τη
λαϊκή ψυχή να ελευθερώνεται , να ξεδίνει, να μη φοβάται, να αισιοδοξεί."

Δημοσίευσε επίσης με τον τίτλο "Λαογραφικά Σύμμικτα από τα Κατάλοιπα

Πασχάλη Δ.Πασχαλίδη" στις Κυπριακές Σπουδές το δεύτερο μέρος του
λαογραφικού υλικού που βρίσκεται στα κατάλοιπα του πατέρα της και που
αποτελείται από Κυπριακά θρησκευτικά ποιήματα, Κυπριακά δημοτικά
τραγούδια, Δίστιχα, Παραμύθια, Αινίγματα και Τοπωνύμια.

19
Μέσα στην εθνική του προσπάθεια ο Πασχάλης Πασχαλίδης είχε εντάξει τη
λαογραφική έρευνα των εθίμων της Βιθυνίας, γιατί όπως πίστευε "τα έθιμα
είναι τα μόνα ασφαλώς μαρτυρούντα περί της εθνικής καταγωγής των εχόντων
αυτά." Τη λαογραφική έρευνα συνέχισε και στην Κύπρο, της οποίας η γλώσσα,
η θρησκεία, τα παιχνίδια , διαλαλούν την ελληνικότητα.

Ανέκδοτο Λαογραφικό Υλικό από τα Κατάλοιπα Μίκη Ι.Κιτρομηλίδη και

Κυπριακά Δημοτικά Τραγούδια Μίκη Ι.Κιτρομηλίδη δημοσιεύει επίσης η
κυρία Κιτρομηλίδου, και εκδίδει σε ωραίο τόμο Ακριτικά Τραγούδια και
Παραλογές από την Κύπρο το 1990 με χορηγία του Ιδρύματος Αναστασίου Γ.
Λεβέντη στη μνήμη της αδελφής της Αγγελικής Πασχαλίδου - Πιερίδη με την
οποία είχαν κάμει το καλοκαίρι του 1937 τη συλλογή στην επαρχία της Πάφου.
Σημαντικό μέρος των τραγουδιών είχαν καταγράψει από τουρκοκυπρίους
ελληνόφωνους κρυπτοχριστιανούς, που συντηρούσαν τα τραγούδια στη μνήμη
τους με αγάπη και περηφάνεια.

Λαογραφικό επίσης υλικό περιλαμβάνεται στο βιβλίο της Αναρίτα, μελέτημα

αφιερωμένο σ' ένα χωριό της επαρχίας Πάφου, στη λαογραφική μελέτη της
"Το μάθημα της στετές" και σε άλλα ακόμα μελετήματα .

Τιμώντας τέλος μια γυναίκα του πνεύματος, που έδρασε στην Κύπρο,
δημοσίευσε τη μελέτη της «Τριανταφυλλιά Οικονόμου - Μια αγνοημένη
πνευματική γυναίκα στην Κύπρο» και το "Η Τριανταφυλλιά Οικονόμου και το
βιβλίο της Φυσικαί Μελέται (1869)».

/////////////////////////////////////////////////

20
Εδώ όμως απόψε ήρθαμε να τιμήσουμε την κυρία Μάγδα Κιτρομηλίδου, που
με τη σειρά της τίμησε την κόρη, τη γυναίκα, τη σύζυγο, τη μητέρα, τη
δασκάλα, την ερευνήτρια , τη συγγραφέα, τον ΄Ανθρωπο.

Χρόνια πολλά να μας ζήσεις κυρία Μάγδα Κιτρομηλίδου κι η ευτυχία να

συνοδεύει τη ζωή σου , ζωή μεστή και δημιουργική, ελεύθερη και ευδαίμονα.

Ο Θεός να σου χαρίζει υγεία να συνεχίσεις το έργο σου και να δίνεις και σε
μας τη χαρά να μετέχουμε στα όσα αγαπάς και να γράφουμε και να μιλούμε για
όσα πάλεψες και για όσα μοχθείς , για την Εκπαίδευση, τη Λαογραφία, την
Ιστορία, τη Λογοτεχνία, τη Μικρά Ασία και την Κύπρο μας.

Ευχαριστώ

21
ΕΠΙΚΗΔΕΙΟΣ ΛΟΓΟΣ

Η Μάγδα Κιτρομηλίδου ταξιδεύει για την αιωνιότητα

αφήνοντας πίσω της αναμνήσεις και θαυμασμό για το πολυσχιδές έργο της,
ευγενικές μα σταθερές κι αδρές πινελιές στους πίνακες των σχολείων

από τα οποία πέρασε,

την ανεξίτηλη σφραγίδα μιας αυστηρά δομημένης προσωπικότητας,

εργατικής, ηθικής, πρωτοπόρας,

την ευαισθησία μιας καλλιεργημένης γυναίκας, δασκάλας,

το πρότυπο της μητέρας και του άοκνου επιστήμονος.

Μένει μαρτυρία της ύπαρξής της όχι μόνο στο δικό μας στενό κυπριακό χώρο
αλλά και στον ευρύτερο ελληνικό

ένα έργο σοβαρό,

μια ζωή δοσμένη στην εκπαίδευση και τη γενικότερη παιδεία του τόπου,

κάθε λεπτό της αφιερωμένο στον ιερό θεσμό της οικογένειας,

στην ανατροφή των παιδιών της,

στην πνευματική ανάπτυξη όλων των παιδιών

που η Πολιτεία της εμπιστεύτηκε,

στη μελέτη της Ιστορίας και παράδοσής μας

από τη Μικρά Ασία ως τη Λευκωσία και την Πάφο.

Η Μάγδα Κιτρομηλίδου ήταν μια πραγματική παιδαγωγός,

από κληρονομημένα κύτταρα, από σπουδή και μελέτη,

με ήθος και βούληση ισχυρή, σφυρηλατημένη στις δυσκολίες της ζωής,

22
χωρίς τούτο να είναι σχήμα λόγου.

Μέσα σε χρόνια δίσεχτα για την Ελλάδα και την Κύπρο,

μέσα στην κατοχή στην Ελλάδα και στον αγώνα της ΕΟΚΑ εδώ,

στην τουρκοκυπριακή ανταρσία, στο πραξικόπημα και την εισβολή,

τάσσει ως ιερό χρέος τον αγώνα για ελευθερία των λαών και των ανθρώπων.

Εργάζεται, μόλις πήρε το πτυχίο της, στην Αθήνα.

"Μεταφερόμαστε στο Αναμορφωτικό που συστεγαζόταν με το ψυχιατρείο.

Πιο κάτω το Χαϊδάρι, όπου σταυρωνόταν καθημερινά η Ελλάδα, γράφει σ' ένα
κείμενό της όπου όλη η ευαισθησία κι η αγάπη της για τα παιδιά βρίσκεται
διάχυτη, παράλληλα με το θαυμασμό της για τα παλικάρια του ΕΛΑΣ

που πολεμούσαν για την ελευθερία της Ελλάδας.

Εδώ στη Λευκωσία, στο Γυμνάσιο Αγίου Κασσιανού,

παράρτημα του Παγκυπρίου Γυμνασίου, εργάζεται τον καιρό της ΕΟΚΑ,

ζει τις τουρκικές προκλήσεις και μετέχει αφανής στον αγώνα.

Γράφει : "Το μυστικό ταχυδρομείο της οργάνωσης δούλευε εντατικά. Μέσα

σ΄αυτή τη δράση, που είχαν αναλάβει κυρίως γυναίκες, εμπλεκόταν κι η
πτέρυγα του παραρτήματος Θηλέων του Αγίου Κασσιανού. Οι σύνδεσμοι της
Οργάνωσης δεν είχαν κανένα ενδοιασμό να μπουν στο σχολείο και ακόμα στην
τάξη την ώρα του μαθήματος και να παραδώσουν το ταχυδρομικό κουτί,
κατάλληλα παραλλαγμένο, στην υπεύθυνο για την πιο πέρα αποστολή του.”

Έτσι ανωνύμως: στην υπεύθυνο, τη Μάγδα Κιτρομηλίδου.

23
Με όρθια την ψυχή και το φρόνημα πάλεψε με τον ανελέητο εχθρό,

είτε ξένο είτε δικό, για να υπερασπιστεί τα ιερά και τα όσια

που παρέλαβε ως σκυτάλη από τον πατέρα της πρώτα,

του οποίου σ΄όλη τη ζωή ευλαβικά έφερε την εικόνα

και συνέχιζε τη φωτεινή πορεία,

μια πεισματική παρουσία στο υποσυνείδητό της, όπως γράφει,

που τη βασάνιζε φριχτά.

Η Μάγδα Κιτρομηλίδου ανέλαβε αγώνα σωτηρίας ψυχών,

σωτηρίας της αξιοπρέπειας του υπόδουλου ΄Έλληνα,

και αμέσως μετά την τουρκική εισβολή, εδώ, στα στενά,

τον αγώνα διάσωσης και αναζωογόνησης της περιοχής του Γυμνασίου και
Λυκείου της Παλουριώτισσας,

με πραγματική αυταπάρνηση και πατριωτικό ψυχικό μεγαλείο.

"Τα ελληνικά σχολεία της αλύτρωτης Κύπρου συντήρησαν δυνατή, θαρραλέα

κι ανυποχώρητη την ελπίδα της ελευθερίας της. Γι΄αυτόν τον λόγο τίποτε δεν
μπορεί να μας θλίβει πιο πολύ στη σημερινή εποχή από τη θέα ενός σχολείου
ελληνικού με την τουρκική σημαία να κυματίζει στην κορυφή του", γράφει η
ίδια.

Η ζωή της σφραγισμένη με την προσφορά της στα ελληνικά σχολεία.

Πάθος της ο αλύτρωτος ελληνισμός.

Η συντήρηση της ελπίδας για ελευθερία στήριγμά της.

Η τουρκική κατοχική σημαία θλίψη της.

24
Σε καιρούς που φοβόταν άνθρωπος να πατήσει το πόδι

ή να διανοηθεί να διασχίσει τα στενά έξω από τα τείχη, κοντά στο φλάτρο,

στο συντεχνιακό ιατρείο, στο άνοιγμα του Καϊμακλιού,

όλα γνωστά μέρη γειτνίασης με τον Τούρκο εισβολέα

κι επικίνδυνα για την ίδια τη ζωή,

η Μάγδα Κιτρομηλίδου πρωτοστάτησε στο άναμμα του πυρσού

του Γυμνασίου Παλουριώτισσας,

έστησε ξανά το σχολείο, το εκκλησάκι να λειτουργεί,

το γήπεδο μέσα στη νεκρή ζώνη να χαίρεται το παιδικό παιχνίδι,

σπιθαμή προς σπιθαμή να επανακτιέται, κερδίζοντας έδαφος δικό μας,

με την πνευματική της δύναμη και το ψυχικό της σθένος,

ενώ κόκκινα τα μάτια των εχθρών παρακολουθούσαν κάθε της κίνηση.

Μόνο και μόνο γι' αυτό η Μάγδα Κιτρομηλίδου θα πρέπει να γραφτεί

στις δέλτους της Ιστορίας ανάμεσα στις άλλες αγωνίστριες αυτού του τόπου

και να τιμηθεί για το μέγεθος της προσφοράς

στην ελληνική κυπριακή εκπαίδευση.

Έσωσε ένα σχολείο, ένα φυτώριο αρετής, μια γειτονιά ελληνική,

χιλιάδες ψυχές εφήβων οδήγησε στο φως στα μαύρα εκείνα χρόνια

αμέσως μετά την τουρκική εισβολή.

"Το καλοκαίρι του 1974 ήλθε βαρύ και καταλυτικό. Σώριασε πένθη και ερείπια
και δημιούργησε τέτοιες καταστάσεις, όπου η λογική απόρριπτε κάθε
αισιοδοξία για το μέλλον. Αυτή η φρικτή τραγωδία που απλώθηκε στον τόπο
μας, η αγωνία και η αβεβαιότητα για το μέλλον, η ανασφάλεια που τόσο έντονα

25
ζούσαμε όλοι μας δεν ήταν δυνατό ν' αφήσουν ανεπηρέαστη την παιδεία στον
τόπο μας. Πολλά σχολεία που βρίσκονταν σε τουρκοκρατούμενες περιοχές
καταστράφηκαν και άλλα βρέθηκαν ευθύς με την έναρξη του νέου σχολικού
έτους μπροστά σε τόσες δυσκολίες, που καθιστούσαν πολύ προβληματικές τις
προοπτικές για τη λειτουργία τους και ακόμη αμφίβολη την δυνατότητα
επαναλειτουργίας τους", γράφει στη λογοδοσία της του 1974-75.

Κατευοδώνουμε στο αιώνιο ταξίδι τη Μάγδα Κιτρομηλίδου

κι ένα σχολείο προβάλλει, δεμένο με τη ζωή της,

γαιόσακοι να το προστατεύουν από τα εχθρικά πυρά,

με το φυλάκιο των στρατιωτών μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας

να σφραγίζει το χαρακτήρα του ακριτικού σχολείου

και να θυμίζει συνεχώς την έκρυθμη κατάσταση, διάδρομοι ασφυκτικοί,

η εχθρική παρουσία λίγα μέτρα από το σχολείο έντονη

και όμως αυτό να βουίζει, πραγματική κυψέλη

ελληνικής πνευματικής αντίστασης χριστιανικής ηθικότητας και ανθρωπιάς.

Όλα αυτά για τα οποία πάλεψε η Μάγδα Κιτρομηλίδου

κράτησαν την Κύπρο και τη νεολαία στις επάλξεις.

Γι' αυτό και η τιμή στη διευθύντρια και στη δασκάλα απροσμέτρητη.

Με πάντα ανοιχτά, πάντα άγρυπνα τα μάτια της ψυχής της επιβλέπει τα πάντα,
διαβλέπει, προβλέπει, οραματίζεται, σχεδιάζει, προτείνει λύσεις σε
προβλήματα και πρώτη μπαίνει στον πειρασμό του πειραματισμού, ανοιχτή
στις εισηγήσεις, στις κοπιώδεις προσπάθειες για το εκπαιδευτικά καλύτερο,

26
γιατί πρέπει ν' ανέβει ο ήλιος, γιατί τα παιδιά πρέπει να φωτιστούν και να
εμβαπτιστούν στην κολυμβήθρα της αλήθειας, της ομορφιάς και του καλού.

Οι συνεργάτες της ευτύχησαν να την έχουν σύμμαχο και παραστάτη θερμή

στην κάθε τους ευγενική κίνηση.

Με το αγαθό βλέμμα και την άδολη καρδιά αγκάλιαζε όλους ανεξαίρετα

και καθοδηγούσε στο δύσκολο στρατί της αρετής.

Ως άριστη παιδαγωγός απόδειξη των έργων της έχει να παρουσιάσει

αμέτρητα πνευματικά παιδιά της.

Ως άριστη μητέρα χάρηκε τα δικά της βλαστάρια,

κορυφαία επιτυχημένα το καθένα στον τομέα του,

περήφανη γι' αυτά και με το δίκιο της.

Μόνη στις στενωπούς της ζωής, δαυλός αξιοπρέπειας, υπομονής,

εγκαρτέρησης.

Κι όταν με το καλό συνταξιοδοτήθηκε, έδειξε τον άλλο εαυτό της,

που περίμενε υπομονετικά την ώρα,

τον επιστήμονα, το λάτρη της λαϊκής μας παράδοσης και κληρονομιάς.

Τραγούδια της πατρίδας, ιστορικές μελέτες για τον ελληνισμό της Μικρασίας,
ο μόχθος και το μεράκι του λαού μας θερμαίνεται με την αγάπη της,
δουλεύεται με το πνεύμα της, γίνεται στα χέρια της βιβλίο,

καθρέφτης αφοσίωσης, σεβασμού, εμβάθυνσης,

επιμελημένης λαχτάρας για την αλήθεια.

27
Ακούραστη εργάτης του πνεύματος παράγει έργο πνευματικό,

κατατεθειμένο στην πολιτισμική μας τράπεζα,

ευώδεις εύχυμους καρπούς μιας ζωής γεμάτης μεράκι

για τον πολιτισμό και τη γνώση.

Ό, τι όφειλε στον ανεξίτηλα γραμμένο στην καρδιά πατέρα της

το πλήρωσε με σεβασμό και μόχθο.

Ό, τι όφειλε στο αγαπημένο ταίρι της, το μακαριστό Μίκη Κιτρομηλίδη,

το ξεχρέωσε πικρό πικρό σπυρί.

Ό, τι είχε να δώσει από την περίσσεια της καρδιάς και του νου

το περιέλαβε στα βιβλία που εξέδωσε με ζέση,

με πνεύμα γαλήνιο και φιλοσοφημένο, με προσοχή και ενθουσιασμό.

"Από τους Τουρκοκυπρίους που τραγουδούσαν τα Ακριτικά

ως τους Ελληνοκυπρίους που έψαλλαν από το μιναρέ το Κοράνι."

Έτσι αρχίζει ο πρόλογος του τελευταίου βιβλίου της,

όχι μόνο μια αναδρομή στον πολιτισμό

και στην καθημερινή ζωή αυτού του τόπου

αλλά και μια πολιτική υποθήκη για ένα μέλλον συνεργασίας κι ανθρωπιάς.

Η τιμή της οποίας αξιώθηκε από την Ακαδημία Αθηνών

μαρτυρεί την αναγνώριση του έργου της ως παιδαγωγού και επιστήμονος.

28
Δεν παίρνει τίποτε μαζί της, όλα μας τα μοίρασε με την αγάπη της,

μια ζωή μεστή σε έργο και προσφορά στον άνθρωπο,

ρανίδα τη ρανίδα το αίμα της κι ο ιδρώτας της για το καλό αυτού του τόπου,

γι' αυτό τη μακαρίζουμε και παρακαλούμε το Θεό

να την εντάξει στους κόλπους των δικαίων και να την αναπαύσει,

γιατί σ' αυτή τη ζωή τα τάλαντά της δεν τα 'κρυψε

αλλά τα καλλιέργησε όσο της ήταν βολετό, και με το παραπάνω.

Γι' αυτό και της αξίζει ο δίκαιος έπαινος.

Στα παιδιά και στα εγγόνια της,

άξιους συνεχιστές μιας μεγάλης παράδοσης

ευχόμαστε την εξ ύψουν παρηγορία

και τη δύναμη να συνεχίσουν να τιμούν το βαρύ όνομα που κληρονόμησαν.

Αιωνία σου η μνήμη, σεβαστή μας.

Η πορεία σου ήταν φωτεινή ευθεία γραμμή που δε σβήνει

ενόσω υπάρχουν άνθρωποι που σε γνώρισαν

και άλλοι που θα σε γνωρίσουν μέσα από τη γραπτή κατάθεσή σου.

Αιωνία σου η μνήμη.

29