1.

H έννοια του ηλεκτρικού πεδίου

Aπό πολλά πειράµατα είναι βεβαιωµένο ότι σε κάθε χώρο, όπου υπάρχουν ηλεκ
τρισµένα σώµατα, εκδηλώνονται ηλεκτρικής φύσεως δυνάµεις πάνω σε κάθε
σωµατίδιο που φέρει ηλεκτρικό φορτιο, όταν αυτό βρεθεί µέσα στον θεωρούµε
νο χώρο και µάλιστα οι δυνάµεις αυτές υπάρχουν είτε το σωµατίδιο βρίσκεται
σε κατάσταση κίνησης είτε ακινητεί. Tο γεγονός αυτό δηλώνει ότι, ο χώρος
µέσα στον οποίο υπάρχουν ηλεκτρισµένα σώµατα αποτελεί πεδίο* δυνάµεων,
οι οποίες πηγάζουν από τα ηλεκτρικά φορτία των σωµάτων και ότι αποδέκτης
των δυνάµεων αυτών είναι το ηλεκτρικό φορτίο.

Kάθε χώρος, που είναι εφοδιασµένος µε την ιδιότητα να εξασκεί ηλεκτρικής φύσε
ως δύναµη, πάνω σε ηλεκτρισµένο σωµατίδιο, όταν αυτό βρεθεί µέσα στο χώρο,
ονοµάζεται ηλεκτρικό πεδίο.

Tα ηλεκτρισµένα σώµατα που δηµιουργούν το πέδιο αποτελούν τις “πηγές”

του, ενώ κάθε ηλεκτρισµένο σωµατίδιο που δέχεται την επίδραση του πεδίου
αποτελεί “υπόθεµα” αυτού. Mε την εισαγωγή της έννοιας του ηλεκτρικού πε
δίου, η εξ’ αποστάσεως αµοιβαία επίδραση δύο ηλεκτρισµένων σωµάτων µπορεί
να θεωρηθεί ότι, πραγµατοποιείται διαµέσου των ηλεκτρικών πεδίων που δηµι
ουργούν γύρω τους τα δύο σώµατα, δηλαδή το ηλεκτρικό πεδίο του ενός σώµα
τος αποτελεί τον φορέα µεταβίβασης της ηλεκτρικής δύναµης στο άλλο σώµα.
Tα ηλεκτρικά πεδία διακρίνονται σε ηλεκτροστατικά και σε χρονικώς µεταβαλ
λόµενα ηλεκτρικά πεδία. Ένα ηλεκτρικό πεδίο, εξεταζόµενο από ένα σύστηµα
αναφοράς, θα θεωρείται ηλεκτροστατικό πεδίο στο σύστηµα αυτό, εάν οι
πηγές που το δηµιουργούν είναι ακίνητες ως προς το σύστηµα. Aντίθετα, αν οι
πηγές του πεδίου κινούνται ως προς το θεωρούµενο σύστηµα, τότε το ηλεκτρι
κό πεδίο χαρακτηρίζεται ως χρονικά µεταβαλλόµενο στο σύστηµα αυτό. Aπό
τους παραπάνω ορισµούς γίνεται φανερό, ότι οι έννοιες ηλεκτροστατικό και
χρονικά µεταβαλλόµενο ηλεκτρικό πεδίο είναι συσχετισµένες µε την ύπαρξη
ενός συστήµατος αναφοράς, ως προς το οποίο εξετάζεται το ηλεκτρικό πεδίο.
Έτσι ένα ηλεκτρικό πεδίο που είναι ηλεκτροστατικό για ένα σύστηµα αναφο
ράς, ενδέχεται να είναι χρονικά µεταβαλλόµενο για ένα άλλο σύστηµα.

2. Ένταση ηλεκτροστατικού πεδίου

H περιγραφή της ηλεκτρικής δύναµης που εκδηλώνεται πάνω σ’ ένα ηλεκτρι

σµένο σωµατίδιο, όταν αυτό φέρεται σε οποιοδήποτε σηµείο ηλεκτροστατικού
-------------------------------
* Oρίζουµε στη Φυσική ως πεδίο δυνάµεων ή δυναµικό πεδίο, το χώρο σε κάθε
σηµείο του οποίου µπορούµε να αντιστοιχήσουµε µια δύναµη και συγκεκριµένα
εκείνη που εκδηλώνεται πάνω στο κατάλληλο “υπόθεµα” του πεδίου, όταν αυτό
φέρεται στο θεωρούµενο σηµείο.
πεδίου, διευκολύνεται µε την καθιέρωση ενός φυσικού µεγέθους, που ονοµά
ζεται ένταση του ηλεκτροστατικού πεδίου, βασίζεται δε στην ακόλουθη πειρα
µατική διαπίστωση. Eάν σ’ ένα σηµείο ηλεκτροστατικού πεδίου, στο οποίο δεν
υπάρχει πηγή, φέρουµε διαδοχικά τα στοιχειώδη* ηλεκτρικά φορτία ! !q1, q2!,...qn,
αυτά θα δεχθούν από το πεδίο αντίστοιχες ηλεκτρικές δυνάµεις F1, F2 ,... Fn , οι
!
οποίες είναι διαφορετικές µεταξύ τους. Aν όµως θεωρήσουµε τα πηλίκα F1 /q1 ,
! !
F2 /q 2 , … Fn /q n θα διαπιστώσουµε ότι, αυτά είναι µεταξύ τους ίσα, γεγονός που
µας επιτρέπει να διατυπώσουµε την ακόλουθη πρόταση:
!
Tο πηλίκο της ηλεκτρικής δύναµης F που δέχεται ένα σωµατίδιο µε στοιχειώδες
ηλεκτρικό φορτίο q, όταν τοποθετηθεί σε σηµείο ηλεκτροστατικού πεδίου, προς
το φορτίο q, είναι ανεξάρτητο του φορτίου και εξαρτάται µόνο από τη θέση του
σηµείου µέσα στο πεδίο.

Σχήµα 1
!
Tο πηλίκο F /q , το οποίο αποτελεί διανυσµατικό φυσικό µέγεθος που χαρακτη
ρίζει το θεωρούµενο σηµείο του ηλεκτροστατικού ! πεδίου, ορίζεται ως ένταση
του πεδίου στο σηµείο αυτό και συµβολίζεται µε E. δηλαδή ισχύει:
! !
E = F /q

Aπό τον παραπάνω ορισµό προκύπτουν τα εξής:

!
i) Eάν σε σηµείο ηλεκτροστατικού πεδίου όπου η ένταση του είναι E, φέρουµε
το στοιχειώδες
! ηλεκτρικό φορτίο q, αυτό !θα δεχθεί από το πεδίο ηλεκτρική
δύναµη
! F , η οποία θα είναι οµόρροπη της E, εάν το q είναι θετικό ή αντίρροπη
της E, εάν το q είναι αρνητικό.
!
ii) Tο µέτρο της ηλεκτρικής δύναµης F, που δέχεται στοιχειώδες ηλεκτρικό
φορτίο q,! φερόµενο σ’ ένα σηµείο ηλεκτροστατικού πεδίου και το µέτρο της
έντασης E του πεδίου στο σηµείο αυτό, συνδέονται µέσω της σχέσεως:

-----------------------
* Tα πειραµατικά ηλεκτρικά φορτία q , q ,...q πρέπει να είναι στοιχειώδη, δηλαδή
1 2 n

να τείνουν στο µηδέν, ώστε τοποθετούµενα στο θεωρούµενο σηµείο του ηλεκτροστα
τικού πεδίου να µη προκαλούν διαταραχή στην δοµή του πεδίου, δηλαδή να µην
επηρεάζουν την υπάρχουσα κατανοµή των πηγών του ηλεκτροστατικού πεδίου στο
χώρο.
 # qE !" q > 0
F=$
% | q | E !" q < 0

iii) Kάθε σηµείο του ηλεκτροστατικού πεδίου χαρακτηρίζεται από την έντασή
του, η οποία εν γένει είναι διαφορετική από σηµείο σε σηµείο, αλλά ανεξάρτη
τη του χρόνου. Στην περίπτωση που η έντασή του ηλεκτροστατικού πεδίου
είναι η ίδια σε όλα του τα σηµεία, τότε το πεδίο αυτό χαρακτηρίζεται ως οµογε
νές, ενώ στην αντίθετη περίπτωση χαρακτηρίζεται ως ανοµοιογενές.

3. Δυναµικό ηλεκτροστατικού πεδίου

H ποσοτική µελέτη της κίνησης ενός φορτισµένου σωµατιδίου µέσα σε ηλεκτ

ροστατικό πεδίο διευκολύνεται σηµαντικά, µε την χρησιµοποίηση της έννοιας
του δυναµικού, η οποία χαρακτηρίζει κάθε σηµείο του πεδίου. H θεµελίωση της
έννοιας του δυναµικού βασίζεται σε µια πολύ χαρακτηριστική ιδιότητα του
ηλεκτροστατικού πεδίου, η οποία έχει σχέση µε το έργο της ηλεκτρικής δύνα
µης που δέχεται ένα ηλεκτρικό υπόθεµα, όταν αυτό µετατοπίζεται µέσα στο
πεδίο. H ιδιότητα αυτή εκφράζεται µε την ακόλουθη πρόταση:

Όταν φορτισµένο σωµατίδιο µετακινείται ανάµεσα σε δύο σηµεία A και B

ηλεκτροστατικού πεδίου, το έργο της ηλεκτρικής δύναµης που δέχεται από το
πεδίο είναι ανεξάρτητο της µορφής της τροχιάς που διαγράφει και εξαρτάται µόνο
από τις θέσεις των σηµείων A και B µέσα στο πεδίο.

Aς δεχθούµε τώρα ότι ένα φορτισµένο σωµατίδιο, που φέρει ηλεκτρικό φορτίο
q, µετατοπίζεται* από ένα σηµείο A ηλεκτροστατικού πεδίου µέχρις ενός σηµεί
ου που βρίσκεται πολύ µακρυά από τις πηγές του πεδίου, το οποίο συµβατικά
θα ονοµάζουµε άπειρο. Tότε το έργο WA ! " της ηλεκτρικής δύναµης που δέχε

Σχήµα 2

ται το σωµατίδιο θα έχει µία µοναδική τιµή, η οποία είναι ανεξάρτητη της
µορφής της τροχιάς που διέγραψε, εξαρτάται δε η τιµή αυτή µόνο από τη θέση
του σηµείου A και από το ηλεκτρικό φορτίο q του σωµατιδίου. Aς υποθέσουµε
ότι, µε αφετηρία το σηµείο A του ηλεκτροστατικού πεδίου µετατοπίζονται προς
-------------------------------------
* H µετατόπιση του σωµατιδίου δεν οφείλεται µόνο στην επίδραση της ηλεκτρικής
δύναµης, αλλά είναι πολύ πιθανό να πραγµατοποιείται και µε την επίδραση άλλων
δυνάµεων που δεν έχουν σχέση µε το ηλεκτροστατικό πεδίο και τις οποίες δεν εξε
τάζουµε, διότι µας ενδιαφέρει µόνο η δράση του πεδίου πάνω στο σωµατίδιο.
το άπειρο τα φορτισµένα σωµατίδια, που φέρουν ηλεκτρικά φορτία q1, q2...qn
και ότι τα αντίστοιχα έργα των ηλεκτρικών δυνάµεων που δέχονται είναι W1,
W2,...Wn. Eάν σχηµατίσουµε τα πηλίκα W1/q1, W2/q2,...Wn/qn θα διαπιστώσουµε
ότι αυτά είναι ίσα µεταξύ τους, γεγονός που θεµελιώνει τον ισχυρισµό ότι το
πηλίκο WA! " /q χαρακτηρίζει αποκλειστικά το σηµείο A και είναι ανεξάρτητο
του ηλεκτρικού φορτίου του σωµατιδίου και της τροχιάς που ακολουθεί
µετατοπιζόµενο από το A προς το άπειρο. Tο πηλίκο αυτό ορίζεται ως δυναµικό
του σηµείου A του ηλεκτροστατικού πεδίου και συµβολίζεται µε VA, δηλαδή
ισχύει:

VA = WA! " /q

Aπό όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω προκύπτει ότι το δυναµικό είναι µονόµετρο
φυσικό µέγεθος που για κάθε σηµείο του ηλεκτροστατικού πεδίου µπορεί να
λάβει µία και µόνη τιµή, η οποία εξαρτάται από τη θέση του σηµείου µέσα στο
πεδίο.

Παρατήρηση: Eάν γνωρίζουµε το δυναµικό των σηµείων ηλεκτροστατικού πε

δίου µπορούµε εύκολα να υπολογίσουµε το έργο WA! " της ηλεκτρικής δύ
ναµης που δέχεται ηλεκτρικό υπόθεµα, όταν αυτό µετατοπίζεται από το τυχαίο
σηµείο A του πεδίου προς το άπειρο. Tο έργο αυτό είναι ανεξάρτητο από τη µορ
φή της τροχιάς που θα διαγράψει το υπόθεµα και υπολογίζεται από τη σχέση:

WA! " = VA q

όπου q το ηλεκτρικό φορτίο του υποθέµατος και VA το δυναµικό του A.

4. Διαφορά δυναµικού σε ηλεκτροστατικό πεδίο

Θεωρούµε ότι µέσα σ’ ένα ηλεκτροστατικό πεδίο µετατοπίζεται φορτισµένο

σωµατίδιο, από ένα σηµείο A προς ένα! άλλο σηµείο B του πεδίου. Kατά την µε
τακίνηση αυτή η ηλεκτρική δύναµη F που δέχεται το σωµατίδιο παράγει έργο
WA ,B , που είναι ανεξάρτητο της µορφής της τροχιάς του και εξαρτάται µόνο
από τις θέσεις των σηµείων A και B µέσα στο πεδίο. Έτσι για το έργο αυτό µπο
ρούµε να γράψουµε τη σχέση:

WA ,B = WA! " + W" ! B = WA! " - WB! " (1)

όπου WA→∞, WB→∞ τα έργα της ηλεκτρικής δύναµης, που αντιστοιχούν σε µετα
τόπιση του φορτισµένου σωµατιδίου από τα σηµεία A και B προς το άπειρο
αντιστοίχως. Όµως, εάν VA, VB είναι τα δυναµικά των σηµείων A και B και q
το ηλεκτρικό φορτίο του σωµατιδίου, θα ισχύουν οι σχέσεις:

WA! " = qVA # (-) WA! " - WB! " = q(VA - VB )

$ ! (2)
WB! " = qVB %

Συνδυάζοντας τις σχέσεις (1) και (2) παίρνουµε:

WA ,B = q(VA - VB ) ! WA ,B /q = VA - VB (3)
Aπό τη σχέση (3) προκύπτει ότι το πηλίκο WA,B/q είναι ανεξάρτητο του ηλεκ
τρικού φορτίου q του σωµατιδίου και της µορφής της τροχιάς που αυτό
ακολουθεί, καθώς µετατοπίζεται από το σηµείο A προς το σηµείο B, αφού τα

Σχήµα 3

δυναµικά VA και VB έχουν ορισµένες τιµές. Aυτό σηµαίνει ότι, το πηλίκο

WA,B/q χαρακτηρίζει το διατεταγµένο ζευγάρι (A,B) των σηµείων A και B και
εξαρτάται από τις θέσεις τους µέσα στο ηλεκτροστατικό πεδίο. Tο πηλίκο αυτό
ορίζεται ως διαφορά δυναµικού ή ηλεκτρική τάση ανάµεσα στα σηµεία A
και B και συµβολίζεται µε VA, B, δηλαδή εξ’ ορισµού ισχύει η σχέση:

VA ,B = WA ,B /q (4)

Συνδυάζοντας τις (3) και (4) παίρνουµε τη σχέση VA,B=VA-VB, η οποία δικαιολο
γεί την ονοµασία του πηλίκου WA,B/q ως διαφορά δυναµικού ανάµεσα στα
σηµεία A και B. Aπό όσα αναφέρθηκαν πιό πάνω γίνεται σαφές ότι, το έργο
WA,B είναι εύκολο να υπολογιστεί µε βάση τα δυναµικά VA και VB, µέσω της
σχέσεως:

WA ,B = q(VA - VB ) (5)

H διερεύνηση της σχέσεως (5) οδηγεί σε χρήσιµα συµπεράσµατα σχετικά µε τον

τρόπο, που το ηλεκτροστατικό πεδίο επηρεάζει την κίνηση του φορτισµένου
σωµατιδίου από το σηµείο A προς το σηµείο B. Συγκεκριµένα έχουµε να παρα
τηρήσουµε τα εξής:

i) Eάν το σωµατίδιο φέρει θετικό φορτίο (q>0) και µετακινείται από σηµείο
υψηλού προς σηµείο χαµηλού δυναµικού (VA>VB) τότε προκύπτει WA,B >0, που
σηµαίνει ότι το ηλεκτροστατικό πεδίο διευκολύνει την µετατόπιση θετικά
φορτισµένων σωµατιδίων από σηµεία υψηλού προς σηµεία χαµηλού δυναµικού
προσφέροντας ενέργεια σ’ αυτά, µέσω του έργου της ηλεκτρικής δύναµης. Tο
ίδιο ακριβώς συµβαίνει, όταν ένα αρνητικά φορτισµένο σωµατίδιο µετατοπίζε
ται από σηµεία χαµηλού προς σηµεία υψηλού δυναµικού.

ii) Eάν το φορτισµένο σωµατίδιο φέρει αρνητικό φορτίο (q<0) και µετακινείται
από σηµείο υψηλού προς σηµείο χαµηλού δυναµικού (VA>VB), τότε προκύπτει
WA,B<0, που σηµαίνει ότι το ηλεκτροστατικό πεδίο εµποδίζει την µετατόπιση
αρνητικά φορτισµένων σωµατιδίων από σηµεία υψηλού προς σηµεία χαµηλού
δυναµικού, αφαιρώντας ενέργεια από αυτά, µέσω του έργου της ηλεκτρικής
δύναµης. Tο ίδιο ακριβώς συµβαίνει, όταν ένα θετικά φορτισµένο σωµατίδιο
µετατοπίζεται από σηµεία χαµηλού προς σηµεία υψηλού δυναµικού. Aπό τις
δύο αυτές παρατηρήσεις προκύπτει ότι στη σχέση WA,B=q(VA-VB) τα πρόσηµα
των ποσοτήτων q και VA-VB καθορίζουν το πρόσηµο του έργου WA,B, το οποίο
µπορεί να είναι θετικό, αρνητικό ή µηδέν.

5. Δυναµικές γραµµές ηλεκτροστατικού πεδίου

Ένα ηλεκτροστατικό πεδίο αισθητοποιείται γεωµετρικά µε τη βοήθεια των

δυναµικών του γραµµών. Λέγοντας δυναµική γραµµή ηλεκτροστατικού πεδί
ου, εξ’ ορισµού εννοούµε κάθε
! νοητή γραµµή του πεδίου, σε οποιδήποτε σηµείο
της οποίας
! η ένταση του E εφάπτεται της γραµµής στο σηµείο αυτό. H φορά
της E θεωρείται ως θετική φορά της ηλεκτρικής γραµµής σε κάθε σηµείο της.
Για τη σχεδίαση των ηλεκτρικών δυναµικών γραµµών ενός ηλεκτροστατικού
πεδίου, έχει καθιερωθεί η εξής συµφωνία. Oι ηλεκτρικές δυναµικές γραµµές
σχεδιάζονται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε, αν σ’ ένα τυχαίο σηµείο του πεδίου τοπο
θετηθεί η µονάδα της επιφάνειας, κάθετα προς το διάνυσµα της αντίστοιχης

Σχήµα 4
!
έντασης E του πεδίου, ο αριθµός των γραµµών που διέρχονται µέσα! από τη µο
νάδα της επιφάνειας, να είναι ανάλογος προς το µέτρο της έντασης E. Mε βάση
τη συµφωνία αυτή, θα πρέπει σε σηµεία όπου το πεδίο είναι ισχυρό (µεγάλη
ένταση) οι δυναµικές γραµµές να παρουσιάζουν πύκνωση, ενώ σε σηµεία
µικρής έντασης οι δυναµικές γραµµές πρέπει να παρουσιάζουν αραίωση. Oι
δυναµικές γραµµές ενός ηλεκτροστατικού πεδίου, δεν µεταβάλλουν µορφή µε
το χρόνο και επί πλέον είναι ανοιχτές, δηλαδή έχουν συγκεκριµένη αρχή και
τέλος και µάλιστα οι γραµµές αυτές ξεκινούν από θετικές πηγές του πεδίου
και καταλήγουν σε αρνητικές πηγές αυτού. Για τις δυναµικές γραµµές ηλεκ
τροστατικού πεδίου ισχύουν οι εξής δύο ιδιότητες.

i) Δύο δυναµικές γραµµές ηλεκτροστατικού πεδίου δεν τέµνονται.

Για την απόδειξη της ιδιότητας αυτής υποθέτουµε ότι, δύο δυναµικές γραµµές
C1 και C2 του πεδίου τέµνονται στο σηµείο M (σχ. 5). Tότε στο σηµείο αυτό θα
! !
αντιστοιχούν δύο εντάσεις E1 και E2 τα διανύσµατα των οποίων θα εφάπτον
ται των δύο γραµµών στο σηµείο M. Aυτό όµως αποτελεί άτοπο, διότι σε κάθε
σηµείο ηλεκτροστατικού πεδίου η έντασή του ορίζεται µονοσήµαντα, δηλαδή
υπάρχει µόνο µία ένταση.

ii) Kατά µήκος µιας ηλεκτρικής δυναµικής γραµµής και κατά τη θετική φορά αυ
τής προκύπτει ελάττωση δυναµικού.
Για την απόδειξη της ιδιότητας αυτής θεωρούµε µια δυναµική γραµµή C του
ηλεκτροστατικού πεδίου και υποθέτουµε ότι, ένα θετικά φορτισµένο σωµατίδιο
αναγκάζεται να κινηθεί κατά µήκος της γραµµής αυτής από το σηµείο A προς
το σηµείο B και ότι η φορά κίνησής του συµπίπτει !µε τη θετική φορά της δυνα
µικής γραµµής (σχ. 6). Tότε η ηλεκτρική δύναµη F που δέχεται το σωµατίδιο
θα παράγει θετικό έργο, ως διαρκώς οµόρροπη προς την εκάστοτε στοιχειώδη
µετατόπιση του σωµατιδίου, δηλαδή θα ισχύει WA,B>0. Όµως για το έργο WA,B
ισχύει:
WA,B=q(VA-VB)

Σχήµα 5 Σχήµα 6

όπου q το φορτίο του σωµατιδίου (q>0) και VA, VB τα δυναµικά των σηµείων A
και B αντιστοίχως. Συνδυάζοντας τις δύο προηγούµενες σχέσεις, παίρνουµε τη
σχέση:

q(VA-VB)>0 ! VA-VB>0 ! VA>VB

η οποία εκφράζει την αποδεικτέα ιδιότητα.

6. Πτώση δυναµικού κατά µήκος δυναµικής γραµµής

Στο προηγούµενο εδάφιο αποδείξαµε ότι, κατά µήκος µιας ηλεκτρικής δυνα
µικής γραµµής ηλεκτροστατικού πεδίου προκύπτει κατά τη θετική της φορά
µείωση (πτώση) δυναµικού. Για τον υπολογισµό της πτώσεως δυναµικού µε
ταξύ δύο σηµείων A και B µιας ηλεκτρικής δυναµικής γραµµής C υποθέτουµε
ότι, ένα θετικά φορτισµένο σωµατίδιο µετακινείται κατά µήκος της δυναµικής
γραµµής από το σηµείο A µέχρι το σηµείο B! αυτής (σχ. 7). Tότε για το αντίσ
τοιχο έργο WA,B της ηλεκτρικής δύναµης F που δέχεται το σωµατίδιο, θα
ισχύει η σχέση:

WA,B =q(VA-VB) ! VA-VB =WA,B/q (1)

όπου q το ηλεκτρικό φορτίο του σωµατιδίου και VA-VB η πτώση δυναµικού

ανάµεσα στα σηµεία A και B. Όµως το έργο WA,B υπολογίζεται
! ως άθροισµα
των στοιχειωδών έργων της ηλεκτρικής δύναµης F, τα οποία αντιστοιχούν
στις στοιχειώδεις µετατοπίσεις στις οποίες διαµερίζεται η ολική µετατόπιση του
σωµατιδίου, δηλαδή ισχύει η σχέση:
B
WA,B=dW1+dW2+ . . . +dWn=! dW (2)
A

!
Όµως το στοιχειώδες
! έργο dW της F που αντιστοιχεί στην τυχαία στοιχειώδη
µετατόπιση ds του σωµατιδίου, υπολογίζεται από τη σχέση:
 dW=Fdsσυν0=Eqds (3)
! !
όπου E η ένταση του ηλεκτροστατικού πεδίου στη θέση του στοιχείου ds . Συν
δυάζοντας τις σχέσεις (2) και (3) παίρνουµε:

Σχήµα 7
B B
WA,B = ! qEds = q! Eds !
A A

B (1) B
WA,B
q
= !
A
Eds ! V A - VB = ! Eds (4)
A

Παρατήρηση: Mπορούµε να γενικεύσουµε τη σχέση (4), αν επιθυµούµε να

υπολογίσουµε τη διαφορά δυναµικού ανάµεσα σε δύο σηµεία A και B ενός
ηλεκτροστατικού πεδίου ακολουθώντας µια οποιαδήποτε γραµµή που διέρχεται
από τα σηµεία αυτά. Προς τούτο υποθέτουµε ότι, ένα φορτισµένο σωµατίδιο µε
ηλεκτρικό φορτίο q µετατοπίζεται κατά µήκος της γραµµής αυτής από το
σηµείο A προς το σηµείο B (σχ. 8). Eάν WA,B είναι το αντίστοιχο έργο της ηλεκ
τρικής δύναµης που δέχεται το σωµατίδιο, θα ισχύει η σχέση:
B B
VA - VB = WA,B/q = % Fds!"#$ /q = % Eqds !"#$ /q !
A A

B B
VA - VB = % Eds !"#$ ! VA - VB = ! E.ds (5)
A A

Σχήµα 8
!
όπου φ η γωνία που σχηµατίζει
! το διάνυσµα της έντασης E πεδίου µε το αντί
στοιχο στοιχειώδες τµήµα ds της καµπύλης γραµµής, κατά µήκος της οποίας
 ! !
γίνεται ο υπολογισµός της διαφοράς δυναµικού VA-V!B, ενώ το σύµβολο (E .ds)
!
παριστάνει το εσωτερικό γινόµενο των διανυσµάτων E και ds .

7. Aπλές µορφές ηλεκτροστατικών πεδίων

α. Oµογενές ηλεκτρικό πεδίο

Ένα ηλεκτροστατικό πεδίο ονοµάζεται οµογενές, όταν η ένταση του πεδίου

είναι η ίδια σε όλα του τα σηµεία. Mε βάση τον ορισµό αυτό προκύπτει ότι, οι
δυναµικές γραµµές ενός οµογενούς ηλεκτρικού πεδίου είναι ευθείες γραµµές
παράλληλες και ισαπέχουσες. Aς θεωρήσουµε τώρα δύο τυχαία σηµεία A και B
του οµογενούς ηλεκτρικού πεδίου και ας υποθέσουµε ότι, ένα θετικά φορτι
σµένο σωµατίδιο µετατοπίζεται από το A προς το B διαγράφωντας την καµπύ
λη τροχιά AMB. Tότε η διαφορά δυναµικού VA-VB ανάµεσα στα σηµεία A και B
θα είναι:

VA-VB =WA,B/q (1)

όπου q το ηλεκτρικό φορτίο του σωµατιδίου και WA,B το έργο της ηλεκτρικής
δύναµης που αντιστοιχεί στη! θεωρούµενη µετατόπιση AMB του σωµατιδίου.
Όµως η ηλεκτρική δύναµη F είναι σταθερή, αφού το πεδίο είναι οµογενές, οπό
τε το έργο της υπολογίζεται από τη σχέση:

Σχήµα 9

WA,B =Fs=qEs (2)

!
όπου s η αλγεβρική τιµή της προβολής s του διανύσµατος AB, πάνω στη διεύ
θυνση των δυναµικών γραµµών του πεδίου. Συνδυάζοντας τις σχέσεις (1) και
(2) παίρνουµε τη σχέση:

VA-VB =qEs/q=Es (3)

! !
Eάν η προβολή
! s είναι οµόρροπη της έντασης E , τότε s>0, ενώ όταν τα διανύσ
!
µατα s και E είναι αντίρροπα, τότε θα είναι s<0.

β. Hλεκτρικό πεδίο Coulomb ή ακτινικό πεδίο

Θεωρούµε το σηµειακό ηλεκτρικό φορτίο Q, το οποίο είναι ακίνητο ως προς ένα

σύστηµα αναφοράς. Tο ηλεκτρικό πεδίο που δηµιουργεί το Q, εξεταζόµενο από
το θεωρούµενο σύστηµα αναφοράς είναι ένα ηλεκτροστατικό πεδίο, που ονοµά
ζεται ηλεκτρικό πεδίο Coulomb. Για να υπολογίσουµε την ένταση του πεδίου
αυτού σ’ ένα οποιοδήποτε σηµείο M, που βρίσκεται σε απόσταση r από την
πηγή Q του πεδίου, θεωρούµε στο σηµείο! M ένα θετικό ηλεκτρικό υπόθεµα q
και εξετάζουµε την ηλεκτρική δύναµη F που αυτό δέχεται από το πεδίο. H
δύναµη αυτή θα έχει φορέα την ευθεία που συνδέει το σηµείο M µε την πηγή
Q, η φορά της θα είναι από το Q προς το M (σχ. 10), εάν Q>0, ή από το M προς
το Q εάν Q<0 (σχ. 11), το δε µέτρο της θα δίνεται από το νόµο του Coulomb,
δηλαδή από τη σχέση:

F = KC |Q|q /r2 (1)

Σχήµα 10 Σχήµα 11
!
όπου KC η σταθερά του νόµου του Coulobm.
! Όµως εξ’ ορισµού η ένταση E του
πεδίου στο σηµείο M είναι οµόρροπη της F, εφ’ όσον δεχθήκαµε q>0, το δε µέτ
ρο της είναι:
(1)
E = F/q ! E = KC |Q|/r2 (2)

Eξάλλου, εάν V είναι το δυναµικό του σηµείου M, αποδεικνύεται ότι ισχύει η

σχέση:

V = KC Q/r (3)

Aπό την (3) προκύπτει ότι, τα σηµεία του πεδίου που ισαπέχουν από την πηγή
του Q έχουν το ίδιο δυναµικό, το οποίο µεταβάλλεται αντιστρόφως ανάλογα µε
την απόσταση r. Eξάλλου, επειδή σε κάθε σηµείο του πεδίου Coulomb η έντασή
του έχει φορέα την ευθεία που συνδέει το σηµείο µε την πηγή Q του πεδίου,
πρέπει οι δυναµικές του γραµµές να είναι ευθείες συγκλίνουσες προς το Q, αν
Q<0 ή αποκλίνουσες εκ του Q, εάν Q>0 (σχ. 11 και 12), γεγονός που δικαι
ολογεί την ονοµασία του πεδίου Coulomb και ως ακτινικού πεδίου.

Παρατήρηση: Oι σχέσεις (2) και (3) που παρέχουν το µέτρο της έντασης και
το δυναµικό αντιστοίχως σε απόσταση r από την πηγή Q του ηλεκτρικού πεδί
ου Coulomb, έχουν νόηµα εφ’ όσον r≠0. Aυτό σηµαίνει ότι, η ένταση και το
δυναµικό δεν ορίζονται πάνω στην πηγή του πεδίου, δηλαδή το σηµείο όπου
βρίσκεται η πηγή του πεδίου αποτελεί ένα “ανώµαλο” σηµείο αυτού.
γ. Σύνθετο ηλεκτρικό πεδίο Coulomb

Eάν πολλά σηµειακά ηλεκτρικά φορτία Q1, Q2,...Qn είναι ακίνητα ως προς ένα
σύστηµα αναφοράς και βρίσκονται στο ίδιο υλικό µέσο, τότε δηµιουργούν ηλεκ
τροστατικό πεδίο ως προς το σύστηµα αυτό, που ονοµάζεται σύνθετο ηλεκτρικό
πεδίο Coulomb. Για να καθορίσουµε την ένταση του πεδίου αυτού σ’ ένα σηµείο
M, που δεν ταυτίζεται µε καµιά πηγή του πεδίου, θεωρούµε στο σηµείο αυτό
ένα ηλεκτρικό υπόθεµα µε φορτίο ! q.
! Tότε
! αυτό θα δέχεται από τις πηγές του
πεδίου τις δυνάµεις Coulomb F1, F2 ,... Fn αντιστοίχως, των οποίων η συνιστα
!
µένη F!" θα αποτελεί την ολική δράση του πεδίου επί του υποθέµατος q, όταν
!
αυτό βρίσκεται στο θεωρούµενο σηµείο M. Έτσι η ένταση E!" του πεδίου στο
!
M θα είναι εξ’ ορισµού ίση µε το πηλίκο F!" /q , δηλαδή θα ισχύει:
! ! ! ! ! ! !
! F!" F1 + F2 + ... + Fn F1 F2 Fn
E!" = = = + + ... + !
q q q q q
! ! ! !
E!" = E1 + E2 + ... + En (1)
! ! !
όπου E1 , E2,... En οι εντάσεις που δηµιουργούν στο σηµείο A οι πηγές Q1, Q2,..
Qn αντιστοίχως. H σχέση (1) µας επιτρέπει να διατυπώσουµε την ακόλουθη
πρόταση:

H ένταση σ’ ένα σηµείο σύνθετου ηλεκτρικού πεδίου Coulomb, το οποίο σηµείο

δεν ταυτίζεται µε πηγή του πεδίου, είναι ίση µε το διανυσµατικό άθροισµα των
εντάσεων που δηµιουργούν στο σηµείο αυτό οι πηγές του πεδίου.

Eξάλλου για να καθορίσουµε το δυναµικό του πεδίου στο σηµείο M, θεωρούµε

ότι το ηλεκτρικό υπόθεµα µετατοπίζεται από το σηµείο αυτό προς το! άπειρο
! και!
συµβολίζουµε µε W1, W2,...Wn τα αντίστοιχα έργα των δυνάµεων F1, F2 ,… Fn .
Tότε το έργο Wολ της συνισταµένης των δυνάµεων αυτών θα είναι ίσο µε το
αλγεβρικό αθροισµα των έργων W1,W2,...Wn, δηλαδή θα ισχύει η σχέση:

W!" W W W
W!" = W1 + W2 + ... + Wn ! = 1 + 2 + ... + n
q q q q

Όµως το πηλίκο Wολ /q εκφράζει εξ’ ορισµού το δυναµικό Vολ του πεδίου στο
σηµείο M, ενώ τα πηλίκα W1/q1, W2/q,...Wn/qn εκφράζουν τα δυναµικά V1, V2,...
Vn που δηµιουργούν στο M οι πηγές Q1, Q2,...Qn αντιστοίχως του πεδίου. Έτσι
θα έχουµε τη σχέση:
n
V!" = V1 + V2 + ... + Vn = KC # (Q/r) (2)
1

H σχέση (2) µας επιτρέπει να διατυπώσουµε την ακόλουθη πρόταση:

Tο δυναµικό σ’ ένα σηµείο σύνθετου πεδίου Coulomb, που δεν ταυτίζεται µε καµιά
πηγή του πεδίου, είναι ίσο µε το αλγεβρικό άθροισµα των δυναµικών, που δηµι
ουργούν στο σηµείο αυτό οι πηγές του πεδίου.
Tα σχήµατα (12) και (13) απεικονίζουν τις δυναµικές γραµµές των ηλεκτροσ
τατικών πεδίων, που δηµιουργούνται από δύο αντίθετα σηµειακά ηλεκτρικά
φορτία. ή από δύο ίσα θετικά σηµειακά ηλεκτρικά φορτία αντιστοίχως.

Σχήµα 12 Σχήµα 13

8. Hλεκτρική δυναµική ενέργεια φορτισµένου σωµατιδίου

Oρίζουµε ως ηλεκτρική δυναµική ενέργεια φορτισµένου σωµατιδίου, που βρίσ

κεται σ' ένα τυχαίο σηµείο ηλεκτροστατικού πεδίου και τη συµβολίζουµε µε U,
το γινόµενο του φορτίου q του σωµατιδίου επί το δυναµικό V του σηµείου,
δηλαδή ισχύει:

U=qV (1)

Aς δούµε όµως τι ακριβώς εξυπηρετεί αυτός ο ορισµός. Προς τούτο υποθέτου

µε ότι το φορτισµένο σωµατίδίο µετακινείται από ένα σηµείο A σ' ένα άλλο ση
µείο B του πεδίου, δεχόµενο µόνο την επίδραση του πεδίου, δηλαδή η µοναδι
κή δύναµη που ενεργεί πάνω σ’ αυτό είναι η ηλεκτρική δύναµη. Eφαρµόζον
τας για το σωµατίδιο το θεώρηµα κινητικής ενέργειας-έργου, παίρνουµε τη σχέ
ση:
KB - KA = WA,B ! KB - KA = q VA - VB = qVA - qVB !

KB - KA = UA - UB ! KA + UA = KB + UB (2)

H σχέση (2) εκφράζει ότι, κατά την κίνηση του φορτισµένου σωµατιδίου µέσα
στο ηλεκτροστατικό πεδίο, υπό την επίδραση µόνο του πεδίου, το άθροισµα της
κινητικής του ενέργειας και της ηλεκτρικής του δυναµικής ενέργειας παραµέ
νει σταθερό. Δηλαδή µε την εισαγωγή της έννοιας της ηλεκτρικής δυναµικής
ενέργειας οδηγηθήκαµε σ’ ένα θεώρηµα διατήρησης του αθροίσµατος K+U, το
οποίο µας διευκολύνει σηµαντικά, όταν εξετάζουµε από ενεργειακή άποψη την
κίνηση φορτισµένου σωµατιδίου µέσα σε ηλεκτροστατικό πεδίο. Eάν το άθροισ
µα K+U ονοµαστεί µηχανική ενέργεια του σωµατιδίου, τότε µπορούµε να
διατυπώσουµε την ακόλουθη πρόταση:

Όταν ένα ηλεκτρισµένο σωµατίδιο µετατοπίζεται σε ηλεκτροστατικό πεδίο, υπό

την επίδραση µόνο της ηλεκτρικής δύναµης, η µηχανική του ενέργεια διατηρείται
σταθερή.

Παρατήρηση: Aπό τον ορισµό της ηλεκτρικής δυναµικής ενέργειας ηλεκτρισ

µένου σωµατιδίου συµπεραίνουµε ότι, αυτή ταυτίζεται µε το έργο της ηλεκτρι
κής δύναµης κατά τη µεταφορά του σωµατιδίου από τη θέση που βρίσκεται
µέχρι το άπειρο. Aς δούµε µε βάση αυτή την ιδέα, ποιό είναι το έργο των ηλεκ
τρικών δυνάµεων όταν έχουµε πρόθεση να καταργήσουµε το ηλεκτροστατικό
πεδίο, µεταφέροντας τις πηγές του απο τις θέσεις που βρίσκονται στο άπειρο.
Θα παραδεχτούµε για ευκολία των υπολογισµών µας, ότι οι πηγές του πεδίου
είναι τρία σηµειακά ηλεκτρικά φορτία Q1, Q2, Q3 που είναι ακίνητα στα σηµεία
A1, A2, A3 αντιστοίχως και ότι µεταφέρεται πρώτα το Q1 στο άπειρο, ύστερα το
Q2 και τέλος το Q3. Kατά τη µεταφορά του Q1 από το A1 στο άπειρο, αυτό
δέχεται ηλεκτρικές δυνάµεις από τα άλλα δύο φορτία, των οποίων το έργο W1
είναι:

W1 = Q1V1 (1)

Σχήµα 14

όπου V1 το δυναµικό που δηµιουργούν στη θέση A1 τα φορτία Q2 και Q3. Όµως
για το δυναµικό αυτό ισχύει η σχέση:

KC Q2 KCQ3
V1 = + (2)
r1, 2 r1,3

όπου r1,2 και r1,3 οι αποστάσεις του A1 από τα A2 και A3 αντιστοίχως. Συνδυ
άζοντας τις σχέσεις (1) και (2) παίρνουµε:

KC Q1Q2 KCQ1Q3
W1 = + (3)
r1,2 r1 ,3

Eξάλλου κατά τη µεταφορά του Q2 από τη θέση του A2 προς το άπειρο, το έργο
W2 της ηλεκτρικής δύναµης που δέχεται από το φορτίο Q3 είναι:

W2 = Q2V2 (4)

όπου V2 το δυναµικό που δηµιουργεί στο A2 το φορτίο Q3. Όµως για το δυναµι
κό αυτό ισχύει η σχέση:

KCQ3
W2 = (5)
r2 ,3

όπου r2,3 η απόσταση του A2 από το A3. Eίναι προφανές ότι, κατά τη µεταφορά
του Q3 από τη θέση του A3 στο άπειρο δεν υπάρχει ηλεκτρική δύναµη και
εποµένως το αντίστοιχο έργο της είναι µηδέν. Aθροίζοντας τα έργα W1 και W2
παίρνουµε το ολικό έργο Wολ των ηλεκτρικών δυνάµεων, όταν καταργείται το
ηλεκτροστατικό πεδίο των τριών φορτίων, οπότε θα έχουµε τη σχέση:

KC Q1Q2 KCQ1Q3 KCQ2Q3

W!" = W1 + W2 = + + (6)
r1,2 r1 ,3 r 2,3

Το έργο Wολ εκφράζει εξ ορισµού την ηλεκτρική δυναµική ενέργεια Uολ του
συστήµατος των τριών φορτίων, όταν αυτά είναι ακίνητα στα σηµεία A1, A2, A3,
δηλαδή ισχύει η σχέση:

KCQ1Q2 KCQ1Q3 KC Q2Q3

U!" = W!" = + + (7)
r1 ,2 r1, 3 r2 ,3

Mε ανάλογο τρόπο υπολογίζεται η ηλεκτρική δυναµική ενέργεια συστήµατος

περισσοτέρων από τρία ακινήτων σηµειακών ηλεκτρικών φορτίων.

Παρατήρηση: Για τη δηµιουργία του ηλεκτροστατικού πεδίου των τριών

φορτίων πρέπει να εξασκηθούν σ' αυτά κατάλληλες εξωτερικές δυνάµεις, που
τα µεταφέρουν από το άπειρο στις θέσεις A1, A2, A3. Σύµφωνα µε το θεώρηµα κι
νητικής ενέργειας-έργου οι δυνάµεις αυτές παράγουν ελάχιστο συνολικό
έργο -Wολ, το οποίο αποθηκεύεται στο χώρο του πεδίου µε τη µορφή ηλεκτρι
κής δυναµικής ενέργειας.

9. Kίνηση φορτισµένου σωµατιδίου

σε οµογενές ηλεκτρικό πεδίο

Aς υποθέσουµε ότι ένα αβαρές ηλεκτρισµένο σωµατίδιο, λ.χ. ένα ! πρωτόνιο,

εκτοξεύεται στο σηµείο O οµογενούς* ηλεκτρικού πεδίου έντασης E, µε ταχύ
!
τητα v0, της οποίας ο φορέας είναι κάθετος προς τις δυναµικές γραµµές του
πεδίου (σχ. 15).! H µοναδική δύναµη που ενεργεί στο πρωτόνιο είναι η ηλεκτ
ρική δύναµη
! F από το πεδίο, η οποία είναι σταθερή και οµόρροπη προς την
ένταση E, αφού το πρωτόνιο φέρει θετικό φορτίο, το δε µέτρο της είναι F=Eqp,
όπου qp το ηλεκτρικό φορτίο του πρωτονίου. Eπειδή η ηλεκτρική δύναµη δεν
!
είναι συγραµµική της αρχικής ταχύτητας v0 του πρωτονίου, η κίνησή του θα
είναι καµπυλόγραµµη και µάλιστα η! τροχιά του θα βρίσκεται στο επίπεδο που
!
καθορίζουν τα διανύσµατα v0 και F, δηλαδή το επίπεδο κίνησης του πρωτο
νίου θα είναι παράλληλο προς τις δυναµικές γραµµές του οµογενούς ηλεκ
τρικού πεδίου. Θεωρούµε επί του επιπέδου αυτού το ορθογώνιο σύστηµα αξό
νων Oxy και λαµβάνουµε ως αρχή µέτρησης του χρόνου τη στιγµή που το
πρωτόνιο εκτοξεύεται στο σηµείο O. Tο πρωτόνιο κατά τη διεύθυνση του άξονα
Ox δεν δέχεται καµιά δύναµη, που σηµαίνει ότι η επιτάχυνση του κατά τη διεύ
θυνση αυτή είναι µηδενική, δηλαδή η κίνηση του πρωτονίου κατά διεύθυνση

------------------------
* Tο ηλεκτρικό αυτό πεδίο δηµιουργείται στο χώρο µεταξύ δύο ακριβώς όµοιων
µεταλλικών πλακών, που φέρουν αντίθετα ηλεκτρικά φορτία και βρίσκονται σε
µικρή απόσταση µεταξύ τους.
 ! !
Ox είναι οµαλή, µε ταχύτητα vx, ίση προς την ταχύτητα v0. Έτσι η µετατόπιση
x του πρωτονίου σε χρόνο t κατά τη διεύθυνση του άξονα Ox θα είναι:

x=vxt=v0t (1)

Eξάλλου, κατά !τη διεύθυνση του άξονα Oy το πρωτόνιο δέχεται µόνο την ηλεκ
!
τρική δύναµη F η οποία είναι σταθερή, οπότε η επιτάχυνση του ay κατά τον

Σχήµα 15

άξονα Oy θα είναι σταθερή, το δε µέτρο της σύµφωνα µε τον δεύτερο νόµο του
Nεύτωνα δίνεται από τη σχέση:

F Eq p
ay = = (2)
mp mp

όπου mp η µάζα του πρωτονίου. Έτσι η κίνηση του πρωτονίου κατά τη διεύ
θυνση του άξονα Oy θα είναι οµαλά επιταχυνόµενη και το µέτρο της αντίστοι
!
χης ταχύτητας vy που έχει αποκτήσει σε χρόνο t θα είναι:

(2) Eq pt
v y = ay t ! vy = (3)
mp

Eξάλλου η µετατόπιση y του πρωτονίου κατά τον άξονα Oy σε χρόνο t δίνεται

από τη σχέση:

ayt2 (2) Eq pt2

y= ! y= (4)
2 2mp

Oι σχέσεις (1) και (4) αποτελούν τις εξισώσεις της κίνησης του πρωτονίου, ως
προς το ορθογώνιο σύστηµα αξόνων Oxy και παρέχουν τις συντεταγµένες του
x και y στο σύστηµα αυτό, σε συνάρτηση µε το χρόνο κίνησής του t. H απαλοι
φή του χρόνου t µεταξύ των δύο αυτών εξισώσεων οδηγεί στην εξίσωση της
τροχιάς του πρωτονίου, η οποία έχει τη µορφή :

Eq px2
y= (5)
2mpv02
H γραφική παράσταση της σχέσεως (5) είναι µια παραβολή που στρέφει το
κυρτό της µέρος προς τα πάνω (σχ. 15) και αποτελεί τον γεωµετρικό τόπο των
διαδοχικών θέσεων του πρωτονίου κατά την κίνησή του µέσα στο οµογενές
ηλεκτρικό πεδίο.

Παρατήρηση: Eάν το αβαρές φορτισµένο σωµατίδιο εκτοξεύεται µέσα σε ανο

µοιογενές ηλεκτροστατικό πεδίο, τότε η ηλεκτρική δύναµη που δέχεται από το
πεδίο είναι µεταβλητή και η µελέτη της κίνησής του είναι εξαιρετικά πολύπ
λοκη. Mπορούµε στην περίπτωση αυτή να υπολογίσουµε κάποια στοιχεία της
κίνησης, εφαρµόζοντας γενικούς νόµους όπως λ.χ. το θεώρηµα διατήρησης της
µηχανικής ενέργειας, αφού το πεδίο είναι ηλεκτροστατικό και µοναδική δύνα
µη επί του σωµατιδίου είναι η ηλεκτρική δύναµη, το δεύτερο νόµο του Nεύτω
να, το θεώρηµα κινητικής ενέργειας-έργου κ.λ.π..

10. Ένταση µαγνητικού πεδίου

Aπό πολλά πειράµατα έχει θεµελιωθεί η αντίληψη ότι σε κάθε χώρο όπου υπάρ
χουν ηλεκτρικά ρεύµατα, εκδηλώνονται δυνάµεις ηλεκτροµαγνητικής φύσεως
πάνω σε κινούµενα µόνο ηλεκτρισµένα σωµατίδια, δηλαδή ο χώρος στον οποίο
υπάρχουν ηλεκτρικά ρεύµατα αποτελεί πεδίο δυνάµεων, µε κατάλληλο υπόθε
µα το κινούµενο ηλεκτρικό φορτίο.

Kάθε χώρος που είναι εφοδιασµένος µε την ιδιότητα να εξασκεί ηλεκτροµαγνη

τική δύναµη σε κινούµενο µόνο ηλεκτρικό φορτίο, ονοµάζεται µαγνητικό πεδίο, η
δε εκδηλούµενη δύνάµη ονοµάζεται δύνάµη Lοrentz.

Tα ηλεκτρικά ρεύµατα που δηµιουργούν το µαγνητικό πεδίο αποτελούν τις

πηγές του πεδίου, ενώ κάθε κινούµενο ηλεκτρικό φορτίο που δέχεται την
επίδραση του πεδίου αποτελεί υπόθεµα για το πεδίο. Tα µαγνητικά πεδία των
µονίµων µαγνητών οφείλονται και αυτά σε ρεύµατα, τα οποία όµως είναι
µικροσκοπικού χαρακτήρα και απορρέουν από την περιφορά των ηλεκτρονίων
γύρω από τους πυρήνες των ατόµων των µονίµων µαγνητών. Tα µικροσκοπικά
αυτά κυκλικά ρεύµατα (ρεύµατα µαγνήτισης) έχουν όλα τον ίδιο* προσανατο
λισµό στο χώρο, µε αποτέλεσµα τα µαγνητικά τους πεδία να αλληλοενισχύον
ται σε κάθε σηµείο του χώρου και µε τον τρόπο αυτό εκδηλώνεται µακροσκο
πικό µαγνητικό πεδίο. Ένα µαγνητικό πεδίο περιγράφεται σε κάθε σηµείο του
µε ένα διανυσµατικό µέγεθος που είναι χαρακτηρηστικό του σηµείου και
ανεξάρτητο από την παρουσία υποθέµατος στο σηµείο αυτό, ονοµάζεται δε
ένταση του πεδίου στο θεωρούµενο σηµείο. O ορισµός της έντασης ενός µαγνη
τικού πεδίου στηρίζεται στις ιδιότητες που παρουσιάζει η ηλεκτροµαγνητική
-------------------------
* Στα µη µαγνητισµένα υλικά τα µικροσκοπικά κυκλικά ρεύµατα µαγνήτισης
έχουν τυχαίο προσανατολισµό και έτσι τα µαγνητικά τους πεδία αλληλοεξουδετε
ρώνονται σε κάθε σηµείο του χώρου, µε αποτέλεσµα να µην εκδηλώνεται µαγνητικό
πεδίο γύρω από τα σώµατα αυτά.
δύναµη Laplace που δέχεται ένα στοιχειώδες* ρεύµα, όταν βρεθεί σ’ ένα ση
µείο του µαγνητικού πεδίου. Oι ιδιότητες αυτές είναι οι εξής:

i) Σε κάθε σηµείο µαγνητικού πεδίου υπάρχει µία µοναδική διεύθυνση, κατα

την οποία προσανατολιζόµενο στοιχειώδες ρεύµα δεν δέχεται δύναµη Laplace.
H µοναδική αυτή διεύθυνση (ε) ονοµάζεται διεύθυνση του µαγνητικού πεδίου
στο θεωρούµενο σηµείο.
!
ii) H στοιχειώδης δύναµη Laplace dF που δέχεται στοιχειώδες ρεύµα, όταν
αυτό βρεθεί στο θεωρούµενο σηµείο έχοντας διεύθυνση διάφορη της (ε), έχει
φορέα κάθετο στο επίπεδο που καθορίζει η διεύθυνση (ε) και η διεύθυνση του
στοιχειώδους ρεύµατος.

Σχήµα 16

iii) Eάν dL είναι το µήκος του στοιχειώδους ρεύµατος, I η έντασή του και φ η
γωνία που σχηµατίζει η διεύθυνση του ρεύµατος µε τη διεύθυνση του µαγνη
τικού πεδίου στο σηµείο που βρίσκεται το στοιχειώδες ρεύµα, τότε το πηλίκο
dF/IdLηµφ είναι ανεξάρτητο από τα στοιχεία dL και I του ρεύµατος και από
τον προσανατολισµό του σε σχέση µε τη διεύθυνση (ε) του µαγνητικού πεδίου,
δηλαδή το πηλίκο αυτό αναφέρεται µόνο στο σηµείο του πεδίου, όπου έχει
τοποθετηθεί το στοιχειώδες ρεύµα. Mε βάση τις παραπάνω ιδιότητες ορίζεται
!
για κάθε σηµείο µαγνητικού πεδίου ένα διανυσµατικό φυσικό µέγεθος B, που
ονοµάζεται ένταση του πεδίου, ως εξής:

• O φορέας της έντασης είναι η διεύθυνση (ε) του µαγνητικού πεδίου στο
θεωρούµενο σηµείο του πεδίου.

•• H φορά της έντασης ανταποκρίνεται στον λεγόµενο κανόνα των τριών δακ
τύλων του δεξιού χεριού. O κανόνας αυτός εκφράζει την εξής συµφωνία. Eάν ο
αντίχειρας του δεξιού χεριού προσανατολιστεί κατά τη συµβατική
! φορά του
στοιχειώδους ρεύµατος, ο δείκτης κατά τη φορά της έντασης B!, τότε ο µεσαί
ος δάκτυλος πρέπει να δείχνει τη φορά της δύναµης Laplace dF , όταν τεντω
θεί ώστε να γίνει κάθετος στο επίπεδο των δύο άλλων δακτύλων. (σχ. 16)

••• Tο µέτρο της έντασης είναι το σταθερό πηλίκο dF/IdLηµφ, δηλαδή ισχύει:
----------------------------------
* Στοιχειώδες ρεύµα ονοµάζεται εκείνο που αντιστοιχεί σ’ ένα πολύ µικρό µήκος
dL (dL→ 0) ρευµατοφόρου αγωγού. Έτσι το στοιχειώδες ρεύµα µπορεί να θεωρηθεί
ευθύγραµµο και επί πλέον αποτελεί “σηµειακό υπόθεµα” του µαγνητικού πεδίου,
αφού σ’ αυτό αντιστοιχεί κίνηση ηλεκτρικών φορέων. (π.χ. ελεύθερων ηλεκτρονί
ων) η δε ηλεκτροµαγνητική δύναµη που δέχεται από το µαγνητικό πεδίο ονοµάζε
ται δύναµη Laplace για να διακρίνεται από τη δύναµη Lorentz που αντιστοιχεί δε
κινούµενο ηλεκτρισµένο σωµατίδιο.
 B = dF/IdL !µ" (1)

Όταν γνωρίζουµε την ένταση του µαγνητικού πεδίου σε κάθε σηµείο του µπο
ρούµε να καθορίσουµε τη δράση του πεδίου πάνω σ’ ένα οποιοδήποτε !στοιχειώ
δες ρεύµα, δηλαδή µπορούµε να προσδιορίσουµε τη! δύναµη Laplace dF που δέ
χεται το ρεύµα από το πεδίο. Έτσι ο φορέας της dF θα είναι
! κάθετος στο επίπε
δο που ορίζει η διεύθυνση του ρεύµατος και η ένταση B του πεδίου στή θέση
που βρίσκεται το ρεύµα, η φορά της θα ανταποκρίνεται στον κανόνα των τριών
δακτύλων του δεξιού χεριού, το δε µέτρο της θα δίνεται από τη σχέση:

dF = BIdL !µ" (2)

Παρατήρηση: Όταν το ρεύµα που δέχεται την επίδραση του µαγνητικού πεδί
ου δεν είναι στοιχειώδες, τότε διαµερίζουµε αυτό σε στοιχειώδη ρεύµατα, µε
µήκη dL1, dL2,... και υπολογίζουµε µε βάση τα προηγούµενα τις αντίστοιχες
! ! !
στοιχειώδεις δυνάµεις Laplace dF1 , dF2 ,… dFn που δέχονται τα ρεύµατα αυτά.
!
H συνολική δύναµη Laplace FL επί του ρεύµατος, θα είναι η συνισταµένη των
επιµέρους στοιχειωδών δυνάµεων, δηλαδή θα ισχύει:
! ! ! ! !
FL = dF1 + dF2 + ... + dFn = ! (dF)

11. Δυναµικές γραµµές µαγνητικού πεδίου-Mαγνητική ροή

Ένα µαγνητικό πεδίο αισθητοποιείται γεωµετρικά στο χώρο όπου εκτείνεται,
µε τη βοήθεια των δυναµικών* του γραµµών. Λέγοντας δυναµική γραµµή µαγ
νητικού πεδίου εννοούµε κάθε νοητή γραµµή του πεδίου, σε οποιοδήποτε ση
µείο της οποίας το διάνυσµα της έντασης του πεδίου είναι εφαπτόµενο της
γραµµής στο θεωρούµενο σηµείο. H µορφή των δυναµικών γραµµών εξαρτάται
από τη φυσιογνωµία του µαγνητικού πεδίου, δηλαδή από τη γεωµετρική µορ
φή των ρευµατοφόρων αγωγών που το δηµιουργούν καθώς και από τη σχετική
τους θέση στο χώρο. Σε κάθε µαγνητικό πεδίο οι δυναµικές γραµµές είναι κλει

Σχήµα 17

στές καµπύλες, οι οποίες περιβάλλουν τα ρεύµατα που δηµιουργούν το πεδίο.

Aν οι εντάσεις των ρευµάτων αυτών δεν µεταβάλλονται µε το χρόνο, τότε οι
δυναµικές γραµµές έχουν σταθερή µορφή, ενώ όταν οι εντάσεις των ρευµάτων
----------------------------------
* H γεωµετρική απεικόνιση στο χώρο ενός µαγνητικού πεδίoυ, µέσω των δυναµι
κών του γραµµών οφείλεται στον Bρετανό Φυσικό M. Faraday.
µεταβάλλονται χρονικά θα µεταβάλλεται και η µορφή των δυναµικών γραµ
µών. Eπειδή σε κάθε σηµείο µαγνητικού πεδίου η έντασή του ορίζεται µονο
σήµαντα, δηλαδή είναι µία και µοναδική, από κάθε σηµείο του διέρχεται µία
µόνο δυναµική γραµµή, που σηµαίνει ότι, δύο δυναµικές γραµµές µαγνητικού
πεδίου δεν τέµνονται. Eξάλλου η σχεδίαση των δυναµικών γραµµών ενός µαγ
νητικού πεδίου, του οποίου είναι γνωστές οι πηγές γίνεται κατά τέτοιο τρόπο,
ώστε ν’ ανταποκρίνεται στην ακόλουθη σύµβαση: Aν σε κάθε σηµείο του µαγ
νητικού πεδίου τοποθετηθεί η µονάδα της επιφάνειας κάθετα προς τη διεύ
θυνση του πεδίου στο σηµείο αυτό, πρέπει ο αριθµός των δυναµικών γραµµών
που διέρχονται από την επιφάνεια αυτή να είναι ανάλογος προς το µέτρο της
έντασης του πεδίου στο θεωρούµε νο σηµείο. Έτσι σε σηµεία του πεδίου στα
οποία η ένταση παρουσιάζει αυξηµένο µέτρο οι δυναµικές του γραµµές είναι
πυκνά κατανεµηµένες, ενώ σε σηµεία όπου η ένταση παρουσιάζει µικρό µέτρο
οι δυναµικές γραµµές εµφανίζονται αραιοµένες. Eάν σε µια περιοχή το µαγνη
τικό πεδίο είναι οµογενές, τότε στην περιοχή αυτή οι δυναµικές γραµµές θα
είναι ευθείες παράλληλες και ισαπέχουσες. Aκόµη πρέπει να τονίσουµε ότι, σε
κάθε σηµείο µιας δυναµικής γραµµής η φορά της εξ’ ορισµού συµπίπτει µε τη
φορά της έντασης του πεδίου στο σηµείο αυτό. Aς θεωρήσουµε τώρα µέσα σ’
ένα µαγνητικό πεδίο µια επιφάνεια (S), νοητή ή πραγµατική και τυχαίου
σχήµατος, η οποία διασχίζεται από δυναµικές γραµµές. Λαµβάνοντας γύρω από
το σηµείο M της επιφάνειας ένα στοιχειώδες τµήµα, εµβαδού dS, µπορούµε να
το θεωρήσουµε µε µεγάλη προσέγγιση ως ! επίπεδο και επί πλέον µπορούµε να
αντιστοιχήσουµε σ’ αυτό ένα διάνυσµα dS µε τα εξής στοιχεία:
!
H διεύθυνση του dS είναι κάθετη στο θεωρούµενο στοιχειώδες τµήµα, το µέτρο
του είναι ίσο µε το στοιχειώδες εµβαδόν dS η δε φορά του ορίζεται µε σύµβαση,
ανάλογα µε τη γεωµετρική µορφή της επιφάνειας S. Συγκεκριµένα αν η επιφάνεια
S είναι µια ανοικτή καµπύλη επιφάνεια η φορά του είναι προς το κυρτό µέρος της
επιφάνειας, ενώ!στην περίπτωση που η επιφάνεια είναι κλειστή τότε η φορά του
διανύσµατος dS σε κάθε σηµείο της λαµβάνεται προς το εξωτερικό της µέρος,
ανεξάρτητα αν στο σηµείο αυτό αντιστοιχεί κυρτό ή κοίλο τµήµα της επιφάνειας.
!
Tέλος στην περίπτωση που η επιφάνεια είναι επίπεδη, τότε η φορά του dS σε µιά
όψη της λαµβάνεται ίδια µε τη φορά προχώρησης δεξιόστροφου κοχλία (βίδας),
στρεφόµενου ώστε να διαγράφει το περίγραµµα της όψεως αυτής, είτε κατά την
φόρα κίνησης των δεικτών του ρολογιού είτε αντίθετα µε αυτή.
!
Tο διάνυσµα dS ονοµάζεται
! εµβαδικό διάνυσµα της επιφάνειας (S) στο
σηµείο M αυτής. Eάν! B είναι
! η ένταση του πεδίου στο σηµείο M και φ η γωνία
των διανυσµάτων B και dS, τότε το γινόµενο BdSσυνφ ορίζεται ως στοιχειώ
δης µαγνητική ροή διαµέσου του στοιχειώδους τµήµατος dS και συµβολίζεται
µε dΦ, δηλαδή εξ’ ορισµού ισχύει η σχέση:

dΦ=BdSσυνφ (1)

Xρησιµοποιώντας τον ορισµό του εσωτερικού γινοµένου δύο διανυσµάτων µπο

ρού µε να γράψουµε τη σχέση (1) µε τη µορφή:
! !
d! = (B" dS) (2)

Eξάλλου εάν διαµερίσουµε την επιφάνεια (S) σε στοιχειώδη τµήµατα µε εµβαδά

dS1, dS2,... και συµβολίσουµε µε dΦ1, dΦ2,...τις αντίστοιχες στοιχειώδεις µαγ
νητικές ροές που διέρχονται µέσα από τα τµήµατα αυτά, τότε η ολική µαγνη
τική ροή Φ(S) µέσα από την επιφάνεια (S) θα είναι ίση µε το αλγεβρικό άθροισµα
των επιµέρους στοιχειωδών µαγνητικών ροών, δηλαδή θα ισχύει:
! !
! (S) = " (d!) = " (B# dS) = " (B dS$%&') (3)

Aν η επιφάνεια (S) είναι επίπεδη και το µαγνητικό πεδίο οµογενές, τότε σε όλα
!
τα σηµεία της επιφάνειας η γωνία φ θα είναι η ίδια καθώς και η ένταση B,
οπότε η γενική σχέση (3) στην περίπτωση αυτή απλοποιείται και παίρνει τη
µορφή:

!(S) = BS"#$% (4)

όπου S το εµβαδόν της επίπεδης επιφάνειας και φ η γωνία του εµβαδικού

διανύσµατος της επιφάνειας µε το διάνυσµα της έντασης του οµογενούς µαγνη
τικού πεδίου. Tέλος πρέπει να τονίσουµε ότι, η µαγνητική ροή δια µέσου µιας
επιφάνειας που βρίσκεται σε µαγνητικό πεδίο, εκφράζει από φυσική άποψη το
πλήθος των δυναµικών γραµµών που τη διασχίζουν. Δηλαδή µεταβολή της µαγ
νητικής ροής µέσα από την επιφάνεια σηµαίνει µεταβολή του πλήθους των
δυναµικών γραµµών που διέρχονται από την επιφάνεια αυτή.

Σηµαντική παρατήρηση: Eπειδή µέχρι τώρα δεν υπάρχει καµιά πειραµατική

ένδειξη για την ύπαρξη αποµονωµένων µαγνητικών πόλων, είµαστε υποχρε
ωµένοι να δεχθούµε ότι οι δυναµικές γραµµές κάθε µαγνητικού πεδίου είναι
κλειστές, δηλαδή δεν έχουν αρχή και τέλος και µάλιστα περιβάλλουν τα ρεύ
µατα που δηµιουργούν το πεδίο. Στην αντίθετη περίπτωση θα έπρεπε να έχουν
βρεθεί µαγνητικά µονόπολα από τα οποία να εκκινούν δυναµικές γραµµές και
µαγνητικά µονόπολα αντίθετου πρόσηµου στα οποία να καταλήγουν οι γραµ
µές αυτές. Tο γεγονός ότι οι δυναµικές γραµµές ενός µαγνητικού πεδίου απο
τελούν κλειστούς βρόχους µας επιτρέπει να ισχυριστούµε ότι, η µαγνητική ροή
που διασχίζει µια κλειστή επιφάνεια (S) που βρίσκεται µέσα στο πεδίο είναι
µηδενική, αφού όλες οι δυναµικές γραµµές που εισέρχονται στην επιφάνεια
αναγκαστικά θα εξέρχονται από αυτή. Στην αντίθετη περίπτωση θα έπρεπε η
επιφάνεια να περικλείει τουλάχιστο ένα µαγνητικό µονόπολο, πράγµα που
είναι αδύνατο. H παραπάνω ιδιότητα εκφράζεται µε τη σχέση:
! !
" B! dS) = 0 (6)
(s)

12. Δύναµη Lorentz σε κινούµενο ηλεκτρικό φορτίο

Mε βάση τη δύναµη Laplace που δέχεται ένα στοιχειώδες ρεύµα, όταν αυτό
βρεθεί σε κάποιο σηµείο µαγνητικού πεδίου, µπορούµε να καθορίσουµε τα
στοιχεία της δύναµης Lοrentz πάνω σ’ ένα φορτισµένο σωµατίδιο, όταν αυτό
κινείται µέσα σε µαγνητικό πεδίο. Eίναι γνωστό ότι, ένα στοιχειώδες* ρεύµα
------------------------------- !
* Πρέπει να διευκρινίσουµε ότι, η ηλεκτροµαγνητική δύναµη Laplace dF που δέχε
ται ένα στοιχειώδες ρεύµα ενεργεί στο σύνολο των ηλεκτρικών φορέων του ρεύµα
τος (π.χ. στα ελεύθερα ηλεκτρόνια). O µηχανισµός µεταβίβασης των δυνάµεων
Lorentz από τα ελεύθερα ηλεκτρονια ενός µεταλλικού αγωγού στο µεταλλικό του
πλέγµα είναι εξαιρετικά πολύπλοκος και δεν θα µας απασχολήσει.
αντιστοιχεί σε προσανατολισµένη
! ροή ηλεκτρικών φορέων, που έχουν όλοι την
ίδια ταχύτητα v , η οποία είναι οµόρροπη της συµβατικής φοράς του ρεύµατος,
όταν οι φορείς έχουν θετικό φορτίο ή αντίρροπη αυτής, όταν οι φορείς έχουν
αρνητικό φορτίο. Aς υποθέσουµε τώρα ότι, σε όλο το µήκος dL του στοιχει
ώδους ρεύµατος υπάρχουν dn ηλεκτρικοί φορείς µε ηλεκτρικό φορτίο q ο
καθένας. Eπειδή όλοι αυτοί οι φορείς έχουν την ίδια ταχύτητα και βρίσκονται
σχεδόν στο ίδιο σηµείο του µαγνητικού πεδίου είναι λογικό να δέχονται όλοι

Σχήµα 18
! !
την ίδια δύναµη Lorentz fL, οπότε η στοιχειώδης δύναµη Laplace dF , ως συνι
!
σταµένη όλων των δυνάµεων fL θα έχει µέτρο:

dF=dnfL ! BIdLηµφ=dnfL ! fL=BI(dL/dn)ηµφ (1)

Eάν dt είναι ο χρόνος που χρειάζεται κάθε φορέας για να διανύσει το µήκος
dL, τότε στο χρόνο αυτό από κάθε διατοµή του ρεύµατος θα περάσει ηλεκτρικό
φορτίο dn|q|, οπότε για την ένταση I του στοιχειώδους ρεύµατος θα ισχύει:

I = (dn/dt)|q | (2)

Συνδυάζοντας τις σχέσεις (1) και (2) παίρνουµε τη σχέση:

B|q | dn ! dL$ ! dL$

fL = # & !µ" = B|q | # & !µ"
dt " dn% " dt %
!
΄Oµως το πηλίκο dL/dt αποτελεί το µέτρο της ταχύτητας v κάθε ηλεκτρικού
φορέα του ρεύµατος, οπότε η προηγούµενη σχέση παίρνει τη µορφή:

fL = B|q | v!µ" (3)

! ! !
όπου φ η γωνία των διανυσµάτων v και B. H διεύθυνση και η φορά της fL
αντιστοιχούν στον κανόνα του δεξιού χεριού, σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι,
όταν ένα θετικό φορτίο κινείται δηµιουργεί ρεύµα οµόρροπο της ταχύτητάς
του, ενώ αρνητικό φορτίο κινούµενο δηµιουργεί ρεύµα αντίρροπο
! της ταχύτη
τάς του. ΄Oλα τα παραπάνω στοιχεία της δύναµης Lorentz fL µας επιτρέπουν
να εκφράσουµε! τη δύναµη αυτή µέσω του εξωτερικού γινοµένου των διανυσ
!
µάτων v και B, ως εξής:
 ! ! !
fL = q (v ! B)

Σχήµα 19 Σχήµα 20

Στα σχήµατα (19) και (20) φαίνεται η εφαρµογή του κανόνα του δεξιού χεριού
για τον καθορισµό της φοράς της ηλεκτροµαγνητικής δύναµης Lorentz σε
θετικό και αρνητικό φορτίο αντιστοίχως.

4. Δύναµη Laplace σε ευθύγραµµο αγωγό

Eάν ένας ρευµατοφόρος αγωγος είναι ευθύγραµµος καί βρίσκεται µέσα σε

οµογενές µαγνητικό πεδίο, τότε οι στοιχειώδεις δυνάµεις Laplace που θα
δέχονται τα διάφορα στοιχειώδη τµήµατα του αγωγού, θα είναι µεταξύ τους
συγγραµικές καί οµόρροπες, διότι οι φορείς τους
! είναι κάθετοι πάνω στο
επίπεδο που καθορίζει ο αγωγός και η ένταση B του πεδίου, η δε φορά τους
είναι κοινή (κανόνας δεξιού
! χεριού). Στην περίπτωση αυτή, ο φορέας της
ολικής δύναµης Laplace FL που δέχεται ο αγωγός, περνά από το µέσο του M
καί είναι κάθετος στο επίπεδο που καθορίζει ο αγωγός καί η ένταση του
πεδίου, διότι οι επιµέρους στοιχειώδεις δυνάµεις Laplace είναι οµοιόµορφα
κατανεµηµένες σε όλο το µήκος του. Tέλος το µέτρο της είναι το άθροισµα των

Σχήµα 21

µέτρων των στοιχειωδών δυνάµεων, που αντιστοιχούν στα διάφορα στοιχειώδη

τµήµατα του αγωγού. Δηλαδή ισχύει:

FL = ! (dF) = ! (BIdL!µ") ! FL = BI!µ" ! (dL) ! FL = IBL !µ"

όπου L, τό µήκος του αγωγού καί φ η γωνία που σχηµατίζει ο αγωγός µε την
ένταση του πεδίου. Tέλος η φορά της δύναµης Laplace ανταποκρίνεται στον
κανόνα του δεξιού χεριού. (σχ. 21)
9. Kίνηση φορτισµένου σωµατιδίου σε οµογενές
µαγνητικό πεδίο

α) Tο σωµατίδιο εκτοξεύεται κάθετα ως προς τις δυναµικές

γραµµές του πεδίου

Σ’ ένα σηµείο O οµογενούς µαγνητικού πεδίου, απεριόριστης έκτασης,! εκτο

ξεύεται αβαρές φορτισµένο σωµατίδιο (λ.χ. ένα πρωτόνιο), µε ταχύτητα v0 της
οποίας ο φορέας είναι κάθετος στις δυναµικές γραµµές του πεδίου. Tο πρωτό
νιο κατά τη !στιγµή της εκτόξευσής του δέχεται από το µαγνητικό πεδίο δύνα
! FL , της οποίας ο φορέας είναι κάθετος
µη Lorentz
!
στο επίπεδο που καθορίζει η
ένταση B του πεδίου και η αρχική ταχύτητα v0 του πρωτονίου, η δε φορά της
!
ανταποκρίνεται στον κανόνα του δεξιού χεριού (σχ. 22) Eπειδή η FL δεν είναι
!
συγγραµµική της v0 το πρωτόνιο θα διαγράψει καµπύλη τροχιά πάνω στο επί
! !
πεδο που καθορίζουν τα διανύσµατα FL και v0 , δηλαδή το πρωτόνιο θα
κινείται πάνω στο επίπεδο που διέρχεται από το σηµείο εκτοξευσής του O και
είναι κάθετο στις δυναµικές γραµµές του πεδίου. Όµως στη διάρκεια αυτής της
κίνησης η µοναδική δύναµη που δέχεται το πρωτόνιο είναι η δύναµη Lorentz,
η οποία ως διαρκώς κάθετη στην ταχύτητα του πρωτονίου δεν παράγει έργο,
οπότε η κινητική του ενέργεια δεν µεταβάλλεται. Aυτό σηµαίνει ότι και το
µέτρο της ταχύτητας του πρωτονίου δεν µεταβάλλεται, δηλαδή η καµπυ
λόγραµµη κίνησή του είναι οµαλή. Eξάλλου σε κάθε σηµείο της τροχιάς του
πρωτονίου η δύναµη Lorentz ενεργεί σ’ αυτό ως κεντροµόλος δύναµη που µε

Σχήµα 22 Σχήµα 23

ταβάλλει τη διεύθυνση της ταχύτητάς του, οπότε θα ισχύει η σχέση:

m pv 20 m v2 m v
FL = ! Bq pv0 = p 0 ! R = p 0 (1)
R R Bq p

όπου R η ακτίνα καµπυλότητας της τροχιάς στο θεωρούµενο σηµείο, mp η µάζα

του πρωτονίου και qp το ηλεκτρικό του φορτίο. Aπό τη σχέση (1) προκύπτει ότι
η ακτίνα καµπυλότητας R είναι σταθερή, δηλαδή η ίδια σε όλα τα σηµεία της
τροχιάς του πρωτονίου που σηµαίνει ότι η τροχιά αυτή είναι κυκλική. Δείξαµε
λοιπόν ότι, αν το πρωτόνιο εκτοξευθεί σ’ ένα σηµείο οµογενούς µαγνητικού
πεδίου κάθετα προς τις δυναµικές του γραµµές, θα εκτελέσει οµαλή κυκλική
κίνηση, πάνω σε επίπεδο που διέρχεται από το σηµείο εκτόξευσής του O και
είναι κάθετο στις δυναµικές γραµµές του πεδίου. Tο κέντρο K της κυκλικής
τροχιάς του πρωτονίου βρίσκεται πάνω στο φορέα της δύναµης Lorentz σε
απόσταση R από το πρωτόνιο,
! είναι δε η απόσταση αυτή ανάλογη προς το µέτρο
της ταχύτητας εκτόξευσης v0 του πρωτονίου. Eξάλλου, εάν T είναι η περίοδος
της οµαλής κυκλικής κίνησης του πρωτονίου, θα ισχύει η σχέση:

2!R (1) 2!m pv 0 2! m p

T= ! T= ! T= (2)
v0 B q pv 0 B qp

δηλαδή
! η περίοδος του πρωτονίου είναι ανεξάρτητη της αρχικής του ταχύτη
τας v0 . Aπό όσα εκτέθηκαν παραπάνω προκύπτει ότι, αν σ’ ένα σηµείο οµογε
νούς µαγνητικού πεδίου υπάρχει µια πηγή πρωτονίων, η οποία εκπέµπει πρω
τόνια µε διαφορετικές ταχύτητες, πάνω σε επίπεδο που περιέχει την πηγή και
είναι κάθετο στις δυναµικές γραµµές του πεδίου, τότε τα πρωτόνια θα διαγρά
ψουν επί του επιπέδου αυτού κυκλικές τροχιές διαφορετικών ακτίνων (σχ. 23),
αλλά της ίδιας περιόδου. Aυτό σηµαίνει ότι, όσα πρωτόνια ξεκινούν από την
πηγή την ίδια στιγµή θα επιστρέψουν ταυτόχρονα σ’ αυτή, δηλαδή αν η πηγή
εκπέµπει κάποια στιγµή µία δέσµη πρωτονίων, η δέσµη αυτή θα εστιάσει πάλι
στην πηγή.

β) Tο σωµατίδιο εκτοξεύεται πλάγια ως προς τις δυναµικές

γραµµές του πεδίου

Σ’ ένα σηµείο O οµογενούς µαγνητικού πεδίου απεριόριστης έκτασης,! εκτο

ξεύεται αβαρές φορτισµένο σωµατίδιο (λ.χ. ηλεκτρόνιο) µε ταχύτητα v0 της
!
οποίας ο φορέας σχηµατίζει γωνία φ µε την ένταση B του πεδίου. Aναλύουµε
! ! !
την αρχική ταχύτητα v0 του ηλεκτρονίου σε δύο συνιστώσες v0y και v0z , εκ
!
των οποίων η v0y είναι παράλληλη προς τις δυναµικές γραµµές του πεδίου,

Σχήµα 24
! !
ενώ η v0z είναι κάθετη σ’ αυτές. Eξ’ αιτίας της συνιστώσας v0y το ηλεκτρόνιο
! !
δεν δέχεται δύναµη Lorentz, διότι η v0x είναι συγγραµµική της B, οπότε το
ηλεκτρόνιο κατά τη διεύθυνση του άξονα Oz, δηλαδή κατά τη διεύθυνση των
!
δυναµικών γραµµών του πεδίου, θα εκτελεί οµαλή κίνηση µε ταχύτητα v0y .
Έτσι η µετατόπισή του y σε χρόνο t, κατά τη διεύθυνση του πεδίου, θα είναι:

y = v0xt = v0tσυνφ (1)

 !
Eξάλλου, λόγω της συνιστώσας v0z το ηλεκτρόνιο δέχεται δύναµη Lorentz,
υπό την επίδραση της οποίας εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση στο επίπεδο, που
διέρχεται από το σηµείο O και είναι κάθετο στις δυναµικές γραµµές του πεδίου
(επίπεδο yz). H ακτίνα R της αντίστοιχης κυκλικής τροχιάς υπολογίζεται από
τη σχέση:

mev 0z mev 0 !µ"

R= = (2)
B |q e | B |q e |

όπου me η µάζα του ηλεκτρονίου και qe το ηλεκτρικό του φορτίο. H σύνθεση

των δύο αυτών κινήσεων οδηγεί σε µη επίπεδη κίνηση του ηλεκτρονίου, η
οποία ονοµάζεται ελικοειδής κίνηση η δε αντίστοιχη τροχιά του ονοµάζεται
κυκλική έλικα. Στο σχήµα (24) φαίνεται η κυκλική έλικα που διαγράφει το
ηλεκτρόνιο, η οποία προβάλλεται στο επίπεδο xz κατά το γραµµοσκιασµένο
κύκλο, κέντρου K και ακτίνας R, προχωρεί δε η έλικα κατά την διεύθυνση των
δυναµικών γραµµών του µαγνητικού πεδίου. Oρίζεται ως βήµα της κυκλικής
έλικας που διαγράφει το ηλεκτρόνιο, η µετατόπιση LT αυτού κατά τη διεύθυν
ση των δυναµικών γραµµών του πεδίου, σε µια περίοδο T της οµαλής κυκλι
!
κής του κίνησης λόγω της συνιστώσας v0y . Έτσι θα έχουµε:

! 2!R$ (2) ! 2!mev0z $

LT = v0yT ! LT = v0y # & ! LT = v0y # & !
" v0z % " B |q e |v0z %

2!mev 0" 2!mev0 #$%&

LT = = (3)
|q e | B |q e | B

Παρατηρούµε από την (3) ότι, το βήµα της κυκλικής έλικας που διαγράφει το
σωµατίδιο εξαρτάται από το ειδικό του φορτίο qe/me, από το µέτρο της αρχικής
!
του ταχύτητας v0 και από τη διεύθυνση του µαγνητικού πεδίου.

P.M. fysikos

Mεταλλικό δακτυλίδι µάζας m=10-2 kg φέρει ηλεκ

τρικό φορτίο q=10 Cb και µπορεί να ολισθαίνει κατά µήκος µονω
-7

τικής ράβδου, µε την οποία παρουσιάζει συντελεστή τριβής ολίσθησης

n=0,5. H µονωτική ράβδος είναι κατακόρυφα στερεωµένη σε χώρο,
όπου υπάρχει οµογενές ηλεκτρικό πεδίο, του οποίου η ένταση είναι
οριζόντια και έχει µέτρο E=106 Nt/m. Tη στιγµή t=0 το δακτυλίδι
αφήνεται ελεύθερο.

i) Nα εξετάσετε εάν το δακτυλίδι θα τεθεί σε κίνηση.

ii) Eάν αυτό συµβεί να βρείτε την ταχύτητα του δακτυλιδιού, όταν
έχει µετατοπιστεί κατά h=25 cm. Δίνεται η επιτάχυνση της βαρύτη
τας g=10 m/s2.

ΛYΣH: i) Tο µεταλλικό δακτυλίδι ! δέχεται από το οριζόντιο οµογενές

! ηλεκ
τρικό πεδίο ηλεκτρική δύναµη F!" οµόρροπη της έντασης E του πεδίου,
!
δηλαδή η F!" είναι κάθετη στη µονωτική ράβδο. Eξάλλου το δακτυλίδι υπό
!
την επίδραση του βάρους του w τείνει να κινηθεί προς τα κάτω, οπότε η
πλάγια δύναµη επαφής ! που δέχεται από την κατακόρυφη µονωτική ράβδο
! τριβή T , η οποία κατευθύνεται προς τα πάνω και στην κάθετη
αναλύεται στην
αντίδραση N , η οποία εξουδετερώνει την ηλεκτρική δύναµη, αφού το
δακτυλίδι δεν µπορεί να µετακινείται κάθετα προς τη ράβδο (σχ. 25). Έτσι θα
έχουµε τη σχέση:

N = Fηλ = Eq (1)

Σχήµα 25

Eάν δεχθούµε ότι ο συντελεστής τριβής ολίσθησης η είναι περίπου ίδιος µε τον
συντελεστή οριακής
! τριβής µεταξύ ράβδου και δακτυλιδιού, τότε το µέτ ρο της
οριακής τριβής T!" για το δακτυλίδι, θα είναι:

Tορ = ηN = ηEq = 0,5.106.10-7 Nt = 5.10-2 Nt

Eξάλλου το µέτρο του βάρους του δακτυλιδιού είναι:

w = mg = 10-2.10 Nt=0,1 Nt

δηλαδή w>Tορ που σηµαίνει ότι το δακτυλίδι ολισθαίνει προς τα κάτω κατά
µήκος της ράβδου.

ii) Eφαρµόζοντας για το δακτυλίδι το θεώρηµα κινητικής ενέργειας-έργου

κατά τον χρόνο της µετατόπισής του h, παίρνουµε τη σχέση:

K!"# - K$%& = WF! + WT! ! mv 2 /2 - 0 = mgh - Th !

mv2 = 2(mgh - nEqh) ! v = 2h( g - nEq/m ) !

2
 v = 2h(g - nEq/m) = 2!0, 25 (10-0, 5!106!10-7 /10-2 ) m/s=1, 58 m/s

P.M. fysikos

Kατά µήκος ακλόνητου οδηγού από µονωτικό

υλικό, σχήµατος ηµιπεριφέρειας, µπορεί να ολισθαίνει χωρίς τριβή
ένα ελαφρό µεταλλικό δακτυλίδι που φέρει θετικό ηλεκτρικό φορ
τίο. Στις άκρες A και B του οδηγού έχουν στερεωθεί µικρά σφαιρί
δια που φέρουν θετικά φορτία q1 και q2 αντιστοίχως µε q1/q2 = 8. Nα
καθορίσετε τη θέση ισορροπίας του δακτυλιδιού.

ΛYΣH: Έστω Δ η θέση ισορροπίας του δακτυλιδιού επί του ηµικυκλικού

οδηγού (σχ.
! 26). Στη
! θέση αυτή το δακτυλίδι δέχεται τις ηλεκτρικές δυνάµεις
Coulomb FA και FB από τα σφαιρίδια που είναι ακλόνητα
! στις άκρες A και B
αντιστοίχως του οδηγού και τη δύναµη επαφής N από τον οδηγό, η οποία
διευθύνεται κάθετα σ' αυτόν λόγω έλλειψης τριβής (Tο βάρος του δακτυλιδιού
θεωρείται αµελητέο). H ισορροπία του δακτυλιδιού µας επιτρέπει να ισχυρι

Σχήµα 26
! ! !
στούµε ότι! η συνισταµένη F!" των δυνάµεων FA και FB είναι αντίθετη της
!
δύναµης N , δηλαδή ο φορέας της F!" προεκτεινόµενος διέρχεται από το κέν
τρο O του ηµικυκλικού οδηγού. Aπό το σκιασµένο ορθογώνιο δυναµοτρίγωνο
παίρνουµε τη σχέση:
2
F K qq /(A # )2 q2 " B# %
!"" = A = C 2 = !$ ' (1)
FB KCqq1 /(B#)2 q1 # A # &

όπου q το ηλεκτρικό φορτίο του δακτυλιδιού και KC η σταθερά του νόµου

του Coulomb. Όµως από το ορθογώνιο τρίγωνο AΔB έχουµε εφφ=AΔ/BΔ,
οπότε η (1) γράφεται:

q2 1
!"" = ! 2 ! !"3" = 8 ! !"" = 2 (2)
q1 !" "

H σχέση (2) επιτρέπει τον υπολογισµό της γωνίας φ, δηλαδή µας επιτρέπει να
καθορίσουµε τη θέση ισορροπίας του δακτυλιδιού.
P.M. fysikos
 Mεταλλικό σφαιρίδιο φέρει ηλεκτρικό φορτίο Q
και είναι δεµένο στο ένα άκρο αβαρούς µονωτικού νήµατος µήκους
L, του οποίου το άλλο άκρο στερεώνεται σε ακλόνητο σηµείο O.
Aκριβώς κάτω από το O και σε απόσταση L από αυτό υπάρχει
ακίνητο σηµειακό φορτίο Q, ενώ το σφαιρίδιο αφήνεται στη θέση
όπου το νήµα είναι οριζόντιο.

i) Nα βρεθεί η µάζα του σφαιριδίου, ώστε αυτό να µείνει ακίνητο στη

θέση όπου αφήνεται.

ii) Ποια είναι η τάση του νήµατος στη θέση αυτή;

! Δίνεται η σταθε ρά
KC του νόµου του Coulomb και η επιτάχυνση g της βαρύτητας.

ΛYΣH: i) Yποθέτουµε ότι το µεταλλικό σφαιρίδιο ισορροπεί όταν το νήµα

είναι οριζόντιο (σχ. 27). Oι δυνάµεις που
! δέχεται το σφαιρίδιο είναι το βάρος
!
του w , η απωστική δύναµη ! Coulomb F από! το !ακλόνητο στη θέση A σηµεια
κό φορτίο Q και η τάση T του νήµατος. Eάν Fx , F! είναι η οριζόντια και η κα

Σχήµα 27
!
τακόρυφη συνιστώσα αντιστοίχως της ηλεκτρικής δύναµης F, θα ισχύουν
λόγω της ισορροπίας του σφαιριδίου οι σχέσεις:

Fx - T = 0 !# F!"#$ = T!#
" ! " (1)
F! - w = 0#$ F%µ$ = w #$

Eπειδή η γωνία φ είναι ίση µε π/4, η δέυτερη των σχέσεων (1) γράφεται:

F 2 KCQ2 2 2KCQ2
= mg ! = mg ! m = (2)
2 2r2 2r2 g

Όµως η απόσταση r του σφαιριδίου από το A ικανοποιεί τη σχέση r2=2L2, οπό

τε η (2) δίνει:

2KCQ2
m =
4L2g

ii) H πρώτη των σχέσεων (1) γράφεται:

 KCQ2 2 2KCQ2
T= ! =
r2 2 4L2
P.M. fysikos

Σφαιρίδιο µάζας m, φέρει θετικό φορτίο q και

είναι στερεωµένο στο ένα άκρο µονωτικού νήµατος, του οποίου το
άλλο άκρο δένεται σε ακλόνητο σηµείο O. Tο σύστηµα βρίσκεται σε
χώρο όπου υπάρχει οµογενές ηλεκτρικό πεδίο, του οποίου οι δυνα
µικές γραµµές έχουν τη µορφή που φαίνεται στο σχήµα (28), δηλαδή
παρουσιάζουν κλίση θ ως προς την οριζόντια διεύθυνση και κατευθύ
νονται προς τα πάνω. Eάν το σφαιρίδιο ισορροπεί, όταν το νήµα
σχηµατίζει γωνία φ µε την κατακόρυφη διεύθυνση, να βρείτε το µέτ
ρο της έντασης του ηλεκτρικού πεδίου.
!
ΛYΣH: Tο! σφαιρίδιο ισορροπεί υπό την επίδραση του !βάρους του w , της
τάσεως T του νήµατος και της ηλεκτρικής δύναµης F από το! οµογενές
ηλεκτρικό πεδίο, η οποία είναι οµόρροπη προς! την! ένταση του E, διότι το
φορτίο q του σφαιριδίου είναι θετικό. Eάν Fx , F! είναι η οριζόντια και η
! ! ! !
κατακόρυφη συνιστώσα της F και Tx , T! οι αντίστοιχες συνιστώσες της T , θα
ισχύουν λόγω της ισορροπίας του σφαιριδίου οι σχέσεις:

Σχήµα 28

Fx - Tx = 0 !# F!"#$ - T%µ& = 0 !#
" ! " !
F! + T! - w = 0#$ F%µ$ + T!"#& = mg $#

T!µ" = F#$%& !# (: ) Eq#$%&

" ! !"" = !
T#$%" = mg - F!µ& $# mg - Eq'µ&

mg!""-Eq !"" #µ$ =Eq %&'$ ! mg!""=Eq(#$%& +!"" 'µ&) !

mg !""
E=
q (#$%& + !"" 'µ&)
P.M. fysikos
 Δύο σφαιρίδια της ίδιας µάζας m, έχουν στερεω
θεί στις άκρες δύο µονωτικών νηµάτων µήκους L, τα οποία αναρτών
ται από το ίδιο σηµείο O. Tα σφαιρίδια φέρουν ηλεκτρικά φορτία q
και 2q και το σύστηµα ισορροπεί, όταν τα νήµατα σχηµατίζουν µε την
κατακόρυφη διεύθυνση µικρές γωνίες φ1 και φ2.

i) Nα δείξετε ότι οι γωνίες φ1 και φ2 είναι ίσες µεταξύ τους.

ii) Nα δείξετε ότι η απόσταση r µεταξύ των σφαιριδίων ικανοποιεί τη

σχέση:

r= 3
4KCq 2L/mg
!
όπου KC η σταθερά του νόµου του Coulomb και g η επιτάχυνση της
βαρύτητας.

ΛYΣH: Eξετάζοντας το σύστηµα των δύο σφαιριδίων (σχ. 29.α) παρατηρούµε!

ότι οι εξωτερικές δυνάµεις !που δέχεται
! το σύστηµα αυτό είναι τα βάρη w των
σφαιριδίων και οι τάσεις T1 και T2 , των αντίστοιχων νηµάτων που τα συγ
κρατούν, των οποίων οι φορείς διέρχονται
! ! από το σηµείο ανάρτησης O των
νηµάτων (Oι δυνάµεις Coulomb F1 , F2 µε τις οποίες αλληλοεπιδρούν τα δύο
σφαιρίδια αποτελούν εσωτερικές δυνάµεις για το σύστηµα και η µία εξουδετε

Σχήµα 29.α Σχήµα 29.β

ρώνει την άλλη). Eπειδή το σύστηµα ισορροπεί το αλγεβρικό άθροισµα των

ροπών των εξωτερικών δυνάµεων ως προς το O είναι µηδέν, δηλαδή ισχύει η
σχέση:

wx1 - wx2 = 0 ! x1 = x2 ! L!µ"1 = L!µ"2 !

!µ"1 = !µ"2 ! !1 = !2

δηλαδή τα νήµατα έχουν την ίδια κλίση ως προς την κατακόρυφη διεύ θυνση,
που σηµαίνει ότι η ευθεία που συνδέει τα δύο σφαιρίδια είναι οριζόντια (σχ.
29.β). Eξετάζοντας τώρα µόνο το ένα σφαιρίδιο (λογουχάρη !το αριστερά της
κατακόρυφης) µπορούµε
! να ισχυριστούµε ότι, η συνισταµένη ! της απωστικής
δύναµης Coulomb F1 που δέχεται από το άλλο σφαιρίδιο και του βάρους του
 ! !
w είναι αντίθετη της τάσεως T1 του νήµατος που το συγκρατεί. Aπό το σκιασ
µένο δυναµοτρίγωνο έχουµε τη σχέση:

F1 2KCQ2 /r 2 2KC Q2
!""1 = = = (1)
w mg mgr2

Όµως η γωνία φ1 είναι µικρή, οπότε η εφαπτοµένη της είναι περίπου ίση µε το
ηµίτονό της και η (1) µε καλή προσέγγιση παίρνει τη µορφή:

2KC Q2 r/2 2KCQ2

!µ"1 = ! = !
mgr2 L mgr2

3 4 KCLQ2 4 KCLQ2
r = ! r= 3
mg mg
P.M. fysikos

Στις κορυφές A και Γ τετραγώνου ABΓΔ πλευράς

α είναι στερεωµένα τα θετικά σηµειακά ηλεκτρικά φορτία q. Eάν στις
κορυφές B και Δ του τετραγώνου αφεθούν τα σηµειακά ηλεκτρικά
φορτία Q, να βρεθεί η σχέση µεταξύ των Q και q, ώστε τα φορτία των
κορυφών B και Δ να ισορροπούν. Eίναι δυνατόν η σχέση αυτή να
εξασφαλίζει την ισορροπία και των τεσσάρων φορτίων, όταν αυτά
είναι ελεύθερα;

ΛYΣH: Eξετάζοντας την ισορροπία του φορτίου Q της κορυφής B του τετρα
γώνου παρατηρούµε ότι, αυτό ! δέχεται από το φορτίο Q της κορυφής Δ
απωστική δύναµη Coulomb F! , η οποία έχει φορέα την διαγώνιο BΔ του
τετραγώνου. Για να ! ισορροπεί
! εποµένως το φορτίο της κορυφής B πρέπει οι
δυνάµεις Coulomb FA και F! που δέχεται από τα στερεωµένα φορτία q των
! !
κορυφών A και Γ να παρέχουν συνισταµένη FA,! αντίθετη της F! . Aυτό µπο
! !
ρεί να συµβεί µόνο εφ' όσον οι δυνάµεις FA και F! είναι ελκτικές, δηλαδή

Σχήµα 30.α Σχήµα 30.β

!
εφ' όσον τα φορτία Q και q είναι ετερόσηµα. Για το µέτρο της FA,! ισχύει η σχέ
ση:
 2KC Q q
FA,! = FA2 + F!2 = 2FA2 = 2FA ! FA,! = 2 (1)
"
!
Eξάλλου για το µέτρο της F! ισχύει:

2
KCQ2 KC Q
F! = = (2)
2"2 2"2

Όµως πρέπει να ισχύει FA,Γ =FΔ, η οποία λόγω των (1) και (2) γράφεται:

2
2KC Q q KC Q
= ! 2q = Q /2 !
!2 2!2

Q = 2 2q ! Q = -2 2q (3)

Eίναι προφανές ότι η σχέση (3) εξασφαλίζει και την ισορροπία του φορτίου Q
της κορυφής Δ, διότι για το φορτίο αυτό ισχύουν ακριβώς οι ίδιοι συλλογισµοί
που έγιναν προηγουµένως. Aς δεχθούµε τώρα ότι και τα φορτία q των κορυ
φών A και Γ είναι ελεύθερα και ας εξετάσουµε την ισορροπία του ενός εξ'
αυτών, λογουχάρη του! φορτίου
! της κορυφής A (σχ. 30.β). Aυτό δέχεται τις
δυνάµεις Coulomb FB και F! από τα φορτία Q των κορυφών B και Δ και τη
!
δύναµη Coulomb F! από το φορτίο q της κορυφής Γ. Για να ισορροπεί το φορ
! ! ! !
τίο αυτό πρέπει η συνισταµένη FB,! των F! και F! να είναι αντίθετη της F! ,
δηλαδή πρέπει να ισχύει η σχέση:

KCQ2 2KC Q q
F! = FB," ! F! = 2FB ! = !
2!2 !2
(3 )
Q /2 = 2q ! Q = 2 2q ! 2 2q = 2 2q (αληθής)

Άρα, αν τα φορτία q των κορυφών A και Γ είναι ελεύθερα θα ισορροπούν.

P.M. fysikos

Tρία σηµειακά ηλεκτρικά φορτία -q, -q και +q, µε

q>0 είναι στερεωµένα στις κορυφές ισόπλευρου τριγώνου πλευράς L,
όπως φαίνεται στο σχήµα (31).

i) Nα βρείτε την ένταση του ηλεκτροστατικού πεδίου που δηµιουρ

γούν τα τρία φορτία στο µέσον M της πλευράς BΓ του τριγώνου.

ii) Σε ποιο σηµείο πρέπει να βρεθεί ένα σηµειακό φορτίο –4q, ώστε η
ένταση του νέου ηλεκτρικού πεδίου στο σηµείο M να είναι µηδενική.

ΛYΣH: i) Tα σηµειακά φορτία –q των κορυφών B και Γ δηµιουργούν ! στο

µέσον M της πλευράς BΓ αντίθετες εντάσεις, οπότε η ολική ένταση E του
ηλεκτροστατικού πεδίου των φορτίων που βρίσκονται στις κορυφές του
ισόπλευρου τριγώνου ABΓ στο σηµείο M, θα είναι ίση µε την ένταση που
δηµιουργεί
! στο σηµείο αυτό το φορτίο +q της κορυφής A. Aυτό σηµαίνει ότι η
ένταση E θα έχει φορέα την ευθεία AM, φορά από το A προς το M και µέτρο
που δίνεται από τη σχέση:

KCq KCq KCq 4 KCq

E= 2 = 2 2 = 2 2 = 2 (1)
(AM) (AB) - (BM) ! - ! /4 3!

Σχήµα 31

ii) Για να γίνει η ένταση στο σηµείο M µηδενική όταν

! προστεθεί η πηγή
! -4q,
πρέπει η πηγή αυτή να δηµιουργεί στο M ένταση E' αντίθετη της E. Aυτό
µπορεί να συµβεί όταν η πηγή -4q τοποθετηθεί στη θέση Δ που βρίσκεται στην
ΜΑ ή στην στην προέκτασή της και σε κατάλληλη απόσταση x από το Μ, ώστε
να ισχύει:

(1) 4KCq 4KCq

E = E' ! 2
= 2
! 3!2 = x2 ! x = ± 3!
3! x

Η αρνητική τιµή απορρίπτεται, που σηµαίνει ότι το Δ είναι συµµετρικό του M

ως προς το A.
P.M. fysikos

Tρία µικρά σφαιρίδια είναι στερεωµένα στις άκρες

τριών ίδιων ελατηρίων, που το φυσικό τους µήκος είναι περί που
µηδενικό η δε σταθερά τους είναι k. Tα ελεύθερα άκρα των ελατη
ρίων στερεώνονται σ’ ένα σηµείο λείου οριζόντιου τραπεζιού. Eάν τα
σφαιρίδια λάβουν το ίδιο ηλεκτρικό φορτίο, τότε το σύστηµα ισορρο
πεί, ώστε τα σφαιρίδια να βρίσκονται στις κορυφές ενός ισόπλευρου
τριγώνου πλευράς α.

i) Nα βρεθεί το κοινό ηλεκτρικό φορτίο των τριών σφαιριδίων, εάν

είναι γνωστό ότι τα σφαιρίδια είναι ηλεκτρικά µονωµένα από τα ελα
τήρια.

ii) Nα υπολογιστεί η ολική δυναµική ενέργεια του συστήµατος.

ΛYΣH: i) Eξετάζουµε την ισορροπία ενός εκ των τριών σφαιριδίων, λογου

χάρη του
! σφαιριδίου B. Tο σφαιρίδιο αυτό ισορροπεί υπό την επίδραση της δύ
ναµης F!" από το τεντωµένο ελατήριο µε το οποίο είναι σ’ επαφή και των απω
! !
στικών δυνάµεων Coulomb FA και F! από τα σφαιρίδια A και Γ αντιστοίχως.
 ! ! !
Πρέπει η συνισταµένη FA! των δυνάµεων FA και F! να έχει τον ίδιο φορέα,
!
αντίθετη φορά και ίσο µέτρο µε την δύναµη F!" (σχ. 32), δηλαδή πρέπει να
ισχύει η σχέση:

FA,Γ = Fελ ! FA2 + F!2 + 2FA F! "#$ (% / 3) = F&' !

FA2 + F!2 + FA F! = F"# (1)

Σχήµα 32

Όµως ισχύουν οι σχέσεις:

FA = F! = KCq 2/" 2 και F!" = k(OB) = k# 3 /3

όπου q το ζητούµενο ηλεκτρικό φορτίο και ΚC η σταθερά του νόµου του Cou
lob, οπότε η σχέση (1) γράφεται:

3FA2 = k! 3 /3 ! FA = k! /3 ! KCq 2/! 2 = k! /3 !

3KCq 2 = k! 3 ! q 2 = k! 3 /3KC ! q = ± ! k! /3KC (2)

ii) H ολική δυναµική ενέργεια του συστήµατος των τριών σφαιριδίων και των
τριών ελατηρίων είναι ίση µε το άθροισµα της δυναµικής ενέργειας ελαστικής
παραµόρφωσης των τριών ελατηρίων και της δυναµικής ηλεκτρικής ενέργειας
των τριών ηλεκτρισµένων σφαιριδίων, δηλαδή ισχύει:

Uολ = Uελ + Uηλ (3)

Όµως για τη δυναµική ενέργεια ελαστικής παραµόρφωσης των ελατηρίων ισχύ

ει:

Uελ = 3kα2/2 (4)

Eξάλλου η ηλεκτρική δυναµική ενέργεια των τριών φορτισµένων σφαιριδίων

είναι εξ’ ορισµού ίση µε το αλγεβρικό άθροισµα των έργων όλων των ηλεκτρ
ικών δυνάµεων, τα οποία αντιστοιχούν σε µετατόπιση των σφαιριδίων από τις
θέσεις όπου βρίσκονται, µέχρι το άπειρο, οπότε θα ισχύει η σχέση:
 " K q K q% " K q%
Uηλ = qVA + qVB = q$ C + C ' + q$ C ' !
# ! ! & # ! &

3KCq 2 (2) 3KC k# 3

U!" = ! U!" = $ = k# 2 (5)
# # 3KC

Συνδυάζοντας τις σχέσεις (3), (4) και (5) παίρνουµε:

3k" 2 2 5k" 2
Uo! = + k" =
2 2
P.M. fysikos

Σε σηµείο Α οµογενούς µαγνητικού πεδίου εκτο

!
ξεύεται ένα πρωτόνιο, µε ταχύτητα v0, κάθετα προς τις δυναµικές
γραµµές του πεδίου. Eάν R είναι η ακτίνα της κυκλικής τροχιάς που
διαγράφει το πρωτόνιο και m, q είναι η µάζα και το ηλεκτρικό του
φορτίο αντιστοίχως, να βρεθεί η µαγνητική ροή που διέρχεται από
την επιφάνεια που καθορίζει η τροχιά του πρωτονίου.

ΛYΣH: Tο πρωτόνιο εκτοξευόµενο κάθετα προς! τις δυναµικές γραµµές του

πεδίου δέχεται από αυτό δύναµη Lorentz FL , υπό την επίδραση της οποίας
εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση, η δε κυκλική τροχιά βρίσκεται στο επίπεδο
που διέρχεται από το σηµείο εκτόξευσης του πρωτονίου και είναι κάθετο στις
δυναµικές γραµµές του πεδίου. Eξάλλου στη διάρκεια αυτής της κίνησης η δύ

Σχήµα 33
!
ναµη Lorentz FL παίζει ρόλο κεντροµόλου δύναµης για το πρωτόνιο, δηλαδή
ισχύει η σχέση:

mv 20 mv0
Bqv0 = ! BqR = mv0 ! B = (1)
R qR

όπου B το µέτρο της έντασης του οµογενούς µαγνητικού πεδίου. Προσανα

τολίζοντας την επιφάνεια S που καθορίζει η κυκλική τροχιά του πρωτονίου,
 ! !
ώστε το εµβαδικό της διάνυσµα S να έχει τη φορά µε του B , θα έχουµε για τη
µαγνητική ροή Φ, που διέρχεται µέσα από την επιφάνεια S, τη σχέση:
(1)
mv 0 "R2 "mv 0R
! = BS ! ! = ! !=
Rq q
P.M. fysikos

Ένα ηλεκτρόνιο κινούµενο ευθύγραµµα! µε ταχύ

!
τητα v0 , µπαίνει σε οµογενές µαγνητικό πεδίο έντασης B, κάθετα
προς τις δυναµικές του γραµµές και αφού κινηθεί µέσα στο πεδίο
βγαίνει από αυτό µε ταχύτητα αντίθετη εκείνης µε την οποία µπήκε
στο πεδίο.

i) Nα υπολογιστεί ο χρόνος κίνησης του ηλεκτρονίου µέσα στο πεδίο.

ii) Nα καθοριστεί η επιτάχυνση του ηλεκτρονίου λίγο προτού βγεί

από το πεδίο.

iii) Nα υπολογιστεί η µεταβολή της ορµής του ηλεκτρονίου, για το

χρονικό διάστηµα κίνησής του µέσα στο µαγνητικό πεδίο. Δίνεται η
µάζα me και το ηλεκτρικό φορτίο qe του ηλεκτρονίου.

ΛYΣH: i) Eπειδή το ηλεκτρόνιο εισέρχεται στο µαγνητικό πεδίο µε ταχύτητα

κά θετη στις δυναµικές του γραµµές διαγράφει µέσα σ’ αυτό οµαλή κυκλική
κίνηση, το δε επίπεδο της τροχιάς του διέρχεται από το σηµείο εισόδου του A1
στο πεδίο και είναι κάθετο στις δυναµικές του γραµµές. Σύµφωνα µε το πρόβ
ληµα το ηλεκτ ρόνιο εξέρχεται του πεδίου στο σηµείο A2 µε ταχύτητα αντίθετη

Σχήµα 34

της ταχύτητας εισόδου του που σηµαίνει ότι το ηλεκτρόνιο διαγράφει µέσα στο
πεδίο ηµικυκλική τροχιά (σχ. 34). Όµως στη διάρκεια
! της κίνησής του το
ηλεκτρόνιο δέχεται από το πεδίο δύναµη Lorentz FL , η οποία αποτελεί κεντρο
µόλο δύναµη, δηλαδή ισχύει η σχέση:
 me v20 me v0
B q e v0 = ! R= (1)
R qe B

όπου R η ακτίνα της τροχιάς του. Eάν tολ είναι ο χρόνος παραµονής του ηλεκ
τρονίου µέσα στο πεδίο, τότε θα έχουµε:

#R (1) #m ev 0 !m e
t!" = ! t!" = = (2)
v0 q e Bv0 qe B
!
ii) Eάν a2 είναι η επιτάχυνση του ηλεκτρονίου στο σηµείο εξόδου του A2 από
το πεδίο, τότε σύµφωνα µε τον
! δεύτερο νόµο του Νεύτωνα αυτή θα είναι οµόρ
ροπη της δύναµης Lorentz FL που δέχεται στο σηµείο A2, το δε µέτρο της δίνε
ται από τη σχέση:

a2 = F2 / me = B q e v0 / me (3)
!
iii) H µεταβολή !P της ορµής του ηλεκτρονίου κατά το χρόνο t*, είναι:
! ! ! ! ! ! !
!P = PA 2 - PA 1 = -mev0 - mev0 ! !P= - 2mev0 (4)

Aπό την (4) προκύπτει ότι η µεταβολή της ορµής του ηλεκτρονίου είναι αντίρ
!
ροπη της ταχύτητας εισόδου v0 στο πεδίο, το δε µέτρο της είναι ίσο µε 2mev0.

P.M. fysikos

Ένα αβαρές σωµατίδιο µε αρνητικό φορτίο, εκτο

ξεύεται µέσα σ’ ένα χώρο όπου υπάρχει οµογενές ηλεκτρικό και οµο
γενές µαγνητικό
! ! πεδίο, που τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά τους δια
νύσµατα E και B σχηµατίζουν µε το διάνυσµα της ταχύτητας εκτόξευ
σης τρισορθογώνιο σύστηµα αξόνων. Διαπιστώνουµε τότε ότι το σωµα
τίδιο εκτελεί στο χώρο αυτό ευθύγραµµη οµαλή κίνηση, ενώ όταν
καταργήσουµε το ηλεκτρικό πεδίο εκτελεί ισοταχή κυκλική κίνηση,
ακτίνας R. Nα υπολογιστεί το ειδικό φορτίο του σωµατιδιου.

ΛYΣH: Σύµφωνα µε το πρόβληµα το αβαρές σωµατίδιο εκτελεί µέσα στο

συνδυασµένο οµογενές ηλεκτρικό και οµογενές µαγνητικό πεδίο !ευθύγραµµη
οµαλή κίνηση, που σηµαίνει ότι κάθε στιγµή η ηλεκτρική δύναµη F!" που δέχε
!
ται από το ηλεκτρικό πεδίο είναι αντίθετη της δύναµης Lorentz FL που δέχε
ται από το µαγνητικό πεδίο, δηλαδή ισχύει η σχέση:
! !
F!" = - FL ! F!" = FL ! E|q | = B |q| v 0 ! v0 = E/B (1)
!
όπου q το ηλεκτρικό φορτίο του σωµατιδίου και v0 η ταχύτητα εκτόξευσής
!
του. Όταν καταργήσουµε το ηλεκτρικό πεδίο µηδενίζεται η F!" οπότε το σωµα
!
τίδιο έχοντας ταχύτητα v0 κάθετη στις δυναµικές γραµµές του µαγνητικού
!
πεδίου εκτελεί, υπό την επίδραση της FL οµαλή κυκλική κίνηση, σε επίπεδο
κάθετο προς τις δυναµικές γραµµές του µαγνητικού πεδίου (σχ. 35). Όµως στη
διάρκεια αυτής της κίνησης, η δύναµη Lorentz παίζει ρόλο κεντροµόλου δύνα
µης για το σωµατίδιο, οπότε θα ισχύει η σχέση:

Σχήµα 35

mv20 |q | v (1)
|q | E
B|q | v0 = ! = 0 ! = 2
R m BR m BR

όπου m η µάζα του σωµατιδίου και |q|/m το ειδικό του φορτίο.

P.M. fysikos

Στο χώρο µεταξύ των παραλλήλων µεταλλικών

πλακών A και B του σχήµατος (36), υπάρχει οµογενές ηλεκτρικό !
πεδίο! και οµογενές µαγνητικό
! ! πεδίο, των οποίων οι εντάσεις είναι E
και B αντιστοιχως, µε B⊥ E. Mιά λεπτή δέσµη από πρωτόνια και
δευτερόνια, εισέρχεται στο χώρο των πλακών παράλληλα προς αυτές,
οπότε διαπιστώνεται ότι, αυτή δεν εκτρέπεται από την αρχική της
διεύθυνση.

i) Nα δείξετε ότι, εάν καταργήσουµε το µαγνητικό πεδίο η αρχική

δέσµη αναλύεται σε δύο επιµέρους δέσµες.

ii) Eάν το σηµείο εισόδου O της αρχικής δέσµης ισαπέχει από τις
πλάκες, να βρείτε την απόσταση των ιχνών που παράγουν οι δύο δέσ
µες, όταν προσκρούουν στην αρνητική πλάκα B. Δίνεται η απόσταση
L των πλακών, το φορτίο qp και η µάζα mp του πρωτονίου.

ΛYΣH: i) Eπειδή κατά την είσοδο της δέσµης των πρωτονίων και των δευτε
ρονίων µέσα στο συνδυασµένο ηλεκτρικό και µαγνητικό πεδίο, αυτή δεν εκτρέ
πεται της αρχικής της διεύθυνσης Ox, σηµαίνει ότι, τη στιγµή που
! κάθε σωµα
τίδιο της δέσµης εισέρχεται στο σηµείο O, η ηλεκτρική δύναµη F!" που δέχε
!
ται από το ηλεκτρικό πεδίο είναι αντίθετη της δύναµης Lorentz FL που δέχε
ται από το µαγνητικό πεδίο. Έτσι θα έχουµε τη σχέση:
! !
F!" = FL ! F!" = FL ! Eq = Bqv0 ! v0 = E B (1)
!
όπου v0 η ταχύτητα εισόδου του σωµατιδίου στο χώρο των δύο πεδίων. Aπό
 !
την (1) προκύπτει ότι, η v0 είναι ανεξάρτητη από τη µάζα και το ηλεκτρικό
φορτίο του σωµατιδίου, οπότε και τα πρωτόνια και τα δευτερόνια της δέσµης
εισέρχονται
! στο χώρο των µεταλλικών πλακών A και B µε την ίδια ταχύτητα
v0 . Eάν καταργηθεί το µαγνητικό πεδίο,
!
τότε κάθε σωµατίδιο της δέσµης θα
δέχεται µόνο την ηλεκτρική δύναµη F!" , υπό την επίδραση της οποίας θα διαγ
ράψει παραβολική τροχιά στο επίπεδο που διέρχεται από το σηµείο O και είναι
παράλληλο προς τις δυναµικές γραµµές του ηλεκτρικού πεδίου. Aς εξετάσου
µε την κίνηση ενός πρωτονίου της δέσµης, ως προς το ορθογώνιο σύστηµα
αξόνων! Oxy. H κίνηση του πρωτονίου κατά τον άξονα Ox είναι οµαλή µε ταχύ
τητα v0 , οπότε η µετατόπισή του x1 κατά τον άξονα αυτό στο χρόνο t1 που
χρειάζεται για να πέσει πάνω στην αρνητική πλάκα B, είναι:
(1)
x1 = v0t1 ! x1 = Et1/B (2)

Σχήµα 36

Eξάλλου, η κίνηση του πρωτονίου κατά τον άξονα Oy είναι οµαλά επιταχυνό
!
!
µενη χωρίς αρχική ταχύτητα, µε επιτάχυνση a οµόρροπη της έντασης E του
ηλεκτρικού πεδίου, η δε µετατόπισή του κατά τον άξονα αυτόν, στο χρόνο t1 εί
ναι L/2 και θα ισχύει:

L at12 L Lm p
= ! t1 = = (3)
2 2 a Eq p

όπου mp η µάζα του πρωτονίου και qp το ηλεκτρικό του φορτίο. Συνδυάζοντας

τις σχέσεις (2) και (3) παίρνουµε τη σχέση:

E Lm p
x1 = (4)
B Eq p

Mε τον ίδιο τρόπο βρίσκουµε ότι, η µετατόπιση ενός δευτερονίου κατά τον άξο
να Ox, µέχρις ότου αυτό φθάσει στην αρνητική πλάκα B, είναι:

E Lm ! E 2Lm p
x2 = = (5)
B Eq ! B Eq p
όπου mΔ , qΔ η µάζα και το ηλεκτρικό φορτίο αντιστοίχως του δευτερονίου. Aπό
τις σχέσεις (4) και (5) προκύπτει ότι x1 <x2, δηλαδή το σηµείο M1 όπου τα
πρωτόνια συναντούν την πλάκα B βρίσκεται αριστερότερα του σηµείου M2,
όπου τα δευτερόνια συναντούν την πλάκα αυτή. Aυτό σηµαίνει ότι, η παραβο
λική τροχιά (Cp) που διαγράφουν τα πρωτόνια της δέσµης είναι “στενώτερη”
της παραβολικής τροχιάς (CΔ) που διαγράφουν τα δευτερόνια, δηλαδή η αρχική
δέσµη µε την είσοδό της µέσα στο ηλεκτρικό πεδίο αναλύεται σε δύο επί
µέρους δέσµες όπως φαίνεται στο σχήµα (36).

ii) H απόσταση M1M2 των ιχνών M1, M2, που αφήνουν οι δύο δέσµες πάνω στην
πλάκα B, είναι ίση µε τη διαφορά x2 -x1, δηλαδή ισχύει η σχέση:

(4)
B 2Lm p B Lm p
M1M2 = x2 - x1 ! M1M2 = - !
(5) E Eq p E Eq p

( 2 - 1)B Lm p
M1M2 =
E Eq p
P.M. fysikos

Λεπτή δέσµη ηλεκτρονίων εισέρχεται στο χώρο

µεταξύ των οπλισµών φορτισµένου πυκνωτή, κάθετα προς τις δυναµι
κές γραµµές του ηλεκτρικού του πεδίου και εξέρχεται από τον πυκ
νωτή κατά διεύθυνση που σχηµατίζει γωνία φ µε την αρχική διεύ
θυνση της δέσµης. Eάν όµως στο εσωτερικό του πυκνωτή δηµιουρ
γήσουµε οµογενές µαγνητικό πεδίο, του οποίου οι δυναµικές γραµ
µές είναι κάθετες στις δυναµικές γραµµές του ηλεκτρικού πεδίου και
στην ταχύτητα εισόδου της ηλεκτρονικής δέσµης, η δε έντασή του
έχει µέτρο B, τότε η δέσµη δεν εκτρέπεται από την αρχική της διεύ
θυνση. Eάν το µήκος των οπλισµών του πυκνωτή είναι L, να βρεθεί η
ταχύτητα εισόδου της δέσµης µέσα στον πυκνωτή. Δίνεται το ηλεκτ
ρικό φορτίο qe και η µάζα me του ηλεκτρονίου.

ΛYΣH: Eξετάζουµε την κίνηση ενός ηλεκτρονίου της δέσµης, όταν στο χώρο
µεταξύ
! των οπλισµών του πυκνωτή υπάρχει µόνο το ηλεκτρικό πεδίο έντασης
E (σχ. 37). Tο ηλεκτρόνιο κατά τη διεύθυνση του άξονα Ox, ο οποίος είναι
παράλληλος προς τη διεύθυνση των οπλισµών,
! εκτελεί οµαλή κίνηση µε ταχύ
τητα ίση προς την ταχύτητα εισόδου v0 της δέσµης µέσα στο πεδίο. Έτσι στο
χρόνο tολ που το ηλεκτρόνιο βρίσκεται µέσα στο πεδίο, η µετατόπιση του κατά
τον άξονα Ox θα είναι ίση µε OA΄, δηλαδή ίση µε το µήκος L των οπλισµών και
θα ισχύει:

L = v0tολ ! tολ = L/v0 (1)

Eξάλλου κατά τη διεύθυνση του άξονα Oy, ο οποίος είναι κάθετος προς τους
οπλισµούς του πυκνωτή, το ηλεκτρόνιο εκτελεί οµαλά επιταχυνόµενη ! κίνηση
!
χωρίς αρχική ταχύτητα, µε επιτάχυνση a αντίρροπη της έντασης E του πεδί
ου, της οποίας το µέτρο σύµφωνα µε το νδεύτερο νόµο του Νεύτωνα, είναι:
 F!" E|q e |
a= = (2)
me me
!
όπου F!" η σταθερή ηλεκτρική δύναµη που δέχεται το ηλεκτρόνιο από το πεδί
! !
ο. Έτσι η συνιστώσα vy της ταχύτητάς του v στο σηµείο εξόδου A από το πε
δίο, θα έχει µέτρο που δίνεται από τη σχέση:

Σχήµα 37
(2)
E|q e | t!" (1) E|q e | L
vy = atολ ! vy = ! vy = (3)
me m ev 0
! !
Όµως, αν vx είναι η συνιστώσα της v κατά τον άξονα Ox, θα έχουµε:

vx = v0 ! (3)
" ! vy = v0 !"" !
vy = vx!"" #

E|q e | L E|q e | L
= v0 !"" ! !"" = (4)
m ev 0 mev02

Έστω τώρα ότι, στο χώρο µεταξύ των οπλισµών !του πυκνωτή δηµιουργούµε
οµογενές µαγνητικό
! πεδίο, του οποίου η ένταση B είναι κάθετη στα διανύσµα
!
τα v0 και E, το δε µέτρο της είναι τέτοιο ώστε τα ηλεκτρόνια της δέσµης να
µην εκτρέπονται σε σχέση µε την αρχική διεύθυνση κίνησής τους. Aυτό
σηµαίνει ότι, τη στιγµή που ένα ηλεκτρόνιο εισέρχεται! στο χώρο των δύο πεδί
ων δέχεται από το µαγνητικό πεδίο δύναµη Lorentz FL , αντίθετη της ηλεκτρι
!
κής δύναµης F!" . Έτσι θα έχουµε τη σχέση:
! !
FL = - F!" ! FL = F!" !

v0 B|q e | v0 = E |q e | ! E = Bv0 (5)

Συνδυάζοντας τις σχέσεις (4) και (5) παίρνουµε:

 BLv0 |q e | BL|q e |
!"" = ! v0 =
2
m ev 0 me!""
P.M. fysikos

Ένα θετικό ιόν εισέρχεται µέσα σε συνδυασµένο

οµογενές ηλεκτρικό και οµογενές µαγνητικό πεδίο, που οι δυναµικές
τους γραµµές τέµνονται ορθογώνια. Eάν η ένταση του ηλεκτρικού
πεδίου έχει µέτρο E, τότε το ιόν κινείται µέσα στο χώρο των δύο
πεδίων ευθύγραµµα και οµαλά. Eξάλλου διαπιστώθηκε πως, αν αυξη
θεί το µέτρο της ταχύτητας του ιόντος κατά Δv, τότε για να εξακο
λουθήσει να κινείται ευθύγραµµα και οµαλά πρέπει αντιστοίχως ν’
αυξηθεί το µέτρο της έντασης του ηλεκτρικού πεδίου κατά ΔE. Nα
βρείτε την ταχύτητα εισόδου του ιόντος στο χώρο των δύο πεδίων.
!
ΛYΣH: H ταχύτητα εισόδου v του θετικού ιόντος µέσα στο χώρο των δύο πε
δίων
! πρέπει να έχει τέτοια διεύθυνση φορά και µέτρο ώστε, η δύναµη Lorentz
FL που θα δεχθεί από! το µαγνητικό πεδίο κατά την είσοδό του, να είναι
αντίθετη της δύναµης F!" , που δέχεται από το ηλεκτρικό πεδίο. Όµως η ηλεκ

Σχήµα 38
! !
τρική δύναµη F!" είναι οµόρροπη της έντασης E του ηλεκτρικού πεδίου,
!
αφού
! το ιόν φέρει θετικό
! φορτίο q, οπότε η F L πρέπει να είναι αντίρροπη της
!
!
E. (σχ. 38). Aλλά η FL είναι κάθετη στο επίπεδο των διανυσµάτων v και B,
!
που σηµαίνει ότι το διάνυσµα v πρέπει να βρίσκεται στο επίπεδο Oyz που
διέρχεται από το σηµείο εισόδου! O του ιόντος στο χώρο των δύο πεδίων και
είναι κάθετο στο διάνυσµα E. Σύµφωνα λοιπόν µε τα παραπάνω πρέπει να
ισχύει η σχέση:
! !
FL = - F!" ! FL = F!" ! Bqv !µ" = Eq ! Bv !µ" = E (1)
! !
όπου φ !η γωνία που σχηµατίζουν οι φορείς των B και v . Όταν τα µέτρα των
!
v και E αυξηθούν κατά Δv και ΔE αντιστοίχως, χωρίς να µεταβληθούν οι φο
ρές και οι διευθύνσεις τους, τότε σύµφωνα µε το πρόβληµα, το θετικό ιόν
εξακολουθεί να κινείται ευθύγραµµα και οµαλά, οπότε θα ισχύει η σχέση:
(1)
B(v + ! v) "µ# = E + !E ! B(v + ! v) "µ# = Bv "µ# + !E !

B!v "µ# = !E ! !µ" = # E/B#v (2)

Συνδυάζοντας τις σχέσεις (1) και (2) έχουµε:

E E! v
v= =
B ! E/B!v !E
P.M. fysikos

Mια πηγή παράγει πρωτόνια, δευτερόνια και σω

µατίδια α, τα οποία επιταχύνονται εκ της ηρεµίας µε τάση V, προς
ένα µικρό άνοιγµα A. Όσα σωµατίδια διέρχονται από το άνοιγµα
σχηµατίζουν λεπτή δέσµη, η οποία µπαίνει σε οµογενές µαγνητικό πε
δίο, κάθετα προς τις δυναµικές του γραµµές, το οποίο εκτείνεται σε
µια ορθογώνια περιοχή πολύ µεγάλου εύρους.

i) Nα σχεδιαστούν οι τροχιές των σωµατιδίων στο µαγνητικό πεδίο.

ii) Nα συγκριθούν οι χρόνοι κίνησης των σωµατιδίων µέσα στο πεδί

ο. Δίνεται mα=4mp , mΔ=2mp , qα=2qp , qΔ=qp , όπου mp η µάζα του πρω
τονίου και qp το ηλεκτρικό του φορτίο.

ΛYΣH: i) Θεωρούµε ένα πρωτόνιο της δέσµης, το ! οποίο εισέρχεται στο οµογε
νές µαγνητικό πεδίο στο σηµείο O µε ταχύτητα vp , της οποίας ο φορέας είναι
!
κάθετος
! στην ένταση B του πεδίου. Yπό την επίδραση της δύναµης Lorentz
FL που δέχεται από το πεδίο, το πρωτόνιο εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση στο
επίπεδο που διέρχεται από το σηµείο O και είναι κάθετο τις δυναµικές γραµ
µές του πεδίου. Eπειδή το µαγνητικό πεδίο εκτείνεται µέσα σε µια ευρεία
ζώνη, το πρωτόνιο θα διαγράψει ηµιπεριφέρεια C1 και θα βγει από το πεδίο στο
!
σηµείο M µε ταχύτητα - vp . H ακτίνα Rp της ηµιπεριφέρειας αυτής υπολογίζε
ται µε βάση το γεγονός ότι, η δύναµη Lorentz παίζει ρόλο κεντροµόλου δύνα
µης σε κάθε σηµείο της τροχιάς του, δηλαδή ισχύει η σχέση:

q pmp2 m pv p
Bq pvp = ! Rp = (1
Rp Bq p

Όµως το πρωτόνιο πριν µπει µέσα στο µαγνητικό πεδίο, επιταχύνθηκε εκ της
ηρεµίας υπό τάση V, οπότε µέσω του έργου qpV της ηλεκτρικής δύναµης απέκ
τησε κινητική ενέργεια mpvp2/2, δηλαδή ισχύει η σχέση:

m pv p2 2q pV
= q pV ! vp = (2)
2 mp
Συνδυάζοντας τις σχέσεις (1) και (2) παίρνουµε τη σχέση:

mp 2q pV 1 !m $
Rp = = 2V # p & (3)
Bq p mp B " qp %

Eξάλλου, εάν tp είναι ο χρόνος κίνησης του πρωτονίου στο µαγνητικό πεδίο, θα
ισχύει:
!m pvp !m p
tp = = (4)
Bq pv p Bq p

Σχήµα 39

Mε τον ίδιο τρόπο εργαζόµενοι βρίσκουµε ότι, τα δευτερόνια και τα σωµατίδια

α της δέσµης θα διαγράψουν µέσα στο πεδίο ηµιπεριφέρειες ακτίνων RΔ και Rα
αντιστοίχως, για τις οποίες ισχύουν:

1 1 (3)
R! = 2V (m ! / q ! ) = 2V (2m 0 / q 0 ) ! R! = Rp 2 (5)
B B
και
1 1 (3)
R! = 2V (m! /q ! ) = 2V (4m p /2q p ) ! R! = Rp 2 (6)
B B

Δηλαδή τα δευτερόνια και τα σωµατίδια α της δέσµης θα διαγράψουν την ίδια

ηµικυκλική τροχιά C2 και θα βγούν από το σηµείο N µε ταχύτητες αντίθετες
προς τις ταχύτητες εισόδου τους µέσα στο πεδίο. Έτσι η αρχική δέσµη θα ανα
λυθεί σε δύο επιµέρους δέσµες, τα σωµατίδια των οποίων θα διαγράψουν µέσα
στο πεδίο της ηµικυκλικές τροχιές C1 και C2 του σχήµατος (39).

ii) Eξάλλου, εάν tΔ , tα είναι οι χρόνοι κίνησης των δευτερονίων και των σωµα
τιδίων α αντιστοίχως µέσα στο πεδίο, σύµφωνα µε τη σχέση (4) θα έχουµε:
 "m! "2m p !
t! = = #
Bq ! Bq p # (4 ) t! = 2t p!#
" ! " ! t! = t " = 2t p
" m# "4mp # t" = 2tp #$
t# = = #
Bq # B2q p $
P.M. fysikos

Ένα σωµατίδιο εισέρχεται σε οµογενές µαγνητικό

πεδίο κάθετα προς τις δυναµικές του γραµµές, µε κινητική ενέργεια
K0. Eάν η ακτίνα καµπυλότητας της τροχιάς του σωµατιδίου στο ση
µείο εξόδου του από το µαγνητικό πεδίο, είναι ίση µε το µισό της ακ
τίνας καµπυλότητας της τροχιάς στο σηµείο εισόδου του στο πεδίο, να
βρεθεί ο αριθµός των ιονιστικών κρούσεων του σωµατιδίου µε τα
µόρια του αέρος κατά τη διάρκεια της κίνησής του µέσα στο µαγνη
τικό πεδίο. Δίνεται το έργο ιονισµού W0 των µορίων του αέρος.
!
ΛYΣH: Έστω v0 η ταχύτητα εισόδου του σωµατιδίου α µέσα στο µαγνητικό
!
πεδίο και B η ένταση του πεδίου. Mέχρις ότου το σωµατίδιο συγκρουσθεί για
πρώτη φορά µε ένα µόριο του ατµοσφαιρικού αέρα, διαγράφει κυκλικό τόξο του
οποίου η ακτίναι R0 υπολογίζεται µε βάση το γεγονός ότι, η δύναµη Lorentz

Σχήµα 40
!
FL που δέχεται το σωµατίδιο από το πεδίο, αποτελεί κεντροµόλο δύναµη σε κά
θε σηµείο του κυκλικού τόξου που διαγράφει. Έτσι θα έχουµε:

mv 02 mv02 mv0
FL = ! Bqv0 = ! R0 = (1)
R0 R0 Bq

όπου m η µάζα και q το ηλεκτρικό φορτίο του σωµατιδίου. Όµως κατά τις
ιονιστικές κρούσεις του σωµατιδίου µε τα µόρια του αέρα η ταχύτητά του διαρ
κώς µειώνεται, οπότε σύµφωνα µε τη σχέση (1) θα µειώνεται και! η ακτίνα των
κυκλικών τόξων που θα διαγράφει µέσα στο πεδίο. Έτσι, εάν v! είναι η ταχύ
τητα εξόδου του σωµατιδίου από το µαγνητικό πεδίο και Rτ η ακτίνα του τελευ
ταίου κυκλικού τόξου που θα διαγράψει, πριν βγεί από το πεδίο, θα ισχύει:
 R! = mv! / Bq (2)

Aλλά, σύµφωνα µε το πρόβληµα ισχύει Rτ =R0/2, η οποία µε βάση τις σχέσεις

(1) και (2) γράφεται:

mv ! mv 0 v
= ! v! = 0 (3)
Bq 2Bq 2

Eξάλλου, εάν Kτ είναι η κινητική ενέργεια του σωµατιδίου α την στιγµή της
εξόδου του από το µαγνητικό πεδίο, θα έχουµε:

mv!2 (3) m v02 K

K! = ! K! = = 0 (4)
2 2 4 4

Έτσι η συνολική απώλεια ενέργειας ΔK του σωµατιδίου, λόγω των ιονιστικών

κρούσεων µε µόρια του αέρα, θα είναι:
(4)
!K = K0 - K" ! !K = K0 - K0 /4 = 3K0 /4 (5)

Όµως σε κάθε ιονιστική κρούση το σωµατίδιο χάνει ενέργεια ίση µε το έργο

ιονισµού W0 ενός µορίου αέρα, οπότε εάν x είναι ο αριθµός των ιονιστικών
κρούσεων, θα ισχύει η σχέση:
(5)
!K = xK0 ! 3K0 /4 = xW0 ! x = K0 /4W0
P.M. fysikos

Mία λεπτή δέσµη ηλεκτρονίων εισέρχεται κάθετα

στις δυναµικές γραµµές ενός οµογενούς µαγνητικού πεδίου, του οποί
ου η ένταση έχει µέτρο B. Tο µαγνητικό πεδίο έχει τέτοια γεωµετρι
κή µορφή, ώστε η τοµή των δυναµικών του γραµµών µε ένα επίπεδο
κάθετο στη διεύθυνση του πεδίου, να είναι κύκλος ακτίνας R. H
αρχική διεύθυνση της δέσµης διέρχεται από το κέντρο του κύκλου
αυτού, τα δε ηλεκτρόνια της έχουν την ίδια ταχύτητα, µέτρου v0. Nα
βρεθεί η γωνιακή εκτροπή της δέσµης, όταν αυτή εξέρχεται του
µαγνητικού πεδίου. Δίνεται το ηλεκτρικό φορτίο qe και η µάζα me του
ηλεκτρονίου.

ΛYΣH: Έστω A το σηµείο εισόδου της ηλεκτρονικής δέσµης στο οµογενές

µαγνητικό πεδίο. Kάθε
! ηλεκτρόνιο της δέσµης εισερχόµενο στο µαγνητικό
πεδίο µε ταχύτητα v0 , κάθετα στις δυναµικές του γραµµές, δέχεται από αυτό
!
δύναµη Lorentz FL , υπό την επίδραση της οποίας εκτελεί οµαλή κυκλική κίνη
ση, διαγράφωντας στο επίπεδο του κύκλου (O,R) κυκλικό τόξο, του οποίου το
κέντρο
! K βρίσκεται! στην τοµή των καθέτων διευθύνσεων στις ταχύτητες εισό
δου v0 και εξόδου v! της δέσµης από το πεδίο (σχ. 41). H ακτίνα r του τόξου
!
αυτού υπολογίζεται µε βάση το γεγονός ότι, η δύναµη Lorentz FL ενεργεί επί
του ηλεκτρονίου, σε κάθε θέση της τροχιάς του, ως κεντροµόλος δύναµη. Δηλα
δή ισχύει η σχέση:
 mev 02 m ev0
B|q e | v0 = ! r= (1)
r B |q e|

Tα τρίγωνα AOK και OΓK είναι ίσα, διότι έχουν και τις τρεις πλευρές τους
ίσες µία προς µία, οπότε η γωνία OΓK θα είναι ίση µε π/2, δηλαδή ο φορέας της

Σχήµα 41
!
v! προεκτεινόµενος συµπίπτει µε την OΓ, δηλαδή διέρχεται από το κέντρο O
του κύκλου (O, R), η δε γωνία φ αποτελεί τη ζητούµενη γωνιακή εκτροπή της
ηλεκτρονικής δέσµης από το µαγνητικό πεδίο. Eξάλλου, από το ορθογώνιο
τρίγωνο AOK έχουµε τη σχέση:

" AO " R (1) " RB |q e |

!" = ! !" = ! !" =
2 AK 2 r 2 m ev 0
P.M. fysikos

H τοµή των δυναµικών γραµµών ενός οµογενούς

µαγνητικού πεδίου µε το επίπεδο της σελίδας είναι ένα τετράγωνο
AΓΔZ, πλευράς α. Mία λεπτή δέσµη ηλεκτρονίων εισέρχεται στο πεδί
ο από το µέσο M της πλευράς AΓ, µε ταχύτητα της οποίας ο φορέας
είναι κάθετος στις δυναµικές γραµµές του πεδίου και εξέρχεται από
το πεδίο µε γωνιακή απόκλιση π/2. Eάν B είναι το µέτρο της έντα
σης του πεδίου, να βρεθούν:

i) το µέτρο της ταχύτητας εισόδου της ηλεκτρονικής δέσµης στο µαγ

νητικό πεδίο και

ii) ο χρόνος κίνησης κάθε ηλεκτρονίου της δέσµης µέσα στο πεδίο
και η αντίστοιχη µεταβολή της ορµής του. Δίνεται η µάζα me και το
ηλεκτρικό φορτίο qe του ηλεκτρονίου.

ΛYΣH: i) Kάθε ηλεκτρόνιο της δέσµης, που εισέρχεται στο οµογενές µαγνη
τικό πεδίο κάθετα προς τις δυναµικές του γραµµές, δέχεται από το πεδίο δύνα
µη Lorentz, υπό την επίδραση της οποίας εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση σε
επίπεδο που διέρχεται από το σηµείο M και είναι κάθετο στις δυναµικές γραµ
µές του πεδίου (στην περίπτωση που εξετάζουµε το επίπεδο αυτό συµπίπτει µε
το επίπεδο του τετραγώνου AΓΔZ. Στη διάρκεια της κίνησης αυτής η δύναµη
Lorentz αποτελεί σε κάθε σηµείο της κυκλικής τροχιάς του ηλεκτρονίου κεν
τροµόλο δύναµη και εποµένως ισχύει η σχέση:

mev 02 mv
B|q e | v0 = ! R= e 0 (1)
R B|q e |

όπου R η ακτίνα της κυκλικής

! τροχιάς. Όµως σύµφωνα µε το πρόβληµα, ο
φορέας της ταχύτητας vN του ηλεκτρονίου στο σηµείο εξόδου N από το πεδίο
!
είναι κάθετος στο φορέα της ταχύτητας v0 του ηλεκτρονίου στο σηµείο εισό
δου M στο πεδίο, που σηµαίνει ότι το κυκλικό τόξο που διαγράφει το ηλεκ
τρόνιο αντιστοιχεί σε επίκεντρη γωνία π/2, δηλαδή το κέντρο του είναι το ση
µείο Γ (σχ. 42). Έτσι η ακτίνα R είναι ίση µε α/2, οπότε η σχέση (1) γράφεται:

! mev 0 !B |q e |
= ! v0 = (2)
2 B|q e | 2m e

Σχήµα 42

ii) O χρόνος κίνησης tολ του ηλεκτρονίου µέσα στο πεδίο υπολογίζεται από τη
σχέση:

(MN) #/2 $/2 (2) #$ 2m e !m e

t!" = = ! t!" = = (3)
v0 v0 4$B|q e| 2B|q e |
!
H µεταβολή !P της ορµής του ηλεκτρονίου κατά την κίνησή του µεταξύ των
σηµείων M και N θα είναι:
! ! ! ! !
!P = P"#$ - P%&' = P"#$ + (-P%&' ) (4)
 ! !
όπου P!"# , P!"# οι ορµές του ηλεκτρονίου στα σηµεία M και N αντιστοίχως.
! !
Όµως τα διανύσµατα P!"# και -P!"# είναι µεταξύ τους ορθογώνια και έχουν το
ίδιο µέτρο ίσο προς mev0, οπότε σύµφωνα µε τον κανόνα του παραλληλογ
ράµµου θα ισχύει η σχέση:

2 2 2 2
!P = P"#$ + P%&' = 2m e v 0 !

(2)
!P = m ev0 2 ! !P = 2"B|q e | /2
!
H διεύθυνση του διανύσµατος !P καθορίζεται από τη γωνία φ, για την οποία
ισχύει:
P mv
!"" = #!$ = e 0 = 1 ! ! = "
P%&' me v0 4
P.M. fysikos