KRAF TRADISIONAL

ANYAMAN

DEFINISI ANYAMAN

Anyaman bermaksud proses menyilangkan

bahan-bahan daripada tumbuh-tumbuhan
untuk dijadikan satu rumpun yang kuat dan
boleh digunakan.

 Bahan-bahan tumbuhan yang boleh dianyam ialah lidi, rotan, akar,

buluh, pandan, mengkuang, jut dan sebagainya(penggunaan bahan yang
mudah dikeringkan dan lembut)

Bentuk-bentuk anyaman dibuat didasarkan kepada fungsinya

seperti dibentuk menjadi bakul, topi, tudung saji, tikar dan aneka
rupa bentuk yang digunakan sehari-hari.
Selain daripada tumbuhan jenis pandanus, bahan asas lain yang
sering digunakan ialah daripada tumbuhan bertam, jenis palma
engeissona tritis dan nipah.

Proses menganyam disebut juga sebagai "menaja".

Waktu yang baik untuk menganyam ialah pada sebelah pagi atau
malam dalam keadaan cuaca yang redup atau dingin, daun-daun
lebih lembut dan mudah dibentuk tanpa meninggalkan kesan-kesan
pecah.

 Selain tikar yang datar dengan sifat dua dimensi, terdapat

rupa bentuk anyaman tiga dimensi.
Bentuk-bentuk anyaman begini biasanya digunakan oleh
masyarakat pada masa dahulu untuk mengisi atau
menyimpan bahan-bahan keperluan hidup dan kegunaan
seharian ialah seperti bakul, kampit (bekas belacan),
tudung saji, dan sebagainya.
Anyaman buluh dan bertam dibuat dengan cara susunan
tegak dan melintang. Anyaman daun pandan dan
mengkuang disusun silang dengan kedudukan menyerong.
Anyaman kelarai disusun secara tunggal atau lepas
(menyeluruh) atau disusun dalam ruang tertentu.

SEJARAH DAN PERKEMBANGAN

Anyaman merupakan seni tradisi yang tidak
mempunyai pengaruh dari luar.
Perkembangan Sejarah anyaman adalah sama dengan
perkembangan seni tembikar.
Jenis seni anyaman pada masa Neolitik kebanyakan
adalah menghasilkan tali, rumah dan keperluan
kehidupan.
Bahan daripada akar dan rotan adalah bahan asas yang
awal digunakan untuk menghasilkan anyaman.

 Pada sekitar tahun 1756 hingga 1794 telah terdapat

penggunaan tikar Raja yang diperbuat daripada rotan tawar
dan anyaman daripada bemban.

Sehingga kini beberapa negeri masih terus aktif

menjalankan kegiatan anyaman di peringkat kampung.
Antaranya di daerah Rusila, Dungun, Kampung Ru Renggoh,
Kampung Kijing, Cendering dan Kuala Ibai di negeri
Terengganu.
Negeri-negeri lain yang masih terdapat aktiviti anyaman
ialah negeri Perlis, Kedah, Perak, Selangor, Negeri Sembilan,
Pahang, Melaka, Sarawak dan Sabah.

JENIS-JENIS ANYAMAN
Jenis Anyaman Bahan

Hasil anyaman

Anyaman
Mengkuang
Anyaman
pandan
Anyaman Buluh

Tikar, tudung salji, bekas pakaian dan lain-lain

Daun
mengkuang
Daun pandan
duri
Jenis-jenis
buluh yang
sesuai

Tikar sembahyang, hiasan dinding,

Bakul, bekas pakaian, nyiru, beg dan lain-lain

Anyaman Rotan Rotan yang

telah diproses

Bakul, bekas pakaian, tempat buaian anak dan lain-lain

Anyaman Lidi

Lekar(bekas), bekas buah, bekas telur.

Lidi kelapa

Anyaman ribu- Paku pakis ribu- Tempat tembakau, bekas sirih terbus, bakul, bekas
ribu
ribu.
serba guna dan lain-lain.

Pelbagai anyaman daripada

anyaman mengkuang dan
anyaman pandan

Anyaman buluh
Cth: bakul pakaian

Pelbagai anyaman daripada

anyaman rotan

Anyaman Lidi
Cth: dulang

Anyaman ribu-ribu

ALATAN ANYAMAN
Penganyam harus mempunyai beberapa alat
kelengkapan semasa proses penyediaan daun,
pewarnaan dan anyaman. Alat-alat yang
diperlukan ialah:
Parang
Digunakan untuk memotong daun-daun pandan
dan mengkuang dari pokoknya. Ia juga digunakan
untuk memotong atau menetak bahagian pangkal
dan hujung daun.

Pisau
untuk membuang mempulur daun dan duri
bahagian kiri dan kanan daun

 Jangka
sisir kayu atau buluh yang bermata tajam untuk
melerai daun menjadi helaian kecil megikut lebar
yang dikehendaki

 pelurut
Diperbuat daripada buluh(biasanya antara 17cm
panjang dan 4.5 cm lebar untuk melembutkan
daun

 penyisip (daripada buluh)

untuk menyisip helaian daun semasa
menganyam untuk mengelakkan anyaman
daripada terburai

Tempayan untuk merendam daun

Bekas besar untuk mencuci

Periuk untuk merebus

Dapur digunakan dalam proses pewarnaan

serta untuk malayurkan daun supaya mudah
dijangka
Ampaian untuk menjemur bilah daun yang
telah direndam. Ampaian perlu didirikan di
tempat redup untuk menjemur bilah daun yang
telah diwarkan

PROSES
PENYEDIAAN DAUN

1. Pemilihan dan pemotongan daun

Daun yang dipilih mestilah tidak terlalu tua atau
muda, sekurang-kurangnya berusia kurang dua tahun.
Daun dipotong di bahagian pangkalnya sehelai demi
sehelai.
Waktu yang sesuai untuk mengambil daun ialah pada
waktu pagi atau petang bagi mengelakkan daun dari
cepat layu.
Daun ini kemudiaannya disusun berlapis-lapis, antara
tiga hingga lima helai, dan dipotong di bahagian
pangkal dan hujung daun. Selepas itu duri di bahagian
tulang belakang(mempulur) daun dibuang.

2. Melayur daun
Daun dilayur di atas bara api sehingga menjadi
kekuning-kuningan. Proses ini dilakukan supaya
daun menjadi lembut
dan lebih tahan lama.
Daun yang lembut akan
memudahkan proses
menjangka.

3. Menjangka daun
Menjangka merupakan proses membelah/
mengoyak/ mencarikkan daun tersebut menjadi
bilah-bilah atau helaian
daun yang kecil.
Penggunaan alat jangka
diperlukan bagi proses ini.
Daun diletakkan di atas
peha yang telah
dialas dan jangka bermata
tajam dicucuk pada daun
dan ditarik pelahan-lahan.

4. Melurut
Daun yang telah dijangka akan dibiarkan selama
lebih kurang satu jam supaya kering. Kemudian
daun tersebut dilurut
menggunakan pelurut.
Proses melurut dilakukan
berulang kali supaya bilah
atau helaian daun menjadi
lembut dan tidak bergulung.

5. Merendam
Selepas dilurut, bilah-bilah daun ini diikat atau
ditongkolkan untuk direndam. Tongkol-tongkol
direndam di dalam tempayan yang mengandungi
air biasa selama dua malam. Air mesti ditukar
sebanyak dua kali sehari.
Bilah-bilah pandan/mengkuang direndam untuk
melunturkan warna asalnya (hijau). Ikatan
tongkol ini kemudian dibuka untuk dicuci dan
dijemur.

6. (a) Pewarnaan cara tradisi

Pewarnaan cara tradisi tertumpu kepada
penggunaan bahan tempatan (vegetable dye)
seperti kunyit, buah kesumba India dan daun
mengkudu.
Bahan tempatan

Warna

Kunyit

Kuning

Buah kesumba india

Jingga dan merah

Daun mengkudu

Biru dan biru tua

Buah pokok arang

Hitam

Daun bemban

Hijau

Kapur sireh

Untuk mendapatkan warna yang lebih cerah. Sebagai

contoh, buah kesumba india dicampur dengan kapur sirih
menghasilkan warna kuning pinang masak

6. (b) Pewarnaan cara moden

Pewarnaan secara moden pula menggunakan penyelup

dyestuff (Samasa Basic)serta beberapa bahan kimia
sebagai bahan pembantu.
Bahan pewarna ini berbentuk hablur atau serbuk. Warnawarna yang dihasilkan bergantung kepada jenis pewarna
serta teknik pencelupan yang digunakan.
Peringkat awal, air dipanaskan hingga mendidih dan
dicampurkan dengan bahan pewarna. Ia kemudiannya
dibancuh atau dikacau. Bilah-bilah pandan/mengkuang
yang telah ditongkolkan, dicelup ke dalam bancuhan
pewarna tersebut.
Tempoh masa yang diperlukan bergantung kepada warna
yang dikehendaki, biasanya tongkol pandan/mengkuang
dicelup selama antara 15 hingga 20 minit.

PROSES MENGANYAM
Proses menganyam dilakukan dalam lima
peringkat dan memakan masa yang agak lama
bergantung kepada kecekapan tukang anyam
dan saiz anyaman
Proses ini perlu dilakukan dengan kemas dan
teliti bagi menghasilkan anyaman yang
menarik dan berkualiti

1. Lagang
Lagang merupakan tulang kepada sesuatu penciptaan dan rupabentuk anyaman. Ukuran
panjang sesuatu tikar bergantung kepada ukuran lagangan yang dibuat. Tiap-tiap satu bilah
pandan/mengkuang dibentuk seperti V di bahagian tengah iaitu tempat sesuatu anyaman
bermula.
2. Anyaman
Melibatkan 3 proses iaitu anyaman kelarai, anyaman biasa dan anyaman sulam. Dimulai dari asas
melagang hingga selesai dan sampai ke bahagian tepi. Ketika ini anyaman tikar dalam bentuk
empat persegi. Untuk mendapatkan berbagai warna dan corak, anyaman jenis sulaman
digunakan.
3. Lepih
Dikenali sebagai anyaman mati pada tepi tikar sebagai mengakhiri kerja anyaman. Boleh juga
dianyam berasingan sebagai tepid an kemudian dijahit pada bahagian yang dikehendaki. Jenisjenis anyaman tepi adalah seperti tepi betul, tepi susut, tepi sepit ketam, tepi gigi yu, tepi pulas
dan tepi tulang belut
4. Sisip
Proses ini memerlukan alat penyisip bagi merenggangkan bahagian anyaman untuk
memudahkan lebihan bilah atau helaian daun yang telah direncungkan(tajamkan) masuk.
Tujuannya untuk menghindar anyaman dari terburai
5. Kerat
Lebihan atau baki anyaman dipotong menggunakan pisau supaya anyaman nampak kemas dan
menarik.

LANGKAH ANYAMAN TIKAR

1. Bilah daun diletakkan bersilang dan bertindih di antara satu
sama lain.
2. Hujung bilah (A2) dilipat keliling
3. Bilah daun baru ditambah (C)
4. Bilah daun baru ditambah (D) dan sebahagiannya bertindih
dengan bilah (A)
5. Bilah (B2) dilipat ke atas melalui sebelah belakang bilah
(C1-C2)
6. Bilah (B1) pula dilipat ke atas
7. Bilah (A1) dilipat ke bawah
8. Bilah (B2) dilipat ke bawah
9. Dua bilah baru ditambah (E dan F)
10. Bilah (C2) dilipat mengelilingi bilah (E)
11. Bilah (A1) dilipat ke atas dan bilah (D1) ke bawah

KELARAI
Semua jenis kelarai berunsurkan alam semula jadi terutama dalam
kalangan masyarakat Melayu, motif tumbuhan menjadi pilihan
utama.
Daripada bentuk bunga, terdapat kelarai bunga atur, berembang,
cengkih dan cengkih beranak, bunga cina, bunga durian, bunga
kundur, bunga pecah lapan, bunga tanjung, bunga telur, dan bunga
rumput.
Unsur-unsur tumbuhan yang lain termasuk akar, pucuk (rebung)
dan tampuk (jantung pisang, manggis, pinang).
Daripada unsur fauna pula, ada motif anggota haiwan, seperti
siput, kepala gajah, mata berkait, tapak anjing dan tapak harimau.
Kelarai dengan bentuk-bentuk bahagian tertentu ikan, serangga
dan unggas. Antaranya ialah anak ikan, belalang cucuk, jari kedidi,
mata ketitir, pusat belanak, siku keluang, sisik kelah dan tulang ikan.
(di sini unsur ini amat jarang diterapkan kerana agak sukar untuk
membentuknya dan memerlukan kemahiran yang tinggi bagi
penganyamnya)

 Di Telok Bakong lebih popular dengan jenis ragi atau kelarai

bentuk bebas, seperti kelarai belah ketupat, kelarai kisar
mengiri, kelarai beras patah dan kelarai madu manis.
Dalam membuat kelarai, perkara utama yang diperhatikan
ialah jumlah mata atau langkah daripada bilah daun yang
digunakan.
Jumlah mata menentukan saiz satu-satu corak. Untuk
menyerlahkan kelarai, bilah-bilah dicelupkan dua warna
yang bertentangan antaranya.
Misalnya, kuning dan hijau, merah dan ungu, atau putih dan
perang.

Kadangkala warna ketiga digunakan sebagai tanah atau

latar belakang corak.
Bilah-bilah daun mengkuang berwarna yang dianyam
tindih-menindih dan berselang-seli ini akan menyerikan
hasil anyaman mengkuang dan pandan.

Kelarai(ragi) Kepala Lalat

Ragi Corak Pelikat

Kelarai bercorak beras patah

TIKAR BERCORAK DENGAN KELARAINYA

(RAGINYA)
Tikar jenis ini dibentangkan dimajlis-majlis
kenduri kendara seperti dianjung dan
ruang ibu rumah untuk tetamu duduk
dibahagian ini. Suasana rumah berwarna
warni dengan corak kelarainya dan
memeriahkan lagi majlis majlis yang
diadakan.

TIKAR BERALAS

Ada unsur tambahan kain merah dijahit di bahagian tepi

Kegunaan tikar beralas(di Mukim Lambor) ini adalah untuk majlis-majlis
kenduri kahwin bagi melapik tempat khas Juru Nikah dan Pengantin
Lelaki sahaja. Ia merupakan jenis-jenis tikar berada di majlis khas
sahaja. Ada juga tikar beralas ini digunakan untuk lapik tempat
sembahyang di rumah-rumah. Tak ketinggalan juga tikar jenis ini
dikhaskan juga untuk melapik jenazah bagi pengiringan ke liang lahat
dan turut di hadiahkan kepada imam yang membaca talkin si mati.

TIKAR RUBAI
Kelihatan bilah-bilah daun mengkuang yang sedikit tebal dan kasar
Kebiasannya saiz tikar jenis ini adalah besar dan memanjang, ia juga digunakan
untuk dibentangkan diruang tamu dan ibu rumah bagi keselesaan tetamu yang
hadir. Tikar rubai juga sesuai untuk dibentangkan juga di laman rumah atau
diluar rumah ketika persandingan pengantin diadakan didepan rumah. Dengan
ketahanan tikar ini kebanyakan orang dahulu menggunakannya untuk
menjemur padi sebelum di tumbuk dengan menggunakan lesung padi.

TIKAR PANDAN
Tikar pandan banyak digunakan untuk lapik tempat sembahyang dan tempat
tidur orang dulu-dulu, ianya lembut dan mudah rosak untuk kegunaan
berlasak ditempat lain.

ANYAMAN BAKUL

BAHAN-BAHAN UNTUK ANYAMAN BAKUL

Rotan Putih sesuai untuk kegunaan kraftangan
Lazimnya berbagai-bagai jenis rotan dijumpai di kilangkilang memproses bahan-bahan rotan. Sebilangan kecil rotan
halus yang sesuai digunakan dalam pelajaran kraftangan . Rotan
putih yang digunakan ialah rotan 2.5cm yang dibelah menjadi
halus.
Pengurusan Rotan
Terdapat 2 jenis rotan putih iaitu rotan putih lembut dan
keras. Untuk melembutkan rotan tersebut, air digunakan dan
bahagikan yang keras dengan yang lembut. Rotan yang keras
dijadikan rotan menegak(longitud) dan yang lembut dijadikan
rotan mendatar(latitud).

ALATAN MENGANYAM ROTAN

1.

Pembaris digunakan untuk mengukur

2.

Gunting - boleh gunakan sebarang gunting

3. Screw driver digunakan untuk membuka

mata anyaman(lubang anyaman) untuk
memasukkan rotan tambahan, menyudahkan
anyaman dan memasangkan pemegang bakul.

LANGKAH-LANGKAH UNTUK MEMULAKAN ANYAMAN BAKUL

UNTUK CARA BERPALANG BAGI ROTAN LONGITUD TUNGGAL

1) 7 batang rotan longitud : 4batang

mendatar bersilang dengan 3 batang menegak.

2)

Sebatang rotan latitud dianyam

3) Selepas kelilingkan dengan 2 bulatan,

rotan longitud di gunting keluar

4) Jadikan 2 batang rotan longitud atau

kumpulan kemudiannya menganyamkannya

5) Selaraskan rotan longitud supaya jarak di

antaranya sama

6)

Anyaman mudah

LANGKAH ANYAMAN BAKUL ROTAN LATITUD PASANGAN CARA

BERPALANG

1) 15 rotan longitud : 8batang bersilang

dengan 7batang rotan

2) Memulakan anyaman dengan sebatang

rotan latitud

3)

Anyamkan

4)

Anyamkan satu pusingan dan teruskan

5) Anyamkan 3bulatan untuk mengikat rotan

longitud

6) Mula pisahkan rotan longitud agar setiap

kumpulan ada 2 batang

7)

Anyaman mudah. Sekali atas, sekali bawah

8) Pada masa yang sama, tarik keluar rotan

longitud bagi setiap kumpulan

9) Selepas selaraskan jarak di antaranya,

maka mulalah menganyam tapaknya.