O PE R A O M N I A D E S I D E R I I E R A S M I

O PE R A O M N I A

DESIDERII ERASMI
ROT E RO D A M I
R E C O G N I TA E T A D N OTAT I O N E C R I T I C A I N S T RVC TA
N OT I S QV E I L LV S T R ATA

ORDINIS QVARTI

TOMVS QVARTVS

BRILL
L E I D E N B O S TO N
2010

Sous le patronage de
LUNION ACADMIQUE INTERNATIONALE
ET DE LACADMIE ROYALE NERLANDAISE DES SCIENCES
ET DES SCIENCES HUMAINES
2010 by KONINKLIJKE BRILL NV, Leiden, The Netherlands.
All rights preserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system,
or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or
otherwise, without the prior permission of the copyright owner.
Library of Congress Catalog Card Number: 71 89942
ISBN: Tomus IV, 4: 978-90-04-18173-1
CONSEIL INTERNATIONAL POUR LDITION DES UVRES
COMPLTES DRASME
Mme M.E.H.N. MOUT, Leyde, Prsident; J.K. MCCONICA, Toronto, Vice-prsident; C.S.M.
RADEMAKER, ss. cc., Bois-le-Duc, Secrtaire-gnral/Trsorier; J. TRAPMAN, La Haye, Secrtaire;
R. BODENMANN, Berne; K.A.E. ENENKEL, Mnster; J.-C. MARGOLIN, Paris-Tours; J.-P. MASSAUT,
Lige; D. SACR, Louvain; P.-G. SCHMIDT, Freiburg i. Br.; H. VREDEVELD, Columbus OH
COMIT DE RDACTION
F. AKKERMAN, Groningue; G.J.M. BARTELINK, Nimgue; J. BLOEMENDAL, La Haye; J. DOMANSKI,
Varsovie; C.J. HEESAKKERS, Leyde; H.J. DE JONGE, Leyde; Mme M.L. VAN POLL-VAN DE LISDONK,
Hellevoetsluis, Secrtaire; J. TRAPMAN, La Haye, Prsident
SECRTARIAT DU CONSEIL
Huygens Instituut
Bote Postale 90754, 2509 LT La Haye, Pays-Bas

This volume has been printed on acid-free paper

Printed in the Netherlands

IN HOC VOLVMINE CONTINENTVR

APOPHTHEGMATVM LIBRI IIV

ed. Tineke L. ter Meer

PREFACE
INTRODUCTION

VII

EPISTOLA NVNCVPATORIA

37

APOPHTHEGMATVM LIBER I

49

APOPHTHEGMATVM LIBER II

151

APOPHTHEGMATVM LIBER III

197

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

285

LIST OF ABBREVIATIONS

373

INDEX NOMINVM

393

PREFACE

This thirty-eighth volume in Erasmus Opera omnia (ASD) is the fourth volume
within ordo IV, that is the ordo of the works pertaining to moral instruction
(moralia continens). The division into ordines each ordo being devoted to a
specific literary or thematic category was laid down by Erasmus himself for the
posthumous publication of his works (see general introduction, ASD I, pp. x,
xviixviii, and C. Reedijk, Tandem bona causa triumphat. Zur Geschichte des
Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam. Vortrge der Aeneas-Silvius-Stiftung an
der Universitt Basel, XVI, Basel/Stuttgart, 1980, p. 12 sqq., 2122).
The present volume (tom. IV, 4) contains the first part (books IIV) of the
Apophthegmata (ed. Tineke L. ter Meer, Leiderdorp). Her edition is a result of a
project funded by the Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO).
In consultation with the Editorial Committee some adaptations in the manuscript (submitted in 2007) have been made by the Secretariat for the Erasmus
edition. The Board wishes to thank Lindy Melman for the correction of the English text.

The Editorial Board and the editor of the present volume are grateful to all
libraries that kindly put books, photostats, microfilms, and bibliographical material at their disposal.

Huygens Instituut
Postbus 90754
2509 LT Den Haag
April 2010

The Editorial Board

Apophthegmatum siue scite dictorum libri sex. Basileae, in officina Frobeniana anno MDXXXI.
Ex. Gemeentebibliotheek Rotterdam

APOPHTEGMATVM
LIBRI IIV

edited by
TINEKE L. TER MEER
Leiderdorp

I N T RO D U C T I O N

1 Creuit sub manibus

On 1 July 1529 Erasmus dedicated his declamation De pueris statim ac liberaliter
instituendis to the thirteen-year-old William, Duke of Cleves, together with
Ambroses Apologia David and De David interpellatione. Konrad Heresbach,
Williams tutor, had asked the great scholar several years before to write something which could be useful to the education of the young duke. In his preface
Erasmus admits that he had not been able to find a subject that matched the
position of the addressee. He stresses that dedicating De pueris to William he
does not discharge his obligation, but proves his desire to do so.1 This means that
some other work, tailored to the status of Heresbachs pupil, would follow. William
of Cleves thanked Erasmus for the dedication of De pueris on 10 November 1529.2
Two months later, on 31 January 1530, Erasmus wrote to Haio Herman that he
would possibly complete a paraphrase of Plutarchs apophthegms, intending at
the same time to emend what has been rendered incorrectly, to explain what is
obscure, to indicate the wit of the dictum, which is not recognized by everyone,
and to point out its usefulness.3 This paraphrase developed into the extensive
collection Apophthegmata dedicated to the same William of Cleves.
Apophthegms can be described as pointed remarks which characterized the person who expressed them. Generally these sayings are evoked by a question from or
remark made by someone else, or by certain circumstances, but apophthegms may
also consist of a saying preceded by nothing else but x used to say.
During the summer of 1530 Erasmus suffered from ill health. When recovering
and trying to resume his studies, he failed to concentrate on the Ecclesiastes siue de
ratione concionandi, actually not published until 1535. Eventually he succeeded in
1

Ep. 2189; ASD I, 2, pp. 2122.

Ep. 2234.
3
Ep. 2261, ll. 4549: Fortassis absoluam paraphrasim in Apophthegmata Plutarchi; simul et
emendaturus quae perperam sunt reddita, et explanaturus quae obscure, et argutiam dicti indicaturus, quam non omnes sentiunt, et vsum commonstraturus.
2

INTRODUCTION

working on the apophthegms. By means of this material, which he typifies as

pleasant and affinitive to his disposition (meo genio cognatum), he tried to
restore his physical and mental vigour.4
On 15 December 1530 Erasmus wrote to Hieronymus Froben about the publication of a collection of apophthegms. Apparently he had brought this up earlier,
as he comes straight to the point: Were talking not only about the Laconian,
but about numerous other ones, not published before. If you print the work in
the same manner as you did De pueris, you will have more than forty quires.
At Christmas I will send you a part of the work, so that you can start. If possible, I would like a large font. For, unless I am very much mistaken, the work will
sell.5 Indeed the first edition of the Apophthegmata is printed in quarto with a
Roman type, 26 lines per page, like De pueris. The eventual number of quires of
the first edition, preliminaries and registers left out, is 84. It appears from the
introduction to book V that at an early stage Erasmus had in mind to compile
only four books: I for my part had decided to confine myself to a selection of a
few [men of fame], whom I mentioned in the previous books.6 Book V starts at
page Ee1vo, which is part of the 51st quire. Although fifty quires accords better
with Erasmus estimation of more than forty, there is still a difference of ten
quires. It is possible that Erasmus, writing to Froben, intended to round off the
collection with the sayings of Philip of Macedon, Alexander the Great and
Antigonus I Monophthalmos (book IV), as the final sentence of book III just
announces the apophthegms of three kings, as a counterpart to the three philosophers who filled the third book. The last saying of Antigonus is found on page
T2vo, halfway through the 42nd quire.
Writing to Germain de Brie on 30 January 1531 Erasmus says that the Apophthegmata are being composed at that time by himself and the compositors simultaneously. You know my method of working. But as I went along it increased so
much that I fully have to concentrate on it.7 A few weeks later he completed the
dedicatory letter addressed to William of Cleves. This letter too shows that the
six books resulted from an unexpected expansion.8 On 11 March Erasmus
informed Matthias Kretz that the book will appear within eight days.9 One week
4

Ep. 2422 (to Germain de Brie, 30 January 1531), ll. 98103; 2442 (to Franciscus Cassander, 6
March 1531), ll. 411; 2443 (to Jacopo Sadoleto, 7 March 1531), ll. 812.
5
Ep. 2412, ll. 815: Non sunt Laconica tantum, sed alia innumera non aedita hactenus. Si excuderis opus ea forma qua excudisti De liberali institutione, erunt quaterniones plus quadraginta.
His feriis nataliciis, mittam operis partem vt possitis incipere. Si fieri posset, cuperem maiusculis.
Nam aut me fallit in totum animus, aut opus erit vendibile.
6
LB IV, 229 B: Equidem statueram aliquot selectis, quos superioribus libris retuli, esse contentus;
sed .
7
Ep. 2422, ll. 102105: Tandem in alio [i.e. other than the Ecclesiastes] quodam argumento coepit
vtcunque recalescere, quod nunc pariter et a me cuditur et a typographis excuditur. Agnoscis
morem meum. Verum hoc ita creuit sub manibus vt in eo totus esse cogar.
8
Epist. nunc. IVI, i.e. the dedicatory letter (in this introduction also referred to as preface) dated
26 February 1531 (Ep. 2431) preceding books IVI, ll. 123126.
9
Ep. 2445, ll. 152153.

INTRODUCTION

later he wrote the letter that accompanied the copy intended for the young
duke.10
The title of the first edition mentions Plutarch as the main source of the collection. It also draws attention to the explanations added to the apophthegms,
which comment on obscure phrases as well as the meaning and wit of the sayings, and frequently their usefulness too, a reminder of the letter to Haio Herman:
Apophthegmatum, siue scite dictorum libri sex, ex optimis quibusque vtriusque linguae
autoribus Plutarcho praesertim excerptorum, cum breui commodaque explicatione, quae
tum lucem addit obscuris, tum dicti sensum argutiamque, nonnunquam et vsum indicat
Opus non minus bonae frugis quam voluptatis allaturum studiosis. Nunc primum
excusum. (A)

A survey of the contents of these six books shows that Plutarch plays an important part indeed. Books III consist of his Apophthegmata Laconica (Mor. 208
A242 D), with a few additions from other sources. Book I consists of sayings of
Spartan kings and other Spartans known by name in alphabetical order. Book II
contains sayings of anonymous Spartans, the Spartan institutions, and sayings of
Spartan women. At the end of the book Erasmus added apophthegms of the
Spartan ephor Chilon, one of the Seven Sages, taken from, among others, Diogenes Laertius.
Book III includes apophthegms of Socrates, Aristippus, and Diogenes the
Cynic, largely based on Diogenes Laertius. Book IV opens with the three
Macedonian kings already mentioned (Philip, Alexander, Antigonus). They are
followed by three Roman counterparts, Augustus, Caesar and Pompey.11
Subsequently the reader is addressed: Now if you do not feel yet surfeited with
this banquet, we will add a few excellent men of the category of orators too.12
Erasmus selected Phocion13, Cicero and Demosthenes. All series of anecdotes in
book IV open with the apophthegms from Plutarchs Regum et imperatorum
apophthegmata (Mor. 172 B208 A), except for the one about Demosthenes, this
orator not being included in Plutarchs collection.
The metaphor of the banquet, also used in the dedicatory letter,14 turns up
again at the beginning of book V. Erasmus says that he intended to compile only
four books, but thinking of the inviting abundance of sayings and the appetite of
his guest he decided to add a fifth course, resuming the order of Plutarchs
apophthegms.15 Book V consists of a paraphrase of the Regum et imperatorum

10

Ep. 2458.
See the passage following Apophth. [1060], ll. 779780, which erroneously mentions Cicero
instead of Pompey.
12
See the passage following Apophth. [1184], ll. 541542.
13
For Phocion considered as an orator see note on ll. 541542 following Apophth. [1184].
14
Epist. nunc. IVI, ll. 128130.
15
LB IV, 229 BC.
11

INTRODUCTION

apophthegmata, except for the persons already dealt with in books I (the Spartans,
Mor. 189 D192 C) and book IV (Philip, Alexander, Antigonus, Phocion,
Pompey, Cicero, Julius Caesar and Augustus, Mor. 177 C181 F, 182 A183 A, 187
E189 B, 203 B208 A). Erasmus added sayings of, among others, Hannibal,
Cato Uticensis, Sulla, Mark Antony, Crassus and Brutus, mainly on the basis of
Plutarchs Vitae.
Book VI is entitled Apophthegmata varie mixta. The first part (less than a third
of the book) consists of sayings of Roman emperors. The second, larger part is a
miscellany. In the introductory passage the reader is requested to consider this
book as the dainties of a dessert. The guest is expected to try some of the food,
not to eat everything that is served. Moreover, if some lighthearted sayings are
served, cheerfulness matches especially the last course of a banquet. This informality also accounts for the lack of order.16
Imprint and colophon of the second edition of the Apophthegmata (1532) do
not specify the date of publication. However, on 17 September 1532 Pierre du
Chastel, who was in Freiburg then, thanked Erasmus for the copy he had
received.17 The title informs the reader about additions throughout the six books
already published and two new books at the end. First of all, however, the title
mentions the consulting of a Greek codex of Diogenes Laertius (see section 2, b):
Apophthegmatum opus cum primis frugiferum, vigilanter ab ipso recognitum autore, e
Graeco codice correctis aliquot locis in quibus interpres Diogenis Laertii fefellerat, locupletatum insuper quum variis per totum accessionibus, tum duobus libris in fine adiectis. (B)

Nearly all the sayings in book VII are taken from Laertius Vitae philosophorum.
Entering on book VIII the reader goes from philosophers to sophists, from horses
to asses,18 as the final book opens with 53 sayings largely taken from Philostratus
Vitae sophistarum. These fill about a fifth part of the book, the rest of which is a
miscellany. At the end Erasmus included seventeen sayings of king Alphonsus V
of Aragon (13961458), which he took from a collection written by Antonio Beccadelli, called Il Panormita (13941471).19
Although the reader had already had his dessert in the form of book VI, Erasmus managed to exploit the metaphor of the banquet again in the additions of
the 1532 edition. Books VIIVIII are preceded by a separate dedicatory letter concerning the theme of satiation.20 Forensic orations were measured by means of
the clepsydra. Philosophers should take the attention span of their audience for a
16

LB IV, 273274.
Ep. 2719, ll. 1315. Castellanus mentions the gift of a libellum elegantissimum. It appears from
Ep. 2720, ll. 4959, that he meant the second edition of the Apophthegmata, despite the diminutive
(see also section 3, p. 23).
18
LB IV, 349350; cf. Adag. 629 (Ab equis ad asinos), ASD II, 2, p. 154.
19
Theodor Verweyen, Apophthegma und Scherzrede. Die Geschichte einer einfachen Gattungsform
und ihrer Entfaltung im 17. Jahrhundert, Bad Homburg v.d. H. [etc., 1970], pp. 9396.
20
Ep. 2711.
17

INTRODUCTION

measure. In the same manner a host should not measure the length of a banquet
by means of a sandglass, but tailor the quantity of food to the appetite of the
guests. Erasmus says that, in this book, he adopted the role of host and assumed
five courses and a dessert would do. However, there was much demand for the
collection. So he adds two more books, which the addressee might call postcoenium, pomenta21, or pidorpsmata. The conuiuator makes his final appearance at the end of the preface of book VIII, where the question is raised whether
a host should praise his own dishes. In the last authorized edition, published in
1535, additions are found only within the eight books:
Apophthegmatum libri octo cum primis frugiferi, denuo vigilanter ab ipso recogniti
autore, non sine lucro nouae accessionis. (C)

After Erasmus wrote to Haio Herman on 31 January 1530 he apparently departed

from the idea of translating and explaining the apophthegms of Plutarch only.
This author, however, remained predominant, as also appears from the preface,
the first part of which is entirely focused on the two collections ascribed to him.
Erasmus points out that, contrary to earlier translators, Francesco Filelfo and Raffaele Regio (see section 2, a), he did not aim at a literal translation.22 He stresses
that he made the apophthegms into a work of his own by expressing more clearly
what the Greek text says, by interlacing the text with particulars that he found in
the works of other authors, by adding numerous sayings not found in the
Plutarchan collections, and by indicating everywhere, as it were in scholia, the
sense of the apophthegm or its use, provided that elucidation is needed, but
briefly, in order not to diverge from the nature of apophthegms.23 Because of
these comments, which apply ancient wisdom to current abuses, Maria Cytowska
characterizes the Apophthegmata as a companion to Christian morality.24
Erasmus included all apophthegms of Plutarch.25 The order, however, is even
more confused than in the original, due to the unexpected growth of the work.26
The reader finds the Apophthegmata Laconica at the beginning of the book,
whereas Plutarchs collections are usually found in the reverse order, the Regum et
imperatorum apophthegmata first. The sayings of Spartans were the starting point
of the collection, which is confirmed by Erasmus remark Non sunt Laconica
tantum in the letter to Froben (see p. 4). As appears from the above survey, the
paraphrase of the Regum et imperatorum apophthegmata was not completed until
book V.
21

Hoven (see Abbreviations) translates both postcoenium and pomentum as dessert, with a reference to this letter, mentioning no other instances.
22
Epist. nunc. IVI, ll. 6166.
23
Epist. nunc. IVI, ll. 117122. Cf. Erika Rummel, Erasmus as a translator of the classics, Toronto
[etc.], 1985, pp. 124125.
24
Maria Cytowska, Apophthegmata drasme de Rotterdam: manuel de morale chrtienne du XVIe
sicle, Eos 61 (1973), pp. 123133.
25
Epist. nunc. IVI, ll. 5960, 114117.
26
Epist. nunc. IVI, ll. 123126.

INTRODUCTION

Plutarchs apophthegms are based on the principle that each person is characterized by his sayings (see section 3). Erasmus adopted this idea and the resulting
order, classifying by person. However, among the apophthegmata varie mixta of
books VI and VIII we find sayings of persons already mentioned in previous
books. Besides, the arrangement of the persons themselves is not clearly defined.
They are not arranged alphabetically (except for the Spartans in book I), nor
chronologically or geographically (except for book V, based on Plutarchs Regum
et imperatorum apophthegmata). The arrangement is not thematic either. Erasmus
says that he compensated for his desultoriness by adding an index, which is reminiscent of a similar remark in the preface to the 1508 Adagia.27 He provided his
collection of apophthegms with an Index sententiarum, i.e. an index consisting
of the marginalia, which typify the dicta or mention the theme with which the
anecdote deals. This is followed (A) or preceded (B, C) by an Index personarum,
i.e. an index of the persons whose sayings are quoted.
Writing to Haio Herman about the apophthegms Erasmus adds the following
remark: At least in this work they will find no heresy.28 These words are in line
with the preface to the translations of Plutarch published in 1525, where Erasmus
commends Plutarch as an author who offers undisputed moral lessons, a haven of
refuge in times of religious controversies.29 Erasmus appreciation of Plutarch is
not connected with a particular period of his life, nor is his interest in apophthegms, many of which he had already quoted in his works long before he published the 1531 collection.30 Nevertheless, it is important to note that there are signs
of increased interest in the genre about 1525. In February 1526 a new edition of the
Adagia (F) was published, enlarged with several references to Plutarchs Apophthegmata Laconica. These references concern adages originating from Plutarch which
Erasmus had taken from Apostolius without indicating their classical source:
Adag.

addition in F:

Plut. Mor. Apophth.

2197 (Compendiaria res improbitas)

ASD II,
5, p. 156, ll. 218222

223 D

[217]

2296 (Quid de pusillis magna prooemia?)

5, p. 238, ll. 706710 224 C

[230]

2317 (Brasidas quidem vir bonus)

5, p. 248, l. 186

219 D

[162]

5, p. 282, ll. 942944 220 F

[183]

2382 (Magnus versator in re pusilla)

31

27
Epist. nunc. IVI, ll. 130131; cf. Ep. 211, ASD II, 1, p. 24, ll. 4850: Ordinis vice (si modo vllus
in his ordo) substituimus indicem, in quo prouerbia, quae veluti consimilis monetae confiniaque
videbantur, in suam quaeque tribum digessimus.
28
Ep. 2261, l. 49: Saltem hic non reperient haeresim.
29
Ep. 1572, ll. 6471; cf. Rummel, Erasmus as a translator of the classics, pp. 7576.
30
Tineke ter Meer, A true mirror of the mind: some observations on the Apophthegmata of Erasmus,
ERSY 23 (2003), pp. 6793 (6980).
31
Cf. ASD II, 5, p. 281, n. ll. 938942: 1526 nach Plutarch umgearbeitet, whrend die Fassung von
1508 ganz auf Apostolius beruhte. Dabei ist Er. die Abhngigkeit des Apostolius von Plutarch offenbar nicht bewusst geworden.

INTRODUCTION

2385 (Pro eleganti medico malus poeta)

5, p. 283, ll. 977978 218 F

2389 (Si caseum haberem, non desiderarem 5, p. 284, ll.

opsonium)

4732

[150]

234 E

[391]

3152 (Malus ianitor)

7, p. 122, ll. 513514

221 F

[200]

3168 (In sola Sparta expedit senescere)

7, p. 128, ll. 621623

235 E

[406]

3190 (Aut minus animi aut plus potentiae) 7, p. 136, ll. 800
80333

218 E

[147]

3214 (Ne vities musicam)

220 C

[175]

7, p. 148, l. 148

Interest in the genre of apophthegm also appears from the Lingua, published
in 1525. Parts of this treatise can be read as clusters of apophthegms illustrating
themes concerning speech. Finally it should be noted that Erasmus added to the
edition of the Colloquia of September 1529 the dialogue Njflion sumpsion
(The sober feast). In this dialogue the host and his nine guests abstain from food
and drink, but treat each other to anecdotes.34 At the end one of the guests concludes: Surely Apicius (a Roman gourmet) couldnt have served a more delightful dish.35
2 Main sources: Plutarch and Diogenes Laertius36
Explaining his method of working in the preface addressed to William of Cleves,
Erasmus hints that his apophthegms are not necessarily a literal translation of a
single text.37 The intent of the collection allowed the author to compose his own
versions of anecdotes provided that the delineation of character was maintained.
As a consequence it is sometimes difficult to establish whether Erasmus rendered
from memory, deliberately composed his own version, or quoted/translated verbatim from an unknown source. In many cases, however, it is possible to trace
back the apophthegm as a whole to its source(s), as Heribert Philips has done in

32
Cf. ASD II, 5, p. 285, n. l. 5: Bevor Er. 1526 das Apophthegma bei Plutarch fand, hatte er das
angebliche Sprichwort des Apostolius fr einen volkstmlichen, nicht antiken Ausspruch gehalten,
as appears from the reading of BE: Videtur et hoc eiusdem cum superiori farinae (this refers to
the final sentence of Adag. 2388: Opinor et hoc a vulgo mutuo sumptum, non ex autoribus).
33
Erasmus reference is incorrect. See note on Apophth. [349].
34
ASD I, 3, pp. 643646.
35
ASD I, 3, p. 646, l. 118: Profecto nec Apitius potuisset discum suauiorem apponere; CWE 40,
p. 928.
36
In the 1535 edition the following Index autorum vnde potissimum collecta sunt apophthegmata
is added to the preliminaries (f. a1vo): Plutarchi apophthegmata, vitae, moralia; Diogenis Laertii
vitae philosophorum; Xenophontis varia opuscula; Athenaei dipnosophistae; M. Tullius; Quintilianus; Plinius senior; Plinius iunior; Titus Liuius; Suetonius; Probus Aemylius; Aelius Spartianus
et caeteri sequentes; Macrobius; Herodotus; Seneca; Philostratus; Valerius Maximus; Ammianus;
Eutropius.
37
Epist. nunc. IVI, l. 119.

10

INTRODUCTION

the notes to his recent German translation.38 Philips does not go into differences
between the classical source and Erasmus version, leaving contemporary editions
and translations aside.39 In this edition I try to explain some particulars of Erasmus paraphrases with the help of those versions which I assume to have been his
direct sources, confining myself to the works from which the major part of books
IIV is taken, Plutarchs collections of apophthegms and Diogenes Laertius Vitae
philosophorum.
a Plutarchs apophthegms
The starting point and main source of Erasmus Apophthegmata is Plutarch.
Books I and II are largely based on the Apophthegmata Laconica (Mor. 208 A242
D); many apophthegms of book IV and most of book V are taken from the
Regum et imperatorum apophthegmata (Mor. 172 B208 A). I will not go into the
question whether these collections are spurious or not.40 Erasmus considered the
Regum et imperatorum apophthegmata to be genuine and supposed that an
unknown person (or persons) composed a separate collection of Laconian apophthegms afterwards, arranging them alphabetically.41
Translating the apophthegms ascribed to Plutarch Erasmus had at his disposal
the editio princeps of the Moralia published by Aldus Manutius in March 1509.42
Erasmus witnessed the coming into being of this edition from 1508 on when he
was a guest of Aldus in Venice, lodging at the house of Andrea Torresani of
Asola, associate and father-in-law of the famous printer. When the printing of
the 1508 edition of the Adagia came to an end (the edition was finished in September 1508), the printing of the Moralia started.43 The text was corrected by the
Cretan scholar Demetrius Ducas.44
In his dedicatory letter Aldus complains: The best things are most difficult to
achieve. I may say this is true for many reasons and especially this one: since I
started to search for Plutarchs Moralia and collect them from anywhere, in order
to print them and make them available to scholars, so many obstacles came in

38
Erasmus, Apophthegmata: Spruchweisheiten, transl. and annot. Heribert Philips, Wrzburg,
2001.
39
See my review in ERSY 24 (2004), pp. 148154.
40
See Konrat Ziegler in RE XXI, 1, 863867; Plutarque, Oeuvres morales, III, Apophtegmes de rois
et de gnraux, Apophtegmes Laconiens, ed. and transl. Franois Fuhrmann, Paris, 1988, pp. 315;
131140.
41
Epist. nunc. IVI, ll. 9296; 106108.
42
Versandliste, no. 208. See Fritz Husner, Die Bibliothek des Erasmus, in: Gedenkschrift zum 400.
Todestage des Erasmus von Rotterdam, Basel, 1936, pp. 228259 (240).
43
Adag. 1001 (Festina lente), ASD II, 3, p. 22, ll. 397398: Plutarchi Vitae, eiusdem Moralia,
quae sub finem operis mei coepta sunt excudi.
44
mile Legrand, Bibliographie hellnique ou description raisonne des ouvrages publis en grec par des
Grecs aux XVe et XVIe sicles, I, Paris, 1885, pp. 9293 (preface by Ducas). On Ducas see D.J.
Geanakoplos, Greek scholars in Venice: studies in the dissemination of Greek learning from Byzantium
to Western Europe, Cambridge, Mass., 1962, pp. 223255.

INTRODUCTION

11

my way, so many troubles, one after another, occurred, that I was often forced to
put off the whole enterprise.45 We can infer from this passage that the editio
princeps of the Moralia is a compilation of several manuscripts, which means that
Aldus did not use a manuscript containing the Planudean corpus, as also appears
from the order of the treatises.46 M. Treu identified the Ambrosianus C 195 inf.
(gr. 881) as one of Aldus sources. In this manuscript, indicated with the siglum J
in recent editions, notes are found, written by Ducas in his own hand.47 As for
the collections of apophthegms, it is uncertain on which sources Aldus and
Ducas drew.48
In Firmin-Didots study Alde Manuce et lhellnisme Venise the following
observation about the editio princeps of the Moralia is found: Dmtrius Doucas de Crte, un des membres de lAcadmie aldine, en fut lditeur, ainsi quil
nous en informe dans sa prface en grec. Alde, dit-il, sest conform aux textes
des excellents manuscrits appartenant au cardinal Bessarion alors Venise. Il
fut aid dans ce travail par rasme qui soccupait de la rvision des textes dans
limprimerie dAlde.49 No references are added. Nevertheless, the statement
that Erasmus was involved with the correction of the text of the Moralia during his stay in Venice is repeated in numerous studies, among which Zieglers
article on Plutarch in RE and Geanakoplos Greek scholars in Venice.50 In 1888,
however, De Nolhac already expressed his doubts, as he could not find anything that justifies the supposition.51 Renouard does not say anything about
Erasmus having a part in the editio princeps of the Moralia, nor does Lowry.52 It
is doubtful too whether the edition benefitted from the manuscripts which
Cardinal Bessarion bequeathed in 1468 to the Venetian Republic. Contrary to
what Firmin-Didot says, the 1509 preliminaries do not mention them. Bessarions library could have provided Aldus with the Planudean corpus, which
would have made the task of editing the Moralia much easier. But it seems that
45

Legrand, Bibliographie hellnique, I, p. 90: Optima quaeque difficillima factu esse [cf. Adag.
1012], cum plurimis aliis, tum vel eo verum dixerim, quod ex quo Plutarchi Moralia coepi studiose
conquirere et colligere undique, ut excusa typis publicarem in manus litteratorum, tot mihi impedimento fuerunt, tot alia ex aliis incommoda acciderunt ut saepe coeptum opus intermittere coactus fuerim.
46
Robert Flacelire, Jean Irigoin, Introduction gnrale, in: Plutarque, Oeuvres morales, I, 1, Paris,
1987, p. CCLXXXVIII.
47
See Geanakoplos, Greek scholars in Venice, pp. 223224, n. 1; M.J.C. Lowry, The world of Aldus
Manutius, Oxford, 1979, pp. 239240; Flacelire, Irigoin, Introduction gnrale, p. CCLXXXIX.
48
Flacelire, Irigoin, Introduction gnrale, p. CCXCI.
49
A. Firmin-Didot, Alde Manuce et lhellnisme Venise, Paris, 1875, p. 317.
50
RE XLIV, 954; Geanakoplos, Greek scholars in Venice, pp. 229, 246, 275; see also for example
Robert Aulotte, Amyot et Plutarque: la tradition des Moralia au XVIe sicle, Genve, 1965, p. 27;
Flacelire, Irigoin, Introduction gnrale, pp. CCLXXXVIICCLXXXVIII, n. 2; ASD IV, 2, p. 105;
Ep. 1341A (to Botzheim), CWE IX, p. 303, n. l. 56. A. Renaudet, rasme et lItalie, Genve, 1954, p.
85, modifies the statement by adding vraisemblablement.
51
P. de Nolhac, rasme en Italie: tude sur un pisode de la renaissance, Paris, 1888, p. 42, n. 5.
52
A.A. Renouard, Annales de limprimerie des Alde, ou histoire des trois Manuce et de leurs ditions,
Paris, 18343, pp. 5556; Lowry, The world of Aldus Manutius, pp. 158159, 239240.

12

INTRODUCTION

Aldus never had access to Bessarions manuscripts, even though they were in
Venice.53
Manuscripts of classical texts edited by Aldus and his collaborators have been
found on which editors and compositors left their notes, finger-marks and
inkblots, among them the Ambrosianus used by Ducas. They shed light on
Aldus source material and his method of work. Aldus often made use of inferior manuscripts and, judged by modern standards, approached his material in
a rather improvisatory manner.54 Erasmus judgement of the Aldine editio princeps of Plutarchs Moralia was unfavourable too. When mentioning his translations of treatises from the Moralia in his letter to Botzheim (1523) he remarks:
There was this one inconvenience, that Aldus printed Plutarchs work from a
copy which was corrupt in many places, nor was there any supply of ancient
copies within my reach.55 He expresses the same criticism in a note on Apophth.
[331] added to the errata of the 1535 edition, which also mentions the opinion of
Janus Lascaris, French ambassador in Venice from 1504 until 1509: As a matter
of fact I added this apophthegm on the basis of Plutarchs collected works in
Greek, as it is not found in Filelfos translation, nor in Regios. I suppose it has
been inserted at random into a manuscript of Plutarch, especially because the
same dictum is attributed a few pages above to Antalcidas. Aldus printed
Plutarchs Moralia using a copy that has been insufficiently corrected, and
therefore Janus Lascaris proposed that the edition would be put off until they
came upon a better copy, but his advice fell on deaf ears.56 Not surprisingly
scholars have noted variant readings and conjectures in the margins of their
copy of the Aldine Moralia, among them Janus Lascaris, Niccol Leonico
Tomeo (14561531), Scipione Fortiguerra, called Carteromachus (14661515),57
and Erasmus.
In 1979 M.H.H. Engels published in De Vrije Fries, a Frisian history and linguistics journal, an article about books from Erasmus collection in the former Provincial Library of Friesland, now part of Tresoar, Frisian Historical and Literary Centre,
at Leeuwarden. Among these is Erasmus copy of the editio princeps of the Moralia

53

Nigel Wilson, The book trade in Venice ca. 14001515, in: Hans-Georg Beck, Manoussos Manoussacas, Agostino Pertusi (eds.), Venezia: centro di mediazione tra oriente e occidente (secoli XVXVI),
II, Firenze, 1977, pp. 381397, esp. 395396, referring to M. Treu, who had the good sense to question the accessibility of Bessarions collection; Lowry, The world of Aldus Manutius, pp. 229232,
244; Martin Sicherl, Griechische Erstausgaben des Aldus Manutius: Druckvorlagen, Stellenwert, kultureller Hintergrund, Paderborn [etc.], 1997, pp. 357358.
54
Lowry, The world of Aldus Manutius, pp. 234249.
55
Allen, Op. ep. I, p. 8, ll. 3133: Hoc vnum erat incommodi, quod Aldus hoc opus excudit secutus exemplar multis locis deprauatum, nec apud nos vetustorum exemplarium erat copia; Ep.
1341A, CWE IX, p. 303, ll. 260263.
56
The Latin text is quoted in Apophth. [331], n.ll. 364366. Strangely enough the apophthegm
occurs in both translations; see the same note on Apophth. [331].
57
Flacelire, Irigoin, Introduction gnrale, p. CCXCVI, n. 2; Marcel Cuvigny, Giannotti, Turnbe,
Amyot: rsultats dune enqute sur quelques ditions annotes des Moralia de Plutarque, Revue
dhistoire des textes 3 (1973), p. 5777.

INTRODUCTION

13

(shelf mark 114 Wsbg.), with handwritten marginalia.58 Glancing through the book,
we find (an abbreviation of) paroima or pfqegma noted down in the margin of
many pages. The notes to the Regum et imperatorum apophthegmata and Apophthegmata Laconica generally intend to correct the Aldine text; see Apophth. [5], [6], [115],
[213], [223], [262], [263], [297], [304], [379], [441], [450], [471], [475], [1219]. Corrections are also found with respect to two apophthegms rendered in book V: LB IV,
229 C, Cyrus Maior: Ald., p. 150: grjpn, Ald.Er.: [g]rupv, LB IV, 254 B, 9, Manius
Curius 9: Ald., p. 169: plin, Ald.Er.: polln. The other marginalia (see Apophth.
[48], [133], [162], [441], [445], [944], only a few more instances in book V) seem to
be of little importance. Some places are marked by signs only (underlining, index,
), see Apophth. [17], [18], [23], [108], [182], [1040]. All notes are quoted in full in
the commentary, except for proper names copied from the text,59 and the signs are
described. It is not certain in all cases whether it was Erasmus who added the signs.
Erasmus notes look incidental rather than the result of thorough study of different manuscripts. Some readings he may have deduced from the translations of
which he made use (see e.g. Apophth. [263], [304], [450], [471]). Notably in four
cases he noted down variant readings which are not mentioned by Nachstdt and
Fuhrmann in their editions of Plutarchs apophthegms (see Apophth. [5], [6],
[262], [304]).60 Nevertheless, it is possible that Erasmus in whatever period after
1509 happened upon readings originating from a manuscript or an annotated
copy of the Aldina. He also modified his translation Quo pacto quis efficiat, vt ex
inimicis capiat vtilitatem (Plut. Mor. 86 B92 F) on the basis of a different copy
as he himself states. This diuersum exemplar has not been identified.61
In 1521 Dirk Martens of Aalst published a separate edition of Plutarchs collections of apophthegms.62 The question whether Erasmus made use of this edition
or not is irrelevant, as it is a reprint of the Aldine text. This appears from the
occurrence in Martens edition of readings characteristic of the Aldina, that is to
say, readings which are not found in (the apparatus criticus of ) the editions of
Nachstdt and Fuhrmann (see e.g. Apophth. [46]: tn Narqakwn, [71]: mn,
[115]: m, [151]: emaxomenoi, [450]: xav).63 The next, Froben, edition of the
collected Moralia was not published until 1542.64
58
M.H.H. Engels, Erasmiana in de Franeker academiebibliotheek, De vrije Fries. Jaarboek uitgegeven door het Fries genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde en de Fryske akademy 59
(1979), pp. 6572. See also id., Erasmiana in the old university library of Franeker, Erasmus in English 12 (1983), pp. 1920; id., Erasmus handexemplaren: vijf Griekse Aldijnen in de Franeker collectie
van de Provinciale Bibliotheek van Friesland te Leeuwarden, Leeuwarden, 19942. I refer to Erasmus
copy with Ald.Er..
59
Unless the reading of a name deserves attention, see Apophth. [231].
60
For the editions of Nachstdt and Fuhrmann see Abbreviations.
61
See Erasmus marginal note: Diuersum nactus exemplar mutaui superiorem interpretationem
(ASD IV, 2, pp. 112113, 173).
62
Nijhoff-Kronenberg, no. 1741.
63
I checked readings from the Apophthegmata Laconica only.
64
I did not see the 1530 Parisian edition of Plutarchs apophthegms printed by Gerard Morrhy
(British Library Catalogue, vol. 191, 659).

14

INTRODUCTION

Interpreting the Aldine text Erasmus consulted the Latin version of the
Italian humanist Francesco Filelfo (13981481), whose translation of the Regum
et imperatorum apophthegmata (1437)65 and Apophthegmata Laconica (1454)66
were printed together in 1471.67 Since the 1480s they were added to editions of
Filelfos Orationes. One of these orations contains the fragment from Euripides
Hecuba which Erasmus mentions in connection with his own version of this
play.68 As Calderini observes, Filelfo inserted dozens of Plutarchan apophthegms into his letters and other works,69 which undoubtedly contributed to
the spread of these anecdotes in the period before Erasmus published his collection.
The other translation available to Erasmus was the one by Raffaele Regio (c.
1440?1520), first printed in Venice in 1508, the year when Erasmus met Regio
at Padua.70 Regio dedicated the Regum et imperatorum apophthegmata to Jan
Lubranski (14561520), bishop of Poznan and councillor to the King of Poland.
As the preface relates, Lubranski wondered at the obscurity of Plutarchs apophthegms which were read to him during the meals at Padua, especially because
they were paucis ante annis translated by none other than Francesco Filelfo,
which means that the translation might have been printed from manuscripts
written in Filelfos own hand, that is to say without the interference of copyists.
Lubranski asked Regio to corrrect the Latin text after collation with a Greek
manuscript. Regio decided to translate the apophthegms anew, as he came
across printers errors as well as misinterpretations due to inaccuracy of the former translator himself.71 In his preface to the Apophthegmata Erasmus admits
that Regio corrected several mistakes of his predecessor, but not without introducing new ones in other passages.72 Writing to Germain de Brie a few weeks
earlier he makes a similar remark. In that context he pays tribute to Filelfo, who
set about the task of translating Plutarchs apophthegms without the help of any
predecessor.73

65
See Francesco Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII ex eius exemplari transumpti, ex
quibus vltimi XXI nouissime reperti fuere, Venetiis, 1502, f. 13vo.
66
The date is found at the end of the translation in Francesco Filelfo, Orationes cum quibusdam
aliis eiusdem operibus, [s.l., s.d.], f. z3ro (Hain *12918; Incunabula in Dutch Libraries 3688). See also
id., Epistolarum familiarium libri XXXVII, f. 88ro; id., Cent-dix lettres grecques, ed. and transl. mile
Legrand, Paris, 1892, pp. 6162, no. 31.
67
For bibliographical details see Filelfo, Cent-dix lettres grecques, pp. 6263. The 1471 edition,
which has no page numbers or signatures, is included in The Printing Revolution in Europe
14551500, unit 10 (microfiche).
68
See ASD I, 1, pp. 195196, 205.
69
A. Calderini, Ricerche intorno alla biblioteca e alla cultura greca di Francesco Filelfo, Studi italiani
di filologia classica 20 (19131914), pp. 204424 (376377). See also below, p. 28.
70
On Erasmus meeting Regio see Epist. nunc. IVI, l. 62; Ep. 1347, ll. 231238.
71
Plutarchus, Opuscula quaedam longe utilissima Raphaele ac Ioanne Regio, Nicolao Saguntino, et
Guarino Veronen. interpretibus, Moguntiae, 1522, p. 5.
72
Epist. nunc. IVI, ll. 6264.
73
Ep. 2422, ll. 6265.

INTRODUCTION

15

As the commentary shows, Erasmus version is considerably influenced by

both Filelfo and Regio.74 Not only their interpretation of the Greek text affected
Erasmus Apophthegmata, but also the readings they found in their manuscripts.
Via the Aldine edition and the translations of Filelfo and Regio readings originating from different manuscripts are assembled in Erasmus version of Plutarchs
apophthegms. Filelfo was the owner of codex Laurentianus LVI, 7.75 This codex
belongs to a group represented by manuscripts G and O in recent editions.76
However, on 26 February 1454 he asked Theodorus Gaza for a copy of another
manuscript of the Apophthegmata Laconica, if possible, as he found the Greek
text corrupt in several places due to the ignorance of the copyist.77 As for Regio,
readings from his translation of the Apophthegmata Laconica have been connected
to manuscripts which do not belong to the Planudean tradition.78
Erasmus occasionally draws attention to the divergence of the manuscripts.
Illustrating the corruptness of the Greek codices with which interpreters are
faced, he observes in his preface that Filelfos translation includes apophthegms
which Regio did not mention and vice versa.79 In four cases a marginal note
points out that the apophthegm does not occur in the Greek text, which implies
that Erasmus rendering is based on the translations; see Apophth. [197], [231]80,
[288], [397]. A similar comment is found in Apophth. [475], ll. 823824. With
respect to another saying (LB IV, 232 E, Parysatis 30) Erasmus noted in the margin: Dissident interpretes, which dissidence probably goes back to their
sources.81 The comment Erasmus added to a saying of Cato Maior shows how he
balanced different readings: Argutius est quod vertit Philelphus, aliud, ut
opinor, exemplar sequutus (LB IV, 261 AB, Cato Maior 19).82
74
In the commentary Filelfos translation is quoted from the edition of his Orationes mentioned
above (n. 66), ff. r4vo z3ro, except where otherwise specified; Regios translation is quoted from
Plutarchus, Opuscula quaedam (see above, n. 71), pp. 3177 (abbreviations Filelfo and Regio
respectively).
75
Calderini, Ricerche intorno alla biblioteca, p. 368.
76
Plutarque, Oeuvres morales, III, ed. and transl. Fuhrmann, pp. 18, 140141.
77
Filelfo, Cent-dix lettres grecques, pp. 6162, no. 31.
78
M. Treu, Zur Ueberlieferung der apophthegmata Laconica, Philologus 47 (1889), pp. 617622.
79
Epist. nunc. IVI, ll. 8284.
80
In this case Erasmus observation is incorrect; see Apophth. [231], n.l. 1693.
81
Plut. Mor. 174 A, Regum et imp. apophth., Parysatis: Parsativ kleue tn basile (basila
v.l.) mllonta met parrjsav (met p. is omitted in some codd.) dialgesqai bussnoiv xrsqai
masin. See Filelfo, f. r6vo: Parysatis iubebat: qui rex apparate quippiam et imperiose dicturus
esset: uerbis grauissimis atque ornatissimis uteretur; Regio, p. 14: Parysatis iubebat eum qui
regem allocuturus esset, byssinis et mollibus uti uerbis. Erasmus version reads: Parysatis
praecipere solet, vt rex palam ac libere loquuturus verbis byssinis vteretur, hoc est magnificis ac
mollibus.
82
Plut. Mor. 199 A, Regum et imp. apophth., Cato Maior 19: Tv d kalv przeiv lege den katalambnein przesi kalav (lgouv kalov v.l., lgoiv kalov proposed emend.), na m tv dzjv
porrwsin. See Filelfo, f. t5vot6ro: Et pulchras actiones pulcherrimis quoque actionibus dicebat
esse occupandas: ne illarum gloria paulatim deflueret; Regio, p. 72: Praeclara item gesta praeclaris
orationibus indigere, ne gloria defraudarentur, censebat. Cf. Louis Lobbes, rasme diteur de Plutarque: les Apophthegmes, Travaux de littrature 14 (2001), pp. 139148 (145146).

16

INTRODUCTION

The commentary in this edition does not offer a continuous analysis of the
readings Erasmus selected from different sources. When the translation is clear in
itself and the corresponding text is similar to the one presented in Fuhrmanns
edition, or can easily be deduced from Fuhrmanns apparatus criticus, no reference has been made to Erasmus sources. In other cases the commentary quotes
the Aldine text and/or the translations by Filelfo and Regio. Sometimes readings
from the Aldina are compared to others, in which context the following abbreviations are used: v.l. = a different reading which is, like the Aldine version, found
in the manuscripts; codd. = a reading which is, contrary to the Aldine version,
found in the manuscripts; emend. = a correction probably unknown to Erasmus,
which renders a modern interpretation of the apophthegm. These indications
(v.l., codd., or emend.) are based on the information supplied by the editions of
Nachstdt and Fuhrmann.
b Diogenes Laertius
The end of book II (Chilo), book III (Socrates, Aristippus, Diogenes the Cynic)
and added in 1532 book VII are largely based on Diogenes Laertius Vitae
philosophorum. Paraphrasing Plutarchs apophthegms Erasmus could easily refer to
the Greek text in Aldus edition of the Moralia. In the case of Diogenes Laertius
he was faced with the fact that there was no printed text, as the editio princeps was
not published until 1533. The Latin translation of Ambrogio Traversari, on the
other hand, which was still considered worthy of revision in the 19th century,83 was
frequently printed from circa 1472 on. Enriching his collection of apophthegms
with sayings of philosophers, Erasmus drew on this translation to a large extent
indeed, as is evident from dozens of places discussed in the commentary. This section deals with the editions of Traversaris Laertius available to Erasmus. It also
touches upon the relation between Erasmus Apophthegmata and the editio princeps
of Diogenes Laertius Vitae philosophorum. Both works were published by Froben
in Basel within a few years. The title page of the 1532 edition of the Apophthegmata
points out that some erroneous interpretations originating from Traversari have
been corrected on the basis of a Greek codex. Notably these corrections coincided
with the preparation of the first edition of Diogenes Laertius.
I will start with Traversaris translation, focusing on the early printing history,
leaving aside other aspects of this work, however interesting.84 Ambrogio Traver83

A revised version was published in Diogenes Laertius, De vitis, dogmatis et apophthegmatis clarorum philosophorum libri decem, ed. H.G. Huebner, II vols., Lipsiae 18281831. According to the
Avis des diteurs in id., De clarorum philosophorum vitis, dogmatibus et apophthegmatibus libri
decem, ed. C.Gabr. Cobet, Parisiis, 1850, the translation should be rewritten again, despite Huebners corrections.
84
See James Hutton, The Greek Anthology in Italy to the year 1800, Ithaca, N.Y., 1935, pp. 8591;
Georg Voigt, Die Wiederbelebung des classischen Alterthums oder das erste Jahrhundert des Humanismus, Berlin, 19604, I, pp. 320322, 354, II, p. 174; C.L. Stinger, Humanism and the church fathers:
Ambrogio Traversari (13861439) and Christian antiquity in the Italian renaissance, Albany, 1977,

INTRODUCTION

17

sari (13861439), who entered the Camaldulensian monastery at Florence at the

age of fourteen and became general of his order in 1431, started to work on his
translation of Diogenes Laertius ca. 1424. In 1433 he presented a copy to Cosimo
de Medici. Traversari consulted several manuscripts, hoping for readings which
could spread light on the text. Especially the epigrams which occur here and
there in the Vitae philosophorum gave him much trouble. Filelfo promised to supply a translation, but he never did. Eventually they were omitted.
Many apographs exist of Traversaris Laertius, among them the one presented
to Cosimo, as well as an autograph.85 The work was printed circa 1472 in Rome,
edited by Francesco Elio Marchese.86 This edition appeared to be less successful
than the one by Benedetto Brugnoli (14271502), which was published only a few
years later, in 1475, by the Venetian printer Nicolaus Jenson.87 Brugnolis edition,
which was often reprinted, also contains translations in verse of the epigrams.
Hutton doubts whether these are Brugnolis and adds a question mark to
his name in the register of quotations and translations of epigrams from the
Greek Anthology at the end of his book.88 In the Adagia Erasmus quotes from
Brugnolis edition the translation of Callimachus epigram included in the life of
Pittacus. He rightly doubts whether the translator was Traversari himself.89
In 1524 a revised edition of Traversaris translation was published in Basel by
Valentinus Curio.90 In this edition new verse-translations are found, which
replaced or supplemented those printed by Jenson. Hutton ascribes them to
Michael Bentinus (c. 14951527), who is mentioned by Curio in his preface as a
collaborator.91 Bentinus corrected the 1520 edition of Erasmus Adagia printed by
Froben.92 So it might have been Bentinus who adopted Erasmus phrase Post
bellum auxilium (Adag. 2517) as the translation of Met tn plemon summaxa
pp. 7177; A. Sottili, Il Laerzio latino e greco e altri autografi di Ambrogio Traversari, in: R. Avesani
a.o. (eds.), Vestigia: Studi in onore di Giuseppe Billanovich, Roma, 1984, II, pp. 699745; D.
Knoepfler, La vie de Mndme drtrie de Diogne Larce: Contribution lhistoire et la critique
du texte des Vies des philosophes, Basel, 1991. See also ASD II, 2, p. 231, n. ll. 4041. I did not see
M. Gigante, Ambrogio Traversari interprete di Diogene Laerzio, in: G.C. Garfagnini (ed.), Ambrogio Traversari nel VI centenario della nascita, Firenze, 1988, pp. 367459.
85
Stinger, Humanism and the church fathers, pp. 73, 7677, 252253 n. 170, 254 n. 175; Sottili, Il
Laerzio latino e greco, pp. 704707.
86
Gesamtkatalog der Wiegendrucke, 8378; Sottili, Il Laerzio latino e greco, p. 701.
87
Gesamtkatalog der Wiegendrucke, 8379. This edition has no page numbers or signatures. Therefore references in the commentary are confined to an abbreviation of the title. On Brugnoli see
Dizionario biografico degli italiani, XIV, 501503.
88
Hutton, The Greek Anthology in Italy, pp. 8788, 449 etc.
89
Diog. Laert. I, 80, cf. Anth. Pal. VII, 89; Adag. 701 (Aequalem tibi vxorem quaere), ASD II, 2,
pp. 230232. In the 1523 edition of the Adagia the observation on the identity of the translator was
deleted (see app. crit. in op. cit., p. 231, l. 40).
90
Frank Hieronymus, En Basilea plei tv Germanav: Griechischer Geist aus Basler Pressen,
Basel, 1992, no. 92. See also http://www.ub.unibas.ch/kadmos/gg, where the preliminary pages
of the works, including the prefaces, are reproduced. On Valentinus Curio see Contemporaries, I,
pp. 371372.
91
Hutton, The Greek Anthology in Italy, pp. 8990.
92
Contemporaries, I, pp. 123124; Ep. 1437, ll. 160165.

18

INTRODUCTION

in Diog. Laert. VI, 50, deviating from Brugnolis edition.93 Erasmus copy of the
Curio edition has been traced by Husner. It was sold in Krakau in 1935.94 According to Heinimann and Kienzle it was in New York in 1948.95
In his preface Curio says that he postponed the publication of Traversaris
translation, because he considered it necessary to consult the Greek text of
Diogenes Laertius. Eventually a Greek codex was available to him thanks to the
generosity of the Bohemian Hebraist Matthus Aurogallus (c. 14901543), professor at the university of Wittenberg since 1521.96 The effect is visible at a glance:
numerous quotations in Greek are added to Traversaris translation which are not
found in Brugnolis edition. On the final preliminary page Curio quotes a complete passage from the life of Plato (Diog. Laert. III, 1011), omitted by Traversari, following the Greek exemplar ad uerbum.97 Nevertheless, despite the consultation of the Greek codex several errors, originating from Traversari, the
copyists or the editors, remained unchanged in Curios edition (see e.g. notes on
Apophth. [751], [875]).
Probably in the same year 1524 the Bohemian scholar Sigismundus Gelenius
(c. 1498early 1554) came to Basel, where he started working for the Froben press.
He remained loyal to this firm during the rest of his life.98 In 1532 he edited the
Hymns of Callimachus.99 As his preface says, the text was available to the officina
Frobeniana thanks to Aurogallus, the same Hebraist who provided Curio with
the Greek codex of Diogenes Laertius. The codex on which Gelenius based his
edition has been identified. It was part of a collection of manuscripts owned by
the Bohemian scholar Bohuslav Hasistejnsky z Lobkovic (c. 14611510).100 After
Bohuslavs death the collection fell to his nephew Zikmund (Sigismundus) z
Lobkovic, rector of the Wittenberg university. Zikmund placed the manuscripts
at the disposal of Aurogallus, professor at the same university. Through the mediation of Aurogallus the manuscripts came to the benefit of other scholars.101
93
ASD II, 6, p. 355, n. l. 152: In der berarbeiteten Ausgabe des Val. Curio (Basel, 1524) ist an
Stelle der richtigen Wiedergabe post bellum societas die ungenaue [?] bersetzung des Er. post
bellum auxilium (l. 158) getreten. Cf. Apophth. [806].
94
Husner, Die Bibliothek des Erasmus, pp. 254255. Husner describes the book as Diogenes Laertius, Basel, Cratander 1524.
95
Adag. 2032 (Panidis suffragium), ASD II, 5, p. 59, n. l. 916.
96
ADB, I, pp. 691692; NDB, I, p. 457; W. Friedensburg, Geschichte der Universitt Wittenberg,
Halle, 1917, pp. 125126.
97
Nos quod habebat exemplar ad uerbum appendimus ne lectorem suspenderet hiatus, et aliquid
deesse merito causaretur.
98
Contemporaries, II, pp. 8485.
99
Griechischer Geist aus Basler Pressen, no. 166.
100
Artur Biedl, Eine griechische Handschrift aus der Sammlung des Bohuslaw v. Lobkowicz, Mitteilungen des Vereines fr Geschichte der Deutschen in Bhmen 71 (1933), pp. 94119, 184; J.-M. Olivier,
M.-A. Mongier du Sorbier, Catalogue des manuscrits grecs de Tchcoslovaquie, Paris, 1983, pp. 155159.
101
Olivier, Mongier du Sorbier, Catalogue des manuscrits grecs, pp. IXXIV (Avant-propos, by P.
Spunar), XIXXXV. When this catalogue was composed, the manuscripts were in the National
Library of the Czech Republic in Prague. In the 1990s the collection was returned to the family.
It is now in the Roudnice Lobkowicz Library, Nelahozeves Castle (see e.g. http://www.b2i.de/
fabian?Nelahozeves).

INTRODUCTION

19

In 1533 Hieronymus Froben and Nicolaus Episcopius published the first edition of Diogenes Laertius De vitis, decretis, et responsis celebrium philosophorum
libri decem.102 As they point out in their preface, the edition is based on a manuscript provided by, again, Aurogallus. This has been identified as the 15th century
codex with the siglum Z, which also belonged to Bohuslav.103 The preface does
not say who prepared the text for the press, but it has been suggested that it was
Gelenius.104 Undoubtedly Gelenius played a part in the connection between
Frobens printing house and the university of Wittenberg, because he was a friend
of his fellow-countryman Aurogallus.105 Also acquainted with Aurogallus was
Ianus Cornarius (c. 15001558), who came to Basel in 1528 and was in touch with
Froben since then. In 1531 Cornarius admonished Aurogallus to publish texts
from the manuscripts collected by Bohuslav. In the following years several of
these manuscripts were exploited in works printed by Froben.106
We found that Curio, in the preface to his edition of Traversaris Laertius,
published in 1524, made mention of a manuscript provided by Matthus Aurogallus. Froben and Episcopius did the same in 1533, printing the Greek text of
Diogenes Laertius. Unless we suppose that two different manuscripts of the Vitae
philosophorum were available to Aurogallus, Curio made use of the same codex Z
on which Froben and Episcopius based the editio princeps.107 Moreover, there is
the intriguing fact that codex Z was at Curios printing office in 1524, the same
year in which Gelenius supposedly came to Basel. Was the manuscript handed to
Curio by Gelenius or through his agency?
Paraphrasing anecdotes from Diogenes Laertius in books II and III of the Apophthegmata, Erasmus made use of the Curio edition of Traversaris translation.
This appears from translation errors which can be traced back to Curio, but are
not found in Brugnolis edition. Erroneous interpretations which correspond, in
A or in all the editions, with Curios version and differ, at the same time, from
Brugnolis are found in e.g. Apophth. [656], [705], [731], [778]. Translation errors
which occurred already in Brugnolis edition and were copied by Curio are found
in e.g. Apophth. [751], [855][856], [875].
It is doubtful whether Erasmus, composing the first edition of the Apophthegmata (A) consulted the Greek text of Diogenes Laertius in any form. I suppose
102

Griechischer Geist aus Basler Pressen, no. 93.

Giuseppina Donzelli, De Diogenis Laertii editione quae princeps vocatur eiusque cum codice
Lobkowiciano (Z) cognatione, Maia 10 (1958), pp. 317323; Olivier, Mongier du Sorbier, Catalogue
des manuscrits grecs, pp. 113120. I leave aside the discussion whether the edition was based on a
copy of Z or the manuscript itself (see Donzelli, op. cit.).
104
Donzelli, De Diogenis Laertii editione, p. 323; Knoepfler, La vie de Mndme drtrie, p. 46. See
also Die Amerbachkorrespondenz IX, 2, ed. A. Hartmann, B.R. Jenny, Basel, 1983, p. 456; Bohuslaus
Hassensteinius a Lobkowicz, Opera poetica, ed. M. Vaculinova, Monachii [etc.], 2006, p. V.
105
Biedl, Eine griechische Handschrift, p. 98, n. 8; Donzelli, De Diogenis Laertii editione, p. 320.
106
Olivier, Mongier du Sorbier, Catalogue des manuscrits grecs, pp. XXIVXXV; Contemporaries, I,
pp. 339340; Friedensburg, Geschichte der Universitt Wittenberg, p. 133.
107
This is also suggested in Griechischer Geist aus Basler Pressen, no. 92, more definite in no. 93.
103

20

INTRODUCTION

he did not. One may object that already in A Greek quotations occur in the
apophthegms of philosophers. This is, however, an invalid counter-argument, as
many of them are taken from Curios edition of Traversaris translation. Curio,
exploiting Aurogallus codex, regularly quotes lines of poetry in Greek and mentions Greek keywords in the margin, especially in case of wordplay. In this
respect the 1524 edition differs from Brugnolis fundamentally. As for Chilo,
Socrates, Aristippus and Diogenes, Brugnoli included only one quotation in
Greek: Hom. Il. 8, 95 in Diog. Laert. VI, 53 (cf. Apophth. [825]). In the following
cases Erasmus Greek quotations in A can be traced back to Curio: [689], [707],
[711], [742], [780], [787], [800], [813], [820], [823], [825], [826], [830], [837],
[842], [846], [874], [875], [890], [893], [895], [896], [897].
Eighteen apophthegms are left which include Greek words not found in
Curios edition: [539], [562], [659], [700], [730], [733], [747], [756], [789], [790],
[794], [797], [801], [819], [825] (see n.l. 663), [899], [903], [906]. In some cases
Erasmus could have drawn on his Adagia,108 or Arsenius.109 Moreover, in these
apophthegms Greek words or passages are found which do not exactly correspond with Diogenes Laertius text. Erasmus may have reconstructed Greek
phrases on the basis of Traversaris translation. The most striking cases are
Apophth. [700], [730] and [747] (see the discussion in the commentary).
As for the 1532 edition of the Apophthegmata (B), on the contrary, there is no
doubt that the Vitae philosophorum were available to Erasmus in Greek. The title
page itself informs us that several passages where Traversaris translation was misleading have been corrected on the basis of a manuscript (see section 1, p. 6).
Corrections are found indeed, e.g. in Apophth. [656] and [700], and several Greek
quotations are added which do not occur in Curios edition.110 The use of a Greek
codex is also noticeable in book VII, added in B, which opens with sayings of
Thales of Milete. According to Erasmus comment three apophthegms of Thales
have been misinterpreted by Traversari, which is supported by quotations from
the Greek text (LB IV, 321 EF, 323 A, C, Thales 2, 9, 17). Despite the consultation of the codex, however, several erroneous interpretations originating from
Traversari himself, copyists or editors recur in books IVI of the new edition of
the Apophthegmata, e.g. in Apophth. [751], [855][856], [875].
Perhaps we can identify the codex Erasmus made use of. The preface of the
editio princeps of Diogenes Laertius is dated 14 March 1533. The second edition of
the Apophthegmata was published the year before, probably in September (see
section 1, p. 6). I assume that during the preparation of the 1532 edition of Erasmus collection (a copy of ) codex Z was already at Frobens printing house.
Therefore it is very likely that this is also the codex to which the title of B refers.

108

Apophth. [539], [562], [756], [790].

Apophth. [659], [733], [797], [903].
110
Apophth. [525], [534], [568], [579], [700], [713], [785], [792], [801] in marg., [806], [808], [828],
[855].
109

INTRODUCTION

21

If so, the manuscript from the collection of Bohuslav z Lobkovic played a part in
at least three publications from the period 15241533: Curios edition of Traversaris translation, the second edition of Erasmus Apophthegmata, and the editio
princeps of Diogenes Laertius.
Erasmus paraphrases of Diogenes Laertius came to the notice of Francesco
Robortello (15161567), who published in his Variorum locorum annotationes
(1543) critical notes on 27 sayings of Diogenes the Cynic from the Apophthegmata.111 The opening line is ominous: Erasmus vir doctissimus, si illius Opera
legas, ita alicubi videtur dormitasse, ut mireris, the conclusion scathing: Desine
delirare, miser Erasme.112 Although Robortello sometimes offers a better interpretation indeed, his comment is in general of little value, because he ignores
Erasmus method of working. He expects each apophthegm to be a verbatim rendering of a passage from Diogenes Laertius, based on a thorough investigation of
a Greek manuscript. He did not ask himself what accounts for Erasmus rendering, with the exception of one apophthegm, where he admits the possibility that
Erasmus based himself on a different reading.113 Robortello does not mention the
translation of Traversari.
The shortcomings of Robortellos Annotationes were noticed by Petrus Nannius (15001557), who devoted chapter VIII of his Miscellanea (1548) to the
defence of Erasmus Apophthegmata. The first part of this chapter consists of a
detailed discussion and, if possible, refutation of Robortellos notes.114 Contrary
to Robortello, the Leuven professor shows a clear understanding of Erasmus
intention and method, without being blind to the errors he came across. He does
not deny that the Italian critic was sometimes right, but he disapproves of the
acerbitas of his tone. Nannius quotes Robortellos annotations almost in full
before discussing them. Sometimes he proves that Erasmus interpretation was
right. In other cases he tries to explain why Erasmus rendered the apophthegm
as he did, or at least to mitigate the criticism. The second part of chapter
VIII, where Nannius corrects Erasmus interpretation of nineteen other apophthegms,115 departs from the same benevolent attitude.

111
Francesco Robortello, Variorum locorum annotationes tam in Graecis, quam Latinis authoribus,
Venetiis, 1543, f. 25vo26vo, 46ro52ro; reprinted in LB VIII, 585592. Robortello comments on
Apophth. [708], [709], [721], [722], [732], [737], [740], [749], [751], [759], [775], [776], [777], [778],
[791], [799], [813], [828], [830], [844], [848], [855], [856], [857], [880], [905], [907a].
112
Cf. Catull. 8, 1.
113
LB VIII, 590 D, cf. Apophth. [856]. Erasmus paraphrase corresponds with Traversaris translation
as well as the edition of Marcovich (see Abbreviations).
114
Petrus Nannius, Summktwn, siue Miscellaneorum decas vna. Louanii, 1548, pp. 214253. Cf.
Amde Polet, Une gloire de lhumanisme belge: Petrus Nannius (15001557), Louvain, 1936, pp.
161163.
115
Nannius, Miscellanea, pp. 253269, concerning Apophth. [16], [66], [76], [97], [116], [118], [123],
[151], [199], [633], [636], [819], [875], [1222], [1272]; LB IV, 231 EF, Cyrus iunior 20; 242 F,
Themistocles 4; 247 F248 B, Alcibiades 8; 245 A, Aristides 3.

22

INTRODUCTION

Although Nannius sometimes puts forward an explanation which does not

suit the apophthegm under discussion, he draws attention to many factors
which shaped Erasmus collection. He expounds that Erasmus did not intend to
translate verbatim only one single passage: As for this work, in some cases
Erasmus is a meticulous translator, in others he freely renders in a paraphrastical manner, in others he is a painstaking commentator.116 Why, Robortello, is
he mistaken? Because he adds more than you found in your Laertius? At which
time ever did he swear obedience to Laertius? Whatever he found anywhere
with respect to the apophthegm in question, in Greek or in Latin authors, he
makes into one. Is this an error, to add impressiveness and learning? He did not
profess himself to be a translator of Laertius text, so that he should have scruples about omissions or additions.117 At the end of his discussion Nannius also
mentions the influence of Traversaris translation. In Apophth. [855][856] Erasmus did not recognize the names of the centaurs, because relying on someone
elses skill he insufficiently took the Greek text into consideration. For in all
respects he adopts the translation of brother Ambrogio For I firmly believe
that Erasmus sometimes did not consult Laertius in Greek and contented himself with someone elses fidelity What wonder, he concerned himself more
with collecting apophthegms than translating them.118 This proves to be an apt
description of Erasmus method of working insofar as Diogenes Laertius is concerned.
Some of the interpretations of Nannius were discussed, in their turn, in the
Emendationum et miscellaneorum libri XX by his friend Paulus Leopardus
(15101567), the first volume of which was published in 1568, the second not
until 1604, when the whole work was included in Gruterus Lampas.119 References to Leopardus are frequently found in the notes added to the Apophthegmata in LB. The tone of his comments is objective. Before presenting his own
interpretation he refers to other scholars who dealt with the same text. Discussing, for instance, Apophth. [118], Leopardus quotes Erasmus first, then amicus noster Petrus Nannius, who proposed an emendation in his Miscellanea,
and finally Regio, whose reading he prefers. In the same way he deals with
116
Nannius, Miscellanea, p. 227: In hoc opere Eras. nunc anxium interpretem, nunc liberum paraphrasten, nunc sedulum commentatorem agit.
117
Nannius, Miscellanea, p. 231232: Quur errat Robertelli? an quia plura addit, quam tuus Laertius habet, quando unquam Erasmus, in uerba Laertii iurauit? Quicquid ubique inuenit, quod ad
praesens Apophthegma spectat, uel in Graecis, uel in Latinis autoribus, in unum congerit, Idne
error, rem ampliorem et instructiorem facere? non est professus, se uerborum Laertii interpretem,
ut illi religio sit, quicquam uel detrahere uel addere.
118
Nannius, Miscellanea, p. 248: quod alieno ingenio fretus parum graeca uerba inspexerit.
Nam per omnia sequitur fratris Ambrosii translationem nam prorsus mihi persuadeo, Erasmum
aliquoties Graecum Laertium non consuluisse, et aliena fide contentum fuisse. Nec mirum,
magis studuit colligere apophthegmata quam interpretari.
119
Paulus Leopardus, Emendationum et miscellaneorum libri XX: in quibus plurima tam in Graecis
quam Latinis auctoribus emendantur, I (books IX), Antverpiae, 1568; Lampas, sive Fax artium
liberalium, hoc est, Thesaurus criticus, ed. Ianus Gruterus, III, Francofurti, 1604, pp. 1408.

23

INTRODUCTION

Apophth. [151]. Again he disagrees with Nannius, quantumvis amico, and follows Regio. In both cases the reading adopted by Leopardus corresponds with
Fuhrmanns edition of Plutarchs apophthegms.120
3 The intention of the Apophthegmata
In Ep. 2442 Erasmus says that apophthegms are affinitive to his disposition (see
above, p. 4). The letter does not explain why, but supposedly collecting brief,
witty texts, which envelop their meaning121, was familiar to the genius of the
author of the Adagia and the Parabolae. When Erasmus in September 1532, having enlarged his collection of apophthegms, started working on a new edition of
the adages, he remarks: We relapsed, so to speak, from the lime-kiln into the
charcoal-burners fire, from apophthegms into proverbs.122 Pierre du Chastel
called the second edition of the Apophthegmata a libellus. Erasmus wonders why
he used the dimunitive: does it express affection? He hopes that this booklet
will give students pleasure and profit, as much as the trouble it gave him. Some
people think that writing apophthegms or proverbs is easy, but writing books and
chiliads is difficult. Here is a distich of mine on this subject:
It is quite easy, I admit, for anyone to write proverbs.
But writing chiliads will cost a lot of trouble.123

Again both genres are connected with each other.

In section ii of the Prolegomena to the Adagia the apophthegm is mentioned as
one of the types of speech from which adages originate. Erasmus quotes in this
context Ov atov atn ok xei, Smon qlei (Plut. Mor. 233 D), which is both

120

Leopardus, Emend. et misc., IX, 7; see Apophth. [118], n.l. 938; [151], n.ll. 139140.
Cf. Epist. nunc. IVI, ll. 180182.
122
Ep. 2709, ll. 13: Nos quasi de calcaria in carbonarium [sic], ab apophthegmatibus ad prouerbia reuoluti sumus. Cf. Adag. 1396 (De calcaria in carbonariam), ASD II, 3, p. 394: Quoties fit,
vt a re proposita ad aliud quippiam longe diuersum digrediamur, de calcaria in carbonariam decurrere dicimur, siue quum ex vno malo in aliud diuersum incidimus. Tertullianus libro De carne
Christi Igitur, inquit, de calcaria, quod dici solet, in carbonariam, a Marcione ad Apellem (cf. CWE
33, p. 420, n. 1: Marcion and Apelles were noted heretics). Otto 295 explains the passage from
Tertullianus as follows: etwa: vom Regen in die Traufe, hier: von einer verkehrten Lehre zu einer
anderen nicht minder verkehrten.
123
Ep. 2720, ll. 4959: Demiror autem quur Apophthegmatum opus octo iustis voluminibus
absolutum libellum appellandum putaris, nisi quod arbitror hoc tibi dictum filikv ka rwtikv
mllon meiwtikv. Vtinam autem ille libellus tantum voluptatis simul et vtilitatis adferat studiosis, quantum mihi sudoris attulit. Sunt quibus facile videtur Apophthegmata aut Prouerbia
scribere, sed libros et Chiliadas scribere difficile est: qua de re accipe distichon nostrum [ASD I, 7,
no. 90]:
121

Perfacile est fateor Prouerbia scribere cuiuis,

At perdifficile est scribere Chiliadas.
Cf. Mart. VII, 85, 34. Defending the Adages against the possible charge of incoherence in Ep. 531
(to Guillaume Bud), ll. 288290, Erasmus also alludes to Martial (XIV, 2, 12).

24

INTRODUCTION

an apophthegm (Apophth. [369]) and a proverb (Adag. 683).124 Naturally the

genre of apophthegm is mentioned in section iv too: Quomodo paroemia differat ab iis, quae videntur illi confinia. Here Adag. 683 figures again, being both
an adage and an apophthegm. However, not every apophthegm is a proverb, as
Erasmus illustrates with sayings of Simonides and Caesar.125 In a similar manner
the proverb is compared to the loidrion (abuse) and the skmma (jest), closely
related to the apophthegm, or rather to be considered as types of apophthegms.126
First a saying is quoted which is a proverb and a loidrion at the same time, followed by two examples of a skmma which does not function as an adage.127
At the end of the passage Erasmus states that certain apophthegms are so
aptly put that they can easily be ranked as adages. He quotes as an example
Mxri bwmn flov em, i.e. Vsque ad aras sum amicus, the answer of Pericles
when a friend asked him to swear falsely on his behalf (Apophth., LB IV, 246 D,
Pericles 17).128 This phrase was enrolled as an adage indeed (Adag. 2110). There
Erasmus explains that, although he did not intend to collect apophthegms, he
made an exception in this case because of the proverbial appearance of the saying
and the currency great authors gave it.129
Erasmus collection of apophthegms has some ground in common with the
Adagia, as several adages originate from apophthegms. Moreover, in the explanations added to the proper proverbs, Erasmus frequently inserted apophthegms
which are somehow related as regards content.130 The dedicatory letter to the
Apophthegmata, however, mentions the adage only once in passing.131
Writing to William of Cleves Erasmus focuses on the didactic aspect of apophthegms, considering them as texts, complete in themselves, to be used for the
instruction of princes. This is in line with Plutarchs dedicatory letter preceding
the Regum et imperatorum apophthegmata. Plutarch points out that the apophthegms he offers Trajan are useful because they help us understand the characters
and principles of leaders, which are better reflected in their words than in their
actions. He had already written his biographies of great men, but they include
their actions, which are often affected by chance, whereas their statements and
spontaneous remarks commenting their deeds, experiences and fortunes enable

124
Adag., Prolegomena ii, ASD II, 1, p. 48, ll. 7781. For other examples of adages originating
from Plutarchs apophthegms see section 1, pp. 89.
125
Adag., Prolegomena iv, ASD II, 1, p. 52, ll. 162167. See Plut. Mor. 644 F, Quaestiones convivales
III, 1 (Simonides; cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 54, ll. 907909; only the dictum itself in Apophth., LB
IV, 339 E, Theophrastus 2) and Apophth. [1130] (Caesar).
126
See Epist. nunc. IVI, ll. 132134.
127
Adag., Prolegomena iv, ASD II, 1, p. 52, ll. 167169. See Apophth. [1239] (et prouerbium et
loidrion); Apophth. [1093] and [1101] (skmma quidem est, at non item adagium).
128
Adag., Prolegomena iv, ASD II, 1, p. 52, ll. 170172; CWE 31, p. 9, ll. 5154.
129
ASD II, 5, p. 112, ll. 181184.
130
See e.g. Apophth. [5], [83].
131
Epist. nunc. IVI, l. 183.

INTRODUCTION

25

us to observe clearly, as in so many mirrors, the thinking of each man.132 In his

Life of Alexander Plutarch expresses the same idea. I do not write history, but
lives, he says, and not especially in the most impressive actions virtue or vice
manifest themselves, but a minor event, a remark or a joke often reveals more of
a persons character than fights in which thousands fall, the greatest battles and
sieges.133 A similar observation on action and speech is found in De Alexandri
fortuna aut virtute: In the second place, let us examine his [sc. Alexanders]
words, for the character and the frame of mind of other kings and rulers too
appear especially from their words.134
The passage in question from Plutarchs letter to Trajan is paraphrased in ll.
3948 of Erasmus preface. The Plutarchan idea of the genre of apophthegm is
also reflected in ll. 5052: Plutarch surpasses all other authors not only in the
choice of subject matter (i.e. the characters of great men in history), but also in
the way he unfolds it (by means of apophthegms). For, apophthegms have a special property, and a quality of their own, that enables them to express briefly,
sharply, humorously and wittily every single persons mind.
Plutarch dedicated his Regum et imperatorum apophthegmata to Trajan, supposing that these sayings, contrary to the Vitae, enable the emperor to learn
about men of fame from the past without loss of time.135 Addressing the young
duke Erasmus too stresses the appropriateness of apophthegms for the instruction
of princes, who are preoccupied with state affairs and cannot spend their time
reading piles of books.136 This theme recurs in the only passage of the preface
where adages are mentioned, comparable to apophthegms because of their compactness and attractiveness.137
Erasmus shows his preference for the apophthegm as an instrument for the
instruction of princes in the very first lines of the preface. He also brings up the
genre in the Institutio principis christiani, selecting books which are suitable to a
ruler. He advises the tutor to present at first the proverbs of Solomon, Ecclesiasticus, and the Book of Wisdom (Sapientia Salomonis), next the Gospels, thirdly
the Apophthegms of Plutarch and then his Moralia; for you can find nothing
sounder than these, and I would prefer his Lives to be prescribed rather than
those of anyone else.138
Erasmus published his Institutio in 1516. Probably in 1519 Guillaume Bud
offered Francis I a work in manuscript containing first several quotations from
Ecclesiastes and Proverbs and then (by far the largest part) a collection of
132

Plut. Mor. 172 CD.

Plut. Alex. 1, 2; cf. Verweyen, Apophthegma und Scherzrede, p. 81; Plutarque, Oeuvres morales, III,
ed. and transl. Fuhrmann, p. 6; Clive Skidmore, Practical ethics for Roman gentlemen: The work of
Valerius Maximus, Exeter, 1996, pp. 3738.
134
Plut. Mor. 330 E, De Alexandri fortuna aut virtute I, 9.
135
Plut. Mor. 172 DE.
136
Epist. nunc. IVI, ll. 1127.
137
Epist. nunc. IVI, ll. 183185.
138
CWE 27, pp. 250251; ASD IV, 1, p. 180, ll. 431445.
133

26

INTRODUCTION

anecdotes, mostly taken from the apophthegms of Plutarch. Bud did not translate, but paraphrased and extensively commented on the text, so that the brevitas
of the apophthegm is lost. The manuscript offered to Francis I is the only authorized source. Bud apparently did not want to publish it, undoubtedly because it
was written in French. Only in 1547, after his death, the text was printed three
times with many changes. The work is usually referred to as Institution du
Prince.139 There is no indication that Erasmus knew this text, but, hypothetically
speaking, he could have heard about one of the manuscript copies.140
Bud modestly offers his gift to the French king, referring to the opening lines
of Plutarchs letter to Trajan about the Persian king Artaxerxes, who considered it
kinglike to accept small presents with pleasure, no less than to give great ones, and
the anecdote about the Corinthians, who offered Alexander the Great the status of
citizen.141 There was no need for Erasmus to pretend modesty. He knew that his gift
was welcome and would find receptive ground. William of Cleves (15161592) grew
up in an environment well-disposed towards Erasmus. On 1 September 1523 Konrad Heresbach was appointed as tutor to William on the recommendation of Erasmus; a few months later Johann von Vlatten was named councillor to John III,
Williamss father. Both men were friends of Erasmus. Especially through Vlatten
Erasmian ideas on church reform found their way to the ducal court.142
Erasmus adapted his preface to the Apophthegmata to the position of the addressee,
presenting his collection as a Frstenspiegel, in the same manner as Plutarch did
when dedicating his Regum et imperatorum apophthegmata to Trajan. Despite the
frequent occurrence of apophthegms in other treatises of the Moralia, the letter
to Trajan does not go into the effect of these anecdotes when used in discourses.
Nor does Erasmus letter, except for a passage in defence of humorous sayings
(ll. 198201). Moreover, the Apophthegmata are included in volume IV of Erasmus
Opera omnia (BAS, LB), complectens quae ad morum institutionem pertinent,
not in volume I, containing quae ad institutionem literarum spectant.

139
Louis Delaruelle, Guillaume Bud: Les origines, les dbuts, les ides matresses, Paris, 1907, pp.
199220; Aulotte, Amyot et Plutarque, pp. 7980; Claude Bontems, Lon-Pierre Raybaud, JeanPierre Brancourt, Le prince dans la France des XVIe et XVIIe sicle, Paris, 1965, pp. 1143 (the text of
the manuscript on pp. 77139).
140
Delaruelle, Guillaume Bud, pp. 232233.
141
Bontems a.o., Le prince dans la France des XVIe et XVIIe sicle, pp. 7778. Cf. Plut. Mor. 172 B;
Apophth. [1028].
142
Anton Gail, Johann von Vlatten und der Einfluss des Erasmus von Rotterdam auf die Kirchenpolitik der vereinigten Herzogtmer, Dsseldorfer Jahrbuch 45 (1951), pp. 1109; John Patrick Dolan,
The influence of Erasmus, Witzel and Cassander in the church ordinances and reform proposals of the
united duchies of Cleves during the middle decades of the 16th century, Mnster, 1957; August Franzen,
Das Schicksal des Erasmianismus am Niederrhein im 16. Jahrhundert: Wende und Ausklang der erasmischen Reformbewegung im Reformationszeitalter, Historisches Jahrbuch 83 (1964), pp. 84112; JeanClaude Margolin, La politique culturelle de Guillaume, duc de Clves, in: Franco Simone (ed.), Culture et politique en France lpoque de lhumanisme et de la Renaissance, Torino, 1974, pp. 293324.
See also the articles on John III and William V of Cleves in Contemporaries I, pp. 315317.

INTRODUCTION

27

Filelfo, on the contrary, dedicating his translation of Plutarchs Regum et imperatorum apophthegmata to Filippo Maria Visconti (13921447), duke of Milan,
mentions expressly the capability of apophthegms to enrich a discourse:
By these [sc. Plutarchs apophthegms] I was extremely delighted, not only because they
presented railleries suitable to a free man and the most pleasant witticisms, but also
because they apparently would provide and offer a really amazing as well as copious and
varied impressiveness of thought which can be used to enrich and embellish each
discourse. For there is nothing, so to speak, in human life said or done in an artful,
cunning, decent, restrained, noble, steadfast, kind, generous, blameless, honest, friendly
manner, in short nothing splendidly, nothing wisely, nothing with virtue and merit said
or done, which cannot capture an example from these. This is, however, not the right
moment to say how much splendour and dignity the persuasiveness of examples usually
adds to each discourse as well as each manner of life, especially since this is evident and
obvious to anyone.143

In his preface to the Apophthegmata Laconica (1454), addressed to Pope Nicholas

V, Filelfo points out:
Certainly it [the dedicated work] is of small dimensions if you judge from its size, and
yet it is excellent and useful for scholars, especially for those interested in eloquence. For
it is impossible that a discourse stuffed with witty thoughts and impressive as well as
attractive examples like these, does not please everybody.144

When Albrecht von Eyb included a selection from Plutarchs apophthegms,

translated by Filelfo, in his Margarita poetica (1472), he adopted the latters views
on the usefulness of apophthegms, quoting verbatim from the preface to the
Regum et imperatorum apophthegmata. After Filelfos phrase ad omnem orationem augendam atque exornandam Eyb inserted: ad haec enim totus nostri
operis progressus intendit (for this is what our work unremittingly aims at).145
Although the dedicatory letter to William of Cleves did not focus on the use
of apophthegms as a component of other texts, Erasmus, no less than Filelfo and
Eyb, was familiar with it, as appears from numerous pages of his works. He
143

Filelfo, f. r4vor5ro (text between brackets is from the 1471 edition): Sum his quidem [iis equidem] mirifice delectatus: non modo quod dicacitates liber[o] dignas homine suauissimosque sales
prae se ferrent: uerumetiam quoniam mirabilem quandam et uberem ac uariam grauitatem sententiarum ad omnem orationem augendam atque exornandam adhibitura porrecturaque uidebantur.
Nihil est enim: ut ita dixerim: humanis in actionibus uafre: callide: pudice: continenter: generose:
constanter: benigne: liberaliter: innocenter: integre: amice: nihil denique magnifice: nihil sapienter: nihil cum uirtute et laude dictum factumue quod non inde exemplum uenari queat. Quantum
uero et decoris et dignitatis ad omnem et orationem et uitae cultum afferre soleat exemplorum uis:
non est dicendi locus: praesertim cum pate[a]t id quidem et in promptu est omnibus.
144
Filelfo, f. u4ro: Rem sane non admodum magnam si uolumen ipsum consideretur: pulchram
tamen et uiris doctis in primisque eloquentiae studiosis non inutilem. Oratio enim quae huiusmodi
sententiarum argutia exemplorumque grauitate ac lepore referta fuerit: non potest omnibus non
placere.
145
Albrecht von Eyb, Margarita poetica, [Venice], 1493 (Gesamtkatalog der Wiegendrucke 9536),
f. 117ro119ro. Cf. Ann Moss, Printed commonplace-books and the structuring of renaissance thought,
Oxford, 1996, p. 71.

28

INTRODUCTION

indeed stuffed his treatise Lingua with apophthegms, using them to illustrate
themes related to speech, e.g. selecting the right moment to speak, keeping
secrets, or remaining unperturbed in case of calumny.146 Erasmus applies in the
Lingua the precepts he gave in De copia verborum ac rerum, the second part of
which (De rerum copia) includes an extensive discussion of examples.147
As already mentioned above (p. 14), Filelfo himself made frequent use of
apophthegms in his works. We find dozens of them woven into his letters to
enrich and embellish the argument. They may form clusters illustrating the
same theme. When Francesco Sforza, for example, is admonished in 1438 to
refrain from violence against Filelfos native town Tolentino, apophthegms of
Philip of Macedon, Alcamenes and Aristo are used.148 Louis XI, king of France,
on the contrary, is urged to take up arms against the Turks through the ambitio
of Alexander the Great and Julius Caesar.149 Addressing Ercole dEste, duke of
Ferrara, Filelfo quotes an apophthegm of Demetrius of Phaleron on the usefulness of books (see below). This is followed by the advice to take pleasure in the
companionship of those who excel in learning, wisdom and refined manners,
which is endorsed by sayings of Agesilaus and Philip.150
In these letters to princes, which might be read as discourses, Filelfo generally
relates the anecdotes in full, following Plutarch or his own translation closely. The
apophthegm of Demetrius of Phaleron, for example, is rendered by him as follows:
[the advice] of Demetrius of Phaleron to king Ptolemaeus, who was exhorted to provide himself with many books about kingship and government and to read them through,
so that he may find in these by reading what friends do not dare to bring to the attention of kings in person.151

Erasmus preferred a more concise version in the Institutio principis christiani

(1516): Demetrius of Phaleron shrewdly recommends the prince to read books,
because very often he may learn from these what his friends do not dare to bring
146

Lingua, ASD IV, 1A, pp. 6062, ll. 136188; pp. 6268, ll. 197396; pp. 162168, ll. 534715.
De copia, ASD I, 6, p. 232, ll. 839840: Plurimum autem valet ad probationem, atque adeo ad
copiam, exemplorum vis, quae Graeci paradegmata vocant. The discussion of examples is part of
the section on the twelfth method of enriching, namely which is taken ex accumulatione copiosa
probationum et argumentorum, quas Graeci psteiv appellant (p. 230, ll. 802803). For the
apophthegm see pp. 248250. See also De conscr. ep., ASD I, 2, p. 338.
148
Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII, f. 16rovo, dated 6 October 1438, including Plut.
Mor. 177 CD, Philippus 4; 178 A, id. 11; 177 C, id. 1; 178 B, id. 16; 216 E, Alcamenes 1; 218 A,
Aristo 1 (cf. Apophth. [931], [938], [943], [111], [134]; Philippus 1 is not included).
149
Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII, f. 122ro, dated 19 October 1461, including Plut.
Mor. 179 D, Alexander 1; 466 D; 206 B, Caesar 4 (cf. Apophth. [964], [1021], [1131]).
150
Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII, f. 235vo236ro, dated 6 September 1471, including
Plut. Mor. 189 D, Demetrius Phalereus; 212 B, Agesilaus 50; 178 EF, Philippus 23 (cf. Apophth., LB
IV, 250 B, Demetrius 34, [49], [950]). Filelfos rendering of the saying of Agesilaus contains a misinterpretation which also occurs in the translation of 1454 (Filelfo, f. u6vou7ro).
151
Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII, f. 235vo: [praeceptum] Demetrii Phalerei ad
Ptolemaeum regem: quem hortabatur: ut multos sibi libros, qui de regno: atque imperio, essent
scripti, compararet, eosque perlegeret: quo in iis ea legendo inueniret, quae amici admonere ipsos
reges non audent.
147

INTRODUCTION

29

to his attention.152 Despite the brevity, the meaning is clear also to readers who
were not acquainted with the apophthegm.
Inserting apophthegms into letters, however, authors sometimes allow themselves to allude only to (parts of ) the story, which the addressee is supposed to
recognize. This may involve obscuritas, which is, however, in no genre more permissible than in letter-writing, as Erasmus points out in De conscribendis epistolis.153 An example of using apophthegms in this manner is found in the letter
from Demetrius Ducas referred to in the commentary on Apophth. [127] (see n.ll.
994995). The following illustrations are taken from Erasmus correspondence.
Being praised by Erasmus, Andrea Ammonio says: In this respect I am luckier
than Alexander the Great and do not envy Achilles at all, alluding to the anecdote rendered in Apophth. [1013].154 Writing to Nicolaus Olahus in December
1531, Erasmus says that if Olahus has any reason to do him a favour in return,
there is only one thing he can request from him: that he persists in being Olahus.
For that name covers all the duties of friendship at one go; in the same way as
he (ille) thought that the single adverb kingly included everything.155 Erasmus
supposed that Olahus would see the allusion to the anecdote about Alexander the
Great and the Indian king Porus (see Apophth. [994]). This anecdote actually
deals with the qualities of kings, such as justice, leniency, and generosity, which
Porus supposed, or wished to be characteristic of Alexander. Erasmus substituted
friend for king, Olahus being all a friend should be. Especially this interaction
between apophthegm and context shows the authors ingenuity and makes the
reference attractive, creating a pleasant conversational tone.
Notable is the inaccuracy which is found in passages alluding to apophthegms
with respect to the persons figuring in them. Aeschines becomes Phaedo in Ep.
2352 (see Apophth. [591]), a saying of Socrates is ascribed to Euripides in Ep. 1587
(see Apophth. [566]), Socrates is confused with Phocion in the Lingua and in Ep.
1233 (see Apophth. [593]). This carelessness as regards proper names was apparently accepted as general practice and not considered a lack of knowledge. On
the contrary, it showed that the author quoted from memory and drew from his
stock-in-trade without consulting books.
The moral aspect of the genre of apophthegm, represented by Erasmus letter to
William of Cleves, and the rhetorical aspect, represented by the prefaces to
152

ASD IV, 1, p. 179, ll. 413414: Ac prudenter quidem Demetrius Phalereus ad euoluendos libros
inuitat, quod saepenumero, quae non ausint admonere principis amici, ex his cognoscat; CWE 27,
p. 250. A paraphrase of the same apophthegm is found in Panegyr. ad Philipp. (1504), ASD IV, 1,
p. 60, ll. 8286.
153
ASD I, 2, p. 221, ll. 1522.
154
Ep. 236, ll. 2224: quod Erasmum nactus sum laudatorem. Qua in re Alexandro Magno
fortunatiorem me arbitror, et Achilli ne tantillum quidem inuideo.
155
Ep. 2582, ll. 1721: Quod si quid egregium de te meritus essem in praesencia, nihil aliud ab<s>
te possim petere, nisi vt pergas Olaus esse. Hoc enim nomen omnia amiciciae officia semel complectitur; quemadmodum ille vno aduerbio regaliter putabat omnia contineri. I owe this example to a reference in Adag. 4010 (Basilica facinora), ASD II, 8, p. 275, n. ll. 9193.

30

INTRODUCTION

Filelfos translations, converge, so to speak, on the marginal notes added to the

apophthegms in ABAS. Apart from references to parallel versions on previous
pages, the marginalia mention in short the characteristics of the person reflected
in the saying, or the theme the saying is related to. The marginal notes are often
closely connected to the comment Erasmus added to the apophthegm. This also
appears from passages in which Erasmus expresses his doubt which attribute prevails, e.g. Hoc dictum salsiusne sit an fortius, nondum statui (Apophth. [408],
ll. 327328; in margine: Fortiter).156
Luther considered these marginalia worth reading, as appears from the notes he
wrote down in his copy of the 1541 edition of the Apophthegmata printed by
Gryphius at Lyons.157 This exemplar belonged to the Stolberg Library at
Wernigerode in Germany. In August 1946 the Stolberg collection was transported
to Moscow.158 I did not succeed in tracing the book. It was, however, available to
the prominent Luther scholar Gustav Kawerau, who quotes the critical remarks in
an article published in 1889.159 Luther does not go into philological details, but
comments on the contents of the apophthegms and the religious and moral aspects
of Erasmus explanations. As Kawerau observes, es sind meist Glossen eines nicht
wohlwollenden, mit Argwohn gegen den Autor Kritik benden Lesers.160 The
marginalia were not excepted from criticism, as they reflect Erasmus interpretation
of each apophthegm. Erasmus added in the margin next to Apophth. [499] the
adverb Fortiter. Luther replies: Etiam Lacaenae sunt impudicae et homicidae.
Has tu excusas titulo fortitudinis. The marginal note which accompanies
Apophth. [1296] reads Callide in the Basel editions, Candide in the 1541 edition. Luther replaces this inadequate adverb with sapienter or ingeniose.
The marginal notes added to the apophthegms functioned at the same time as
headings useful for readers looking for, or collecting illustrative examples concerning certain subjects.161 Erasmus did not arrange the apophthegms systematically.
156

Similar considerations in [26], [162], [256], [298], [970], [993], [1186].

BB E 331.
158
Die Trophenkommissionen der Roten Armee: Eine Dokumentensammlung zur Verschleppung von
Bchern aus deutschen Bibliotheken, ed. Klaus-Dieter Lehmann and Ingo Kolasa, Frankfurt am
Main, 1996 (Zeitschrift fr Bibliothekswesen und Bibliographie, Sonderheft 64), pp. 139, 144, 160,
185, 200. See also the website of the M.I. Rudomino All-Russia State Library for Foreign Literature
(VGBIL), http://www.libfl.ru. A bibliography on the subject is published since 1997 by Peter
Bruhn.
159
Gustav Kawerau, Luthers Randglossen zu einer Schrift des Erasmus, Zeitschrift fr kirchliche Wissenschaft und kirchliches Leben 10 (1889), pp. 599604; cf. Preserved Smith, Erasmus. A study of
his life, ideals and place in history, New York, London, 1923, pp. 408409. Kawerau left out a few
notes of little importance (nur Inhaltsangaben oder ein besonderes Stichwort notirenden Glossen,
p. 603). On Kawerau see NDB XI, p. 378.
160
Kawerau, Luthers Randglossen, pp. 603604.
161
Moss, Printed commonplace-books, p. 186: What they [Parab., Apophth.] did not provide were
headings for grouping the quotations, which Erasmus arranged according to the authors from which
the similitudes were taken and the person to whom each apophthegm was attributed. Thematic
ordering he left to his readers, thereby impelling them to start by browsing through the riches on
offer. Erasmuss deliberate refusal to classify does not make for easy retrieval and convenient use.
This passage seems to overlook the marginalia and Index sententiarum of the Apophthegmata.
157

31

INTRODUCTION

As already discussed, this lack of order is compensated for with an Index sententiarum, as in the case of the Adagia (see p. 8). The index to the Adagia as well as
(the index to) the marginalia added to the Apophthegmata must be viewed in the
context of the section Ratio colligendi exempla of De copia.162 The arrangement
of the headings in the index to the 1508 Adagia is based on the content. The
Index sententiarum attached to the Apophthegmata is arranged alphabetically. In
De copia Erasmus mentions both possibilities.163 As early as 1534 a selection of
apophthegms taken from Erasmus collection inque communes locos redacta
was published by Antonius Corvinus (see below).
4 Readers, compilers, translators: a brief outline
Erasmus collection found many readers, as he expected.164 In the dedicatory letter to books VIIVIII, first published in the 1532 edition, he puts forward the
sales success as an excuse for having enlarged the collection.165 The first edition
(1531: A) was reprinted in Venice, Paris and Lyons before the end of the year.166
The second Froben edition (1532: B) too attracted several printers. The third edition (1535: C) was followed by forty-seven reprints before the end of the century,
other Basel editions (among which 15381539: D, 1540: BAS) included. Three
reprints date from the first decade of the seventeenth century, followed by two
editions published in the Netherlands (The Hague 1641, Amsterdam 1671). The
only eighteenth century reprint of the collection is found in vol. IV of the Leiden edition of the Opera omnia (LB).
The book evidently reached the young reading public Erasmus had in mind.
In 1531 the apophthegms were read to the thirteen-year-old John of Denmark, the
son of Christan II and Isabella of Austria.167 As Erasmus intended, the collection
was beneficial to the education not only of princes, but also of other adolescentuli.168 In 1534 Antonius Corvinus (15011553) rearranged apophthegms gathered
from Erasmus collection in commodum iuuentutis.169 In 1535 the Apophthegmata are included in an enumeration of books by Erasmus recommended by

162
De copia, ASD I, 6, pp. 258269. Cf. Jacques Chomarat, Grammaire et rhtorique chez rasme,
Paris, 1981, I, p. 515; II, pp. 752757; Moss, Printed commonplace-books, pp. 109113.
163
De copia, ASD I, 6, p. 258, ll. 521523; p. 259, l. 543.
164
See Ep. 2412 (to Froben), ll. 1415, quoted above, p. 4.
165
Erasmus says that his readers might be satiated after consuming books IVI. Verum simulatque
prodiit opus, tanta auiditate distractum est vt protinus a typographo coeperit efflagitari denuo
Itaque prioribus sex libris recognitis et auctis, adiecimus duos (Ep. 2711, ll. 3035).
166
The editions referred to in this paragraph are described in BB E 317376.
167
Ep. 2570 (from Jakob Jespersen, 19 November 1531), ll. 3839. For John of Denmark see Contemporaries II, pp. 239240.
168
Epist. nunc. IVI, ll. 6769, 261263.
169
BB E 377; Moss, Printed commonplace-books, p. 187, n. 3. For Antonius Corvinus see Contemporaries I, pp. 347348. Two other selections, both school books, were published in 1673 and 1864
(BB E 378379).

32

INTRODUCTION

Italian teachers.170 T.W. Baldwin found ample evidence of school use of the collection in sixteenth century England.171
Corvinus selection was of a modest size. About two decades later Conradus
Lycosthenes (15181561) exploited Erasmus work on a much larger scale. Like
Corvinus he rearranged the apophthegms under commonplace-headings.172 Via
Lycosthenes Erasmus apophthegms found their way to the compilations of Josephus Langius (15701615), who quotes apophthegms as well as other types of
texts, arranged under commonplace-headings.173 Not only the apophthegms
themselves were culled by compilers. In the 1540s Petrus Lagnerius published a
collection of sententiae gathered from Cicero, which became widespread.
Enlarged editions of this collection include passages which aim at moral instruction taken from the comments Erasmus added to the apophthegms.174
Curiously enough Heinrich von Eppendorff, Erasmus enemy since the rift
with Hutten, was the first to translate the Apophthegmata into the vernacular. His
Plutarchi von Cheronea unnd anderer Kurtz weise und hfliche Sprch were
printed in Strasbourg in 1534, before the third Froben edition was published.175
Notably, Erasmus is not mentioned on the title-page. The 1544 reprint ascribes
only the comments which follow the proper apophthegms to their real author.176
According to Graesse, however, the whole work is a translation of Erasmus collection.177 This is confirmed by Eppendorff s translation of Apophth. [77], quoted
by Aulotte, which contains a detail added to Plutarchs text by Erasmus.178
Recently Erasmus collection has been translated into German by Heribert
Philips.179
170

Ep. 3002 (from Giovanni Angelo Odoni, [c. March] 1535), ll. 625629.
T.W. Baldwin, William Shaksperes small Latine and lesse Greeke, 2 vols., Urbana, 1944 (see the
index in vol. 2). An excerpt of book I of Erasmus Apophthegmata, dated 1660, is found in a notebook of a Dutch schoolboy; see A. Frank-van Westrienen, Het schoolschrift van Pieter Teding van
Berkhout: Vergezicht op het gymnasiaal onderwijs in de zeventiende-eeuwse Nederlanden, Hilversum,
2007, pp. 106128.
172
BB E 326 (pp. 438440); Moss, Printed commonplace-books, p. 187, n. 3. Lycosthenes collection
was first printed in 1555.
173
BB E 326 (pp. 440442); Moss, Printed commonplace-books, pp. 205207. For other compilations containing apophthegms from Erasmus collection see BB E 326 (pp. 442443); Parab., ASD
I, 5, introduction by J.-C. Margolin, p. 44.
174
BB E 317 (pp. 432433), with examples; Baldwin, William Shaksperes small Latine and lesse
Greeke, I, pp. 699702; Moss, Printed commonplace-books, pp. 167169.
175
Aulotte, Amyot et Plutarque, p. 42; Erasmus, Apophthegmata, transl. and annot. Philips, p. 15. Cf.
Fr. Ritter, Rpertoire bibliographique des livres du XVIe sicle qui se trouvent la Bibliothque
Nationale et Universitaire de Strasbourg, III, Strasbourg, 1945, pp. 12121213, no. 1894. Not in BB.
Contemporaries I, p. 440, mentions Eppendorff s Kurtz weise und hfliche Sprch, but does not identify the work as a translation of Erasmus.
176
Ritter, Rpertoire bibliographique, III, pp. 12141215, no. 1897: Syttliche Hoff Sprch der alten
Knigen, Frsten, Herren und Weiszen Philosophen. Mit vorgonden yedes Spruchs Summarischem
ynnhalt Henrichs von Eppendorffs, und daruff etlicher kurtzer uszleg Erasmi Roterodami.
177
J.G.Th. Graesse, Trsor de livres rares et prcieux ou nouveau dictionnaire bibliographique, V,
Dresde [etc.], 1864, p. 365.
178
Aulotte, Amyot et Plutarque, p. 42.
179
See above, n. 38.
171

33

INTRODUCTION

After Erasmus death the Apophthegmata were translated into other languages
too, mostly in part, however. In 1539 Antoine Macault dedicated to Francis I his
frequently reprinted version of books IV, accompanied by two poems of Clment Marot. Macaults work was continued by Estienne des Planches(?), who published in 1553 a translation of books VIVIII. Guillaume Haudent refashioned
Apophth. [1][100] into decasyllabics (1551). Gabriel Pots translation in quatrains
of books IIV (15731574) is preceded by a sonnet which paraphrases the simile
of gold and gems from Erasmus dedicatory letter (ll. 3538).180
In England Richard Taverner drew on Erasmus collection for his Garden of
Wisdom (1539). From 1542 dates the English translation of books IIIIV by Nicolas Udall.181 Fausto da Longiano translated the apophthegms into Italian (1546).182
Translations into Spanish by Francisco Thamara and Juan de Jarava were published in Antwerp in 1549. Luis de Granada translated a selection, arranged under
commonplace-headings.183 Not until 1672 did Lambert van den Bosch translate
the Apophthegmata into Dutch.184
5 Editorial notes
The text in this edition is based on C (see Conspectus siglorum, p. 36), the last
Froben edition published during Erasmus life, which presents the collection in
its most expanded form. Sigla, inserted in the text between square brackets, indicate in which edition the passage that follows occurs for the first time; they do
not indicate the edition the text is taken from. The text of C has been collated
with A, B and BAS. D and LB have been consulted when the other editions gave
reason to do this.185
The marginal notes, occurring in ABAS, are included in the commentary,
marked with an asterisk. Page numbers mentioned in these notes refer to C and

180

BB E 380395; Margaret Mann, rasme et les dbuts de la rforme franaise (15171536), Paris,
1934, pp. 205208 (the sonnet by Gabriel Pot quoted on p. 208); Aulotte, Amyot et Plutarque,
pp. 8187; J.-C. Margolin, Guillaume Haudent, pote et traducteur des Apophthegmes drasme,
Revue de littrature compare 52 (1978), pp. 202222; Louis Lobbes, Les Apophthegmes drasme:
translations franaises et enjeux, Seizime sicle 1 (2005), pp. 8597.
181
BB E 396398; Ch.R. Baskervill, Taverners Garden of Wisdom and the Apophthegmata of Erasmus,
Studies in philology 29 (1932), pp. 149159; E.J. Devereux, Richard Taverners Translations of Erasmus, The Library 5th Series, 19 (1964), pp. 212214; Aulotte, Amyot et Plutarque, pp. 4546. Udalls
translation has been reprinted (Amsterdam [etc.], 1969). An anonymous English translation of a
selection of apophthegms was published in 1753 (BB E 399).
182
BB E 400; Aulotte, Amyot et Plutarque, pp. 3940.
183
BB E 401402; Aulotte, Amyot et Plutarque, p. 50; Marcel Bataillon, rasme et lEspagne,
Genve, 19912, pp. 666667; Ch. Bn, La posie religieuse humaniste: Louis de Grenade et rasme,
in: Miscellanea Jean-Pierre vanden Branden, Bruxelles, 1995 (Archives et bibliothques de Belgique,
numro spcial 49), pp. 99124 (109111).
184
BB E 403.
185
I made use of the following copies: City Library of Rotterdam, shelf mark 4 D 1 (A), 11 B 7:2
(B) and 5 H 11 (C); Leiden University Library, shelf mark MEYERS 13:19 (D) and 20643 A 4 (BAS).

34

INTRODUCTION

are followed by page numbers between square brackets referring to the present
edition. Several marginal notes, among which all references to parallel versions
on previous pages, are omitted in BAS. These omissions are not mentioned in the
apparatus criticus.
The commentary naturally focuses on Erasmus sources. In addition passages
from his works and correspondence are indicated which include a version of, or
allusion to, the apophthegm in question. Only references to the Lingua pretend
to be exhaustive.
Acknowledgements
It was through the epigrams of the seventeenth century Dutch poet Constantijn
Huygens that I became acquainted with the genre of apophthegm. In search of
material suitable for adaptation, Huygens browsed through collections of witty
sayings, among which the one composed by Erasmus. Subsidy granted by the
Netherlands Organization for Scientific Research (NWO) enabled me to prepare
this volume and to give full rein to my interest in the apophthegm and the
Apophthegmata.
The project was supervised by Chris Heesakkers, who worked through an earlier version of the complete book, sent in parts during several years. He spent
much time on our regular meetings, which never failed to inspirit. Needless to
say I am greatly indebted to him. Hans Trapman advised on the editorial aspects
of the project and informed me about publications on the Apophthegmata,
among which the German translation by Heribert Philips. Ari Wesseling kindly
drew my attention to the Miscellanea of Petrus Nannius. Halfway through the
project Miekske van Poll had a close look at a sample of the text. Besides, she
encouraged me by the unremitting interest which she showed in the edition. I
also wish to thank Han van de Roer, Adrie van der Laan and Martin Engels for
their helpfulness.
Leiderdorp, October 2007

CONSPECTVS SIGLORVM
A:

ed. princ., Basil., Hier. Frobenius, Io. Heruagius et Nic. Episcopius, mense
Martio 1531 (BB E 317).
B:
ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, 1532 (BB E 320).
C:
ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, 1535 (BB E 326).
D:
ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, 15381539 (BB E 328).
BAS: ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, Omnia opera, t. IV, 1540, pp.
80352.
LB: ed. Lugd. Bat., P. vander Aa, Opera omnia, t. IV, 1703, 85380.

LB

8788

[A]

ILLVSTRISSIMO PRINCIPI IVNIORI GVILHELMO, DVCI CLIVENSI, IVLIACENSI,

MONTENSI, COMITI MARCHIAE ET IN RAVENSPVRGO, ETC. DES. ERASMVS ROTERO-

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16

DAMVS S.D.

Quoniam priores libellos, quos mei erga te animi velut arrabonem qualencunque
miseram, tam comiter accepisti, Guilhelme princeps iunior illustrissime, nec tu
modo sed et ambo clarissimi parentes tui, visum est aliquid et tua nobilitate
dignius et tuis studiis, ni fallor, vtilius adiungere. Proin ex optimis quibusque
autoribus collegi, quae Graeci vocant apophthegmata, hoc est egregie dicta, quod
viderem non aliud argumenti genus principi praesertim iuueni magis accommodum.
Sunt illa quidem scitu dignissima quae philosophi de moribus, de republica
administranda deque bello gerendo literis prodiderunt. Sed quotocuique vel
priuato tantum est ocii, vt apud Platonem Socraticarum argutationum, ironiarum et isagogarum ambages ac labyrinthos euoluere vacet? Aristoteles autem
copiose quidem scripsit de moribus, sed philosophis scripsisse videtur, non principi. Dilucidiora sunt quae tradidit de re oeconomica et politica, sed is vir nus4 velut B C: veluti A.
Ep. 2431
12 principi Rauenspurgo William of Cleves
(15161592) was the son of John III, Duke of
Cleves, Jlich and Berg, and Count of Mark
and Ravensberg. William succeeded his
father in 1539 (De pueris, ed. J.-C. Margolin,
Genve, 1966, p. 465466, n. 1; Contemporaries I, 315317). See also Introduction, p. 26.
4 priores libellos The Declamatio de pueris statim
ac liberaliter instituendis and Ambroses Apologia David and De David interpellatione,
dedicated to William in 1529 (Epp. 2189,
2190).
arrabonem See Introduction, p. 3.

6 parentes John III (see n.ll. 12), and Maria,

daughter of William IV, Duke of JlichBerg-Ravensberg.
14 isagogarum Er. uses the term esagwg in
the sense of pagwg (inductio); see Adag.
2201 (Sileni Alcibiadis), ASD II, 5, p. 163, n.l.
28. Cf. introductory passage preceding
Apophth. [541], ll. 78.
15 de moribus Ethica Nicomachea, Ethica Eudemia, Magna moralia. In his preface to the
edition of Aristotle by Simon Grynaeus
(1531) Er. also classifies the Politica and Oeconomica among the moralia (Ep. 2432, ll.
106110).

38
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36

EPISTOLA NVNCVPATORIA

quam non requirit lectorem et attentum et ociosum; ad haec, quoniam affectibus

caret, non perinde retinet animum principalibus curis intentum. Iam in philosophicis et M. Tullii de philosophia libris pleraque sunt eius generis, vt non admodum referat principem ea scire; quod genus sunt quae disputantur ab illis de finibus bonorum ac malorum maiore subtilitate quam fructu. Conueniunt haec
illorum instituto, qui de honesto per omnem vitam nihil aliud quam disputant.
At ei qui ditioni nascitur, statim expedienda virtus est, non per ocium disputanda. Restat historia, quae quoniam res praeclare secusue gestas velut in tabula
spectandas repraesentat nec id absque voluptate, magnatibus viris aptior esse
videtur; sed hic vt infinitam voluminum vim principi vacet euoluere, quis possit
meminisse?
Atqui quemadmodum ii qui certant in palaestra certos quosdam prehendendi
elabendique modos ad manum habent, ita qui in pacis bellique negociis versantur certas rationes in promptu habere conuenit, quibus admoneantur quid pro re
nata sit facto opus, quid non. Hac in parte videmus eruditissimos viros principum curas sua diligentia subleuare conatos, quorum alii scripsere sententias,
veluti Theognis et Isocrates, alii celebrium virorum strategemata et apophthegmata, veluti Valerius Maximus et Sextus Iulius Frontinus, qui indicat idem ab
aliis nonnullis factitatum. Non mediocris ocii res est aurum scrutari in venis aut
gemmas in harenis mariue quaerere. Is demum occupatissimo principi gratum
31 sit B C: om. A.

33 veluti B C: velut A.

20 illis The interlocutors in Ciceros De finibus

bonorum et malorum.
25 velut in tabula Cf. Adag. 1250 (Tanquam in
speculo. Tanquam in tabula), ASD II, 3, pp.
269270: De re vehementer euidente perspicuaque (p. 269, ll. 206207).
2831 Atqui non Sen. Ben. VII, 1, 34:
Egregie enim hoc dicere Demetrius Cynicus
solet plus prodesse, si pauca praecepta
sapientiae teneas, sed illa in promptu tibi et
in usu sint, quam si multa quidem didiceris,
sed illa non habeas ad manum. Quemadmodum, inquit, magnus luctator est, non qui
omnes numeros nexusque perdidicit, quorum usus sub adversario rarus est, sed qui in
uno se aut altero bene ac diligenter exercuit
et eorum occasiones intentus expectat
(neque enim refert, quam multa sciat, si scit,
quantum victoriae satis est), sic in hoc studio
multa delectant, pauca vincunt . The
same metaphor is used by Rudolph Agricola
dedicating his translation of Isocrates Paraenesis ad Demonicum to his brother Johannes:
si, quemadmodum pugiles meditatos quosdam nodos nexusque habent, quibus inter
certamina subito et uel non cogitantes etiam
utantur, ita nos quoque oporteat certa que-

dam et ad manum posita uitae habere precepta, que omnes nostras uelut ad filum dirigant acciones, quorumque tenax infixa mentibus nostris memoria recti nos limitem
egredi ubique uetet, (Letters, ed. and
transl. Adrie van der Laan and Fokke Akkerman, Assen, 2002, pp. 104105, 297). Cf.
below, n.l. 233.
33 Theognis The elegies written by or ascribed
to Theognis (7th or 6th cent.) contain admonitions useful to princes.
Isocrates Er. translation of Isocrates Ad
Nicoclem (LB IV, 611616) was printed in the
first edition of the Inst. princ. christ. (see O.
Herding in ASD IV, 1, p. 100101). Er. included Agricolas translation of the Ad Demonicum (cf. above, n.ll. 2831) in his edition of
Catos Disticha moralia (cf. Ep. 677).
3435 qui factitatum In his preface, Frontinus contrasts his own work with other collections of exempla which confuse the reader
by their quantity and lack of order (Frontin.
Strat. I, praef. 23).
3536 Non quaerere Cf. Val. Max. I, praef.:
Vrbis Romae exterarumque gentium facta
simul ac dicta memoratu digna, quae apud
alios latius diffusa sunt quam ut breuiter

EPISTOLA NVNCVPATORIA

37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64

39

praestat officium, qui aurum purum factumque exhibet, qui selectas ac repurgatas gemmas auro inclusas aut poculis additas offert. Id officium quum a multis
tentatum sit, mea tamen sententia nemo felicius praestitit quam Plutarchus, qui
post aeditum egregie frugiferum opus De vitis virorum illustrium, in quo permixtim facta simul ac dicta illorum referuntur, Traiano Caesarum laudatissimo
collegit insignia diuersorum apophthegmata, quod in his velut in certissimo speculo repraesentatur animus singulorum. Nam in factis bonam laudis partem sibi
vindicat consiliarius, dux ac miles, maximam fortuna, per quam videmus interdum optime consulta pessimum habere exitum, rursus quorundam inconsultam
temeritatem felicissime cedere. Nam quemadmodum dixisse fertur Siramnes
Persa (dux, vt opinor) interrogatus, quur facta praeclaris eius dictis non responderent: Quid loquar mihi in manu est, quid eueniat in arbitrio fortunae et regis.
Nec tamen ideo sua laude frustrantur honesta consilia.
Plutarchus autem non tantum in delectu caeteris praestat, verumetiam in
explicando. Habent enim apophthegmata peculiarem quandam rationem et
indolem suam, vt breuiter, argute, salse et vrbane cuiusque ingenium exprimant.
Siquidem vt singulis hominibus, ita singulis etiam nationibus suus quidam
genius est; vnde fit vt alia conueniant Alexandro, alia Philippo aut Antigono, alia
Phocioni, alia Alcibiadi; rursus alia quadrent in Laconem, alia in Scytham aut
Thracem, alia in Atheniensem aut in Romanum. In his igitur exprimendis mihi
dilutior videtur Xenophon, suffrigidus Herodotus, loquacior Diodorus et Qu.
Curtius, ne pergam de caeteris dicere. Plutarchus omnes impleuit numeros.
Eoque visum est hunc ex omnibus potissimum sequi. Quicquid igitur erat in
huius opere quod inscripsit De apophthegmatibus hic in solidum reperies.
Comperimus hoc opus bis Latine versum, primum a Francisco Philelpho,
deinde a Raphahele Regio, quem Patauii nouimus. Philelphus in nonnullis locis
fuerat lapsus, quae restituit Raphahel, sed ipse rursus impingens alicubi; nimirum homines erant ambo. Sed vterque nihil aliud esse voluit quam interpres; nos
41 Caesarum B C: Caesari A.
cognosci possint, ab inlustribus electa auctoribus digerere constitui, ut documenta
sumere uolentibus longae inquisitionis labor
absit; Frontin. Strat. I, praef. 2: longum est
enim singula et sparsa per immensum corpus
historiarum persequi.
3948 qui regis See Plut. Mor. 172 CE, Reg.
et imp. apophth., dedicatory letter to Trajan:
Katoi ka bouv xei t sntagma tn pifanesttwn par te Rwmaoiv ka par
Elljsin gemnwn ka nomoqetn ka atokratrwn ll tn mn przewn a polla
txjn namemigmnjn xousin, a d ginmenai
par t rga ka t pqj ka tv txav
pofseiv ka nafwnseiv sper n katptroiv kaqarv parxousi tn kstou dinoian poqewren. Ji ka Seirmnjv

Prsjv prv tov qaumhontav ti tn

lgwn ato non xntwn a przeiv o
katorqontai, tn mn lgwn fj atv enai
kriov, tn d przewn tn txjn met to
basilwv. This passage is the key to the
genre of apophthegm.
46 Siramnes Otherwise unknown.
54 Alexandro, Philippo, Antigono Plut. Mor. 179
D181 F; 177 C179 C; 182 A183 A (Antigonus Monophthalmos), 183 CD (Antigonus
Gonatas).
55 Phocioni, Alcibiadi Plut. Mor. 187 E189 B;
186 DF.
5556 Laconem, Scytham, Thracem, Atheniensem, Romanum See p. 41, n.ll. 102106.
6164 Comperimus ambo See Introduction,
pp. 1415.

40
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
LB 8990
90
91
92
93
94
95
96

EPISTOLA NVNCVPATORIA

Plutarchum multis de causis sequi maluimus quam interpretari, explanare quam

vertere. Primum vt dilucidior esset oratio, quippe minus astricta Graecis vocibus.
Non enim haec Traiano scribuntur, viro tum vtraque literatura tum longo rerum
vsu exercitatissimo, sed adolescenti principi, imo per te pueris et adolescentulis
omnibus liberalium studiorum candidatis. Nec illo seculo, quo dicta gestaque
eiusmodi vulgi fabulis celebrabantur in balneis, in conuiuiis ac circulis forensibus. Dein vt mihi liceret indicare dicti argutiam, si quod occurreret obscurius,
qualia nunc sunt permulta, non solum rudibus verumetiam vltra mediocritatem
eruditis. Me certe in multis torsit diuinatio et haud scio an alicubi fefellerit
etiam.
Nec paucis in locis lucta fuit cum mendis codicum, in quas necessario impegerunt etiam interpretes. Vix enim credibile est quantum sibi permiserint vel
librarii vel scioli quidam in hunc autorem, cui summa debebatur religio. Nullus
enim extitit inter Graecos scriptores Plutarcho, praesertim quod ad mores attinet,
sanctior aut lectu dignior. Atqui hoc ipsum quod absterrere debuerat, inuitauit
gloriae quaestusque sitientes ad deprauandum, addendum, detrahendum. Etenim
quo quisque scriptor est plausibilior ac celebrior, hoc magis ad quaestum corrumpitur. Arguit hoc ipsa Graecorum codicum varietas. Nam vt aliis omissis de
hoc opere quod est in manibus loquar, quaedam habet Philelphus quae Raphahel
non attigit et contra. Deinde quum Plutarchus in praefatione profiteatur sese in
Vitis dicta factaque virorum illustrium promiscue retulisse, sed in hoc opere compendii gratia tantum apophthegmata contexuisse, permulta tamen admixta videmus, quae nihil aliud sunt quam strategemata. Iam eodem in opere toties eadem
repetita nonne palam clamitant argumentum hoc ab alio contaminatum? Vt iam
ignoscamus apophthegma | referri sub eius nomine cui dictum est, non a quo
dictum est, vt de Lysimacho et Philippide. [C] Nam in Plutarchi collectaneis
quod a Philippide responsum est Lysimacho sub titulo Lysimachi refertur.
[A] Maioris erat audaciae, quod ex vno opere fecerunt duo. Quoniam enim
Plutarchus e Laconicis, quae plurima feruntur, ea duntaxat attigisset quae videbantur occupatissimo Caesari futura satis, ille quisquis fuit, si modo fuit vnus aliquis, Lacedaemoniorum dictis proprium volumen dedit, idque secundum ordinem literarum Graecarum, quem Raphahel vertit in ordinem Latinarum. At hic
89 apophthegma A C: apophthegmata B.
90 Philippide A B: Philippo C.

91 Philippide scr.: Philippo C.

7579 Nec dignior Other treatises translated

by Erasmus gave rise to similar complaints
about the way Plutarchs works have been
spoiled by copyists; see ASD IV, 2, p. 112.
9091 Nam refertur Plut. Mor. 183 E, Reg. et
imp. apophth., Lysimachus 2. Cf. Apophth.,
LB IV, 240 AB: De Philippide quod hic
habebatur referetur suo loco [LB IV, 305
F306 A, 22], neque enim hoc est apophthegma Lysimachi, sed Philippidis.

9296 Maioris Latinarum On the authorship of both collections of apophthegms and

the connection with the Vitae see Konrat
Ziegler in RE XXI, 1, 863867; Fuhrmann,
pp. 315; 131140.
93 quae feruntur For the apophthegm as
characteristic of the Spartan style see Plut.
Lyc. 1920.
96 quem Latinarum Filelfo maintained the
Greek order.

EPISTOLA NVNCVPATORIA

97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128

41

erat e tribus omnium deterrimus. Nam ordinem sententiarum sequuntur Valerius

et Frontinus, quae ad religionem, pietatem in patriam, ad fidem, ad fortitudinem
ac iustitiam pertinent, et item de caeteris, in suam quaeque classem digerentes.
Eruditissimus est quem sequutus erat Plutarchus, seriem regionum ac regnorum
obseruans et in singulis aetatum ordinem, vnicuique regum suos adiungens duces
et cuique ducum suos collegas. A Persis venit ad Aegyptios, ab Aegyptiis ad
Thraces, a Thracibus ad Scythas, a Scythis ad Siculos, a Siculis ad Macedones,
hinc ad Athenienses, ab his ad Lacedaemonios, in horum singulis temporum non
literarum ordinem sequens, a Lacedaemoniis ad Thebanos, a Thebanis ad Romanos, vt lector e paucorum dictis historiae totius agnoscat seriem; quam misere
confudit is qui Laconica separauit, repetens interim eadem quae ad Traianum
collegerat Plutarchus. Quanquam id frequentius in altero deprehenditur opere,
sed in vtroque toties, vt ea dormitatio non cadat in Plutarchum, scriptorem exactae diligentiae. Adde quod haec pars nullam habet praefationem nec illa prior ad
Traianum quadrat ad vtrunque opus. Iam quid gratiae debeatur his, qui celebrium autorum libros ad hunc contaminant modum, in praesentia non disputo;
mihi sacrilegii genus esse videtur.
A me tamen, exceptis aliquot Laconicis, quod eadem in altero catalogo repetuntur omnia, nihil eorum praetermissum est quae Plutarchi titulo feruntur; partim ne quid hic desideraret lector auidus magis quam elegans, partim quod nihil
illic viderem non dignum cognitu, licet non suo dictum loco. Sed totum opus
quodammodo meum feci, dum et explanatius effero quae Graece referuntur,
interiectis interdum quae apud alios autores addita comperissem, additis item
permultis quae in hoc opere non habebantur, vbique veluti scholiis indicans vel
sensum vel vsum apophthegmatis, in his duntaxat quae lucis aliquid desiderabant, sed hoc ipsum breuiter, ne ab apophthegmatum natura degenerarem.
Ordo vero nobis etiam confusior est quam illic inueni, quod quum initio statuissemus paucos duntaxat eximios recensere, calor operis incitauit vt mutata sententia longius proueheremur; nec erat futurus finis, nisi rerum sese offerentium
velut immensum pelagus receptui canere compulisset. Nam vt Quintilianus inter
grammatici virtutes collocat quaedam nescire, ita in hoc argumenti genere diligentiae pars esse videtur quaedam praeterire. Itaque lautus conuiuator esse malui
101 aetatum A B: aetatem C.
9899 quae pertinent Cf. Val. Max. I (De
religione), V, 4 (De pietate erga parentes et
fratres et patriam), VI, 68 (De fide publica,
De fide vxorum erga viros, De fide servorum), III, 2 (De fortitudine), VI, 5 (De iustitia). Frontinus took his classification of stratagems from different aspects of warfare.
102106 A Persis Romanos Plut. Mor. 172
E174 B (Persae), 174 C (Aegyptii), 174 CD
(Thraces), 174 EF (Scythae), 175 A177 A
(Siculi), 177 A184 F (Macedones), 184

F189 D (Athenienses), 189 D192 C (Lacedaemonii), 192 C194 E (Thebani), 194

E208 A (Romani).
114115 exceptis omnia Translating the Regum
et imperatorum apophthegmata in book V
Er. omits the Laconian apophthegms, as he
had already included them in book I basing
himself on the Apophthegmata Laconica.
126127 Nam nescire Quint. Inst. I, 8, 21:
Ex quo mihi inter virtutes grammatici
habebitur aliqua nescire.

42
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154

EPISTOLA NVNCVPATORIA

quam molestus, praesertim quod si quid in hac coena praetermissum est, poterit
in alia proponi, posteaquam haec erunt concocta. Porro ordinis neglecti incommodum indice pensauimus.
De titulo nihil refert anxium esse, quum in his quae collegit Plutarchus sub
apophthegmatum nomine multa sint, quae alius mallet skmmata, loidria,
stea, etrpela siue geloa dicere. Caeterum posteaquam in his distinguendis
frustra sudauit M. Tullius, nec Quintiliano satisfecit Marsus homo doctissimus,
atque adeo nec ipse Quintilianus Marso doctior sibi, non arbitratus sum operaeprecium in hoc anxiam operam sumere, sat habens alicubi dicti iociue speciem
obiter indicasse. In his certe quae nos adiecimus sedulo cauimus, ne strategemata
cum apophthegmatis confunderemus, tum ne quid omnino poneremus nisi ex
probatissimis vtriusque linguae scriptoribus iisque vetustis decerptum; non quod
nesciam a recentioribus permulta referri salse lepideque dicta, sed plus habent
autoritatis quae consecrauit antiquitas et adhibendus erat operi modus.
Ne illud quidem quenquam mouere debet, quod non nunquam idem dictum
ab hoc ascribitur huic et ab illo tribuitur alteri. Nec enim tam refert a quo quid
dictum sit, quam quid dicatur, etiamsi celebris et gratiosus autor nonnihil ponderis et gratiae dictis adiungit. [C] Id frequentius occurrit quam vt exemplis sit
probandum. [A] Fit autem hoc interdum humanae memoriae lapsu, quanquam
nihil vetat eandem sententiam a diuersis autoribus proficisci, siue id faciat imitatio siue casus; quemadmodum hunc senarium
sofo trannoi tn sofn sunousa
constat esse Sophoclis et tamen citatur a Platone ex Euripide. Rursus hic versus
grwn gronta paidagwgsw s g,
quum sit in Philoctete Sophoclis, tamen idem reperitur in Bacchis Euripidis.
Similiter hic versus
129 poterit B C: potest A.
136 Quintilianus B C: om. A.
143 non nunquam C: om. A B.

144 et B C: om. A.
147 autem C: om. A B.

130131 Porro pensauimus See Introduction, p. 8.

133 skmmata In Adag., Prolegomena iv, ASD
II, 1, p. 52, ll. 168169 Er. refers to Apophth.
[1093] and [1101] as examples of skmmata
not used as proverbs.
loidria Probably neutr. plur.; cf. Adag.,
Prolegomena iv, ASD II, 1, p. 52, ll. 167168,
referring to Apophth. [1239]: Item Soles duabus sedere sellis simul et prouerbium et loidrion est. Allen proposed the emendation
loidora<v> (Ep. 2431, l. 158).
134135 posteaquam Tullius Cic. De or. II,
216290.
135136 nec sibi Quint. Inst. VI, 3, 102112.
149157 quemadmodum lgein Er. took
these examples from Gell. XIII, 19.

150 sofo sunousa Soph. fr. 13 Nauck2. Cf.

Adag. 2497 (Sapientes tyranni sapientum
congressu), ASD II, 5, pp. 343344, where
Er. refers to Gell. XIII, 19, 12. The Greek
line is quoted in Epp. 657, l. 10; 2458, ll.
2627.
151 tamen Euripide Plat. Rep. VIII, 568 A;
Thg. 125 B.
152 grwn g Soph. fr. 633 Nauck2.
153 Philoctete Gell. XIII, 19, 3: tragoedia
Sophocli cui titulus est Fqitidev.
Fqitidev is an emendation; for the reading
Filokttjv see app. crit. in A. Gellii Noctium Atticarum libri XX, ed. Martinus Hertz,
II, Berolini, 1885, p. 154.
Bacchis Euripidis Eur. Bacch. 193.

43

EPISTOLA NVNCVPATORIA

155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179

sign q pou de ka lgwn t karia,

quum sit in Aeschyli Prometheo, deprehenditur apud Euripidem, duabus literulis immutatis, sign lgein.
[C] Nonnunquam nec de re nec de nomine conuenit inter autores. Velut qui
Fabio Maximo exprobrauit quod ipsius opera recepisset Tarentum, M. Tullio est
Liuius Salinator, Tito Liuio M. Liuius, Plutarcho M. Lucius siue vt Graeci
codices habent Mrkiov Lekiov. Item Fabius Philostratus narrat Leonem Sophistam corpore insigniter obeso mouisse risum populo Atheniensi, Plutarchus
pusillo. Valerius Maximus et Plinius de altercatione Cn. Domitii et Lucii Crassi
quam dissonant in narrando!
[A] Illa frigidissima sunt, quae personis fabulosis affinguntur, quod genus sunt
Philostrati sophistae, quum Palamedi, Vlyssi ac similibus affingit quod libet,
eaque fiunt bis frigida tractando; quorum omnino nihil attigimus. Proxima sunt
quae variis personis attribuuntur in dialogis, non ad veri fidem sed ad delectandum confictis. Minus illa frigent quae dicuntur in comoediis aut tragoediis,
habentque magnam gratiam in loco adhibita, tametsi sub apophthegmatis appellationem non cadunt, nisi quum ab autore nobili ad rem praesentem accommodantur, gratiora si nonnihil etiam ad alienum sensum detorqueantur. Veluti
quum Aristoteles Calisthenem liberius cum Alexandro quam expediret agentem
Homerico versu admonuit:
Wkmorov d moi, tkov, sseai, ofi goreeiv.
Nec ex Herodoto libuit multa colligere, quod pleraque videantur a scriptoris
ingenio reperta. Eiusdem farinae sunt quae incidunt in orationibus quas historiographi pro suo quisque ingenio solent attexere personis, licet et illa plurimum
conducant et ad iudicium et ad dicendi facultatem.
161 Fabius Philostratus C D: Fabius et Philo-

stratus BAS LB; narrat CBAS: narrant LB.

155 sign karia Aeschyl. fr. 208 Nauck2.

Cf. Aeschyl. Choeph. 582: sign q pou de
ka lgein t karia.
156 apud Euripidem Eur. fr. 413 Nauck2: sign
q pou de ka lgein n sfalv (Gell. XIII,
19, 4).
156157 duabus lgein Gellius rightly says
that the line from Euripides play (see n.l.
156) is the same as the one quoted from Aeschylus absque paucis syllabis.
158161 Velut Lekiov Cic. De or. II, 273;
Cato 11; Liv. XXVII, 25, 35; Plut. Fab. Max.
23, 34 (Lekiov codd., Lbiov emend.). Cf.
Apophth., LB IV, 255 D, Fabius Maximus 22,
based on Plut. Mor. 195 F196 A, Regum et
imp. apophth., Fabius Maximus 6 (Libou).
162163 Item pusillo Philostr. Vit. soph. 485;
Plut. Mor. 804 AB, Praecepta gerendae reipu-

blicae 8. Cf. Apophth., LB IV, 349 F351 A,

Leo Byzantius sophista 1.
161 Fabius Philostratus I.e. Flavius Philostratus.
163164 Valerius narrando Val. Max. IX, 1,
4; Plin. Nat. XVII, 15. Cf. Apophth., LB IV,
299 AB, 43.
165166 quod libet In the Heroicus.
168 dialogis E.g. those written by Lucian. Er.
rejects them in this context, because they do
not supply the right material for apophthegms.
173175 Veluti goreeiv Diog. Laert. V, 5;
cf. Apophth., LB IV, 338 A, Aristoteles 2.
175 Wkmorov goreeiv Hom. Il. XVIII,
95.
176177 Nec reperta Cf. De cop. verb., ASD
I, 6, p. 238, l. 2 and p. 239, n.ll. 10001006.

44
180
181
182
183
184
185
LB 9192
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210

EPISTOLA NVNCVPATORIA

Optimum apophthegmatis genus est, quod paucis verbis sensum non vulgarem significat potius quam exprimit, quale nemo facile possit studio fingere,
quodque quo propius ac diutius contemplere, hoc magis ac magis delectat.
Vniuersum autem hoc genus quod prouerbia, sententias, insigniter dicta factaque
complectitur, accommodatissimum est principibus viris, quibus ob reipublicae
negocia non vacat magnam vitae partem libris impendere. Haec autem vt cum
volu|ptate discuntur facileque insidunt animo, ita longe plus habent philosophiae
in recessu quam prima fronte prae se ferunt. Legimus Caesarem Augustum, quicquid vsquam talium praeceptorum nactus esset, describendum curare solitum et
ad varia loca mittere. Videmus autem priscis illis sapientibus hoc praecipuo fuisse
studio, vt res dignas cognitu voluptatis illecebra teneris ingeniis insererent, quo
rudis aetas nondum matura seriis philosophiae praeceptis per lusum disceret quae
per omnem vitam magno forent vsui. Hoc consilio cosmographiam, astrologiam
et musicam, naturalem ac moralem philosophiam scite confictis fabulis et apologis asperserunt.
In his vero nostris videbuntur esse quaedam, quae nihil faciant ad bonos
mores, sed risum modo commoueant. Ne id quidem vitio dandum existimo, risu
nonnunquam relaxare animum curis fatigatum, modo risus sit argutus ac liberalis. Haec enim exhilarant ac vegetant iuuenum ingenia nec mediocriter faciunt et
ad vitae comitatem et ad orationis iucunditatem. Quid enim magis edulcat M.
Tullii dictionem quam quod eam huiusmodi dictis subinde condit? Quid porro
sunt Plutarchi Moralia nisi aulea huiusmodi coloribus picturata?
Iam illa quae maxime videntur ridicula, tractando fiunt seria. Quid enim
magis ridiculum quam Diogenes in meridie cum lucerna obambulans et hominem se in frequenti foro quaerere dictitans? At interim ridendo discimus non esse
statim homines qui speciem habent hominis, quam habent et statuae, sed vt
inuenias hominem inuestigandus est animus. Is si recta ratione ducitur potiusquam affectu, tum demum repperisti hominem. Item quid aeque ridiculum
atque quod Phryne, stipulata vt quod ipsa prior faceret idem caeterae mulieres in
conuiuio facerent omnes, manum bis aquae immersam admouit fronti, hoc commento magno omnium risu prodens caeterarum fucos, quum ipsa videretur
190 quo C: ac A B.
197 ac B C: et A.

208 stipulata B C: stipulata prius A.

180182 Optimum delectat The Spartans

exercised their children in the use of lgw
pikran xonti memigmnjn xriti ka polln
p braxeav lzewv naqerjsin (Plut. Lyc.
19, 1).
187189 Legimus mittere Suet. Aug. 89, 2.
189194 Videmus asperserunt Cf. De pueris,
ASD I, 2, p. 66, ll. 1828.
203204 Diogenes dictitans Diog. Laert. VI,
41; cf. Apophth. [766].
205 statuae Cf. De pueris, ASD I, 2, p. 31, ll.

2425; De conscr. ep., ASD I, 2, p. 245, ll.

36; p. 246, l. 15p. 247, l. 1; in both cases
the context contains the same apophthegm
about Diogenes carrying a lamp in broad
daylight (ASD I, 2, pp. 3132, ll. 282; p.
244, ll. 1517). See Ter Meer, A True Mirror,
pp. 7576.
208211 quod Phryne formosior Gal. Protr. X,
78 (transl. ASD I, 1, p. 650, ll. 1423);
cf. Inst. christ. matrim., ASD V, 6, p. 187,
ll. 520527; Apophth., LB IV, 319 C, 83.

45

EPISTOLA NVNCVPATORIA

211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239

etiam formosior? Sed hic risus nos docet idem quod serio dixit Socrates, vt tales
esse studeamus quales haberi velimus, ne detracto fuco pro gloria male affectata
reportemus ignominiam. Docet et illud, ne nitamur bonis externis fluxisque,
quae variis casibus facile eripiuntur homini, sed paremus veras opes animi, in
quas nullum ius habet fortuna. Tantum seriae philosophiae docet nos illud ridiculum meretriculae factum.
Proinde quanquam alioqui seueris rationibus institueret ciues suos Lycurgus,
tamen liberales iocos illis non solum permisit, sed etiam praecepit. Instituit enim
exercitamenti genus quod lsxav appellabat, ad quod conueniebant seniores iam
a publicis functionibus emeriti, lepidis dictis liberalibusque iocis tempus cum
voluptate transmittentes, sed quae vel ad honesti laudem vel ad vitiorum vituperationem conducerent. Quin et signum collocauit Glwti deo, id est Risui, quod
vtilissimum iudicaret modestis facetiis animorum vigorem recreare et ad honestos
labores alacres reddere, quando in rebus humanis
quod caret alterna requie durabile non est.
Quin et Cleomenes adeo seuerus, vt nec mimos nec psaltrias nec tibicines
vnquam admiserit in rempublicam, probauit tamen vt ciues iocis liberalibus salsisque dicteriis inter se decertarent.
Denique quoties datur a negociis vacuum tempus aut ipsa res postulat hilaritatem, quanto decentius est huiusmodi dictis ludere quam illiberalibus, indoctis
et obscoenis fabulis oblectari! Mihi videtur aliquanto consultius pueros in ludis
litterariis huiusmodi thematis exerceri quam vulgaribus istis, quae vt sensiculos
habent frigidos, ita non indicant linguae Latinae mysteria; modo praeceptor indicet rationes quibus quod breuiter dictum est queat dilatari et quod ridicule dictum est possit ad vsum serium accommodari. His addam et illud: in sacris
concionibus fortasse non conuenit scripturis diuinis admiscere iocos humanos,
sed tamen excusatius haec adhiberentur ad excitandos dormitantes quam aniles
fabulae, quas nonnulli solent ex abrupto interponere prorsus e media vulgi fece
haustas.

215 quas B C: quae A.

235 addam AC: addamus DLB.

211212 idem velimus Xen. Mem. I, 7, 1; Cic.

Off. II, 43; Val. Max. VII, 2, ext. 1; cf.
Apophth. [551].
218222 Instituit conducerent Plut. Lyc. 25,
23.
222 Quin Risui Plut. Lyc. 25, 4. This statue
is also mentioned in Cleom. 9, 1.
222224 quod reddere According to Plut.
Lyc. 25, 4 Lycurgus considered jesting as
dusma to pnou ka tv diatjv. On the
practice of jesting in Sparta see also Plut. Lyc.

12, 6.
225 quod est Ov. Her. 4, 89.
226228 Quin decertarent According to
Plut. Cleom. 12, 4 Cleomenes army was not
followed by actors, jugglers, dancers or
harpers, its pastime consisting of jesting
only.
235239 in haustas Cf. Eccles., ASD V, 4, pp.
274278, ll. 613694; Moria, ASD IV, 3, p.
130, ll. 101106. See also Allen, Ep. 2431, n.l.
278.

46
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266

EPISTOLA NVNCVPATORIA

Iulius Caesar tot ciuilia bellicaque negotia sustinens argutis dicteriis, quibus
adeo delectabatur vt etiam in ipsum torta probaret modo scita, solet curarum lassitudinem discutere. Vix alius imperatorum fuit Augusto Caesare vel sanctior vel
occupatior. At rursus quis in hoc genere vrbanior? De M. Tullio nihil dicam, qui
nonnullis videtur in iocando nec modi nec decori satis meminisse. Xenocrates
philosophus ingenii fuit tristioris, vir alioqui magnus, sed hunc Plato subinde
iubebat litare Gratiis. Zenon totus Stoicus Socratem ob perpetuam sermonum
vrbanitatem scurram Atticum solet appellare; nullus tamen est quin fateatur
Socratem vtroque sanctiorem. Ne commemorem quod nullorum dicta magis
celebrantur quam quae leporibus condita sunt; certe pueris instituendis vtilior
esset Socrates, Diogenes aut Aristippus quam Xenocrates aut Zeno. Quod si recte
visum est sapientissimis viris primam aetatem oblectamentis quibusdam ad amorem sapientiae seuerioris allicere, multo magis id conuenit tum iuueni tum principi, quem vt vigilantem esse decet, ita non oportet nec ipsum vnquam esse tristem nec quenquam a se tristem dimittere. Animus autem amoenioribus studiis
educatus fit ad omnes curas ferendas vegetior et ad omnem hominum consuetudinem festiuior.
His rationibus me tueri poteram, si nihil collegissem nisi facetias; nunc seriis
haec duntaxat admixta sunt, veluti conuiuii condimenta. Quo genere si te sensero
delectatum, haud me poenitebit huius operae licet humilioris, vt aliqui fortasse
iudicabunt. Scribunt alii prouectioribus, nos principis aetatem teneram lactamus.
Quod si haec infra tuos profectus fuerint (certe optarim esse), tamen scio tibi
non ingratum fore per te communibus adolescentulorum studiis hoc vtilitatis
accessisse. Et nos fortasse dabimus aliquando seueriora, posteaquam haec edidiceris. Nam ediscenda sunt omnino, quo semper ad manum praesto sint.
Quanquam quid meis opus, quum domi habeas Conradum Heresbachium,
virum omni genere literarum absolutum, quem sic in te video affectum vt, quod
258 genere C: om. A B.

263 posteaquam AD: postquam BAS LB.

240242 Iulius discutere Cf. Cic. Fam. IX,

16, 4; Suet. Caes. 56, 7.
240241 quibus scita Cf. Ep. 337, ll. 223225:
Tantam vim habet lepos et iucunditas sermonis, vt etiam in nos apte tortis dicteriis
delectemur, id quod de C. Caesare litteris est
proditum. A note to this passage in CWE 3,
p. 119, l. 238, refers to Suet. Caes. 73, which,
however, illustrates Caesars lenience, not his
appreciation of jests. Er. characterization may
apply to Augustus; see Macr. Sat. II, 4, 1931;
Apophth. [1093][1104].
242243 Vix vrbanior See Macr. Sat. II, 4,
118; Apophth. [1074][1092].
243244 qui meminisse Quint. Inst. VI, 3,
23; Plut. Cic. 50, 5; Macr. Sat. II, 1, 12.
244246 Xenocrates Gratiis Diog. Laert. IV, 6.

246247 Zenon appellare Cic. Nat. I, 93.

Cicero ascribes this saying to the Epicurean
Zeno of Sidon. Er. apparently confuses him
with Zeno of Citium, the founder of Stoicism.
253254 ita dimittere Perhaps an allusion to
Suet. Tit. 8, 1: non oportere ait [sc. Titus]
quemquam a sermone principis tristem discedere; cf. Apophth., LB IV, 279 D, Titus 1.
See also Regio, p. 96, dedicatory letter to the
Reg. et imp. apophth., addressed to the doge
of Venice, Leonardo Loredan: Lites et
controuersias aequissime dirimas, neminem
probum a tuo conspectu tristem dimittas.
265 Conradum Heresbachium Konrad Heresbach (14961576) had been tutor of William
of Cleves on recommendation of Erasmus
since 1523.

47

EPISTOLA NVNCVPATORIA

267
268
269
270
271
272
273
274
275

optimo praeceptore dignum est, alumni sui commodis et ornamentis impensius

gaudeat quam suis? Is vt tuam pueritiam formauit literis, ita grandiorem aetatem
poterit fidelibus prudentibusque consiliis adiuuare. Mihi quoque non minus
iucundum quam honorificum fuerit quantulacunque ex parte felicissimam indolem tuam nostra promouisse industria. Quod superest, Deum Optimum Maximum precamur, vt sua dona, quae largissime in te contulit, seruare, tueri et
augere dignetur, quo simul et laudatissimorum parentum votis respondeas et clarissimis maiorum tuorum imaginibus dignus euadas et luculentae ditioni, cui
natus ac destinatus es, par esse queas. Desinam, si verbum addidero: dum in his
versaris, memento te non Christianorum sed ethnicorum apophthegmata legere,
videlicet vt legas cum iudicio.
Apud Friburgum Brisgoiae, IIII Kal. Martias, anno MDXXXI.

275277 dum iudicio This is the antidote a

prince needs before he starts reading pagan

authors; see Inst. princ. christ., ASD IV, 1, p.

179, ll. 415419.

LB

93
2
3
4
5
6
7

[A]

APOPHTHEGMATA
lepideque dicta principum, philosophorum ac diuersi generis hominum
ex Graecis pariter ac Latinis autoribus selecta
cum interpretatione commoda dicti argutiam aperiente
per Des. Erasmum Roterodamum

APOPHTHEGMATA LACONICA

secundum ordinem literarum Graecum.

Liber primus
8
9
10
11
12
13
14

AGASICLES

Lacedaemonii quoniam seueriores erant ac moribus incorruptioribus bellique

gloriam potissimum spectabant, contemnebant omneis arteis quae ciuium animos videbantur emasculare et a vera virtute ad ociosam ostentationem traducere.
Nam et Roma, cum adhuc spiraret germanam illam austeritatem, Graeculos professores vrbe exegit. Hoc genus studiis nulla Graeciae pars corruptior erat quam

2 lepideque B C: ac lepide A.

11 omneis AD: omnis BAS, omnes LB.

7 secundum Graecum This is in line with

Filelfos translation. Regios arrangement of
the apophthegms is based on the Latin transcription of the names (cf. Epist. nunc. IVI,
ll. 1023).

Der kleine Pauly except where otherwise

specified.
1012 Lacedaemonii traducere Cf. Plut. Mor.
237 A, Apophth. Laconica, inst. 4; see
Apophth. [433].
1314 Nam exegit Cf. Apophth. [433], ll.
469472. Cato Maior expelled a legation of
Greek philosophers in 155 to protect Roman
young men against their influence (Plut.
Cat. Mai. 22). See N. Petrochilos, Roman
attitudes to the Greeks, Athens, 1974, p. 186.

9 AGASICLES Spartan king of the Eurypontid house 590560. Works of reference mention different dates with respect to the early
Spartan kings depending on the sources.
The dates in this commentary are based on

50
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38

APOPHTHEGMATVM LIBER I

Attica, vbi Gorgias, Lysias, Isocrates, Prodicus aliique innumeri sophistae magno
cum applausu populi nec mediocri mercede garriebant.
[1] 1 Cum igitur Agasicli Lacedaemoniorum regi diceret quidam admirari
sese quod, cum esset auidus discendi, non adiungeret sibi Philophanem sophistam, regali prorsus indole respondit Eorum inquiens volo esse discipulus, quorum sum et filius, significans non minus interesse quos nactus sis parentes quam
quos asciscas praeceptores. Etenim vt liberi ferme referunt maiorum vnde prognati sunt ingenium, ita praeceptorum vitia demigrant in eos quos instituunt. Et
honestae vitae institutio potissimum ab illis petenda est, qui virtutem ipsis factis
praestiterunt, non ab iis qui compositis arte verbis de virtute nugantur. At nunc
summi orbis monarchae futuri, Deum immortalem! quibus interdum viris a
teneris annis formandi instituendique creduntur, quum principi non minus tum
perniciosum sit tum indecorum ab inhonestis institui quam nasci! Nec quaelibet
artes discendae sunt principi, sed hae duntaxat quae tradunt rationem recte
administrandi regnum.
[2] 2 Rursus quum alius quispiam ab eo sciscitaretur, quo pacto posset aliquis tuto imperare nullo stipatus satellitio, respondit: Si sic imperet suis, quemadmodum pater imperat liberis. Nemo plura dixit vnquam maiore compendio.
Domini tantum timentur a seruis, quo mali metu coherceantur, quos non corrigit pudor. Pater quoniam liberis consulit potius quam sibi, diligitur ab illis, sic vt
autoritatem comitetur reuerentia. Aduersus hos adeo non est opus satellitio, vt
non aliud sit satellitium fidelius illorum stipatu. Quod si rex beneuolentia ac
benefactis adiungeret sibi ciuium animos, non esset opus barbarico conductitioque satellitio, sed nullos haberet corporis sui custodes tutiores quam ciues, erga

22 quos AD: qui BAS LB.

35 adeo B C: om. A.

3536 vt sit B C: sed est A.

15 Gorgias Prodicus Gorgias of Leontini (c.

485c. 380) and Prodicus, another contemporary of Socrates, are sophists. Lysias (c.
445c. 380) and Isocrates (436338) belong to
the ten Attic orators.
sophistae I.e. rhetoricians. Er. also refers
to Isocrates as sophista in the dedicatory
letter to Inst. princ. christ., ASD IV, 1,
p. 134, ll. 5759. Cf. Cic. Or. 37 (on the
epideictic genre): et talium suasionum,
qualem Isocrates fecit Panegyricum multique alii qui sunt nominati sophistae.
The mention of Lysias in this context is
perhaps inspired by Plato, who ascribes to
him the rwtikv lgov in Phaedr. 230
E234 C.
1516 magno mercede Cf. Cic. Ac. 1 72: At

quis est? Num hic sophistes? Sic enim appellabantur ei, qui ostentationis aut quaestus
caussa philosophabantur.
[1]
1720 Cum filius Plut. Mor. 208 AB,
Apophth. Laconica, Agasicles 1. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 42, ll. 536539.
18 Philophanem Otherwise unknown.
19 Generose*.
[2]
3032 Rursus liberis Plut. Mor. 208 B,
Apophth. Laconica, Agasicles 2.
31 Grauiter ac moderate*.
3334 quo pudor Cf. Sall. Iug. 100, 5: et
sane Marius illoque aliisque temporibus
Iugurthini belli pudore magis quam malo
exercitum coercebat.

51

APOPHTHEGMATVM LIBER I

39
40
41
42

quos patris gereret affectum. Porro quibus placet hoc dictum oderint dum
metuant, nullos magis habent suspectos quam quibus oportebat maxime confidere; ac multos metuat oportet, quem metuunt multi.
AGESILAVS

43
44
45
46
47
48
49
50
LB 94
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66

[3] 3 Agesilaus ille magnus Lacedaemoniorum rex, quum in compotatione

quadam sortibus ex more ductis factus esset princeps conuiuii (huius autem
partes erant praescribere quantum quisque biberet), rogatus a pincerna quantum
cuique vini deberet apponere, Si multum inquit vini paratum est, dato cuique
quantum poscit; sin parum, cunctis ex aequo diuidito. Hac dexteritate mire
prospexit ne vel parata vini copia deesset quibus placeret largior potatio, vel ad
bibendum cogerentur quibus placeret sobrietas. Rursus in maligniore vini copia
per aequalitatem exclusit occasionem murmuris. Etenim cum singulis aequa vini
portio distribueretur, nihil deerat his qui bibebant mode|ratius; et qui largius fuerant bibituri, quum haberent quod naturae satis esset, queri non poterant si deerat libidini, eo quod nemo omnium plus aut minus haberet caeteris. Itaque
aequis animis se illi quoque ad moderationem componebant, quibus alioqui placebat luxus. Porro Lacedaemonii praeter caeteros Graecos victus frugalitatem probabant.
[4] 4 Quum vero narraretur apud eum maleficum quempiam ac scelerosum hominem constanter pertulisse tormenta, Vt insigniter inquit miser est
homo, qui tolerantiam ac patientiam in res flagitiosas ac turpes collocet! Apud
Lacedaemonios admirabilis erat malorum tolerantia, quae si suscipiatur ob res
honestas, magnam promeretur laudem; sin ob turpes, non solum non meretur
fortitudinis laudem qui tolerat, sed hoc miserior est ac vir peior, quo constantius
se gesserit. Ponjrv enim Graece et malum sonat et translato tono laboriosum
siue calamitosum. Dolebat egregio duci tantum animi robur ac naturae vim in re
turpi consumptam, quam si attulisset ad res honestas, magno vsui poterat esse rei
publicae.
41 metuat A C: metuant B.

46 deberet AC: debet DLB.

3940 oderint dum metuant Cf. Adag. 1862

(Oderint, dum metuant), ASD II, 4, pp.
252253; Apophth., LB IV, 274 D, Caligula
8.
41 multos multi Cf. Macr. Sat. II, 7, 4:
Necesse est multos timeat quem multi
timent, see Apophth., LB IV, 307 EF, 46.

passage includes an explanation of the dictum very similar to the comment added to
the apophthegm.
46 Solerter*.
[4]
5759 Quum collocet Plut. Mor. 208 C,
Apophth. Laconica, Agesilaus 2. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 80, ll. 759761.
58 Grauiter*.
58 miser Plut., loc. cit.: ponjrv, cf. ll. 6364.
63 translato tono Liddell-Scott s.v. moxqjrv:
Some Gramm. write mxqjrov, pnjrov in
signf. I [suffering hardship], moxqjrv, ponjrv in signf. II [knavish].

42 AGESILAVS Agesilaus II, Spartan king of

the Eurypontid house 399360/59.
[3]
4347 Agesilaus diuidito Plut. Mor. 208
BC, Apophth. Laconica, Agesilaus 1. Cf.
Coll., ASD I, 3, pp. 439440, ll. 3956, which

52
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[5] 5 Alio quodam laudante rhetorem hoc nomine, quod mirifice res exiguas verbis amplificaret, Ego inquit ne sutorem quidem arbitrer bonum, qui
paruo pedi magnos inducat calceos. Veritas in dicendo maxime probanda est; et
is optime dicit, cuius oratio congruit rebus, ex quibus petenda est orationis qualitas potius quam ex artificio.
[6] 6 Quum quidam vrgeret illum improbe postulando diceretque ei Promisisti, atque idem crebro repeteret, quasi iam fas non esset negare quod petebatur, Recte sane, inquit, si quidem iustum est quod petis, promisi; sin minus,
dixi, non promisi. Hoc dicto elusit flagitatoris improbitatem. Ille vero quum
nondum faceret flagitandi finem, sed subiiceret Atqui decet reges praestare quicquid vel capite annuerint, Nihilo magis inquit quam eos qui reges adeunt decet
ea petere loquique quae iusta sunt, spectantes simul et opportunitatem et quid
regibus conueniat decorumque sit. Sunt qui principes velut ex insidiis adoriuntur et a bene potis aut alioqui aliud agentibus, vt non vacet quale sit quod petitur considerare, postulant quod iniquum est; his merito negatur quod promissum est, et repulsi immerito requirunt fidem a promissore, qui sui officii non
meminerunt in postulando.
[7] 7 Quoties audiebat aliquos ab aliis laudari aut vituperari, existimabat
non minus esse discendos eorum mores qui loquebantur quam eorum de quibus
loquebantur. Sensit vir prudentissimus, qui auide obtrectant alienae laudi, magis
prodere morbum suum quam detegere mores alienos, et qui ob res parum honestas laudant quempiam aut ob laudabiles vituperant, indicare stultitiam suam peruersumque iudicium.
[8] 8 Quum adhuc puer esset et ageretur ludus solennis, quo pueritia tum
exercebatur, atque is qui negotio praefectus erat statuisset illum in loco parum
honorifico, paruit quidem tametsi iam rex designatus ac dixit: Bene sane habet,
ostendam enim non locum viris sed viros loco conciliare dignitatem. Nimirum
vox ea declarat in puero miram animi celsitudinem cum pari moderatione
72 diceretque B C: dixissetque A.
83 meminerunt AD: meminerint BAS LB.

94 declarat B C: declarabat A.

[5]
6769 Alio calceos Plut. Mor. 208 C,
Apophth. Laconica, Agesilaus 3. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 42, ll. 530533; Adag. 2567
(Herculis cothurnos aptare infanti), ASD II,
6, p. 375, ll. 630635; De conscr. ep., ASD I,
2, p. 211, l. 13p. 212, l. 1.
67 mirifice Ald., p. 182: dunatv, Ald.Er.:
deinv.
68 Salse*.
[6]
7279 Quum sit Plut. Mor. 208 CD,
Apophth. Laconica, Agesilaus 4. Cf. the preface to the 1528 edition of the Adagia, ASD
II, 1, p. 36, ll. 332334 (Ep. 2022, ll. 1214).

74 Iuste et vrbaniter*.
si quidem Ald., p. 182: e d (e g codd.),
Ald.Er.: e mn.
77 capite annuerint Plut., loc. cit.: tti ken
kefal kataneswsin, cf. Hom. Il. I, 527.
[7]
8486 Quoties loquebantur Plut. Mor. 208
D, Apophth. Laconica, Agesilaus 5. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 131, ll. 455458.
84 Prudenter*.
[8]
9093 Quum dignitatem Plut. Mor. 208
DE, Apophth. Laconica, Agesilaus 6. Cf.
Apophth. [163].
92 Magnanimiter*.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

95
96
97
98
99
100
101
LB 95
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121

53

coniunctam. Nec alii magis sunt administrando regno idonei. Simile quiddam
tribuunt Aristippo.
[9] 9 Quum medicus quispiam illi praescriberet curationem nimis exactam
minimeque simplicem qualis esse solet apud Lacedaemonios, Per geminos,
inquit, sumam quae praescribis, si mihi prorsus est in fatis vt non viuam, etiamsi
non omnia sumpsero. Significabat eiusmodi curationes citius acceleraturas mortem quam depulsuras morbum. Nec tam operosa pharmaca sumenda, nisi qui
destinauit mo|ri. Omnibus in rebus ei genti placuit frugalitas ac simplicitas.
[10] 10 Quum adstantem arae Palladis, cui apud Spartanos ab aereo delubro xalkeokw cognomen est, vt bouem immolaret, momordisset pediculus, non
auersus est, sed arreptum palam omnibus occidit, Per deos, inquiens, equidem
insidiatorem lubens vel in ipsa ara. Videlicet declarauit animum nec inepto
pudori nec superstitioni obnoxium tecteque significauit insidias molientibus nullam aram aut asylum oportere tutum esse.
[11] 11 Quum puer quidam eo vidente murem captum e cauo protraheret
musque conuersus momordisset tenentis manum atque effugisset, Agesilaus indicauit his qui aderant dixitque: Posteaquam minimum animalculum sic vlciscitur
eos a quibus laeditur, quid viros oporteat facere cogitate. Ita dux fortissimus
vndecunque captata occasione animum addere studebat suis, vt audentiores fierent aduersus hostem. Sed idem exemplum magis eo valet, ne quis quamlibet
potens iniuria prouocet infirmiorem. Fit enim saepenumero vt qui, sicut ait Flaccus, fragili quaerit illidere dentem, infringat solido.
[12] 12 Quum in animo haberet mouere bellum aduersus regem Persarum,
quo Graecos Asiam incolentes libertati restitueret, consuluit oraculum Iouis
Dodonaei. Nam ea gens ex oraculis deorum pleraque gerebat. Is quum iussisset
vt pro suo arbitratu bellum institueret, Agesilaus dei responsum renuntiauit
ephoris. (Hi erant quinque iudices, quorum autoritati reges quoque parere coge9596 Simile Aristippo See Apophth. [666],
ll. 755759.
[9]
97100 Quum sumpsero Plut. Mor. 208 E,
Apophth. Laconica, Agesilaus 7.
98 Per geminos Translation of n t qe, i.e. by
the twin gods (the Dioscuri, Castor and Pollux).
sumam praescribis Added by Er.
99 Argute*.
99100 si sumpsero Ald., p. 182: e (omitted
by several mss., and by Filelfo, f. u4vo, and
Regio, p. 99) o pntwv moi prkeitai hn,
od e pnta nadxomai. The final phrase
etiamsi sumpsero does not correspond
with the Aldine text. Perhaps Er. deliberately
deviated from it, accentuating the criticism
of physicians.
[10]
103106 Quum ara Plut. Mor. 208 E,

Apophth. Laconica, Agesilaus 8.

105 Simpliciter*.
[11]
109112 Quum cogitate Plut. Mor. 208 F,
Apophth. Laconica, Agesilaus 9. Cf. Apophth.
[159].
115116 vt solido Hor. Serm. II, 1, 7778: et
fragili quaerens inlidere dentem / Offendet
solido.
[12]
117125 Quum apparat Plut. Mor. 208
F209 A, Apophth. Laconica, Agesilaus 10.
118119 oraculum Iouis Dodonaei Jupiters oracle
at Dodona in Epirus.
119 Nam gerebat Explanation inserted by
Er.; cf. Cic. Div. I, 95: [Lacedaemonii] de
rebus maioribus semper aut Delphis oraclum
aut ab Hammone aut a Dodona petebant
and comm. ad loc. in ed. A.S. Pease, Liber
primus, II, Illinois, 1920, p. 265.

54
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146

APOPHTHEGMATVM LIBER I

bantur.) Illi vero suaserunt vt adiret et Delphicum oraculum iisdem de rebus sciscitaturus. Eo profectus hoc pacto proposuit consultationem: Apollo, num idem
tibi videtur quod patri? Quum Apollo comprobasset Iouis oraculum, ita demum
delectus imperator bellum apparat. Vnico facto non vnam rem nos docens, primum moderationem animi, qui quum rex esset, non grauatus sit ephoris obtemperare rem superuacaneam imperantibus. Deinde declarauit, quam non temere
sit bellum capessendum. Illis non sat erat Iouis oraculum, quum hodie principes
frequenter inconsultis vel potius inuitis proceribus ac ciuitatibus ad arma prosiliant. Postremo demonstrauit, quam religiosam haberet de diis opinionem, qui si
inter se dissentiant non sint dii, obiter notans Homeri fabulas, qui fingit deorum
ac dearum atrocia dissidia et quod in principibus ac magistratibus turpe sit
adscribit suis numinibus.
[13] 13 Tissaphernes Persarum dux cum Agesilao foedus non ex animo sed
metu percusserat hac lege, vt Graecas ciuitates sineret libere suisque viuere legibus. Mox ingentibus copiis a rege suo accersitis bellum illi denuntiauit, ni Asia
decederet. Hoc foedus violatum libenter arripuit Agesilaus, legatis hilari vultu
respondens se magnam habere gratiam Tissapherni, quod periurio suo et deos et
homines sibi infensos reddidisset, aduersae vero parti propitios. Recte sensit
absque prouidentia dei nihil geri in rebus mortalium magisque fidendum diuino
fauori quam humanis consiliis aut viribus. Caeterum exercitum mouit velut in
Cariam impressionem facturus; quo quum Tissaphernes ignarus doli cogeret
militem, Agesilaus repente copias mouit in Phrygiam, vbi quum multas cepisset
vrbes magnamque pecuniarum vim abstulisset, dixit amicis: Foedera quidem
violare praeter causam impium est, caeterum hostibus imponere non modo iustum est ac laude dignum, verum etiam et iucundum et lucrosum. Vir bellandi
146 ac B C: et A.

124 Religiose*.
patri Apollo was the son of Jupiter and Latona.
124125 ita apparat Agesilaus was sent on
campaign against the Persian king Artaxerxes
II Mnemon in 396.
131133 obiter numinibus Cf. Plat. Rep. II,
377 C378 E; Cic. Nat. I, 42; see also
Apophth. [457], ll. 666668.
[13]
134146 Tissaphernes lucrosum Plut. Mor.
209 AB, Apophth. Laconica, Agesilaus 11.
134 Tissaphernes Satrap of Sardis (in Lydia)
413395.
136 rege See Apophth. [12], n.ll. 124125.
137139 legatis propitios Er. inserted this passage into Plutarchs apophthegm basing himself on other versions of the anecdote. See
Xen. Ages. 1, 13 (Hell. III, 4, 11): Agjslaov
d mla faidr t prospw paggelai t

Tissafrnei tov prsbeiv kleusen v

polln xrin at xoi ti piorksav atv
mn polemouv tov qeov ktsato, tov d
Elljsi summxouv pojsen; Nep. Ages. 2, 5:
[Agesilaus] iusiurandum servabat multumque in eo se consequi dicebat, quod Tissaphernes periurio suo et homines suis rebus
abalienaret et deos sibi iratos redderet; se
autem conservata religione confirmare exercitum, cum animadverteret deum numen
facere secum hominesque sibi conciliare amiciores, quod iis studere consuessent, quos
conservare fidem viderent.
139141 Recte viribus This comment is
added by Er.
142143 Cariam, Phrygiam To the south and to
the north respectively of Lydia.
144 Iuste*.

55

APOPHTHEGMATVM LIBER I

147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
LB 96
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177

auidus tamen ab iniusto bello abhorrebat nec eius suscipiendi ansam dare voluit,
datam feliciter arripuit; nec turpe putauit dolis in illum vti, qui violato foedere
periurio fefellisset et deos et homines.
[14] 14 Idem quum parum esset instructus equitatu, Ephesum sese recepit.
Ibi opulentis denuntiauit, vt quisquis pro se virum et equum praeberet a militia
esset immunis. Hac arte factum est, vt pro ignauis ac timidis diuitibus breui colligeret et equos et viros strennuos ac bello idoneos. Qua quidem in re dicebat sese
Agamemnonis exemplum retulisse, quod is accepta equa generosa virum diuitem
sed ignauum militia liberasset. Locus autem est apud Homerum Iliados C:
Tn A
gammnoni dk A
gxisidjv Expwlov
Dr, na m o poiq p Ilion nemessan, |
All ato trpoito mnwn mga gr o dwke
Hev fenov, naen d g n eruxrw Sikuni.

De equa loquitur,
Quam dederat Anchisiades Echepolus Atridae
Dono, ne huic comes iret ad altae moenia Troiae,
Sed remanere domi ac sese oblectare liceret;
Nam viro opes pater altitonans donarat opimas,
Incoluit vero praediuitem agris Sicyonem.

Hae sunt artes excellenti principe dignae, quibus efficitur vt quod ad reipublicae
dignitatem incolumitatemue necessarium est, non per violentiam inuidiosam
extorqueat, sed ea dexteritate impetret, vt nec tenues grauet et a ditioribus etiam
gratiam ineat.
[15] 15 Caeterum quum edixisset vt captiui nudi venderentur, laphyropolae, quorum munus erat res praedatitias diuendere, quod erant iussi faciebant; ac
vestium quidem, quoniam iuxta barbaricum morem erant splendidae multique
pretii, complures extiterunt emptores. Caeterum ipsa corpora candida prorsusque
tenera ac delicata nec quicquam virile prae se ferentia, quippe in vmbra, otio ac
voluptatibus educata, adeo nemo concupiuit emere, vt deriderent etiam hoc mercium genus velut inutilium nec vllius omnino pretii. Id animaduertens Agesilaus,
qui auctioni praesidebat, et hunc casum torsit ad animandos ad fortitudinem
156 dk A B BAS LB: dnk C, dn k D.
157 lion C: lion A B.

158 gr A: gr B C.
159 d AD: g BAS LB.

[14]
150155 Idem liberasset Plut. Mor. 209 BC,
Apophth. Laconica, Agesilaus 12.
150 quum equitatu During his campaign in
Phrygia (see Apophth. [13]).
153 Callide*.
156159 tn Sikuni Hom. Il. XXIII,
296299.
[15]

170179 Caeterum demonstrans Plut. Mor.

209 C, Apophth. Laconica, Agesilaus 13.
170 quum venderentur In Ephesus, during
Agesilaus campaign against Artaxerxes II.
177 qui auctioni praesidebat Plut., loc. cit.:
pistv A
gjslaov, i.e. astans Agesilaus
(Filelfo, f. u5ro, Regio, p. 101).
177178 et milites This observation is added
by Er.; cf. Apophth. [11], ll. 112114.

56
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195

APOPHTHEGMATVM LIBER I

milites. Haec inquit sunt pro quibus pugnatis, ornamenta captiuorum ostendens, hi quibus cum pugnatis, nuda captiuorum corpora demonstrans. Duplici
nimirum argumento addidit suis animos, amplissima spe praemiorum et hostium
imbellium extremo contemptu.
[16] 16 Idem quum in Lydia Tissaphernem vertisset in fugam ac quamplurimis interemptis iam in agros regios fecisset incursionem, rex Persarum per legatos, quorum praecipuus Titraustes, ingentem pecuniarum vim vltro ad illum
misit, petens vt a bello desisteret. Agesilaus spreta pecunia respondit pacis quidem tempore reipublicae vigere autoritatem, vt ius habeat decernendi quod ad
tuendam ciuitatis tranquillitatem censuerit conducere, belli vero tempore non
item; sibi vero iucundius esse, si milites suos ditet quam si ditescat ipse; praeterea se pulcherrimum ducere, si Graeci non munera caperent ab hostibus, sed
armis pararent spolia. Vox excellentis animi, qui non aliud virtutis praemium
ambiret quam gloriam nec pacem hosti venderet fraudato milite.
[17] 17 Quum Megabates Spithridatis filius eximia forma adolescens Agesilaum adisset aliquando salutandi gratia ac iuxta Persarum morem osculum offerret, quod ab eo videretur admodum amari, Agesilaus auertit vultum refugiens
osculum. Caeterum quum erubuisset ille, ratus se contemptui fuisse, ac deinceps
195 ac deinceps B C: iamque A.
178 Solerter*.
[16]
182190 Idem spolia Plut. Mor. 209 CD,
Apophth. Laconica, Agesilaus 14.
182 Tissaphernem See Apophth. [13], n.l. 134.
Agesilaus defeated his forces in 395.
184 Titraustes Tithraustes, xilarxov of
Artaxerxes II, does not figure in Plutarchs
apophthegm. Er. took his name from other
sources; see Plut. Ages. 10, 6: Tiqrastjn
v tn d A
gjslaon zou dialusmenon
poplen okade, ka xrmata didov at
prospemcen; Xen. Ages. 4, 6: didntov d
at pmpolla dra Tiqrastou, e plqoi
k tv xrav; see also Xen. Hell. III, 4, 25.
185188 Agesilaus item Plut. Mor. 209 C:
Agjslaov tv mn ernjv fj tn plin
enai kuran. Er. paraphrase has been corrected by Nannius, Miscellanea, p. 255:
Ciuitatem ius autoritatemque habere pacis
dandae. See also Rummel, Er. as a Translator of the Classics, p. 124.
185 Animose*.
188 Liberaliter*.
[17]
192204 Quum adimat Plut. Mor. 209 DE,
Apophth. Laconica, Agesilaus 15.
192 Megabates Spithridatis filius Spithridates, a
Persian, went over to Agesilaus in 396. His
son Megabates is otherwise unknown.

193 iuxta Persarum morem Er. probably took

this from Xenophons version of the anecdote (Ages. 5, 4): pixwrou ntov tov Prsaiv filen ov n timsin.
195200 Caeterum refugias Er. replaced the
version of the apophthegm with the corresponding passage from Plut. Ages. 11, 78:
Epe d kenov asxunqev pasato ka t
loipn pwqen dj prosjgreuen, xqmenov
a plin ka metamelmenov t fug to
filmatov A
gjslaov prosepoieto qaumhein ti d paqn atn Megabtjv p
stmatov o filofronoto. S gr atiov" o
sunqeiv fasan ox postv, ll trsav
t fljma to kalo ka fobjqev pe ka
nn n lqoi soi peisqev kenov ntv filmatov ll pwv aqiv ok podeiliseiv."
The Aldine version of the replaced passage
reads: v d pasato kenov prosin,
pehtjsen atn A
gjslaov, tn d flwn
famnwn v atv ej atiov, trsav t to
kalo filmatov lqen, ka m po deilav
zein kenon (p. 183). In Ald.Er. the last syllable of filmatov is underlined and an
index is added in the margin.
195 ratus fuisse Er. inserted this into the passage quoted in n.ll. 195200; see Xen. Ages. 5,
5: pe d sper timasqnai nomsav
Megabtjv

APOPHTHEGMATVM LIBER I

196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
LB 97
219
220
221
222
223
224
225
226

57

salutaret eum eminus, rex poenitens vitati osculi finxit se mirari quid accidisset
Megabatae, quod ipsum non salutaret osculo. Familiares responderunt: Ipse
fuisti in causa, o rex, qui venientem non exceperis, sed formosi basium exhorrueris. Alioqui nunc quoque persuaderi poterit vt tibi veniat ad osculum; tantum ne
rursus refugias. Hic posteaquam Agesilaus aliquandiu tacitus suo cum animo
cogitasset, Non est inquit opus vt illi reditum persuadeatis. Nam ego mihi sic
videor affectus, vt malim huiusmodi rebus superior esse quam aduersariorum
vrbem fortibus viris instructissimam per vim capere. Praestantius enim duco, vt
quis sibi ipsi seruet suam libertatem quam vt aliis libertatem adimat. O virum
gerendo in alios imperio idoneum, qui suis cupiditatibus imperare posset! Quis
non miretur tam philosophicum in homine militari iudicium? Intellexit neminem esse liberum qui seruiret cupiditatibus; intellexit nullum esse imperium speciosius quam si quis animo suo posset imperare. Hoc exemplum temperantiae
multo pulchrius videbitur reputanti, quod Graecorum leges formosorum adolescentium amorem concedant, citra turpitudinem tamen aut vim. Quanquam hoc
apophthegma Plutarchus in Vitis paulo secus refert: Ego inquit denuo malim
illam de osculo pugnare pugnam quam omnia quae viderim mihi fieri aurea.
Quo vir ille sensit amoris flammam acriorem, hoc pulchrius ducebat non obsequi
animo.
[18] 18 Cum caeteris in rebus esset rigidior et exacte iusti legumque tenax,
tamen in amicorum negociis existimabat inhumanitatis ac saeuitiae praetextum
esse nimium aduersus illos esse iustum. Huius rei testis est epistola quaedam perbreuis, quae fertur ad Hidrieum Carem scripta, qua | cuidam amico veniam
deprecatur in hunc modum: Nicias si nihil peccat, dimitte hominem; si peccat,
mihi dimitte, sed omnino dimitte. Innocentem punire scelus est; culpam interdum condonare in gratiam honesti deprecatoris humanitas est. Quum enim iustitiam semper oporteat esse clementia temperatam, quoties nacta est grauem
interpellatorem, et minus habet inuidiae et plus impetrat gratiae. In plerisque igitur amicorum negociis ad eum modum se gerebat Agesilaus. Interdum tamen
magis sequebatur reipublicae vtilitatem per occasionem oblatam quam indulgebat amicitiae.

201 Continenter*.
202203 aduersariorum instructissimam
Plut. Mor. 209 E: tn eandrottjn tn
ntitetagmnwn plin, i.e. la ville la plus
riche en combattants vigoureux, de toutes
celles qui nous affrontent (Fuhrmann).
204205 O virum posset Cf. Cic. Parad. 5,
33: imperator quo modo? aut cui tandem
hic libero imperabit, qui non potest cupiditatibus suis imperare? See also Inst. princ.
christ., ASD IV, 1, p. 152, ll. 502506.
210212 Quanquam aurea Plut. Ages. 11, 9.
[18]

215220 Cum dimitte Plut. Mor. 209 E,

Apophth. Laconica, Agesilaus 16.
216217 tamen iustum In Ald.Er., p. 183,
three dots () are noted down in the margin
next to this passage.
218 Humaniter*.
Hidrieum Identity uncertain; during the period 351344 Caria was ruled by Hidrieus,
which was however after Agesilaus death.
219 Nicias Identity uncertain.
223226 In amicitiae Plut. Mor. 209 EF,
Apophth. Laconica, Agesilaus 17.

58
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[19] 19 Quodam ergo die quum castra tumultuosius essent mouenda, adolescentem cuius amore tenebatur relinquebat aegrotum; quumque is et blandis
precibus et lachrymis illum remorari conaretur, versus ad suos Quam difficile est
inquit simul et misereri et sapere!, malens sequi quod id temporis expediebat
quam quod dictabat in amicum affectus. His animi dotibus caeteris praecellebat
Agesilaus.
[20] 20 Caeterum quod ad corporis curam attinebat, nulla in re melius
habebat quam hi quibuscum viuebat, a saturitate quidem et crapula in totum
abstinens. Somno vero sic vtebatur, non vt ille dominaretur, sed vt seruiret negociis. Aduersus aestum autem et frigus sic erat instructus, vt quatuor anni temporibus vnicis tantum vestibus vteretur. Caeterum quum in tentoriis inter milites
ageret, velut vnus quilibet e numero nihilo meliorem culcitram habebat quam
caeteri, illud assidue habens in ore, principis esse non mollicie deliciisue sed temperantia ac fortitudine priuatis hominibus antecellere. O vere regiam vocem, si
addidisset sapientia! Nam ea vox omnes principis virtutes complectitur.
[21] 21 Sciscitante quodam, quid Spartae fructus attulissent Lycurgi leges,
Voluptatum inquit contemptum, videlicet indicans non alia magis ex re nasci
reipublicae corruptelam quam ex deliciis.
[22] 22 Alii cuidam, qui se dicebat admirari quod Agesilaus cum caeteris
Lacedaemoniis tam frugali cibo vestituque vteretur, Atqui, inquit, o hospes, pro
hac frugalitate opimam messem metimus, libertatem, sapienter admonens nullam esse voluptatem viris ingenuis libertate suauiorem nec ibi diu libertatem esse
posse, vbi regnat luxus.
[23] 23 Rursus quum alius quidam eum admoneret vt aliquid de vitae
rigore remitteret, causam addens quod, quae est vitae volubilitas, euenire posset
229 suos C: eum A B.
239 Grauiter* A: om. B C.
243 Moderate* B C: Temperate* A.

247 frugalitate B C: vitae frugalitate A.

251 vitae B C: fortunae A.

[19]
227230 Quodam sapere Plut. Mor. 209 F,
Apophth. Laconica, Agesilaus 17.
227 Quodam mouenda During Agesilaus
campaign in Asia.
230 Continenter et sapienter*.
[20]
233239 Caeterum caeteri Plut. Mor. 209
F210 A, Apophth. Laconica, Agesilaus 18.
236237 vt vteretur Ald., p. 183: ste
mnoiv (mnov, mnon codd.) e xrsqai tav
raiv. Er. probably took the topic of clothing from Regio, p. 102: ut solus eadem
ueste quatuor anni temporibus semper uteretur; cf. the emendation mentioned in
app. crit. Nachstdt: e <t at> xrsqai
<sqti>. Rummel, Er. as a Translator of the
Classics, p. 124, supposes that Er. interpre-

tation was influenced by Apophth. [24], ll.

257258.
236 Temperate*.
239240 illud antecellere Plut. Mor. 210 A,
Apophth. Laconica, Agesilaus 19.
239 Grauiter*.
[21]
242243 Sciscitante contemptum Plut. Mor.
210 A, Apophth. Laconica, Agesilaus 20.
242 Lycurgi Legendary founder of Spartan law.
243 Moderate*.
[22]
245247 Alii libertatem Plut. Mor. 210 A,
Apophth. Laconica, Agesilaus 21.
246 Sapienter*.
[23]
250253 Rursus mutationem Plut. Mor. 210
B, Apophth. Laconica, Agesilaus 22.

59

APOPHTHEGMATVM LIBER I

252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
LB 98
276
277
278

vt tempus ipsum exigeret aliam viuendi rationem, At ego inquit me consuefacio, vt quaecunque inciderit fortunae mutatio, ne quaeram ipse mutationem.
Mira animi continentia, qui nec in austeriore vita delicias requireret nec inter
delicias agens ab illis corrumpi posset!
[24] 24 Quin ne senex quidem factus quicquam de victus vitaeque ratione
et corporis exercitiis remisit. Itaque percontanti quur per acrem hyemem solo
pallio tectus obambularet absque tunica homo tam prouectae aetatis, Vt inquit
iuuenes hanc vitae rationem imitentur, quum exemplum habeant et extremae
senectutis hominem et principem, sapienter admonens senibus ita viuendum
esse, vt adolescentibus exhibeant recte viuendi formam, et vulgus nihil imitari
libentius quam quod a viris principibus conspexerint factitari.
[25] 25 Thasiorum gens vt copia rerum abundabat, praecipue vini praestantia nobilis, ita deliciis erat addictior. Per horum agros cum exercitu proficiscenti Agesilao Thasii honoris gratia miserunt farinas, anseres, bellaria, liba ex
melle condita et item omnis generis alia maximi precii tum esculenta tum poculenta. At ille praeter farinas nihil accepit; reliqua domum referri iussit ab his qui
attulerant, tanquam sibi suisque prorsus inutilia. Caeterum quum illi precibus et
obtestationibus vrgerent omnino vt acciperet xenia, iussit ea inter helotes distribui (id erat apud Lacedaemonios mancipiorum genus). Eius facti causam sciscitantibus respondit non decere, qui virtutis ac fortitudinis studio tenerentur, id
genus delicias cupediasque recipere, propterea quod istiusmodi res, quibus inescarentur ingenio seruili nati, oporteret a liberis procul abesse, grauiter taxans
Thasiorum mores, qui dum voluptatibus seruirent nec ingenuos se praestarent
nec liberos, et sapienter ostendens nihil esse seruilius ab|iectiusque quam gulae
ventrisque voluptatibus obnoxium viuere.
[26] 26 Aduersus voluptates quidem inuicti pectoris hoc specimen dedit.
Aduersus inanem gloriam non minus insuperabilem fuisse declarat quod dicturus
257 percontanti C: contanti A B.

278 insuperabilem C: insuperatum A B.

252253 At mutationem Plut., loc. cit.: All

g, epen, mautn qhw lgwn st n
mjdemi metabol metaboln hjten. Fuhrmann considers lgwn a locus desperatus. In
Ald.Er., p. 183, lgwn is underlined and three
dots () are noted down in the margin.
252 Continenter et constanter*.
[24]
256260 Quin principem Plut. Mor. 210 B,
Apophth. Laconica, Agesilaus 23.
257258 solo pallio tectus Explanation of xtwn
(absque tunica), inserted by Er. Cf. perhaps
the version of Ael. Var. hist. VII, 13: Agjslaov Lakedaimniov grwn dj n nupdetov pollkiv ka xtwn proei, tn trbwna
peribalmenov atn.

258 Grauiter*.
[25]
263264 Thasiorum addictior This characterization of the Thasian people is added to
Plutarchs apophthegm by Er. The natural
resources of the island Thasos (near the coast
of Thrace) were proverbial; see Adag. 234
(Thassus bonorum), ASD II, 1, pp. 344346.
On Thasian wine see Adag. 2117 (Thasium
infundis), ASD II, 5, pp. 115116.
264273 Per abesse Plut. Mor. 210 BC,
Apophth. Laconica, Agesilaus 24. In fact the
apophthegm refers to the welcome the Egyptians gave Agesilaus in 361 (see Plut. Ages. 36,
10; Apophth. [74], n.l. 632).
267 Frugaliter*.

60
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304

APOPHTHEGMATVM LIBER I

sum. Thasii quoniam intelligebant Agesilaum de ipsis optime meritum, templis

ac diuinis honoribus illum dignati sunt atque hac de re legationem ad illum miserunt. Is vbi legisset honores quos legati ad illum detulerant, percontatus est, num
illorum patria potestatem haberet ex hominibus faciendi deos. Quum illi respondissent habere, Agedum, inquit, primum vos ipsos deos facite. Id si praestiteritis, tum vobis credam quod me quoque deum facere poteritis. Vtrum hic prius
admirari conuenit, animi celsitudinem adeo contemnentis oblatum, ob quod
Empedocles philosophus semet in Aetnam coniecit, quodque tot eruditi principes tot artibus et impendiis ambierunt, an ingenii solertiam, qua Thasiis vel
summam stultitiam vel abiectam adulationem suam in oculos ingessit?
[27] 27 Nec minus excelsi animi fuit, quod quum nationes quae id temporis Graeciam incolebant decreuissent illi in clarissimis quibusque ciuitatibus
honoris causa statuas erigi, rescripsit illis hunc in modum: Mei nulla sit imago,
neque picta neque ficta neque vllo alio artificio parata. At principum vulgus hoc
honoris genere se diis aequiparari credebat summumque rerum bene gestarum
praemium arbitrabatur. Agesilaus ipso honesto contentus negligebat eiusmodi
adulationes verius quam glorias, malens insculpi prudentum ac bonorum hominum pectoribus quam in foro aereus aureusue stare. Eximiam virtutem sponte
suum consequitur decus. Nec vlla speciosior statua quam honorifica bene actae
vitae memoria.
[28] 28 In Asia quum aedes quasdam conspexisset quarum tectum quadratis trabibus contextum esset, rogauit aedium dominum, num apud illos ligna
quadra nascerentur; qui quum negasset talia nasci, sed ex rotundis arte quadrari,
Quid? inquit, Ergone si quadrata nascerentur faceretis rotunda? Immane quantum abfuit illius regis animus a nostrorum aedificiorum deliciis, in quibus nihil
placet, nisi ex alieno deuectum orbe aut multo artificio adulteratum.

[26]
279284 Thasii poteritis Plut. Mor. 210
CD, Apophth. Laconica, Agesilaus 25. Like
Apophth. [25] this story belongs to the Egyptian episode.
283 Libere et grauiter*.
286 Empedocles According to legend Empedocles (c. 492432) from Acragas (Sicily)
threw himself into the crater of the Etna
to make the people believe he had ascended
to heaven like a god (Diog. Laert. VIII,
69).
[27]
289292 quum parata Plut. Mor. 210 D,
Apophth. Laconica, Agesilaus 26. Cf.
Apophth. [77].
289290 nationes incolebant Erroneous
sav Elljtranslation of tn d p tv A
nikn qnn.

292 Magnanimiter*.
neque picta neque ficta Cf. Cic. Fam. V, 12, 7:
Agesilaus neque pictam neque fictam
imaginem suam passus est esse.
296 in stare Cf. Moria, ASD IV, 3, p. 102,
ll. 545548: Quid enim stultius, inquiunt,
quam aeneum in foro stare?
296297 Eximiam decus Cf. Walther 33713a:
Virtutem necessario gloria sequitur (Cic.
Tusc. I, 91).
297298 nec memoria Cf. Cic. Fam. V, 12,
7: unus enim Xenophontis libellus in eo
rege [sc. Agesilao] laudando facile omnis
imagines omnium statuasque superavit.
[28]
299302 In rotunda Plut. Mor. 210 DE,
Apophth. Laconica, Agesilaus 27. Cf.
Apophth. [235], [265], ll. 938941.
302 Temperate*.

61

APOPHTHEGMATVM LIBER I

305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330

[29] 29 Quum aliquando quidam percontatus esset, quinam essent fines

Laconicae ditionis, vibrata lancea Quousque inquit haec valeat pertingere. Vox
egregio duce digna, qui bellum non nisi iustum susciperet imperiumque virtute
partum virtute tueretur.
[30] 30 Rursus alii cuidam percontanti, quam ob causam Sparta non cingeretur moenibus, ostendit ciues armatos, Hi inquiens sunt Spartanae ciuitatis
moenia, significans respublicas nullo munimento tutiores esse quam virtute
ciuium.
[31] 31 Similiter quum alius quidam hoc idem percontatus esset, respondit
ciuitatem non saxis lignisue sed pro vallis ac moenibus incolentium virtute
muniri oportere; quos si iungat concordia, nullus potest esse murus inexpugnabilior.
[32] 32 Aduersus pecuniarum studium, quo vitio plerique laborant, amicos
admonere consueuit, ne tam pecuniis quam fortitudine ac virtute studerent ditescere, quod frustra parat opes, qui veris animi bonis vacat.
[33] 33 Si quid autem esset quod per milites celeriter confici vellet, primus
ipse sub oculis omnium operas aggrediebatur, quo vel pudore ad industriam extimularentur. Efficacissimum exhortationis genus principem hoc facere quod ab
aliis fieri velit.
[34] 34 Illud sibi cum primis ducere solet gloriae, quod cum rex esset caeterisque consilio prospiceret, nihilo secius in laboribus obeundis nemini cederet;
quodque sibi ipsi imperaret suique, vt ita loquar, rex esset, id pulchrius esse iudicabat quam quod regnum obtineret in alios.
[35] 35 Quidam conspiciens Lacedaemonium quendam claudum ad bellum exeuntem, quum ei equum veluti debili necessarium quaereret, Non intelligis inquit Agesilaus in bello opus esse non qui fugiant, sed qui loco maneant?,
315 potest esse B C: esse potest A.

320 primus AD: primum BAS LB.

[29]
305306 Quum pertingere Plut. Mor. 210 E,
Apophth. Laconica, Agesilaus 28. Cf. Apophth.
[129], [149].
306 Fortiter*.
[30]
309311 Rursus moenia Plut. Mor. 210 E,
Apophth. Laconica, Agesilaus 29. Cf.
Apophth. [31], [129], [283].
310 Fortiter*.
[31]
313315 Similiter oportere Plut. Mor. 210 E,
Apophth. Laconica, Agesilaus 30. Cf. Apophth.
[30], [129], [283].
313 Sapienter*.
315316 quos inexpugnabilior Cf. Walther
3041b: Concordia civium, murus urbium.

[32]
317319 amicos ditescere Plut. Mor. 210 E,
Apophth. Laconica, Agesilaus 31.
318 Sapienter*.
[33]
320321 Si aggrediebatur Plut. Mor. 210 F,
Apophth. Laconica, Agesilaus 32.
320 Impigre exempli*.
[34]
324327 Illud alios Plut. Mor. 210 F,
Apophth. Laconica, Agesilaus 33.
324 Grauiter*.
[35]
328330 Quidam maneant Plut. Mor. 210 F,
Apophth. Laconica, Agesilaus 34. Cf. Apophth.
[122], [389].
330 Facete*.

62
331
332
333
LB 99
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353

APOPHTHEGMATVM LIBER I

significans eos demum esse bello vtiles milites, quibus decretum est in praelio aut
vincere aut mortem oppetere.
[36] 36 Percontanti cuidam qua ratione sibi pararet eximiam gloriam, Si
mortem inquit contempseris. Nihil | enim in bello praeclarae rei geret, cuius
animum mortis metus occupauit. Idem affectus in omni vita mortalium a pulcherrimis facinoribus reuocare solet.
[37] 37 Roganti quam ob causam Spartiatae ad tibiarum cantum inituri
praelium exercerentur, Vt quum ad numerum inquit incedunt, appareat qui
formidolosi sint, qui fortes. Nam anapaestorum ictus strennuis addebant animum, vehementer meticulosis pallorem ac tremorem incutiebant. Itaque quum
pes non responderet ad modulos tibiarum, prodebatur ignauorum imbecillitas.
Magni siquidem refert, vt dux perspectos habeat militum suorum animos, quo
norit qui sint a praelio submouendi aut qui qua parte exercitus collocandi. Valerius Maximus libro secundo putat tibias adhiberi solitas ad incitandos militum
animos; contra Thucydides apud A. Gellium tradit pro tubis et cornibus Lacedaemonios ad praelium tibiis vti solitos ad moderandam vim et impetum militum, ne sparsi dispalatique proruerent in hostem, sed composite incederent suo
quisque ordine. Proditum est literis Cretenses cithara praecinente praelium inire
solitos.
[38] 38 Quum quidam apud Agesilaum admiraretur regis Persarum felicitatem, quod admodum iuuenis esset, Ne Priamus quidem, inquit, quum hoc
esset aetatis, erat infoelix, indicans neminem appellandum beatum nisi ad supremum vitae diem peruenisset, quod nec Priamo nec Croeso contigit.
334 praeclarae A C: praeclari B.
[36]
333334 Percontanti contempseris Plut. Mor.
210 F, Apophth. Laconica, Agesilaus 35. Cf.
Apophth. [104].
334 Grauiter. Vitae contemptus*.
[37]
337339 Roganti fortes Plut. Mor. 210 F211
A, Apophth. Laconica, Agesilaus 36.
338 Prudenter*.
339341 Nam imbecillitas Cf. Gell. I, 11, 1719.
343345 Valerius animos Val. Max. II, 6, 2:
Eiusdem ciuitatis exercitus non ante ad dimicandum descendere solebant quam tibiae concentu et anapaesti pedis modulo cohortationis
calorem animo traxissent, uegeto et crebro ictus
sono strenue hostem inuadere admoniti.
345348 contra ordine Gell. I, 11, 14: Thucydides [V, 70] Lacedaemonios, summos bellatores, non cornuum tubarumue signis, sed
tibiarum modulis in proeliis esse usos refert
ut moderatiores modulatioresque fierent,
quod tibicinis numeris temperatur. Ea ibi
praecentione tranquilla et uenerabili ad
quandam quasi militaris musicae disciplinam

uis et impetus militum, ne sparsi dispalatique proruerent, cohibebatur.

348349 Proditum solitos Gell. I, 11, 6: Cretenses quoque proelia ingredi solitos memoriae datum est praecinente ac praemoderante
cithara gressibus.
[38]
350352 Quum infoelix Plut. Mor. 211 A,
Apophth. Laconica, Agesilaus 37.
350 regis Persarum Possibly Artaxerxes II had
not reached the age of 25 when he came to
the throne in 405.
351 Argute*.
Priamus At the time of the destruction of
Troy Priam was an old man.
352359 neminem peruenisset Soph. Oed. T.
15281530: mjdn lbhein, prn n trma to
bou persj mjdn lgeinn paqn. Croesus
was admonished in a similar way by Solon
(Hdt. I, 32, see Apophth., LB IV, 323 EF,
Solon 3).
353 Croeso The reign of the wealthy Lydian
king Croesus came to an end when Sardis
was captured by Cyrus the Great in 547.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379

63

[39] 39 Quum maximam Asiae partem armis sibi subegisset, constituerat

ad ipsum regem Persarum proficisci, vt eum compesceret, qui sic erat quietus a
bello, vt interim Graecorum duces pecunia corrumperet. Caeterum reuocatus
domum ab ephoris ob Spartam Graecorum obsidione cinctam (nam id rex Persarum pecuniis missis effecerat), paruit, dicens bonum imperatorem legum imperatis parere oportere, citraque cunctationem soluit ex Asia, magno sui desiderio
relicto Graecis Asiaticis. Offerebatur rei bene gerendae occasio, inuitabat illum
Graecorum affectus vt instituta perageret, sed rex a tyrannide alienissimus legum
autoritatem existimabat omnibus anteponendam.
[40] 40 Quoniam vero Persarum numisma sagittarium habebat insculptum, ex Asia discedens aiebat se triginta sagittariorum millibus a rege Asia
depelli. Tot enim Daricorum aureorum millibus Athenas ac Thebas deportatis et
in plebis moderatores distributis Timocrates effecerat, vt populus hostilem animum aduersus milites susciperet. Ephoris autem rescripsit in hunc modum: Agesilaus ephoris salutem. Asiam magna ex parte subegimus, barbaros expulimus,
frequenter in Ionia confliximus; attamen quoniam pro magistratus autoritate
iubetis vt istuc ad diem praescriptum adsim, consequor hanc meam epistolam ac
fortassis anteuertam etiam. Nec enim mihi principatum gero, sed tum reipublicae tum sociis et amicis reipublicae. Atque ita demum qui potitur imperio vere
legitimeque imperat, quum et ipse paret imperio legum et ephororum aut quicunque sint illi qui in republica magistratu funguntur. Quid huius ducis animo
moderatius? At quid eodem excelsius?
[41] 41 Dein quum transmisso Hellesponto iter faceret per Thraciam, nulli
quidem barbarorum supplex fuit vt daretur transitus, sed missis ad singulos nunciis rogabat, vtrum per hostium an amicorum regionem iret. Ac caeteri quidem
illum amice recipiebant venientem ac discedentem deducebant. Caeterum qui

364 alt. Asia B C: ex Asia A.

[39]
354356 Quum corrumperet Plut. Mor. 211 A,
Apophth. Laconica, Agesilaus 38.
355356 qui corrumperet After the defeat of
Tissaphernes in 395 (see Apophth. [16]) the
Persian king bribed the political leaders of
Thebes, Corinth, Argos and Athens, the enemies of Sparta during the Corinthian War
(395386).
356360 Caeterum Asiaticis Plut. Mor. 211
AB, Apophth. Laconica, Agesilaus 39.
356 Moderate*.
356357 reuocatus domum In 394.
[40]
363367 Quoniam susciperet Plut. Mor. 211
B, Apophth. Laconica, Agesilaus 40.

363 Persarum numisma On the daric was the

portrait of the Persian king with bow.
364 Facete*.
365367 Tot susciperet See Apophth. [39],
n.ll. 375376.
366 Timocrates Otherwise unknown.
367 milites Ald., p. 184: stratitav (Spartitav emend.).
367374 Ephoris funguntur Plut. Mor. 211
BC, Apophth. Laconica, Agesilaus 41.
367 Moderate*.
[41]
376385 Dein aperuit Plut. Mor. 211 CD,
Apophth. Laconica, Agesilaus 42.
378 Fidenter*.

64
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
LB 100
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403

APOPHTHEGMATVM LIBER I

Troadenses appellantur, a quibus (vt fertur) Xerxes datis muneribus transeundi

copiam emerat, transitus mercedem postulabant ab Agesilao centum argenti
talenta totidemque foeminas. At is irridens eos rogauit cur non protinus venissent
accepturi quod postulabant. Admouit exercitum et congressus cum his qui se
obiter collocarant in acie, omnes vertit in fugam compluribus trucidatis itaque
sibi ferro viam aperuit.
[42] 42 Itidem et ad Macedonum regem nuncios misit, rogans vtrum per
hostium solum irent an amicorum. Quum ille respondisset se consultaturum,
Fiat inquit igitur consultatio; nos tamen interim iter faciemus. Rex admiratus
hominis audaciam sibique metuens, satius esse censuit illum vt amicum suscipere.
[43] 43 Thessalorum, qui hostibus tulerant suppetias, agros depopulatus
est. Virtus sic erat aequitate temperata, vt nec amicos laederet nec inimicis parceret, vbi | fortuna dedisset vlciscendi occasionem. [C] Hoc apophthegma non est
et ab indocto quodam truncatim adiectum est. [A]
[44] 44 Ad Larissaeos autem, qui non iuuerant res hostium, Xenoclem ac
Scythen legatos misit amicitiae conciliandae gratia. Hos quum Larissaei comprehensos asseruarent in custodia, caeteri quidem id factum grauiter ferentes censuerunt, vt Agesilaus admoto exercitu Larissam vrbem obsidione vallaret. At ille
negabat se vel vniuersam Thessaliam hac conditione velle capere, vt ex his quos
miserat alterius faceret iacturam, amissurus vtrunque si illos bello lacessisset;
itaque captos acceptis conditionibus liberauit ac recepit. Tam atrocem iniuriam
duorum amicorum incolumitati condonauit, alioqui contumeliarum impatiens.
Dicas illum suos affectus in sua habuisse potestate.
389390 suscipere B C: excipere A.
380 Troadenses Ald., p. 185: Trwadev (Trlleiv, a Thracian tribe, emend.).
380381 a quibus emerat Ald., p. 185: ofiv ka
Zrzjv v lgetai dwke dra tv didou,
Fuhrmann takes tv didou with misqn
(mercedem, l. 381): tv didou misqn toun
tn A
gjslaon
380 Xerxes In 480 the Persian king Xerxes tried
to conquer Greece.
382 Animose*.
[42]
386390 Itidem suscipere Plut. Mor. 211 D,
Apophth. Laconica, Agesilaus 43. Cf. Apophth.
[295].
388 Intrepide*.
389390 suscipere Ald., p. 185: proarein (progein emend., cf. Liddell-Scott s.v. proarw).
Filelfo, f. u6vo, and Regio, p. 106, translated
the variant reading proseren.
[43]
391392 Thessalorum est Plut. Mor. 211 D,

Apophth. Laconica, Agesilaus 44.

391 Seuere*.
hostibus The Greek allies, cf. Apophth. [39],
n.ll. 355356.
393394 Hoc adiectum est The sentence is
actually the beginning of Apophth. [44]; it is
printed as such in Ald., p. 185. Filelfo, ed.
1471, takes it as the final sentence of the preceding apophthegm.
[44]
395401 Ad recepit Plut. Mor. 211 DE,
Apophth. Laconica, Agesilaus 44.
395 Larissaeos Larissa was Thessalys chief city.
qui hostium Erroneous explanation added
to the paraphrased text by Er.
395396 Xenoclem ac Scythen Spartan commanders; cf. Xen. Hell. III, 4, 20.
399 Moderate*.
400 Amice*.
[45]

APOPHTHEGMATVM LIBER I

404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429

65

[45] 45 Feliciter pugnatum erat apud Corinthum. In eo praelio quanquam

accepisset Spartanorum admodum paucos desideratos, caeterum e Corinthiis et
Atheniensibus aliisque sociis ingentem numerum interisse, adeo non gauisus est
nec elatus ea victoria, vt grauiter ingemiscens deploraret Graeciae vicem, Heu
inquiens Graeciam, quae tot viros intestino bello perdidit, quot vniuersis barbaris debellandis satis esse poterant. Viro magnanimo victoria erat optabilis, sed
charior erat sociorum incolumitas. Quo animo tulisset ille si plurimorum ciuium
interitu fuisset empta victoria? Non parum laudis promeretur hic affectus in duce
Lacedaemonio tum natura bellaci tum ethnico. At Christiano principi nulla non
debet esse lugubris victoria quae plurimorum etiam hostium exitio contigit.
[46] 46 Caeterum quum Pharsali vrgerent latrociniisque vexarent ipsius
exercitum, sexcentis equitibus vertit illos in fugam moxque trophaeum statuit sub
Narthaciis. Nec alia victoria magis laetatus est, quod ipse per se constituto equitatu paucorum nec aliis adhibitis copiis eos superasset, qui de re equestri praecipue gloriabantur. Pulchrum est vincere lacessentes, praesertim his praesidiis, quibus hostes potissimum sese iactant.
[47] 47 Nunc accipe geminum in gloriae cupidissimo duce temperantiae
exemplum. Quum Diphridas illi e patria nuncium attulisset, vt omissis quae tum
agebat protinus in Boeotiam irrumperet, quanquam destinarat hoc ipsum postea
maiore aggredi apparatu, tamen magistratibus obtemperans, accersitis ad se
viginti millibus eorum qui apud Corinthum militabant, inuasit Boeotiam; ac
iuxta Coroneam congressus cum Thebanis, Atheniensibus, Argiuis et Corinthiis
ambas acies superauit, licet ipse multis acceptis vulneribus corpore esset grauiter
affectus. Quae pugna cum esset inter res ab illo gestas omnium maxima, quemadmodum scripsit Xenophon, tamen domum reuersus nihil de pristino victu
vitaeque modestia mutauit ob tantos rerum successus totque victorias. Multo

404409 Feliciter poterant Plut. Mor. 211

EF, Apophth. Laconica, Agesilaus 45.
404 Feliciter Corinthum In 394, at the
beginning of the Corinthian War.
408 Clementer*.
intestino bello Filelfo, f. u6vo, and Regio, p.
106, use the same expression. The Greek text
reads f atv.
[46]
414418 Caeterum gloriabantur Plut. Mor.
211 F, Apophth. Laconica, Agesilaus 46.
414 Pharsali Inhabitants of Pharsalus, a city in
Thessaly. Cf. Apophth. [43][44], also referring to Agesilaus passing through Thessaly
on his return from Asia in 394.
415 Feliciter*.
sexcentis The Greek text reads pentakosoiv.
416 Narthaciis Ald., p. 185: tn Narqakwn (t
Narqakw codd.). The name refers to a
mountain which belongs to the Othrys range

in S. Thessaly.
[47]
421429 Quum victorias Plut. Mor. 212 A,
Apophth. Laconica, Agesilaus 4748.
421 Diphridas Spartan ephor.
425 Coroneam The battle of Coronea in Boeotia took place in 394.
Thebanis Corinthiis Cf. Apophth. [39],
n.ll. 355356.
426 ambas acies Ald., p. 185: mfotrouv
(Lokrov mfotroiv emend.).
427 ab illo Plut., loc. cit.: kaq autn, i.e. de
son temps (Fuhrmann); cf. Regio, p. 107:
illo tempore. Perhaps Er. was influenced by
Filelfos translation: pugna pugnarum
quas gesserat omnium maxima (f. u6vo).
428 Modeste*.
Xenophon Xen. Ages. 2, 9 (Hell. IV, 3, 16):
dijgsomai d ka tn mxjn ka gr gneto
oaper ok llj tn f mn.

66
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
LB 101
450
451
452
453
454

APOPHTHEGMATVM LIBER I

dignior erat triumpho victoria qua vir ille primum suis consiliis anteposuit legum
autoritatem, deinde tot egregiis facinoribus nihilo factus est insolentior.
[48] 48 Animaduertens ciuium nonnullos qui in precio habebantur ac sibi
placebant quod equis alendis intenderent animum, sorori Cyniscae persuasit vt
conscenso curru certaret in Olympiis, hoc pacto Graecis ostendere cupiens id
genus exercitamenta nullius esse verae virtutis, sed nihil aliud habere quam opum
et impendiorum ostentationem eoque foeminis esse digniora quam viris.
[49] 49 Quum haberet apud se Xenophontem illum sapientem eumque
plurimi faceret, iussit vt filios suos accerseret Lacedaemonem docendos artem
omnium pulcherrimam, videlicet imperare et parere imperio. Athenis florebat
omnium liberalium disciplinarum genus, sed hanc caeteris omnibus praestantiorem existimabat nusquam melius disci quam apud Lacedaemonios, vbi non verbis disputabatur de bene administranda republica, sed ciuium moribus honestissimae rei exemplum exprimebatur; simul indicans eos non esse gerendo
magistratui idoneos qui legibus ac magistratui nescirent obsequi.
[50] 50 Proinde rogatus abs quopiam, quam ob rem Spartanorum respublica prae caeteris secundis rebus floreret, Quoniam inquit plus caeteris in hoc
sese exercent, vt pariter et imperare et parere sciant. Quae duae res a ciuibus
excludunt seditiones et tuentur concordiam.
[51] 51 Cum vita defunctus esset Lysander, Agesilaus nu|merosam sodalitatem aggregatam comperit, quam ille ex Asia domum reuersus statim aduersus
Agesilaum instituerat. Id indigne ferens Agesilaus destinabat omnibus palam
facere, cuiusmodi ciuis fuisset Lysander dum viueret. Ac perlecta quadam oratione quam Lysander in libro descriptam reliquerat, compositam quidem a
Creonte Halicarnasseo, sed in hoc vt hanc Lysander edisceret atque apud popu433 placebant C: placerent A B.
436 digniora AD: digniorem BAS LB.

447 ciuibus AD: ciuitatibus BAS LB.

[48]
432436 Animaduertens ostentationem Plut.
Mor. 212 AB, Apophth. Laconica, Agesilaus
49.
432 qui habebantur In Ald.Er., p. 185, Er.
noted down doken tiv in the margin next to
this passage (the Greek text has dokontav
ena tinav).
433 Cyniscae Cynisca won the chariot-races at
the Olympic Games twice.
434 Facete*.
[49]
437439 Quum imperio Plut. Mor. 212 B,
Apophth. Laconica, Agesilaus 50. Cf. Apophth.
[50], [88].
437 Xenophontem Xenophon fought at Coronea (see Apophth. [47]) on the side of Agesilaus. His sons Gryllus and Diodorus were
educated in Sparta.

illum sapientem Xenophon was considered a

philosopher (cf. Diog. Laert. II, 4859).
438 Grauiter*.
[50]
445447 Proinde sciant Plut. Mor. 212 BC,
Apophth. Laconica, Agesilaus 51. Cf. Apophth.
[49], [88].
446 Disciplina ciuilis*.
[51]
449461 Cum Agesilaus Plut. Mor. 212 CD,
Apophth. Laconica, Agesilaus 52. Cf. Apophth.
[302].
449 Lysander Spartan general, who died in 395
at the battle of Haliartus at the beginning of
the Corinthian War; see Apophth.
[288][303].
454 Creonte Halicarnasseo Klwn (Krwn v.l.) of
Halicarnassus is otherwise unknown.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483

67

larem multitudinem recitaret (tractabat autem oratio de nouandis rebus deque

mutando reipublicae statu), hanc, quoniam arguebat Lysandrum fuisse ciuem
perniciosum ac seditionis auidum, Agesilaus voluit euulgare. Caeterum vbi senex
quidam [B] ephorus [A] orationem perlegisset, metuens dictionis grauitatem ac
vehementiam, ne lecta quoque multos ad rerum nouarum studium excitaret,
consuluit Agesilao ne Lysandrum sepultum refoderet, sed orationem premeret.
Senis consilio paruit et a coeptis conquieuit Agesilaus, doctus non solum obtemperare publicis legibus ac magistratui verum etiam priuato senioris consilio. Vir
excelsi animi plus apud se valere voluit publicam vtilitatem quam priuatum
odium simulque perspexit indecorum esse simultatem exercere cum sepulto. Hac
moderatione vsus est aduersus manifestum inimicum.
[52] 52 Porro qui clanculum ipsi aduersarentur, eis palam quidem non
exhibebat negotium, sed efficiebat vt ipsum in militiam sequerentur atque ex his
nonnullos duces exercitus ac magistratus factos euehebat; qui cum se in magistratu improbe et auare gessissent eoque in ius vocati periclitarentur, rursus Agesilaus illis patrocinabatur et ab ipsis stabat; atque hac arte reddebat eos ex clanculariis hostibus amicos et ad se reuocabat. Quibus rebus factum est, vt iam
neminem haberet aduersarium. Quid hac prudentia ciuilius, qua mederi maleuolis maluit quam vlcisci?
[53] 53 Quidam petiit ab Agesilao, vt se scriptis ad hospites et amicos suos
Asiaticos literis commendaret, quo apud illos ius suum consequeretur. Respondit
nihil esse opus literis commendatricibus. Nam mei inquit hospites sua sponte
quae iusta sunt faciunt, etiam si illis non scripsero. Apud bonos in bona causa
superuacua est commendatio, quum ipsa res impetret quod precibus exoraretur.
Dux egregius non nisi cum sui similibus hospitium coniunxerat.
[54] 54 Ostendebat illi quidam ciuitatis cuiusdam muros bene tutos valideque extructos, quumque rogasset viderenturne pulchri, Pulchri, inquit, per
Iouem, verum apparet in hoc paratos, vt mulieres inhabitent, non viri, sentiens
non aliis moenibus rectius communiri ciuitatem quam strennuis ciuibus.

464 esse B C: om. A.

457458 senex quidam ephorus The apophthegm refers to this person as tiv tn
gerntwn. Er. addition ephorus is probably
based on Plut. Mor. 229 F; see Apophth.
[302], ll. 200201.
460 Moderate*.
[52]
466472 Porro aduersarium Plut. Mor. 212
D, Apophth. Laconica, Agesilaus 53.
466 Callide*.

469 Moderate*.
[53]
474477 Quidam scripsero Plut. Mor. 212 D,
Apophth. Laconica, Agesilaus 54.
476 Iuste. Humaniter*.
[54]
480482 Ostendebat viri Plut. Mor. 212 E,
Apophth. Laconica, Agesilaus 55. Cf. Apophth.
[92], [197], [310].
481 Grauiter*.

68
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
LB 102
509
510
511

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[55] 55 Megarensi cuidam multa iuueniliter de sua ciuitate aduersus Agesilaum iactanti Adolescens, inquit, tui sermones opus habent magnis viribus,
significans indecenter eum magnifice loqui, cui vires non suppetunt orationi
pares.
[56] 56 Tantum et caeteris in rebus aberat a vulgi iudicio vir prudentissimus, vt quae cernebat alios admirari, ipse in tantum contemneret vt ne nosset
quidem. Quod euenit in Callipide. Is erat tragoediarum actor multi nominis
famaeque celebris apud Graecos et a cunctis in pretio habitus. Primum quidem
occurrit Agesilao eumque est allocutus; post improbe semet admiscuit his qui
simul cum rege ambulabant seseque ostentabat, ratus futurum vt rex prior ipsum
comiter et cum beneuolentia quadam amplecteretur. Id quum non fieret, tandem
Non inquit agnoscis me, o rex, nec audisti qui sim? Agesilaus autem intuitus
illum An non tu es inquit ille dicelicta? Nam hac voce peculiaris Lacedaemoniorum lingua signat mimum, hoc est imitatorem. Dekelon enim illis simulachrum sonat aut effictam imaginem. Adeo vir prudens et omnia reipublicae commodis metiens nullo honore dignatus est histrionem quamuis insignem, cuius ars
ad solam parata voluptatem corrumpendis ciuium moribus esset accommodatior
quam erudiendis.
[57] 57 Huic simile est, quod rogatus vt vellet audire quendam qui mira
similitudine lusciniae vocem imitabatur, recusauit, Frequenter inquiens ipsam
audiui lusciniam, significans ineptam esse voluptatem magis delectari ipsa simulatione quam natura.
[58] 58 Quemadmodum autem ipse singulari modestia praeditus erat, ita
non tulit in aliis arrogantiam. Menecrates quidam medicus, quum desperatae
quaedam cura|tiones ipsi feliciter cessissent, populari adulatione dictus est Iupiter. Hoc cognomento vir arrogantis ingenii delectatus insolentius vsus est eo
titulo. Tandem quum et Agesilao scriberet nec veritus esset hac vti salutatione:
Menecrates Iupiter Agesilao regi salutem, rex eo offensus prooemio praeterea
490 actor A B BAS LB: autor C D.
494 et amplecteretur C: appellaret A B.

510 quum et B C: et quum A.

511 eo C: hoc A B.

[55]
484485 Megarensi viribus Plut. Mor. 212 E,
Apophth. Laconica, Agesilaus 56. Cf. Apophth.
[99], [296], [349].
484 Megarensi For the reputation of Megara
(between Athens and Corinth) see Apophth.
[86], ll. 751753.
485 Modeste*.
[56]
489497 quae mimum Plut. Mor. 212 EF,
Apophth. Laconica, Agesilaus 57. Cf. Adag.
543 (Callipides), ASD II, 2, p. 72, ll. 8098.
Celio Calcagnini applies the anecdote to
Luther in Ep. 1587, ll. 8588.
490 Callipide Callipides won five times at the

Lenaea, a festival in Athens, which included

contests in drama.
496 Grauiter*.
dicelicta Plut. Mor. 212 F: deikjlktav, i.e.
mimus, despised by a tragoediarum actor.
[57]
502504 rogatus lusciniam Plut. Mor. 212 F,
Apophth. Laconica, Agesilaus 58.
503 Argute*.
[58]
507513 Menecrates sanitatem Plut. Mor. 213
A, Apophth. Laconica, Agesilaus 59. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 57, ll. 1922.
507 Menecrates Physician from Syracuse, suffering from megalomania.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532

69

nihil dignatus est legere, sed rescripsit in hunc modum: Rex Agesilaus Menecrati
sanitatem. Xarein Graeci dicunt quibus bene precantur; gianein ambiguum
verbum fere in malum sonat, quum significamus abesse sanitatem mentis. Eo
verbo quidam Caesari exprobrauit insaniam.
[59] 59 Fortitudinis etiam in rebus aduersis insigne dedit specimen. Conon
et Pharnabazus per classem regiam mari potiti obsidebant maritimas Lacedaemoniorum regiones, quum interim Atheniensium ciuitas moenibus esset cincta.
Itaque Lacedaemonii Pharnabazo donante pecuniam pacem ineunt cum rege
mittuntque ciuem Antalcidam ad Teribazum, Graecos Asiaticos pro quibus bellum gesserat Agesilaus tradentes regi. Vnde pessime euenit vt huius ignominiae
portio recideret in Agesilaum. Antalcidas enim inimicus erat Agesilao; eoque
pacem quacunque occasione confecit, inuidens illius gloriae, quem videbat bello
crescere reddique maximum ac maxime celebrem. Nec tamen haec infelicitas
deiecit illius animum, quin etiam cuidam dicenti quod Lacedaemonii Medissarent ita respondit: Imo Medi potius Laconissant, significans indolem suae gentis corrumpi fortuna non posse.
[60] 60 Quodam tempore rogatus vtra virtus esset praestantior, fortitudo
an iustitia, grauiter respondit fortitudinis nullum esse vsum nisi adsit iustitia,
quod si omnes essent iusti, nihil opus fore fortitudine. En animum summo
dignum duce, qui nihil vi praeter aequum iudicarit faciendum recteque perspexerit plurimum interesse inter audaciam et fortitudinem!
522 eoque Ac: eo AC.

513 Facete. Modeste*.

514515 Eo insaniam Cf. Ep. 2956, addressed
to the physician Johannes Sinapius, ll. 12:
Apposito verbo auspicatus es epistolam
tuam, quo tamen Nero, ni fallor, offensus
legitur, ego delectatus sum. Nam hisce temporibus plane fatalis quidam furor plurimos
[sc. the anabaptists] occupauit, vt nulla precatio magis conueniat quam gianein. Allen
refers to Suet. Nero 39 (Apophth., LB IV, 276
BC, Nero 9), but here gaine, addressed to
Neros parents, just means farewell. I did
not succeed in finding an anecdote that better fits in with Er. references.
[59]
516524 Conon celebrem Plut. Mor. 213 AB,
Apophth. Laconica, Agesilaus 60.
516518 Conon regiones In 394 the fleet of
Conon, an Athenian general, and Pharnabazus, satrap of Dascylium, defeated the Spartans near the coast of south-west Asia (battle
of Cnidus).
518 quum cincta Persian money enabled
Athens to restore the Long Walls between

the city and its ports (Xen. Hell. IV, 8, 9).

Pharnabazo donante pecuniam (l. 519) belongs
to the preceding clause: teixsqj d t stu
tn A
qjnawn Farnabhou xrmata dntov
Filelfo, ed. 1471, and Regio, p. 109,
connect the gen. abs. with the next clause.
The punctuation of Ald., p. 186, and Filelfo,
Orationes, f. u7vo, leaves open both possibilities.
520 Antalcidam In 393392 the negotiations of
the Spartan statesman Antalcidas resulted in
Persian command of the Greeks in Asia in
exchange for money to restore the Spartan
fleet. In 387386 his negotiations led to the
Kings Peace, which brought the Corinthian
War to a close.
Teribazum Tiribazus was satrap of Sardis.
521 Fortiter*.
525526 quin Laconissant Plut. Mor. 213 B,
Apophth. Laconica, Agesilaus 61.
[60]
528530 Quodam fortitudine Plut. Mor. 213
BC, Apophth. Laconica, Agesilaus 62.
528 Iuste*.

70
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[61] 61 Quum Graeci qui Asiam incolebant Persarum regem ex more

magnum appellarent, Qua inquit re ille me maior est, nisi sit iustior ac temperantior? Contempsit vir egregius externa bona, quae vulgus praecipue suspicit,
totamque hominis felicitatem animi bonis metiebatur. Ea sententia philosophis
esse consueuit in ore, sed hanc bellator expressit affectu.
[62] 62 Notans praeposteram licentiam eorum qui Asiam incolebant eius
gentis corrupti moribus, dicere solet inter illos qui improbi essent, eos esse liberos, contra qui probi, eos esse seruos, quod ibi viciis licerent omnia, virtus haberetur odio.
[63] 63 Interrogatus qua ratione potissimum quis assequi posset, vt apud
homines honestam haberet famam, Si loquatur inquit quae sunt optima et
faciat quae sunt honestissima. Quid dici poterat breuius, at rursus quid absolutius? Itidem Socrates idem percontanti Si talis inquit esse studeas, qualis haberi
vis. Siquidem fucis parta gloria vt non est vera gloria, ita nec diuturna est.
[64] 64 Celebratur et hoc illius dictum principibus ediscendum, imperatoris officium esse erga rebellantes audacia, erga subiectos beneuolentia vti; quod
idem Maro nobili carmine docuit:
Parcere subiectis et debellare superbos.

Neque enim vere victor est, qui iracundiae vindictam flagitanti frenum nescit
imponere.
[65] 65 Cuidam sciscitanti, quae potissimum pueris essent discenda, Ea
inquit quibus vsuri sint et quum ad virilem peruenerint aetatem. Recte censuit
vir prudens solam virtutem primum ac statim a teneris vnguiculis disci oportere
nec vllam aeui portionem artibus friuolis dandam, quae vt in pueris habent
ostentationem plausibilem, ita nec grandibus decorae futurae sint nec ad seria
vocatis vtiles.

556 vt A C: om. B.

[61]
533535 Quum temperantior Plut. Mor. 213
C, Apophth. Laconica, Agesilaus 63.
533 Animose*.
[62]
538540 Notans seruos Plut. Mor. 213 C,
Apophth. Laconica, Agesilaus 64. As Rummel
observes (Er. as a Translator of the Classics, p.
124), Er. misinterprets Plutarchs text: Elege
d tov tn A
san katoikontav leuqrouv
mn kakov, dolouv d gaqov enai.
Apophth. [206] is a correct translation of the
same dictum ascribed to Callicratidas.
538 Grauiter*.
[63]

542544 Interrogatus honestissima Plut. Mor.

213 C, Apophth. Laconica, Agesilaus 65.
542 Sapienter*.
545546 Itidem vis See Apophth. [551].
[64]
547548 Celebratur vti Plut. Mor. 213 C,
Apophth. Laconica, Agesilaus 66.
547 Iuste. Moderate*.
550 Parcere superbos Verg. Aen. VI, 853.
[65]
553554 Cuidam aetatem Plut. Mor. 213
CD, Apophth. Laconica, Agesilaus 67. Cf.
Apophth. [233], [693].
553 Sapienter*.

71

APOPHTHEGMATVM LIBER I

559
560
561
562
563
564
565
LB

103
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582

[66] 66 Idem quum in causa quadam sederet iudex et is quidem qui accusabat recte dixisset, patronus contra male, subinde tamen repeteret inter dicendum Agesilae, decet regem opitulari legibus, perinde quasi bonam haberet causam et ab ipso starent leges, hominis improbitatem interpellans Agesilaus Si quis
inquit tibi domum perfoderit aut vestem abstulerit, num expectaturus esses, vt
architectus aut qui vestem contexuit tibi sit auxilio futurus? Subindicabat regem
esse veluti legum architectum nec conuenire vt is opituletur ei qui contra leges
aliquid admiserit. |
[67] 67 Cum pax coisset eique a rege Persarum essent allatae literae, quas
Perses vna cum Callia Lacedaemonem perferebat, de hospitio deque amicitia
tractantes, non recepit sed iussit illos regi renunciare nihil esse necesse priuatim
ad ipsum literas mittere; caeterum si perspicuum foret illum bene velle Lacedaemoniis et Graecis, ipsum quoque illi pro viribus futurum amicum. Quod si
deprehenderetur insidias tendere, ne putet inquit quod me sit habiturus amicum, etiamsi vehementer multas ab eo recepero epistolas. Quid hoc animo sublimius, cui in omnibus rebus gerendis hic vnicus erat scopus, consulere reipublicae
commodis?
[68] 68 Quum miro esset affectu erga liberos suos, dicitur aliquando arundine pro equo conscensa vna cum pueris lusisse domi. Id quum forte vidisset ex
amicis illius quidam, rogabat ne cui diceret quod viderat, priusquam ipse quoque
liberorum parens esset factus, festiue subindicans eum lusum non esse leuitatis
sed pietatis, nec hoc quod agebat videri posse ineptum ei, qui modo expertus
esset quam ingens sit affectus charitatis parentum erga filios.
[69] 69 Quum assidue belligeraretur aduersus Thebanos ac in praelio quo559560 quidem qui accusabat B C: qui accusabat quidem A.

580 quod AD: om. BAS LB.

[66]
559564 Idem futurus Plut. Mor. 213 D,
Apophth. Laconica, Agesilaus 68.
561562 perinde interpellans Added to the
translated text by Er. The apophthegm does
not say who is in the right.
561 Salse*.
564566 Subindicabat admiserit Er. interpretation is corrected by Nannius, Miscellanea, p. 256: suffossa domo ab effractore ac
suppilata ueste, fur conueniendus est de
damno sarciendo praestandoue, non faber
aut textor. Indicans per hoc, eum debere
agere cum suo accusatore, qui ui dicendi
ipsius causam subuerteret, non cum rege, qui
ex allegatis iudicaturus esset.
[67]
567573 Cum epistolas Plut. Mor. 213 DE,
Apophth. Laconica, Agesilaus 69. Cf.
Apophth. [207].
567 pax The Kings Peace (386), cf. Apophth.

[59], n.l. 1520.

568 Callia A Spartan named Callias accompanied Agesilaus in Asia (Xen. Hell. IV, 1, 15).
Incorrupte*.
[68]
576579 Quum factus Plut. Mor. 213 E,
Apophth. Laconica, Agesilaus 70.
576 Pie, vrbane*.
[69]
582589 Quum discerent Plut. Mor. 213 EF,
Apophth. Laconica, Agesilaus 71. Cf. Apophth.
[266], which opens with the prescript of
Lycurgus. The dictum of Antalcidas also
occurs as a separate apophthegm (Apophth.
[128]).
582583 Quum accepisset Agesilaus was
wounded during a campaign against the
Thebans, after their city had been seized by
the Spartan Phoebidas in 382 and liberated
in 379 by Pelopidas.
582 Salse*.

72
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612

APOPHTHEGMATVM LIBER I

dam vulnus accepisset, Antalcidas, vt fertur, ait: Praeclara doctrinae tuae praemia
recipis a Thebanis, Agesilae, quos quum nec vellent bellare nec scirent, bellare
docueris. Nam aiunt re vera Thebanos crebris Lacedaemoniorum aduersus ipsos
expeditionibus multo bellicosiores esse factos quam antea fuerant. Eoque Lycurgus ille priscus legum conditor in legibus quae vocantur rhetrae, veluti dicas oracula a diis profecta, vetuit saepius eosdem bello lacessi, ne hostes vsu bellare discerent. Quanquam hoc apophthegma non est Agesilai.
[70] 70 Audierat socios moleste ferre tam crebras expeditiones, praesertim
quum ipsi permulti Lacedaemonios numero paucos sequerentur. Agesilaus itaque
volens ostendere quanta esset Lacedaemoniorum multitudo, iussit vniuersos
socios simul considere permixtos inuicem, Lacedaemonios item separatim solos.
Mox per praeconem edixit, vt primi omnium surgerent figuli. Hi quum surrexissent, secundo loco per praeconem iussit surgere fabros aerarios, deinceps architectos ac domorum opifices, similiter et aliarum artium singulos. Ita factum est
vt propemodum socii surgerent omnes, Lacedaemoniorum vero nullus, eo quod
Lacedaemoniis, qui militiae parantur, interdictum sit opificium aut artem sedentariam vel exercere vel discere. Hoc facto risit Agesilaus. Videtis, inquit, o viri,
quanto plures nos educimus quam vos? Hoc strategemate dux inclytus demonstrauit non perinde referre quam numerosum militem educas in praelium, vt
quam fortem et exercitatum.
[71] 71 In pugna Leuctrica quum Lacedaemoniorum multi fugissent iique
legibus poenas dare deberent, ephori, reputantes ciuitatem viris desertam egere
militibus, cupiebant eam ignominiam militibus remittere simulque seruare leges.
Deligunt igitur Agesilaum nouarum legum conditorem. Is prodiens in suggestum
Ego inquit alias leges haudquaquam laturus sum. Neque enim his quas habetis
aut additurus sum aliquid aut detracturus neque quicquam omnino mutaturus.
Sed mihi rectum videtur, vt leges quas habetis a die crastino robur habeant et
autoritatem. Eo commento vir solers simul et praesenti ciuitatis necessitati
consuluit et periculosum mutandarum legum exemplum exclusit a republica, vno
tantum die legibus abrogatis.
584 Agesilae B C: om. A.
587 veluti dicas B C: velut A.
600 vos? C: vos A B; strategemate C: stratage-

mate A B.
601 educas B C: adducas A.

583 Antalcidas See Apophth. [59], n.l. 1520.

587588 veluti profecta Explanation added
by Er.; cf. Plut. Lyc. 13, 11: T mn on
toiata nomoqetmata trav nmasen, v
par to qeo nomihmena ka xrjsmov nta
(the rhetra about warfare in 13, 8).
[70]
590600 Audierat vos Plut. Mor. 213 F214
A, Apophth. Laconica, Agesilaus 72.
590 crebras expeditiones These campaigns took
place after the liberation of Thebes in 379
(see Apophth. [69] n.ll. 582583).

593 Solerter*.
597599 eo discere Cf. Apophth. [189], ll.
392393; [212], ll. 571573.
[71]
603610 In autoritatem Plut. Mor. 214 B,
Apophth. Laconica, Agesilaus 73.
603 In Leuctrica In 371 the Boeotians under
Epaminondas defeated the Spartans at the
battle of Leuctra (south-west of Thebes).
607 Solerter*.
609 leges quas habetis Ald., p. 187: tov d ntav
mn (mn codd.) nmouv.

73

APOPHTHEGMATVM LIBER I

613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
LB 104
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638

[72] 72 Exemplum erat praesentis et imperterriti animi, quod quum Epaminondas cum admirabili impetu ac procella irrueret, adeo vt Thebani sociique
iam de victoria gloriarentur, nihilo minus Agesilaus tutatus est Spartam ciuitatem; in qua tametsi perpauci erant, tamen hostes coegit domum reuerti. [B] Hoc
quocunque nomine voces licebit, certe apophthegma dici non potest. [A]
[73] 73 Vt hoc erat fortitudinis, ita quod dicturus sum consilii prudentiaeque laudem habet. Cum pugnaretur apud Mantineam, admonuit Lacedaemonios vt caeteris omissis omnibus in vnum Epaminondam intenderent vim
praelii, dicens solos cordatos esse viros fortes hosque solos esse autores victoriae.
Itaque si hunc inquit ceperimus, facillime caeteros in potestatem nostram redigemus, vtpote vaecordes nulliusque precii, quod et euenit. Nam inclinante ad
Epaminondam victoria, quum nonnullorum fuga fieret, adhortanti illi suos et a
fuga reuocanti Lacedaemonius quis|piam letale vulnus inflixit. Eo prostrato, qui
erant cum Agesilao a fuga reuersi iam ancipiti Marte cum hoste depugnarunt, sic
tamen vt multo inferiores Thebani, multo praestantiores Lacedaemonii viderentur. Hac arte prudentia ducis consuluit incolumitati suorum, qui fuerant haud
dubie perituri. Simul illud docuit, in bello plus habere momenti vnum vere prudentem et cordatum quam turbam imprudentium.
[74] 74 Quum Spartanos pecuniae deficerent ad bellum eo quod alerent
externum militem, Agesilaus in Aegyptum profectus est ab Thaco Aegypti rege
accitus stipendio. Caeterum Agesilaus ob corpus incultum ac vestis vilitatem
venit in contemptum eius gentis hominibus, qui sperarant se visuros Spartanum
regem talem qualis esset rex Persarum, corpore decentissime ornatum, perperam
sane de regibus sentientes, quos externo cultu putarint aestimandos potius quam
animi virtutibus. Nihil ille quidem de cultus ac victus simplicitate mutauit, sed
interim ostendit maiestatem dignitatemque regiam non vestium splendore sed
615 tutatus est B C: obtinuit A.

623 vtpote C: vt A B.

[72]
613616 quum reuerti Plut. Mor. 214 C,
Apophth. Laconica, Agesilaus 74.
613614 quum irrueret In 370369, after the
battle of Leuctra, Epaminondas invaded
Laconia.
613 Fortiter*.
[73]
619628 Cum viderentur Plut. Mor. 214
CD, Apophth. Laconica, Agesilaus 75.
619 Mantineam The battle of Mantinea (in
Arcadia) in 362 was left undecided.
621 Prudenter*.
624625 adhortanti reuocanti The apophthegm says that Epaminondas turned
round to address his men (pistrafnt
atn ka nakalomenon tov douv).
[74]
631639 Quum oportere Plut. Mor. 214 DE,

Apophth. Laconica, Agesilaus 76.

631 Pie in patriam*.
ad bellum After Mantinea (see Apophth. [73])
Sparta continued to wage war against
Thebes.
632 Thaco In 361 Agesilaus went to Egypt to
serve as a general under king Tachos. He
took the side of the usurper Nectanebis II,
which brought on Tachos overthrow. The
name of the Egyptian king is mentioned in
Plut. Ages. 36, 1, not in the paraphrased
apophthegm.
637 Nihil mutauit This observation (like the
preceding explanation quos virtutibus in ll.
636637) is added by Er.; cf. Apophth. [24].
Agesilaus frugality also appears from his rejection of the luxurious food and drink the
Egyptians offered him at his arrival (Plut.
Ages. 36, 10); cf. Apophth. [25], n.ll. 264273.

74
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663

APOPHTHEGMATVM LIBER I

prudentia ac fortitudine parari oportere. Grauiterque taxauit vulgares monarchas,

quibus si diadema, purpuram, aurum et gemmas detrahas, nihil videas praeterea
regium. Quin eodem facto declarauit insignem erga patriam pietatem, qui ob
publicam vtilitatem non grauatus sit in Aegyptum proficisci nec aetatis iam serae
ac vergentis ad annum octogesimum excusatione vti voluit, quo minus apud barbaros stipendium faceret, modo reipublicae subueniret. Athenaeus hoc modo rem
narrat. Agesilaus in Aegyptum profectus Tacho regi laturus suppetias, quoniam
corpore erat pusillo, his verbis a rege contemptus est: Parturiit mons, Iupiter
metuit, at ille peperit murem. Id vt audiuit Agesilaus, At ego inquit aliquando
tibi videbor leo. Nam post, quum illi non adesset Agesilaus, regno pulsus confugit ad Persas.
[75] 75 Caeterum vbi quos educturus erat in aciem conspiceret ob imminens periculum formidolosos, partim propter hostium multitudinem (erant enim
numero ducenta millia) partim ob ipsorum paucitatem, decreuit ante conflictum
rem diuinam facere, veluti captaturus auspicium ab extis. Itaque non consciis
caeteris leuae manus volae literis inuersis victoriam inscripsit, deinde iecur ab
aruspice acceptum supposuit manui quae clam scripturam habebat diuque tenuit,
fingens interim se deliberabundum ac dubitantis speciem prae se ferens, donec
literarum figurae iecinori imprimerentur. Moxque militibus quos in aciem educturus erat ostendit, dicens deos his literis certo portendere victoriam. Illi vero
existimantes sese certum habere signum futurae victoriae, vehementer animati
sunt ad pugnam. Hic dolus multo plus valuit quam oratio quamuis prolixa ac
meditata. [B] Et hoc strategema est, non apophthegma. [A]
[76] 76 Cum hostes Agesilai exercitum fossa cingerent, id quod facile
poterant ob multitudinem, ac Nectabius, cui suppetias ferebat, censeret erum653654 Itaque leuae B C: idque fecit Ac
leuae A.

661 strategema C: stratagema B.

642643 aetatis octogesimum Xen. Ages. 2,

28: tj gegnei mf t gdokonta. According to other sources Agesilaus was already
(at least) 80 years old (Nep. Ages. 8, 2:
annorum octoginta; Plut. Ages. 36, 3: pr
gdokonta gegonv tj).
644649 Athenaeus Persas Athen. 616 DE.
Cf. Adag. 814 (Parturiunt montes, nascetur
ridiculus mus), ASD II, 2, p. 336, ll. 278285.
[75]
650660 Caeterum pugnam Plut. Mor. 214
EF, Apophth. Laconica, Agesilaus 77. In
view of the order of the apophthegms the
event might be situated in Egypt.
652654 decreuit caeteris Ald., p. 188: gnw
proqumsesqai suneidtwv tov lloiv, ka
Er. chose the variant reading proqsasqai
and transposed ka (from B on, see app.
crit.), in line with Regio, p. 113: decreuit
sacrificium facere, ac aliis insciis . Cf.

Fuhrmann: gnw proqsasqai ka suneidtwv tov lloiv (emend.)

654 Callide*.
leuae manus The Greek text does not say on
which hand the word was written. Er. possibly took this detail from Regio, p. 113: in
sinistrae manus palma uictoriam descripsit.
Cf. perhaps p tn ristern, which means,
however, literis inuersis (l. 654).
655 supposuit habebat According to Plutarchs text Agesilaus put the liver on his
hand (labn d par to mntewv t par
pqjke mn p tn pogegrammnjn xera).
Perhaps we should read superposuit.
[76]
662670 Cum Spartam Plut. Mor. 214 F215
A, Apophth. Laconica, Agesilaus 78.
663 Nectabius Ald., p. 188: Nektabou (Nektanbiov emend.). See Apophth. [74], n.l.
632.

75

APOPHTHEGMATVM LIBER I

664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
LB 105
682
683

pendum et cum hoste conserendas manus, ne quod instituerant perficerent, ille

negabat impediendos hostes, qui pares hostibus esse studerent, non superiores.
Siquidem fossa vtrisque adimebat confligendi copiam. Porro quum parum abesset quin fossa coiret, per hoc angustum interuallum instruxit quod erat reliquum
militum; ac inter pares commissa pugna vertit illos in fugam hostiumque ingentem stragem edidit paucis militibus quos secum habebat, atque ex praeda
magnam pecuniarum vim misit Spartam.
[77] 77 Decessit ab Aegypto patriam repetens morbo implicitus in portu
qui Menelai dicitur. Moriens autem mandauit iis qui aderant, ne quam fictilem
aut alias imitatam corporis sui imaginem facerent. Si quod inquit praeclarum
facinus gessi, hoc erit monumentum mei; sin minus, ne omnes quidem statuae,
quum sint vilium ac nullius rei opificum opera, illustrabunt mei memoriam.
Quis non miretur in bellatore pectus tam philosophicum?
[78] 78 Crebro solet in concione admonere milites suos ne captiuos vt facinorosos cruciarent, sed vt homines seruarent. Infantibus etiam in bello captis
prouidit vt in vnum locum comportarentur, ne mutatis castris relicti perirent.
Eandem curam impendit senibus captiuis, ne quoniam sequi non possent a canibus lupisue discerperen|tur. Haec autem humanitas illi non solum aliorum verum
etiam captiuorum miram beneuolentiam conciliauit. Et nunc homines sibi
videntur qui trucidatis infantibus ac senibus eam aetatem abducunt, quae vel
libidini apta est vel labori vel vtrique. Quo progressa est immanis illa feritas!

664 instituerant A C: instituerent B.

668 pares A: partes B C.

673 corporis sui B C: sui corporis A.

665 Animose*.
665666 non copiam This comment is
added by Er. Nannius, Miscellanea, p. 254:
malignior interpres possit colligere ex uerbis
Erasmi, quasi approbasset Agesilaus circumuallationem, quum eius mens sit, ob paucitatem suorum, in angustiis pugnare. Creating a small passage the adversaries make
themselves equal to the Spartans, because in
spite of their multitude only a few of them
can actually fight. Filelfo, ed. 1471, considers
the text rendered in ll. 662665 (Cum studerent) a separate apophthegm, which might
have influenced Er. rendering.
667668 per militum The Greek text reads:
kat toto paratzav t dialepon, i.e. in
illo quod reliquum erat, interuallo acie instructa (Regio, p. 113). Plutarch does not say
that Agesilaus drew up the remaining soldiers. Perhaps Er. took this detail from
Filelfo, f. u8vo: interim suos quot reliqui

erant instruxit.
668 inter pugna Plut. Mor. 215 A: prv souv
soiv gwnismenov. Therefore pares (A) is
the correct reading (cf. app. crit.).
[77]
671675 Decessit memoriam Plut. Mor. 215
A, Apophth. Laconica, Agesilaus 79. Cf.
Apophth. [27].
671672 morbo dicitur Detail added to the
apophthegm by Er.; cf. Nep. Ages. 8, 6: Hic
cum ex Aegypto reuerteretur uenissetque
in portum, qui Menelai uocatur, iacens inter
Cyrenas et Aegyptum, in morbum implicitus
decessit. Menelai portus is situated in
Cyrene (Greek colony in Libya).
673 Modeste*.
[78]
677682 Crebro conciliauit Xen. Ages. I,
2122.
679 Humaniter*.

76

APOPHTHEGMATVM LIBER I

685

EX PROBO AEMILIO

686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710

[79] 79 Apud Coroneam Athenienses ac Boeotios cum suis sociis Agesilai

iter impedire conatos graui praelio vicit. Ei victoriae per se magnificae multum
laudis apposuit religionis exemplo. Multi e praelio confugerant ad templum
Mineruae. De his rogatus quid vellet fieri, Agesilaus vetuit illos violari; quum in
eo praelio vulnera aliquot accepisset videreturque vehementer iratus omnibus qui
tum arma aduersus ipsum tulerant, tamen plus apud illum valuit religio quam
ira. Neque hoc solum in Graecia fecit, vt templa deorum haberet sancta, verum
etiam apud barbaros summa religione simulacra arasque consecrauit, quasi in
haec nullum esset ius belli. Itaque praeclare solitus est dicere se vehementer admirari eos non haberi sacrilegorum numero, qui laederent ipsis supplices ac per deos
obtestantes, nec grauiores sumi poenas de his qui religionem minuerent quam
qui templa spoliarent, recte iudicans diis esse chariorem hominum salutem quam
muta templorum ornamenta.
[80] 80 Accipe nunc exemplum fortitudinis clementia temperatae. Posteaquam ingenti strage fregisset Corinthiorum vires eosque intra moenia compulisset, multis hortantibus vt vrbem oppugnaret negauit id suae virtuti conuenire,
qui peccantes ad officium cogeret, non qui nobilissimas Graeciae vrbes subuerteret. Vt hoc est eximiae cuiusdam moderationis, ita quod adiecit admirabilem viri
prudentiam arguebat: Si inquit eos extinguere voluerimus, qui nobiscum aduersus barbaros steterunt, ipsi nos expugnauerimus vel quiescentibus hostibus, qui
subuersis sociis nullo negocio quando volent nos oppriment.
[81] 81 Diuinitatis cuiusdam esse videtur quod adiiciam. Quum adornaretur expeditio apud Leuctra, quae Lacedaemoniis fuit luctuosissima, Agesilaus,
quum a plerisque vrgeretur vt exiret, proficisci noluit, perinde quasi calamitatem
irrecuperabilem animo praesentiret.
689 rogatus B C: rogatus est A.
690 videreturque C: videbaturque A B.

693 consecrauit B C: conseruauit A.

685 EX PROBO AEMILIO I.e. from the Liber

de excellentibus ducibus exterarum gentium of
Cornelius Nepos (see RE I, 581582; IV,
14151416).
[79]
686697 Apud spoliarent Nep. Ages. 4, 58.
686 Coroneam See Apophth. [47].
692 Religiose*.
693 consecrauit Nepos, Vitae cum fragmentis,
ed. Peter K. Marshall, Leipzig, 1977, p. 61:
conseruauit (consecrauit v.l.). Er. knew
both readings (see app. crit.).
695 ipsis The paraphrased text reads qui supplicibus eorum [i.e. simulacra arasque]
nocuissent. Marshell: supplicibus deorum.

[80]
699700 Posteaquam vires Nepos mentions
in Ages. 5, 2 the battle near Corinth, referred
to in Apophth. [45]. Agesilaus however did
not take part in this battle, but was informed
about the victory on his way home from
Asia.
700706 eosque oppriment Nep. Ages. 5, 34.
701 Moderate*.
703704 Vt arguebat Er. inserted this comment into the paraphrased text.
704 Prudenter*.
[81]
707710 Quum praesentiret Nep. Ages. 6, 1.
708 Leuctra See Apophth. [71], n.l. 603.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723

77

[82] 82 Rursus accipe solertiae reipublicae salutaris argumentum. Quum

Epaminondas incredibili impetu Spartam vrbem inuaderet ac ciuitas careret moenibus, aliquot adolescentes hostium aduentu territi statuerant ad Thebanos transfugere iamque locum extra vrbem editum occuparant. Agesilaus perpendens
actum fore de ciuitatis incolumitate, si sensisset populus aliquos ad Thebanos
transfugere conari, dissimulans cum suis ad adolescentum turmam peruenit ac,
perinde quasi id bono animo fecissent, collaudauit consilium, quod eum locum
occupassent, sibique in animo fuisse dixit idem facere. Sic adolescentulos ficta
laudatione temperauit et adiunctis suis comitibus locum tutum reddidit. Etenim
qui transfugiendi consilium clam ceperant, videntes maiorem adiunctum numerum eorum, qui eius consilii fuerant expertes, non ausi sunt sese commouere
eoque libentius conuenerunt, quod latere arbitrabantur quae cogitarant. Absque
dubio Sparta non erat futura Sparta, nisi tum Agesilaus celeritate consilii salutem
attulisset. Eadem arte et iuuenili temeritati remedium adhibuit pro supplicio.

724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
LB 106
738

AGESIPOLIS CLEOMBROTI

[83] 83 Agesipolis Cleombroti filius, quum quispiam apud ipsum ceu rem
magnificam praedicaret, quod Philippus Macedonum rex intra pauculos dies
subuertisset Olynthum, Atqui, per deos, inquit, talem ciuitatem longe maiore
temporis spatio non exstructurus est, significans multo regalius esse condere
vrbes quam conditas demoliri.
[84] 84 Cum alius quidam dixisset ipsum, cum rex esset, cum aequalibus
suis fuisse obsidem, non liberos aut vxores eorum, velut hoc esset regi dedecorosum, dari in manus ac ius aliorum, quum alii reges soleant vxorem ac liberos pro
se dare obsides, Et quidem iure inquit optimo; par est enim vt nos nostra ipsorum feramus errata, subindicans si quid calamitatis accidit in bello aut in republica, regum vitio accidere eoque iustum esse vt hi potissimum puniantur, per
quos venit calamitas. Caeterum morem | iniquum esse, quo receptum est vt
coniuges ac liberi, qui nihil commeruerint, dedantur obsides.

[82]
711724 Quum attulisset Nep. Ages. 6, 13.
711712 Quum inuaderet See Apophth. [72].
712 incredibili impetu This detail is not mentioned by Nepos. Cf. Apophth. [72], l. 614:
cum admirabili impetu.
715 Solerter*.
725 AGESIPOLIS CLEOMBROTI Agesipolis
II, Spartan king of the Agiad house 371370,
son of Cleombrotus I.
[83]
726729 Agesipolis est Plut. Mor. 215 B,
Apophth. Laconica, Agesipolis II 1. Cf. Adag.

1012 (Difficilia, quae pulchra), ASD II, 3,

p. 38, ll. 726728.
727728 quod Olynthum Olynthus on the
Chaldicic peninsula was destroyed by Philip II
of Macedon in 348, after the death of Agesipolis. The dictum is ascribed to an anonymous Spartan in Plut. Mor. 40 E, De audiendo
6, and to someone in 458 C, De cohibenda
ira 10 (transl. ASD IV, 2, p. 276, ll. 292293).
728 Clementer*.
[84]
731735 Cum errata Plut. Mor. 215 B,
Apophth. Laconica, Agesipolis II 2.
734 Iuste*.

78
739
740
741
742
743
744
745
746

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[85] 85 Idem quum e Sparta iussisset mitti catulos ac respondisset aliquis

non exportari apud Lacedaemonios catulos, Ne viros quidem inquit antea;
atqui nunc fieri coepit. Festiuiter indicabat in republica bene instituta omnia
proficere in melius. Olim Lacedaemonii aegre sua tuebantur; post ausi sunt
reges ac gentes procul semotas bello lacessere. Quemadmodum autem recta institutio viros reddit bello et reipublicae vtiles, ita canes ad venatum habiles reddit educatio.
AGESIPOLIS PAVSANIAE

747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757

[86] 86 Agesipolis Pausaniae filius, quum Athenienses querimoniarum,

quas cum ipso mutuas habebant, arbitram delegissent Megarensium ciuitatem,
quae controuersiam inter eos componeret, Turpe, inquit, si Megarenses melius
norunt quid iustum sit quam hi qui se Graecorum duces ac rectores praestitissent. Megarenses apud Graecos male audiebant, de quibus iactatum est quod
neque primi essent neque secundi neque tertii neque quarti neque vllo in
numero, quum Athenienses pleraeque Graeciae imperarint. Ab ipsis igitur quibuscum litem habebat rex volebat finiri dissidium, simul declarans et quam suae
fideret causae et quam aduersariis non diffideret, malens clarissimae ciuitatis iudicio vinci quam Megarensium arbitrio vincere.
AGIS PRIMVS

758
759

[87] 87 Agis Archidami filius, quum ephori quodam tempore dicerent

Proficiscere iuuentutem tecum ducens ad huius patriam; nam is ipse te perducet
740 exportari C: educari A B.
744 et AC: om. DLB.

748 arbitram B C: arbitrum A.

[85]
739741 Idem coepit Plut. Mor. 215 B,
Apophth. Laconica, Agesipolis II 3.
740 Argute*.
exportari Er. previous rendering of zagwg,
educari (see app. crit.), is in line with
Regio, p. 114: educationem.
741745 Festiuiter educatio Er. comment is
based on the reading educari; see above, n.l.
740. The apophthegm possibly refers to Agesipolis III (Agiad king 219215), who was
banished from Sparta (see Fuhrmann ad
loc.).

746 Athenienses Athens was one of Spartas

adversaries during the Corinthian War
(395386).
749 Generose*.
751753 Megarenses numero Cf. Adag. 1079
(Megarenses neque tertii, neque quarti),
ASD II, 3, pp. 98102. See also Adag. 1260
(Megaricum machinamentum), ASD II, 3, p.
278, ll. 389390: Olim enim Megarenses
vulgo male audiebant tanquam fraudulenti
ac ficti, quod aliud sentire soleant, aliud
loqui.

746 AGESIPOLIS PAVSANIAE Agesipolis I,

Spartan king of the Agiad house 395380,
son of Pausanias.
[86]
747751 Agesipolis praestitissent Plut. Mor.
215 C, Apophth. Laconica, Agesipolis I.

757 AGIS PRIMVS Agis II, Spartan king of the

Eurypontid house 427/26399, son of Archidamus II. He was the first Eurypontid king
named Agis.
[87]
758761 Agis prodidit Plut. Mor. 215 C,
Apophth. Laconica, Agis II 1.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787

79

in arcem, Et qui conuenit, inquit, o ephori, tot iuuenes ei credere, qui suam
ipsius patriam prodidit?, grauiter admonens nihil illis tuto credi, qui in patriam
perfidi fuerint.
[88] 88 Interrogatus a quodam, quod disciplinae genus potissimum exerceretur apud Spartanos, Scire inquit et imperare et ferre imperium. Athenis enim
complures disciplinae colebantur curiosae magis quam ad recte gubernandam
rempublicam necessariae.
[89] 89 Fortiter et illud dixisse fertur, Lacedaemonios non oportere percontari quot sint hostes, sed vbi sint, significans non a militum numero pendere
victoriam, sed a fortitudine reique gerendae celeritate. Statim enim congredi vult,
qui quaerit vbi sint hostes.
[90] 90 Apud Mantinaeam quibusdam dissuadentibus, ne cum aduersariis
quod numero plures essent confligeret, Cum multis inquit pugnet oportet, qui
multis velit imperare.
[91] 91 Cuidam sciscitanti quot essent Lacedaemonii, Quot satis sunt
inquit ad propulsandos malos, ostendens magis referre quam fortes viros habeat
ciuitas quam quam multos.
[92] 92 Idem quum praeteriret Corinthiorum moenia conspiceretque
vehementer excelsa munitaque et in longum porrecta spatium, Quae sunt inquit
mulieres hunc locum incolentes?, innuens fortibus viris non esse opus moenibus.
[93] 93 Cum sophista quispiam apud eum dixisset orationem esse rerum
omnium praestantissimam, videlicet praedicans artem quam profitebatur, Ergo
inquit Agis tu quum taces, nullius es pretii, significans multo praeclarius esse res
magnificas gerere quam habere linguam ad magnifice loquendum expeditam.
[94] 94 Vicerat Argiuos praelio, qui post redintegratis viribus rursum ferociores illi occurrebant. Agis itaque conspicatus multos e sociis turbari, Sitis
inquit bono animo, viri. Quum enim nos qui vicimus trepidamus, quid facere
760 Proditio turpis*.
[88]
763764 Interrogatus imperium Plut. Mor.
215 D, Apophth. Laconica, Agis II 2. Cf.
Apophth. [49], [50].
764 Hoc ante dictum pag. 24 [= p. 66] apoph.
49 et 50*.
[89]
767768 Fortiter vbi sint Plut. Mor. 215 D,
Apophth. Laconica, Agis II 3.
767 Animose*.
[90]
771773 Apud imperare Plut. Mor. 215 D,
Apophth. Laconica, Agis II 4.
771 Mantinaeam In 418 the Spartans defeated
the Argives and their allies at the battle of
Mantinea (in Arcadia).
772 Animose*.

[91]
774775 Cuidam malos Plut. Mor. 215 D,
Apophth. Laconica, Agis II 5. Cf. Apophth. [135].
775 Argute*.
[92]
777779 Idem incolentes Plut. Mor. 215 D,
Apophth. Laconica, Agis II 6. Cf. Apophth.
[54], [197], [310].
778 Salse*.
[93]
781783 Cum pretii Plut. Mor. 215 E,
Apophth. Laconica, Agis II 7.
783 Salse*.
[94]
785788 Vicerat sunt Plut. Mor. 215 E,
Apophth. Laconica, Agis II 8.
785 Argiuos See Apophth. [90].
787 Solerter*.

80
788
789
790
791
792
793
794
795
796
LB 107
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809

APOPHTHEGMATVM LIBER I

censetis eos qui a nobis victi sunt? Eo dicto ducis solertia protinus reddidit animum suis.
[95] 95 Peculiaris erat Lacedaemoniis verborum paucitas, vnde et ab ea
regione breuiloquentia laconismus dicitur. Quum igitur Abderitarum legatus
apud Agidem multa loquutus vix tandem dicendi finem fecisset rogaretque quid
ciuibus suis esset renuntiaturus, Agis Illud inquit renuncia: quantum temporis
tibi fuit opus ad dicendum, tantum me silentem audisse. Hoc dicto exprobrauit
stolido oratori inanem loquacitatem responso indignam.
[96] 96 Quibusdam Eleos hoc nomine praedicantibus, quod in certaminibus Olympiacis essent iustissimi, Quid | inquit magni miriue faciunt, si intra
quinque annos vno tantum die se iustos praestant? Non putabat vir sapientissimus in eum competere iustitiae laudem, nisi qui per omnem vitam in omnibus
actionibus iustitiam coleret. [C] Nam ludi Olympiaci semel tantum intra quinquennium celebrabantur. [A]
[97] 97 Quum quidam apud illum dicerent esse nonnullos alienae familiae
qui ipsi inuiderent, Geminam igitur inquit habebunt molestiam, quos et sua
ipsorum mala discruciabunt atque insuper tum meis tum amicorum meorum
bonis torquebuntur. Magnifica vox declarans eos quos habet inuidia magis esse
misericordia dignos quam ira, propterea quod inuidus abunde dat poenarum,
etiamsi nemo vlciscatur.
[98] 98 Cuidam consulenti vt hostibus fugientibus daret transitum, Et
quomodo inquit pugnabimus cum his qui ob fortitudinem manent, si non

799 omnibus AC: omnibusque DLB.

803 Geminam molestiam B C: Geminum

malum A.
806 dat poenarum B C: det poenas A.

[95]
791 laconismus Cf. Adag. 1949 (Laconismus),
ASD II, 4, pp. 306308; Adag. 1092 (Battologia. Laconismus), ASD II, 3, pp. 115116.
791794 Quum audisse Plut. Mor. 215 E,
Apophth. Laconica, Agis II 9. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 42, ll. 518522. Cf. Apophth.
[101].
791 Loquacitas notata*.
Abderitarum Citizens of Abdera (on the coast
of Thrace). The apophthegm might refer to
negotiations of Agis III (see Apophth.
[105][106]) concerning resistance to the
Macedonian expansion (see Fuhrmann ad
loc.). In Apophth. [99][102] too Agis II and
III seem to be confused.
[96]
796798 Quibusdam praestant Plut. Mor.
215 EF, Apophth. Laconica, Agis II 10.
796 Eleos In 420 Elis (the north-west part of

the Peloponnesus) broke with Sparta and

became allied with Athens. The Eleans presided over the Olympian Games, as Olympia
was situated in their region.
797 Iuste*.
798 quinque Cf. quinquennium (ll. 800801), a
period of four years (see OLD).
[97]
802805 Quum torquebuntur Plut. Mor. 215
F, Apophth. Laconica, Agis II 11.
802 alienae familiae Plut., loc. cit.: k tv trav okav, i.e. of the Agiads, Spartas other
royal house. Agis was an Eurypontid king.
Cf. Nannius, Miscellanea, p. 257: Ego
malim, alterius familiae, non alienae.
803 Inuidia notata*.
[98]
808810 Cuidam fugientibus Plut. Mor. 215
F, Apophth. Laconica, Agis II 12.
809 Argute*.

81

APOPHTHEGMATVM LIBER I

810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831

pugnamus cum fugientibus? Existimabat vir animosus aduersus hostes nullam

praetereundam occasionem.
[99] 99 Cum de Graecorum libertate quidam in medium adduxisset
magnifica quidem sed factu perquam difficilia, Tua inquit verba, hospes, opus
habent viribus et pecunia, perquam scite declarans frustra de his verba fieri, ad
quae perficienda non suppetit facultas. In consultationibus enim non solum spectandum est quid sit factu pulcherrimum, sed quid fieri possit.
[100] 100 Quodam dicente Philippum effecturum ne Lacedaemoniis
pateat iter in Graeciam, Nobis, inquit, o hospes, nostra patria sufficit ad illic
viuendum. Pectus ad vtrunque paratum, et ad proferendum imperium si contingat et ad boni consulendum fortunam licet mediocrem, quum principum vulgus
nec quod obtigit sapienter administrent nec vllis satientur ditionis accessionibus.
[101] 1 Perinthiorum orator in Lacedaemoniam missus quum apud Agidem dixisset admodum prolixe, vbi perorasset, rogauit eum quid esset Perinthiis
renunciandum. Quid aliud inquit nisi quod tu vix dicendi finem feceris, ego
vero tacuerim? Hoc apophthegma simillimum est illi quo superius Abderitae
legati multiloquium taxarat.
[102] 2 Cum legationem suscepisset, solus ad Philippum profectus est. Is
vbi admirans dixisset Quid hoc rei est? Vnus venisti?, Agis Quid ni inquit ad
vnum? Grauiter taxauit aliorum principum ambitionem, qui sumptuosis ac
splendidis legationibus exhauriunt aerarium, quum vnus vir cordatus possit
totum hoc praestare quod reipublicae interest.

823 esset AD: om. BAS LB.

825 superius B C: om. A.

828 Vnus C: Solus A B.

810 cum fugientibus Agis opposes tov di

deilan fegousi against tov di ndrean
mnousi. The dictum means that it is unfair
to those who stand their ground to reward
cowardice with the chance to escape.
[99]
812814 Cum pecunia Plut. Mor. 216 A,
Apophth. Laconica, Agis II 13. Cf. Apophth.
[55], [296], [349].
812 Simile Agesilaus pag. 26 [= p. 68] apoph.
55*.
Graecorum libertate Perhaps the apophthegm
should be ascribed to Agis III (cf. Apophth.
[95], n.l. 791).
[100]
817819 Quodam viuendum Plut. Mor. 216
A, Apophth. Laconica, Agis II 14.
817 Philippum Philip II of Macedon (382336).
The dictum should be attributed to Agis III
(cf. Apophth. [95], n.l. 791).

818 Moderate*.
[101]
822825 Perinthiorum tacuerim Plut. Mor.
216 A, Apophth. Laconica, Agis II 15. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 42, ll. 522525. Cf.
Apophth. [95].
822 Perinthiorum Citizens of Perinthus, on the
northern coast of the Propontis. The apophthegm possibly refers to Agis III (see
Apophth. [95], n.l. 791).
824 Loquacitas*.
[102]
827829 Cum vnum Plut. Mor. 216 AB,
Apophth. Laconica, Agis II 16. Cf. Plut. Mor.
233 E, Apophth. Laconica, anon. 30, not
included in Apophth., but rendered in Lingua, ASD IV, 1A, p. 57, ll. 1619.
827 Philippum See Apophth. [100], n.l. 817.
828 Simpliciter*.

82
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[103] 3 Quum e senioribus quidam videns priscas leges et instituta vetera

aboleri et alia praua succedere atque ob id res Spartanorum inuerti, quae summa
fuerant in imum deiectis, et conteri, haec quum apud Agidem iam senem deploraret, ioco respondit: Si fit inquit quod narras, recto ordine res procedunt.
Siquidem ego puer a patre audiui, quod iam tum illis temporibus res inuerterentur. Itaque si rursus inuertuntur, redierunt in locum pristinum. Hoc quidem ille
ludens. Caeterum serio dicebat se puerum hoc quoque accepisse a patre, nihil
esse mirum si praesentibus succedant deteriora, sed mirandum si succedant
meliora aut similia. Notauit peculiarem senibus querelam de rebus in deterius
prolapsis simulque rerum humanarum hanc esse naturam, vt vsque in peius degenerent.
[104] 4 Rogatus a quodam, quo pacto quis libertatem suam tueri possit, Si
mortem inquit contempserit. Hic metus, qui cadere dicitur in constantem
virum, multos deterret a pulcherrimis facinoribus. Hoc qui caret, potest vbique
quod rectum est sequi nec est quod timeat improbos, qui vt extrema moliantur
nihil aliud possunt quam occidere.
AGIS SECVNDVS

848
849
850
851
852
853

[105] 5 Agis iunior Demadi dicenti, quod enses Laconici ob breuitatem a

circulatoribus ac praestigias imitantibus deuorarentur, Atqui his inquit ensibus
Lacedaemonii assequuntur hostes longioribus armatos gladiis, declarans non
referre quo quid apparatu fiat, sed quantum efficiatur. Siquidem hoc speciosior
victoris gloria, quo minus habet praesidii praeter virtutem.
853 habet C: habuit A B.
[103]
832840 Quum similia Plut. Mor. 216 B,
Apophth. Laconica, Agis II 17.
835 Lepide*.
837838 Itaque serio Er. ends the oratio recta
after inuerterentur, and adds an explanation,
Itaque serio, that misses the original point.
In Plutarchs text the oratio recta continues
with what is rendered here as: dicebat .
The subject of dicebat (l. 838) in Plutarch,
however, is not Agis, but his father, and patre
(l. 838) is Agis grandfather; ioco (l. 835) refers
to the whole dictum: pahwn epe kat lgon
otw probanein (probanei v.l.) t prgmata,
e toto gnetai ka gr g pav n kouon
par to patrv ti t nw ktw ggone par
atov fj d ka tn patr at paid nti
tot erjknai st o xr qaumhein e
xerw t met tata tn protrwn, ll e
pou beltw ka paraplsia gnoito".
[104]

843844 Rogatus contempserit Plut. Mor. 216

C, Apophth. Laconica, Agis II 18. Cf.
Apophth. [36].
842 Et hoc antea habetur pag. 18 [= p. 62]
apoph. 36*.
848 AGIS SECVNDVS Agis III, Spartan king
of the Eurypontid house 338331.
[105]
849851 Agis gladiis Plut. Mor. 216 C,
Apophth. Laconica, Agis III 1. Cf. Apophth.
[130], [491].
849 Demadi Athenian statesman (c. 380319),
cf. Apophth. [1199].
850 Vrbane*.
851 longioribus gladiis This explanation
added to the paraphrased text by Er. is
irrelevant. The point of the apophthegm
consists in the word fiknontai: the
Spartans using short swords really draw near
to their adversaries when they come to blows.

83

APOPHTHEGMATVM LIBER I

LB

854
855

[106] 6 Quemadmodum ad improbum subinde percontantem, quis esset

inter Spartiatas vir optimus, Qui tui inquit est dissimillimus. Indigne tulit vir
generosus eum de virtutis praestantia loqui, qui ipse esset vitiis obsitus. |

108

AGIS VLTIMVS

859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879

[107] 7 Agis Laconicorum regum vltimus, per insidias captus ac praeter

meritum ab ephoris condemnatus, quum ad laqueum duceretur conspiceretque
quendam e lictoribus flentem ob indignitatem rei cuius cogebatur esse minister,
Desine, inquit, o homo, vicem meam flere. Nam sic moriens praeter ius et
aequum melior feliciorque sum his qui me occidunt. Haec loquutus vltro collum
laqueo induit. Quo nemo Stoicorum docuit quicquam fortius, hoc ille iuuenis
non verbis sed re praestitit, felicitatem omnem solo honesto metiens eosque iudicans infeliciores qui faciunt iniuriam quam qui patiuntur.
[108] 8 Parentibus rogantibus vt sibi in re quapiam iniusta adesset, recusauit illis aliquandiu. Caeterum quum instarent, hunc in modum respondit:
Donec essem apud vos, nullam omnino tenebam iustitiae scientiam. Verum vbi
me patriae tradidistis patriaeque legibus, insuper et iustitiam et honestatem pro
viribus docuistis, conabor his magis obtemperare quam vobis. Et quandoquidem
haec est vestra voluntas, vt quae sunt optima faciam, optima vero sunt quae iusta
sunt quum homini priuato tum praecipue principatum gerenti, quae vultis
faciam, quae dicitis negabo. Narrant Agidem puerum in summis delitiis fuisse
educatum, sed simulatque adolescens etiamnum ad reipublicae gubernacula
admotus est, incredibili mutatione reiectis pristinae vitae voluptatibus huc totum
animum adiecit, vt Spartam barbarorum ac Graecorum moribus corruptissimam
ad pristinam frugalitatem reuocaret; quae res illi fuit exitii causa. Vtinam autem
caeteri principes, quorum prima aetas fere luxu delitiisque corrumpitur, saltem
cum Agide tum animum vertant ad bonam frugem, quum regni habenas acci861 vicem meam B C: meam vicem A.

870 his Ac: hic A, huic B C.

[106]
854855 Quemadmodum dissimillimus Plut.
Mor. 216 C, Apophth. Laconica, Agis III 2.
855 Libere*.

861 Fortiter*.
[108]
866873 Parentibus negabo Plut. Mor. 216
DE, Apophth. Laconica, Acrotatus. According to Ald., p. 189, the apophthegm opens
with the proper name Akrtatov. Filelfo, f.
x1vo, and Regio, p. 117, basing themselves on
other mss. (see app. crit. Fuhrmann), omit
the name, which implies ascription of the
apophthegm to Agis IV. In Ald.Er. three dots
() are noted down in the margin next to
the opening line.
868 Iuste. Grauiter*.
870 magis Plut. Mor. 216 D: ox tton.
873877 Narrant causa See Plut. Agis 4.

857 AGIS VLTIMVS Agis IV, Spartan king of

the Eurypontid house 244241.
[107]
858863 Agis induit Plut. Mor. 216 CD,
Agis IV.
859 condemnatus Agis IV, one of the last Spartan kings, tried to force a restoration of the
ancient rules. He was put to death by the
opposition, about twenty-one years old. Cf.
Apophth. [108], ll. 873877.

84
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897

APOPHTHEGMATVM LIBER I

piunt, atque hanc formam sequantur, quam praescripsit Agis, si quis quid petat
ab ipsis, quod legibus et honesto aduersatur! Nec tamen egregius iuuenis morosa
atque aspera recusatione contristauit parentum animos, sed mira ciuilitate
respondit se magis hoc pacto obtemperare parentibus, si faceret quod illorum
perpetua voluntas optabat quodque semper essent probaturi, quam si praesenti
affectui indulsisset.
[109] 9 Idem quum in carcere rogaretur ab ephoro, num poeniteret eorum
quae gessisset, impauide respondit se nulla tangi poenitentia consilii cum prudentia honestoque coniuncti, tametsi non ignoraret se mortem praemii loco relaturum, sciens ipsam virtutem abunde magnum esse sui praemium, quicunque
sequatur euentus.
[110] 10 Agesilaus ephorus, quum ipsius suasu factum esset vt fieret
omnium debitorum solutio iamque tabulis in forum Clarium comportatis ignis
esset iniectus ac flamma exurgeret, caeteris creditoribus moestis, insultabat dicens
se nunquam clarius lumen aut ignem vidisse puriorem. Debebat enim ipse plurimum et erat agrorum praediues; nihil tamen cuiquam soluere habebat in animo.
Extrema improbitatis est linea etiam illudere quos afflixeris.
ALCAMENES

898
899
900
901
902
903
904
905

[111] 11 Alcamenes Telecri filius cuidam percontanti, quo pacto quis

optime regnum seruare posset, Si lucrum inquit non magni fecerit, longe
lateque dissentiens a vulgo principum, qui non alia magis ratione principatum
constabilire student quam attenuandis ciuium, suis augendis opibus, quum iustitia et aequitas maxime reddant diuturnum imperium.
[112] 12 Alio quodam rogante, quur a Messeniis oblata munera recusasset,
Quoniam si recepissem, inquit, cum legibus pacem habere non poteram. O
mentem regno dignam, quae magno obuioque lucro legum autoritatem antepo-

[109]
886889 Idem relaturum Plut. Agis 19, 78.
886 Ex Plutarchi Vitis*.
887 Constanter*.
[110]
891 Agesilaus ephorus Agesilaus, uncle and partisan of Agis IV, persuaded the king to proclaim remission of debts, whereafter redistribution of land should take place. A
landowner with many debts himself, Agesilaus delayed the redistribution of land after
the debts were remissed (see Plut. Agis 13).
892894 iamque puriorem Plut. Agis 13, 34.
892 Clarium The Greek text reads: Ka t
par tn xrewstn grammatea sunengkantev ev gorn, klria kalosi The
klria (klria) are the bonds.

894 Improbe*.
897 ALCAMENES Spartan king of the Agiad
house 785748 (RE I, 1507).
[111]
898899 Alcamenes fecerit Plut. Mor. 216 E,
Apophth. Laconica, Alcamenes 1.
898 Telecri Ald., p. 189: Tjlkrou (Tjlklou
emend.). See Apophth. [339][342].
899 Grauiter*.
[112]
903904 Alio poteram Plut. Mor. 216 E,
Apophth. Laconica, Alcamenes 2.
903 Messeniis Probably a reference to the First
Messenian War.
904 Integre*.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

906
907
908
909
910
911
912

85

suit! Et vbi sunt interim qui clamant: Quod principi placuit, legis vigorem
habet, et principem dare quidem leges, at non teneri legibus?
[113] 13 Cum quidam illi obiiceret quod parce frugaliterque viueret, quum
facultates amplas possideret, Decet enim inquit eum qui multa possidet pro
ratione, non pro libidine viuere, significans perniciosas esse diuitias, ni adsit animus diuitiis superior, qui possit earum vsum non ex copia sed ex necessitate
moderari.
ANAXANDRIDAS

913
914
915
LB 109
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926

[114] 14 Anaxandridas Leontis filius cuidam acerbe ferenti, quod cogeretur

vrbe exulare, Ne, inquit, vir optime, exhorrescas exulare ciuitate, sed a iustitia
exulare horrendum | est. Sensit non esse miseros quibus praeter meritum incolumique innocentia accidit aliqua calamitas, sed eos vere deplorandos qui sua
sponte discesserunt ab honesto, etiamsi nulla sequatur calamitas.
[115] 15 Cum quidam ephoris opportuna quidem loqueretur, sed pluribus
quam sat erat, Anaxandridas Hospes, inquit, re necessaria in non necessario vteris, significans quod per se rectum est et vtile non egere prolixa oratione, quod
ipsa causae bonitas facile seipsam commendet. Quod si vsquam locus est loquacitati, eam oportet ad inhonestas causas adhibere.
[116] 16 Percontanti cuidam, cur Lacedaemonii helotibus (sic apud illos
dicebantur, quorum conditio media erat inter seruos et ingenuos) committerent
colendos agros ac non ipsi potius eos colerent, Quoniam inquit non ipsorum
906907 Et legibus Cf. Panegyr. ad Philipp.,
ASD IV, 1, p. 63, ll. 171174: Ne hodie quidem desunt regibus, qui istiusmodi quaedam
ad illorum aures occinant: An non ius est,
quod tibi placuit? Tu maior legibus.; p. 64,
ll. 189192: Proinde das operam, ne quis in
toto populo appareat te vno legum obseruantior, quum ipsae leges clamitent: Quid
temet angis, o princeps? Nos tibi scriptae
non sumus. Tu nos dare soles, non accipere.
[113]
908910 Cum viuere Plut. Mor. 216 EF,
Apophth. Laconica, Alcamenes 3.
909 Continenter*.
913 ANAXANDRIDAS Spartan king of the
Agiad house c. 560520 (OCD, p. 1432), son
of Leon.
[114]
914916 Anaxandridas est Plut. Mor. 216 F,
Apophth. Laconica, Anaxandridas 1.
915 Sapienter*.
[115]
919921 Cum vteris Plut. Mor. 216 F,
Apophth. Laconica, Anaxandridas 2. Cf. Lin-

gua, ASD IV, 1A, p. 49, ll. 766769. Cf.

Apophth. [241].
919 quidem Ald., p. 190: m (mn codd.),
Ald.Er.: mn.
920 Loquacitas*.
[116]
924927 Percontanti comparauimus Plur.
Mor. 216 F217 A, Apophth. Laconica,
Anaxandridas 3.
926927 Quoniam comparauimus Plut. Mor.
217 A: Oti, fj, o totwn pimelmenoi
ll atn atov ktjsmeqa. Both totwn
and atov might refer to the fields as well
as the helots, which uncertainty has led to
different interpretations. Rummel, Er. as a
Translator of the Classics, p. 124, paraphrases:
it was not by cultivating fields, but by cultivating ourselves, that we acquired those
fields, which corresponds to the interpretations of Nannius (Miscellanea, p. 258) and
Babbitt. Fuhrmanns translation reads: ce
ntait pas pour nous occuper deux, mais de
nous-mmes, que nous en avons fait lacquisition.
926 Argute*.

86
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948

APOPHTHEGMATVM LIBER I

causa sed nostra helotas nobis comparauimus, videlicet stultitiam eorum taxans,
qui mancipia ad ostentationem alunt otiosa et seruos socios ac ministros voluptatum habere malunt quam frugiferis operis occupatos.
[117] 17 Alius quidam quum dixisset gloriam ac celebre nomen nocere
eoque felicem esse qui illud effugerit, Ergo inquit Anaxandridas si vera loqueris,
qui nefaria perpetrant, felices erunt. Nam qui fieri potest, vt qui sacrilegium
committit aut aliud iniustum facinus perpetrat, gloriae curam habeat? Notauit
eos qui sic contemnunt laudem, vt interim per ignauiam nihil gerant laudabile,
quum eximiam virtutem honesta fama comitetur vltro ac generosis animis amor
laudum veluti stimulus ad praeclara facinora sit innatus.
[118] 18 Alii cuipiam percontanti, quam ob causam Spartani impauide
semet exponerent periculis, Quoniam inquit pro vita timere consuescimus, non
aliorum more expauescere, significans moderatam vitae curam addere calcar ad
fortiter agendum, immodicum mortis pauorem ab egregiis factis deterrere.
[119] 19 Cuidam ab ipso sciscitanti, quam ob rem seniores apud Lacedaemonios plures dies sumerent ad cognoscendum in causis capitalibus et, si quis
fuerit absolutus, nihilo minus obnoxius sit legi, Ideo inquit pluribus diebus
cognoscunt, quoniam si in capitis discrimine errauerint, non est corrigendi consilii potestas. Oportet autem a causa liberatum obnoxium manere legibus, quod
fieri potest vt secundum eandem legem liceat aliquid rectius de reo statuere. Hoc
temperamento prouisum est, ne vel occidatur innocens vel effugiat nocens, qui,
quamuis errore iudicum sit absolutus, potest eadem lege denuo conueniri poenasque dare legibus.

927 helotas B C: illos A.

[117]
930933 Alius habeat Plut. Mor. 217 A,
Apophth. Laconica, Anaxandridas 4.
931 Salse*.
[118]
937939 Alii expauescere Plut. Mor. 217 A,
Apophth. Laconica, Anaxandridas 5. Cf.
Apophth. [335].
938 Prudenter*.
timere Ald., p. 190: desqai (adesqai v.l.).
Nannius, Miscellanea, p. 258: Arbitror in
graecis uitium esse, et pro desqai legendum
djrsesqai. Leopardus, Emend. et misc., IX,
7: pro desqai, non vt ille [sc. Nannius],
djrsesqai legendum censeo, sed adesqai:

atque ita habuisse Regii Graecum exemplar,

constat ex illius versione. See Regio, p. 118:
quia inquit de uita uereri, non ut alii timere
studemus. A Spartan is not afraid of losing
his life in battle, but of living in disgrace
because he spared himself.
940 immodicum deterrere Cf. Apophth. [36],
ll. 335336, [104], ll. 844845.
[119]
941946 Cuidam statuere Plut. Mor. 217
AB, Apophth. Laconica, Anaxandridas 6.
941 seniores The gerousa, i.e. Council of
Elders.
943 Prudenter. Iuste*.

87

APOPHTHEGMATVM LIBER I

950

ANAXANDER

951
952
953
954
955
956

[120] 20 Anaxander Eurycratis filius roganti cuidam, quur Spartani non

colligerent pecunias in aerarium publicum, Ne inquit corrumpantur qui facti
fuerint illarum custodes. Quam male consulunt integritati suae, qui priuatim
pecuniarum vim in arcam recondunt, si vir prudens ciuium suorum moribus
timuit a pecunia publica, cuius tantum erant custodes futuri, non domini!
ANAXILAS

957
958
959
960
961
962
963

[121] 21 Cuidam admiranti quod ephori regibus non assurgerent, praesertim a regibus constituti, Ob hoc ipsum inquit Anaxilas quod ephori sunt.
Magistratus est apud Lacedaemonios, quo qui funguntur ephori dicuntur. Eos
prisci reges in hoc instituerant, vt essent regum ministri. Quorum potentia postea eo creuit, vt ipsis etiam regibus imperarent, demum et occiderent. Vox animi
moderatissimi testis: quod ille contumeliosum ac superbum iudicabat, hic interpretatus est esse ius legitimum.
ANDROCLIDAS

964
965
966
967
968

[122] 22 Androclidas quidam Lacon crure claudicans coniecit sese in ordinem bellatorum. Id prohibituri quum insurrexissent quidam ob cruris vitium, ille
Imo inquit non fugientem sed manentem oportet bellare cum hostibus, perquam lepide hoc ipso vitio, ob quod reiiciebatur, se colligens vtiliorem praelio
quam essent caeteri pedibus integris.

962 ille A: percontator ille B C; hic Ac: ille

950 ANAXANDER Anaxandrus, Spartan king

of the Agiad house during the Second
Messenian War (RE I, 2080), son of
Eurycrates.
[120]
951953 Anaxander custodes Plut. Mor. 217
B, Apophth. Laconica, Anaxandrus.
952 Integre*.
956 ANAXILAS Spartan king of the Eurypontid house c. 645625 (OCD, p. 1432).
[121]
957958 Cuidam sunt Plut. Mor. 217 BC,
Apophth. Laconica, Anaxilas.

AC.

958 Moderate*.
961 imperarent See for example Apophth. [12],
[39].
occiderent This happened to Agis IV, see
Apophth. [107], [109].
964 ANDROCLIDAS Otherwise unknown.
[122]
965967 Androclidas hostibus Plut. Mor. 217
C, Apophth. Laconica, Androclidas. Cf.
Apophth. [35], [389].
964 Simile habetur superius pa. 18 [= p. 61] ap.
35*.

88
970
971
972
973
LB 110
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993

APOPHTHEGMATVM LIBER I

ANTALCIDAS

[123] 23 Antalcidas quum in Samothracia initiaretur, rogatus a sacerdote

quid egregium patrasset in vita, Si quid inquit mihi tale peractum est, sciunt
ipsi dii, existimans ineptum commemoratione suorum gestorum se diis
com|mendare, qui siue praedicaret siue sileret nihilominus nouerant. Nam apud
sacerdotem poterat etiam falsa narrare. Sit hoc modestiae exemplum ac de deo
praeclare sentientis.
[124] 24 Quum Atheniensis quidam Lacedaemonios appellaret indoctos,
Soli igitur nos inquit nihil mali a vobis didicimus. Sensit artes, quibus se iactabant Athenienses, magis ad ostentationem, ocium ac voluptatem accommodas
quam ad rempublicam gubernandam, ad quod nulla disciplina deerat Lacedaemoniis.
[125] 25 Alteri cuidam Atheniensi sic apud ipsum glorianti: Veruntamen
nos saepenumero vos a Cephiso propulimus, Sed nos inquit vos nunquam ab
Eurota summouimus, significans hoc ipsum esse fortitudinis argumentum, quod
Lacedaemonii frequenter ausi fuissent vsque ad Cephisum flumen Atticae progredi, quum Athenienses nunquam sustinuissent accedere ad Eurotam Spartae
fluuium.
[126] 26 Rogatus a quodam, quo pacto quis maxime placere possit hominibus, Si inquit loquatur illis iucundissime, praestet autem vtilissima. Admonuit in colloquiis adhibendam sermonis comitatem, in officiis praestandis spectandam vtilitatem. Reprehendendi sunt qui, quum re sint fideles, tamen officium
orationis asperitate corrumpunt; his peiores sunt qui sermone benigni re laedunt;
pessimi vero qui quum verbis molesti sunt tum factis noxii.

970 ANTALCIDAS Spartan statesman at the

time of king Agesilaus II, negotiator of the
Kings Peace (386).
[123]
971973 Antalcidas dii Plut. Mor. 217 C,
Apophth. Laconica, Antalcidas 1. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 74, ll. 548554. Cf. Apophth.
[298], [414].
971 Samothracia Island near the coast of Thrace,
famous for its sanctuary and mysteries.
972 egregium Plut., loc. cit.: deinteron. Nannius, Miscellanea, pp. 259260, refers to the
Lingua, where deinteron is translated as
sceleratissimum. This interpretation is in
accordance with parallel versions (see above,
n.ll. 971973). So the apophthegm is not
concerned with modesty. In the Lingua Er.
also mentions the motive underlying the
priests question; cf. Apophth. [298], ll.

161164.
Modeste*.
[124]
977978 Quum didicimus Plut. Mor. 217 D,
Apophth. Laconica, Antalcidas 2. Cf.
Apophth. [331].
978 Grauiter*.
[125]
982984 Alteri summouimus Plut. Mor. 217
D, Apophth. Laconica, Antalcidas 3. Cf.
Apophth. [365].
983 Cephiso The river Cephissus in Attica.
Salse*.
984 Eurota The river Eurotas in Laconia.
[126]
988989 Rogatus vtilissima Plut. Mor. 217 D,
Apophth. Laconica, Antalcidas 4.
989 Sapienter*.

89

APOPHTHEGMATVM LIBER I

994
995
996
997
998
999
1000
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11

[127] 27 Cum sophista quispiam appararet recitare librum et Antalcidae

percontanti quod esset argumentum respondisset Herculis encomium, Quis
inquit illum vituperat?, superuacaneum existimans in eo laudando sumere operam, quem vno ore praedicarent omnes. Hercules autem apud Spartanos religiosissime colebatur.
[128] 28 Ad Agesilaum in pugna cum Thebanis vulneratum Habes inquit
doctrinae tuae mercedem, qui eos pugnare docueris, quum ante pugnare nec scirent nec vellent. Videbantur enim Thebani crebris Agesilai aduersus ipsos expeditionibus euasisse bellaces. Significabat inutile semper cum iisdem bello confligere, ne vsu colligant bellandi peritiam.
[129] 29 Idem muros Spartae dicebat iuuenes esse Spartanos, fines autem
Spartanae ditionis esse lancearum cuspides, sentiens ciuitatem non egere moenibus, quae iuuentutem alat bellis idoneam, et eousque porrigi ditionem Lacedaemoniorum, quousque pertingerent armis, significans virtute non dolis aut pecunia propagandum imperium.
[130] 30 Cuidam roganti, quamobrem Lacones in bello breuibus pugionibus vterentur, Quoniam inquit cominus cum hoste pugnamus. Lepide torsit in
argumentum fortitudinis, quo ille volebat eos videri minus vtiles bello.

1 aduersus AC LB: aduersos D BAS.

2 semper B C: frequenter A.

4 iuuenes esse B C: esse iuuenes A.

11 eos B C: illos A.

[127]
994996 Cum vituperat Plut. Mor. 217 D,
Apophth. Laconica, Antalcidas 5. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, pp. 4142, ll. 508511.
994995 Cum encomium Plutarch introduces the dictum as follows: Sofisto d
tinov mllontov naginskein gkmion
Jraklouv. Perhaps Er. was influenced by
another version of the anecdote (Plut. Mor.
219 C, Apophth. Laconica, Brasidas 3), not
included in Ald., but translated by Filelfo, f.
x3ro: Parakalomenov d p tinov kosai
sofisto, tn parakalonta reto t pideknusqai mllei. Kkenov epen Jraklouv
gkmion ka v Tv gr cgei tn Qen
toton; The preliminary pages of the first
volume of the Rhetores Graeci published by
Aldus in November 1508 include a letter of
Demetrius Ducas addressed to Marcus
Musurus. Ducas says that it seems superfluous to him to praise and recommend Aristotle, lest I too hear that saying of Brasidas,
Who criticizes Hercules? (Geanakoplos,
Greek scholars in Venice, p. 228, without men-

tion of Plutarch; Legrand, Bibliographie Hellnique, vol. I, p. 87). The phrase keno t
brasdeion suggests that the anecdote was
already well-known by then.
996 Salse*.
997998 Hercules colebatur See Apophth.
[258], n.l. 851.
[128]
9992 Ad bellaces Plut. Mor. 217 DE,
Apophth. Laconica, Antalcidas 6. Cf.
Apophth. [69], [266].
999 Est superius pa. 31 [= pp. 71 sq.] ap. 69*.
[129]
45 Idem cuspides Plut. Mor. 217 E, Apophth.
Laconica, Antalcidas 7. Cf. Apophth. [30],
[31], [283] (about the absence of walls), [29],
[149] (about the borders of Sparta).
4 Et hoc ante pa. 17 [= p. 61] ap. 29 et 30 et
31*.
[130]
910 Cuidam pugnamus Plut. Mor. 217 E,
Apophth. Laconica, Antalcidas 8. Cf.
Apophth. [105], [491].
10 Lepide*.

90

APOPHTHEGMATVM LIBER I

ANTIOCHVS

15
16
17

18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33

LB

111
36

[131] 31 Antiochus ephorus quum audisset quod Philippus Messeniis dedisset agros, percontabatur num vires quoque dedisset, per quas aduersus pugnantes
pro agris tueri possent quod erat datum.
ARGEVS

[132] 32 Argeus, quibusdam non suas sed aliorum quorundam vxores praedicantibus, Per deos, inquit, de bonis et honestis mulieribus nihil temere
loquendum est, sed in totum quales sint oportet ignorari, praeterquam solis
maritis quibuscum viuunt. Tam insignis erat apud priscos virginum et vxorum
pudicitia, vt eas ab aliis quam a parentibus aut suis maritis conspici gradus aliquis
ad impudicitiam haberetur; tantaque cautione consulebatur illarum famae, vt
parum pudica videretur, de qua rumor quamuis vanus oriri potuit; sed ea
demum summa matronalis pudicitiae laus habebatur, si mulier adeo domi
conclusa viueret, vt nullus esset qui de ea vel bene vel male loqui posset, propterea quod hoc ipsum, matronam versari in fabulis trahique per ora hominum,
prostitutionis genus putaretur. Etenim qui laudat alienam vxorem, videtur habere
cognitam cuius laudes praedicat, quod ipsum aliquid detrahit pudori foemineo.
Quid igitur vir ille praeclarus sentiret de matronis, quae sine maritis interesse
gaudent iuuenum conuiuiis, quae cursitant ad alienarum ciuitatum dies festos et
emporia, quae ducunt choreas ex viris ac foeminis alterne mixtas, quae in balneis
corpus nudum ostendunt quorumlibet virorum oculis?
[133] 33 Quodam tempore faciens iter per Selinuntem, quum in monumento quodam hoc elegiacum carmen vidisset inscriptum: |
Hosce tyrannida dum extinguunt Mars sustulit atrox;
Pone Selinuntis moenia conciderant,
24 habebatur Ac: haberetur AC.

12 ANTIOCHVS Otherwise unknown.

[131]
1315 Antiochus datum Plut. Mor. 217 E,
Apophth. Laconica, Antiochus.
13 Philippus Philip II of Macedon.
14 agros After the battle of Chaeronea (338) the
Spartan borders were revised; the region
Dentheliatis became Messenian.
Argute*.
16 ARGEVS Areus (see below, n.l. 17), Spartan
king of the Agiad house 309265.
[132]
1720 Argeus viuunt Plut. Mor. 217 F,
Apophth. Laconica, Areus 1. Cf. Lingua, ASD

IV, 1A, p. 74, ll. 587588, where the same

attitude is ascribed to the Lacedaemonians in
general. Cf. Apophth. [177].
17 Argeus Er. took this variant of the name
from Regio, p. 120 (cf. app. crit. Nachstdt).
Pudicitia coniugum*.
[133]
3338 Quodam deflagraret Plut. Mor. 217 F,
Apophth. Laconica, Areus 2.
3334 Quodam inscriptum In Ald.Er., p. 190,
Er. added a reference I could not decipher in
the margin next to this passage (about six
letters followed by ra).
33 Selinuntem Plut., loc. cit.: Selinontov
tv Sikelav, the city Selinus on Sicily.

91

APOPHTHEGMATVM LIBER I

37
38
39

Iure peristis, inquit, qui tyrannidem ardentem conati sitis extinguere; contra
magis oportuit illam sinere, donec tota deflagraret. Arripuit iocum ex occasione
verbi extinguere. Extinguitur enim quod opprimitur et extinguitur incendium.

40

ARISTO

41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57

[134] 34 Aristo cuidam laudibus vehenti dictum Cleomenis, qui rogatus

quid oporteret bonum regem facere respondit Amicis benefacere, inimicis male,
At quanto praestantius est, inquit, vir optime, amicis benefacere et ex inimicis
reddere amicos! Hanc sententiam citra controuersiam primus omnium Socrates
prodidit et ad illum autorem refertur.
[135] 35 Alii cuipiam roganti, quot essent numero Spartiatae, Quot inquit
ad arcendos malos sufficiunt.
[136] 36 Cum Atheniensis quidam apud illum recitaret funebrem orationem conscriptam in laudem eorum, qui fuerant a Lacedaemoniis in bello caesi,
Quales igitur inquit nostros esse putas, qui istos vicerunt? Mos erat apud Athenienses, vt qui in praelio cecidissent publicitus oratione laudarentur, quam illi
vocant epitaphium. In hac magno artificio amplificabantur et ciuitas Atheniensis
et populus, postremo peculiariter hi qui fortiter in bello mortem oppetissent. At
vir generosi animi non inuidit arte exaggeratis Atheniensium laudibus, sed eas in
suae gentis gloriam retorsit. Itaque recitator ille magis illustrabat virtutem Lacedaemoniorum quam Atheniensium; quandoquidem hoc consilio Homerus multis modis attollit virtutem Hectoris, vt Achillis victoriam reddat illustriorem.

46 Idem Agis I* C: Et hoc antea habetur pag.

42 apoph. 90 [l. 91]* A, om. B.

47 malos AC: multos DLB.

40 ARISTO Spartan king of the Eurypontid

house c. 550515 (OCD, p. 1432).
[134]
4145 Aristo refertur Plut. Mor. 218 A,
Apophth. Laconica, Ariston 1.
41 Cleomenis Cleomenes I, see Apophth.
[212][228]. Cf. Apophth. [213], ll. 578579.
43 Humaniter*.
4445 Hanc refertur Ald., p. 191: atj
Swkrtouv mologoumnj pr (prv v.l.)
pntwn xrea osa, ka ev atn nafretai
(Nachstdt: ex mge. in textum irrepsit; not
translated by Fuhrmann). Babbitt: This,
which is universally (prv pntwn) conceded
to be one of Socrates maxims, is also referred to Ariston. Er. supposes that atn
refers to Socrates.
44 Socrates Cf. Babbitt ad loc.: But not quite
in these words, who refers to Plat. Rep. I,

335 B sqq., Crito 49A sqq., Gorg. 469 AB;

475 BD.
[135]
4647 Alii sufficiunt Plut. Mor. 218 A,
Apophth. Laconica, Ariston 2. Cf. Apophth.
[91].
46 Idem Agis I*.
[136]
4850 Cum vicerunt Plut. Mor. 218 AB,
Apophth. Laconica, Ariston 3.
49 qui caesi There is no evidence of a battle
between Spartans and Athenians during the
reign of Ariston.
50 Argute*.
5053 Mos oppetissent Cf. Thuc. II, 3446.
5657 quandoquidem illustriorem See e.g.
Hom. Il. XXI, 279280 (Hector praised by
Achilles himself ).

92
58
59
60
61
62
63

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[137] 37 Archelaus regni socius Charilao solitus est de illo dicere: Quo
pacto non sit vir bonus Charilaus, qui ne sceleratis quidem molestus est? Fertur
enim Charilaus mansuetissimi fuisse ingenii. Hoc mox in catalogo commemoratur in diuersam sententiam ac meo iudicio argutiorem. Et haud scio an in Vita
Lycurgi supersit syllaba ok. Ad haec nescio an Charilaus et Charillus idem sint.
ARCHIDAMIDAS

64
65
66
67
68
69
70
71
72
73

[138] 38 Archidamidas cuidam in laudem Charilli praedicanti, quod pariter

erga cunctos fuisset mitis ac mansuetus, Et qua fronte laudetur aliquis, inquit,
qui erga sceleratos se mitem praebeat? Perspexit vir egregius mansuetudinem
cum iustitia coniunctam esse oportere. Alioqui principis in facinorosos lenitas
quid aliud est quam in bonos crudelitas?
[139] 39 Idem cuidam qui vitio vertebat Hecataeo rhetori, quod adhibitus
ad ipsorum conuiuium nihil dixisset, Videris inquit mihi nescire, quod is qui
dicendi nouit artem etiam dicendi norit opportunitatem. In senatu, in foro, in
concionibus, in legationibus aliisque reipublicae negociis locus est oratori; in
conuiuiis temulentis maiore cum laude silet eruditus quam loquitur. Sic periti
bellatoris est non minus scire fugiendi artem quam pugnandi.

74
75

ARCHIDAMVS

76
77

[140] 40 Archidamus Zeuxidami filius roganti, quinam essent Spartanae

ciuitatis praefecti, Leges inquit ac legitimi magistratus. Grauiter censuit in
62 idem AC: iidem DLB.

69 Hecataeo A B BAS LB: Hecathaeo C D.

[137]
5860 Archelaus ingenii Plut. Lyc. 5, 9. Er.
inserted Archelaus between Aristo and Archidamidas following the alphabetical order.
58 Archelaus Spartan king of the Agiad house
885826 (RE II, 446, Archelaos 5).
Charilao Charillus or Charilaus (see RE III,
2142), Spartan king of the Eurypontid house
874811, see Apophth. [343][347].
5960 Fertur ingenii Plut. Lyc. 5, 8: fsei
prov n.
6061 Hoc argutiorem See Apophth. [138].
62 syllaba ok I.e. non in l. 59. The negation is
omitted indeed in other versions of the anecdote. See Apophth. [138]; Plut. Mor. 55 E, De
adulatore 11 (transl. ASD IV, 2, p. 133, ll.
334338); Mor. 537 D, De invidia et odio 5.
Ad sint See above, n.l. 258.

65 Iuste*.
[139]
6971 Idem opportunitatem Plut. Mor. 218
B, Apophth. Laconica, Archidamidas 2. Cf.
Lingua, ASD IV, 1A, p. 54, ll. 928931.
69 Hecataeo rhetori Ekataon tn sofistn
(identity uncertain).
70 Silere in tempore*.
7374 Sic pugnandi Cf. the comment
added to the same apophthegm in Lingua,
ASD IV, 1A, p. 54, ll. 932934: Quemadmodum Alcibiades in Platonis Conuiuio
[Symp. 220 E221 C] non existimat in bello
minoris esse virtutis bene fugere quam
pugnare gnauiter.

63 ARCHIDAMIDAS Otherwise unknown.

[138]
6466 Archidamidas praebeat Plut. Mor. 218
B, Apophth. Laconica, Archidamidas 1.

75 ARCHIDAMVS Archidamus II, Spartan

king of the Eurypontid house 476427, son
of Zeuxidamus.
[140]
7677 Archidamus magistratus Plut. Mor.
218 C, Apophth. Laconica, Archidamus II 1.
77 Legum autoritas*.

93

APOPHTHEGMATVM LIBER I

78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
LB 112
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102

republica bene instituta supremam autoritatem esse legibus deferendam nec vlli
magistratui fas esse quicquam contra leges publicas tentare.
[141] 41 Apud hunc quum quidam praedicaret citharoedum eiusque in
canendo facultatem admiraretur, Heus, inquit, vir optime, quid honoris ac
praemii abs te ferent boni viri, quum tantopere praedices citharoedum? Recte
taxauit non vulgi modo verum et principum praepostera iudicia, qui plerunque
pluris faciunt mimum aut morionem quam sapientem fidique consilii virum.
Citharoedum vero, cuius ars non reipublicae sed voluptati seruit, adeo non iudicauit praedicandum, vt nec inter bonos viros habendum duceret.
[142] 42 Ad eum qui ipsi cantorem commendare volens dixit Hic est
bonus cantor, At apud nos inquit hic est bonus condimentorum artifex, perinde quasi nihil referret, vtrum quis musicorum instrumentorum sono an obsoniis et condimentis voluptatem adferret. Apud Athenienses cantores erant in
summo pretio, quum coquis non haberetur idem | honos. Lacedaemoniis vero
nihil placebat artium, quod ciuium animos effoeminaret magis quam ad virtutem
accenderet.
[143] 43 Quodam illi pollicente vinum suaue Quorsum inquit opus?
Quandoquidem et plus absumetur et quae fortes decent viros, ea reddet inutiliora. O vere masculinum animum et omnium deliciarum contemptorem!
[144] 44 Cum Corinthiorum vrbem obsideret, vidit e solo moenibus
proximo exilire lepores moxque versus ad commilitones Habemus inquit
hostes expugnatu faciles, quod fortuitu acciderat velut in omen rapiens. Molles
enim ac parum viros Graeci leporis vocabulo notare solent; argumento est illud
e comoedia:
Tute lepus es et pulpamentum quaeris?

91 haberetur B C: habeatur A.
95 decent AC: decet DLB; viros AD: om.
BAS LB; ea B C: om. A; reddet AC: reddent

DLB.
99 velut B C: veluti A.

[141]
8082 Apud citharoedum Plut. Mor. 218 C,
Apophth. Laconica, Archidamus II 2.
81 Artes inutiles*.
[142]
8790 Ad adferret Plut. Mor. 218 C,
Apophth. Laconica, Archidamus II 3. Cf.
Adag. 1435 (Bonus cantor bonus cupediarius), ASD II, 3, p. 428. Cf. Apophth. [224].
88 Ars inutilis*.
condimentorum artifex Plut., loc. cit.: hwmopoiv. In Apophth. [224] the same word is
translated as iuris condiendi artifex.
[143]
9496 Quodam inutiliora Plut. Mor. 218 C,
Apophth. Laconica, Archidamus II 6. Cf.

Apophth. [469].
94 Continenter*.
95 quae viros Translation of t ndrea,
which is the early name of the common meal
in Sparta. Filelfo, f. x2vo: quae ad fortitudinem attinent.
[144]
9799 Cum faciles Plut. Mor. 218 D,
Apophth. Laconica, Archidamus II 7. Cf.
Apophth. [297].
97 Cum obsideret There is no evidence of
Archidamus II ever attacking Corinth.
98 Solerter*.
102 Tute quaeris Ter. Eun. 426; Adag. 507
(Tute lepus es et pulpamentum quaeris),
ASD II, 2, p. 3032.

94

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[145] 45 A duobus inter se dissidentibus delectus arbiter, ambos duxit in

lucum Mineruae cognomento Chalcioecae sacrum; ibi exegit ab illis iusiurandum, vt starent arbitri iudicio. Id vbi iurassent, Pronuntio inquit ne prius hunc
locum exeatis, quam quod inter vos est dissidii deponatur et inuicem reconciliemini. Reperit vir ingeniosus quo pacto fieret, vt nec ambos offenderet recusato
arbitrio nec alterum e duobus alienaret, si pro altero contra alterum tulisset sententiam. Apud Lacedaemonios autem nefas erat fallere quicquid in Mineruae
templo promissum esset.
[146] 46 Cum Dionysius Siciliae tyrannus filiabus Archidami vestes splendidas multique pretii dono misisset, recusauit accipere, dicens Vereor ne hoc
amictu puellae mihi turpes videantur. Intellexit vir prudens virgines nullo cultu
melius ornari quam simplici, porro sericis, gemmis et auro dehonestari magis
quam ornari, propterea quod vestium luxus arguit animum parum sobrium et
intuentium animos ad libidinem solicitat citius quam ad honestam opinionem.
Decet autem vt virgo tota et vndique virgo sit nec vlla ex parte det corruptae
mentis significationem.
[147] 47 Conspiciens filium suum cum Atheniensibus iuueniliter ac
temere congredientem, Aut viribus inquit adde, aut animis adime, docens periculosam esse audaciam, si vires non suppetant spiritibus.

103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123

ARCHIDAMVS ALTER

124
125
126
127

[148] 48 Archidamus Agesilai filius post conflictum apud Cheroneam

habitum, quum a Philippo rege Macedonum literas accepisset acerbius scriptas,
hunc in modum rescripsit: Si metieris vmbram tuam, haud quaquam reperies
illam factam maiorem quam erat ante victoriam, grauiter admonens non esse
prudentis ob fortunae successum intumescere, quum ipse sit nihilo maior.
106 inter vos est AD: estis inter vos BAS LB.
[145]
103107 A duobus reconciliemini Plut. Mor.
218 D, Apophth. Laconica, Archidamus II 8.
104 Chalcioecae See Apophth. [10], ll. 103104.
105 Solerter*.
[146]
111113 Cum videantur Plut. Mor. 218 DE,
Apophth. Laconica, Archidamus II 9. Cf.
Apophth. [288].
111 Dionysius Siciliae tyrannus Dionysius I was
born c. 430, so the ascription of the apophthegm to Archidamus II is mistaken.
112 Seuere*.
[147]
119120 Conspiciens adime Plut. Mor. 218 E,
Apophth. Laconica, Archidamus II 10. Cf.
Apophth. [349].

119 filium Agis II, see Apophth. [87][104].

120 Audacia periculosa*.
122 ARCHIDAMVS ALTER Archidamus III,
Spartan king of the Eurypontid house
361/60338, son of Agesilaus II.
[148]
123126 Archidamus victoriam Plut. Mor. 218
E, Apophth. Laconica, Archidamus III 1.
123 Cheroneam Philip II of Macedon defeated
the Athenians and Thebans on 2 August
338 at the battle of Chaeronea. Archidamus
III died in Italy only a few days later, so
the ascription of the apophthegm to him
is probably mistaken (see Fuhrmann ad
loc.).
125 Arrogantia*.

95

APOPHTHEGMATVM LIBER I

128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148

Aequum autem est, vt homo se suis ac propriis bonis metiatur potius quam externis, quae fortuna cum libet dat, quum visum est eripit.
[149] 49 Percontanti, quam spaciosam regionem obtinerent Spartiatae,
Quantam inquit hasta possunt assequi. Allusum est autem ad mensores agrorum, qui decempedis aruorum spatia metiuntur.
[150] 50 Periandro, qui, quum esset arte medendi celebris et imprimis laudatus, carmina scriberet infelicia, Quid inquit tibi accidit, Periander, vt pro eleganti medico malus poeta vocari concupiscas? Notauit hominum mores, qui res
honestas aggressi degenerant ad sordidiora, quum consultum sit vnumquenque in
ea se arte exercere, in qua valet plurimum.
[151] 51 In bello quod gerebatur cum Philippo, quibusdam suadentibus vt
procul a patria pugnaretur, Haud istud spectandum est, inquit, sed bene
pugnantes hostibus erimus superiores, significans non perinde referre vbi confligas cum hoste, vt quam strennue se gerat dux aut miles in bello.
[152] 52 Cum Arcadas bello superasset, ob id laudatus a quodam, Praestantius erat, inquit, si illos prudentia quam viribus superassemus. Intellexit dux
egregius nullam esse speciosiorem victoriam quam virtute vincere, quum viribus
superemur et a brutis animantibus.
[153] 53 Cum irrupisset in Arcadiam, audito quod hostibus Elei ferrent
auxilium, scripsit illis in hunc modum: Archidamus Eleis. Quies bona. Non
potuit breuius et suadere quod erat illis commodum et minari malum si quid
perperam aggrederentur. Decet haec breuiloquentia et ducem et Laconem. |
141 bello B C: praelio A.
145 animantibus Ac B C: animantibus? A.

147 in hunc B C: hunc in A.

[149]
130131 Percontanti assequi Plut. Mor. 218
EF, Apophth. Laconica, Archidamus III 2.
Cf. Apophth. [29], [129].
130 Hoc ante dictum pa. 17 [= p. 61] apoph. 29*.
[150]
133135 Periandro concupiscas Plut. Mor. 218
F, Apophth. Laconica, Archidamus III 3. Cf.
Adag. 2385 (Pro eleganti medico malus
poeta), ASD II, 5, pp. 282283, based on
Apostolius. A reference to Plutarchs apophthegm was added to the adage in 1526 (F)
(p. 283, ll. 977978).
133 Periandro Otherwise unknown.
134 Degeneratio*.
[151]
138140 In superiores Plut. Mor. 218 F,
Apophth. Laconica, Archidamus III 4.
138 In Philippo Archidamus took no part in
the battle of Chaeronea; see Apophth. [148],
n.l. 123.
139 Fortiter*.
139140 bene pugnantes Ald., p. 191: emaxo-

menoi. Nannius, Miscellanea, p. 260, proposes

o maxomenoi, hoc est, pou. Leopardus,
Emend. et misc., IX, 7, prefers the reading on
which Regio based his translation: e maxomenoi (an pugnantes, p. 123). Filelfo, f. x3ro,
too followed this reading (an pugnando).
[152]
142143 Cum superassemus Plut. Mor. 218 F,
Apophth. Laconica, Archidamus III 5.
142 Cum superasset After the battle of Leuctra (371) the Arcadians turned against the
Spartans. Archidamus campaigned succesfully against them in 368.
143 Victoria speciosa*.
[153]
146147 Cum bona Plut. Mor. 219 A,
Apophth. Laconica, Archidamus III 6. Cf.
Lingua, ASD IV, 1A, p. 56, ll. 36.
146 Cum Arcadiam See Apophth. [152], n.l.
142.
Elei Inhabitants of Elis, the northwest part of
the Peloponnesus.
147 Breuiter*.

96
LB

113
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[154] 54 In bello Peloponnesiaco, sociis rogantibus quanta pecunia futura

esset satis ac postulantibus vt tributorum certum modum praescriberet, Bellum
inquit non quaerit definita, significans eos qui bellum susceperunt oportere per
omnia seruire belli necessitatibus, quarum nullus est certus modus, quod variae
sint bellorum praeter expectationem occasiones.
[155] 55 Vbi vidisset iaculum catapulta mittendum, id temporis primum ex
Sicilia aduectum, exclamans inquit: Hercules, periit viri virtus! Quoties enim
instrumentis bellum geritur, quae misso telo saxoue procul feriunt, minimum
interest inter fortem virum et ignauum; verum vbi cominus res geritur, tum
apparet qui viri sint, qui non.
[156] 56 Quum Graeci nollent rescindere pacta quae cum Antigono et
Cratero pepigerant et amplecti libertatem quam offerebat Archidamus, veriti ne
grauiores essent habituri Lacedaemonios quam Macedones, Ouis inquit semper
eandem aedit vocem. Caeterum homo multas ac varias emittit voces, donec quod
decreuit confecerit, hoc dicto significans fallendam esse fidem, si qua magna
inuitet vtilitas. Nullum autem est animal, cui tam varia vox sit quam homo. Hoc
apophthegma videri possit indignum Lacone, nisi post integritas eius gentis barbarorum commercio degenerasset. Dicti potest honestus aliquis vsus esse, veluti
si quis admoneat pro tempore proque re nata variandum esse sermonis habitum.
Est vbi loquendum sit seuerius, est vbi blandius; est vbi magnificentius, est vbi
submissius; est vbi iucundius, est vbi durius. Id si fiat citra perfidiam, prudentia
est. Porro ouilli mores dicuntur hominum stupidorum, qui sese nesciunt rebus ac
personis accommodare. Graecorum igitur constantiam Archidamus stultitiae tribuit, qui proposita libertate nollent mutare vocem.

176177 Lacedaemonii B C: o Lacedaemonii A.

[154]
150152 In definita Plut. Mor. 219 A,
Apophth. Laconica, Archidamus III 7.
150 bello Peloponnesiaco Archidamus III was
born after the Peloponnesian war. The
apophthegm should be attributed to Archidamus II; cf. Plut. Cleom. 27, 3, where the
same dictum is ascribed to Arxdamov
palaiv.
152 Belli incerta*.
[155]
155156 Vbi virtus Plut. Mor. 219 A,
Apophth. Laconica, Archidamus III 8.
Vbi aduectum The apophthegm might be
situated in Italy, where Archidamus tried to
defend Tarentum against the Lucanians and
Messapians.

156 Fortiter*.
[156]
160164 Quum confecerit Plut. Mor. 219
AB, Apophth. Laconica, Archidamus III 9.
160161 pacta pepigerant Probably the pacts
made after the Lamian War, which came to
an end in 322, when Antipater (see n.l. 160)
defeated the rebellious Greeks at Crannon
with the aid of Craterus (see Fuhrmann ad
loc.). The attribution to Archidamus III is
obviously mistaken.
160 Antigono Ald., p. 191: Antgonon (Antpatron emend.).
162 Vafre*.
171 ouilli stupidorum Cf. Adag. 2095
(Ouium mores), ASD II, 5, p. 9697.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

97

174

ASTYCRATIDAS

175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187

[157] 57 Astycratidas, posteaquam Agis superatus est apud Megalopolin in

praelio aduersus Antigonum, cuidam dicenti Quid nunc facturi estis, Lacedaemonii? An Macedonibus seruituri?, Quid tandem? inquit, Num Antigonus
vetare potest, quo minus in pugna pro patria mortem oppetamus? Generosa vox,
sentiens libertatem vrbis esse vita chariorem nec turpiter occumbere, qui pro
patria pugnans moritur. Quoniam moriendi potestatem nullus hostis potest eripere, quisquis mortem contemnit habet quo quum vult semet in libertatem asserat. Ea vox arguit egregie fortem animum, sed cuius exemplum nulli bono sit
imitandum. Fortius est diutinam seruitutem quamuis duram perferre quam
morte finire dolores. Multoque sanctius est quod docet Socrates, non esse fas animam de corporis praesidio decedere iniussu imperatoris.
BIAS LACEDAEMONIVS

188
189
190
191

[158] 58 Bias Lacon insidiis circumseptus ab Iphicrate Atheniensium duce,

quum illius milites rogarent, quid in eo rerum statu esset faciendum, Quid aliud
inquit nisi vt vos seruemini, ego pugnando moriar? Talis erat animus Catonis
Vticensis, qui caeteris suasit vt suae saluti consulerent, ipse spontanea morte turpem effugit seruitutem.

174 ASTYCRATIDAS Otherwise unknown.

[157]
175178 Astycratidas oppetamus Plut. Mor.
219 B, Apophth. Laconica, Astycratidas. Cf.
Apophth. [398].
175 Megalopolin Agis III (see Apophth. [105]
[106]), who revolted against the Macedonians,
was defeated by Antipater near Megalopolis
(in Arcadia) in 331.
ntgonon
176 Antigonum Ald., p. 192: tn A
(Antpatron emend.).
177 Generose*.
Antigonus Ald., p. 192: Antpatrov (Antgonov v.l., cf. Regio, p. 123: Antigonus).
181182 quisquis asserat Cf. Apophth. [104].
184185 quod imperatoris Cf. Cic. Cato 73:
vetatque Pythagoras iniussu imperatoris, id
est dei, de praesidio et statione vitae decedere, see comm. ad loc. in ed. J.G.F. Powell,
Cambridge [etc.], 1988, pp. 247248. In Plat.
Phaed. 61 D62 C Socrates expounds a similar view on suicide; in this context the
Pythagorean Philolaus is mentioned.

186 BIAS See below, n.l. 187.

[158]
187189 Bias moriar Plut. Mor. 219 C,
Apophth. Laconica, Anaxibius.
187 Bias Ald., p. 192: Bav (Anazbiov emend.).
Babbitt ad loc. notes that this anecdote is
also told about Anaxibius in Xen. Hell.
IV, 8, 3239. Hence the emendation in
Plutarchs text (from biav and bov in MS
tradition, cf. app. crit. Teubner ed. Mor.,
vol. II, p. 145). For Anaxibius, cf. Kleine
Pauly I, s.v. Anaxibios.
189 Fortiter*.
189190 Catonis Vticensis Cato committed suicide at Utica (on the African coast) after
Caesar defeated the Pompeians at Thapsus in
46. Before his death he arranged for the
embarkation of those who were in danger.
See Plut. Mor. 781 D, Ad principem ineruditum 4 (transl. ASD IV, 2, p. 220, ll. 9194);
Cato Min. 65.

98
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
LB 114
209
210
211
212
213
214
215

APOPHTHEGMATVM LIBER I

BRASIDAS

[159] 59 Brasidas quum murem in caricis comprehendisset, morsus ab eo

dimisit captum moxque ad eos qui aderant Vt nullum inquit est animal tam
minutum, quin seruari possit, modo ausit vlcisci inuadentes! Hoc dicto fortis et
animosus dux suis animum aduersus hostes addidit.
[160] 60 In praelio quodam per clypeum vulneratus, eduxit hastam e vulnere et eadem hostem interemit qui vulnerauerat. Pulcherrimum est inimicum
suis ipsius armis opprimere. Hoc apophthegma non est.
[161] 61 Cuidam percontanti quomodo vulnus accepisset, perquam festiuiter respondit: Prodente me scuto. Ita crebro malum per illos venit, quorum
praesidio credimus nos esse tutos.
[162] 62 Egressus ad bellum hunc in modum scripsit ephoris: Quicquid
erit malorum in bello, aut profligabo aut moriar, testatus animum fortissimo
duce dignum. Nam euentus homini non est in manu. Caeterum vbi cecidisset in
praelio, dum Graecos Thraciam incolentes liberat, et id nuntiaturi oratores Lacedaemonem missi matrem eius Archileonidem adissent, illa nihil prius rogauit
quam an Brasidas honeste occubuisset. Thracibus illius virtutem collaudan|tibus
dicentibusque non esse apud Lacedaemonios alium illi parem, Ignoratis, inquit,
hospites, quales sint Lacedaemonii. Erat quidem vir bonus Brasidas, caeterum
Sparta multos habet illo praestantiores. Vtrum in hac foemina magis admirari
conuenit, animine generositatem, quae de filii morte, quod obtigisset honesta,
gloriandum etiam putaret, tantum abest vt muliebriter defleuerit, an modestiam
et in patriam affectum, quae non passa sit ita filium praedicari, vt reliquorum
Spartanorum gloriae decederet aliquid?
203 hunc in AD: in hunc BAS LB.
206 Thraciam Cc Dc BAS LB: Asiam A B,

Thrasiam C D; nuntiaturi A B: nuntiari C

D, nunciaturi BAS LB.

192 BRASIDAS Spartan commander, mortally

wounded in 422 when he defeated the Athenians at Amphipolis in Thrace.
[159]
193195 Brasidas inuadentes Plut. Mor. 219
C, Apophth. Laconica, Brasidas 1. Cf.
Apophth. [11].
194 Solerter*.
[160]
197198 In vulnerauerat Plut. Mor. 219 C,
Apophth. Laconica, Brasidas 2. Cf. Adag. 51
(Suo sibi hunc iugulo gladio, suo telo), ASD
II, 1, p. 168, ll. 554555.
[161]
200201 Cuidam scuto Plut. Mor. 219 C,
Apophth. Laconica, Brasidas 2.
201 Lepide*.
[162]
203204 Egressus moriar Plut. Mor. 219 D,

Apophth. Laconica, Brasidas 4.

Quicquid profligabo Ald., p. 192: Assa
djlmai (dlomai emend.) przw pottn
plemon, cf. Filelfo, f. x3ro: quaecunque sum
detrimenta ac perniciem illaturus belli
geram, Regio, p. 124: Quaecunque belli
nocumenta aut repellam: aut .
205211 Caeterum praestantiores Plut. Mor.
219 D, Apophth. Laconica, Brasidas 5. Cf.
Adag. 2317 (Brasidas quidem vir bonus),
ASD II, 5, p. 248, based on Apostolius. A
reference to Plutarchs apophthegm was
added to the adage in 1526 (F) (l. 186). Cf.
Apophth. [467]. In Ald.Er., p. 192, Er. noted
down Qrkev in the margin next to the first
line of the apophthegm.
206 dum liberat See above, n.l. 192.
209 Fortiter*.

99

APOPHTHEGMATVM LIBER I

216

DAMONIDAS

217
218
219
220
221
222
223

[163] 63 Damonidas quum a chori magistro postremum in choro locum

accepisset, Euge, inquit, chorage, reperisti quo pacto et hic locus, quum per se
sit inhonoratus, fiat honorificus. Generosus adolescentis animus, qui fiducia sui
non metuit ne locus abiectior esset dedecori, sed citius futurum arbitrabatur, vt
per ipsum locus fieret honoratior. Id enim saepenumero factum legimus, vt
hominis virtus magistratui per se contempto et humili dignitatem conciliarit.
DAMIS

224
225
226
227
228

[164] 64 Damis, quum Alexander Magnus per literas petisset, vt Lacedaemoniorum decreto decernerentur ipsi diuini honores et in deorum numero referretur, Age, inquit, concedamus Alexandro, si velit, appellari deus. Vt despectim
risit stultam principis ambitionem, qui putarit ab iis posse creari deos, qui ipsi
nihil aliud essent quam homines, aut, si hoc non putauit, insigni stultitia falsi
nominis vmbra gloriaretur!

229
230

DAMINDAS

231
232
233

[165] 65 Damindas, quum Philippus irrupisset in Peloponnesum et quidam ita loqueretur: Periculum est ne acerba patiantur Lacedaemonii, nisi Philippo reconcilientur, O semiuiri, inquit, quid nobis poterit acerbe accidere, qui
mortem contemnimus?

234
235

DERCILLIDAS

236
237

[166] 66 Dercillidas orator missus ad Pyrrhum, qui iam exercitum induxerat in terram Spartanorum, vt cognosceret quid sibi vellet, quum Pyrrhus prae233 Mortis contemptus* AD: Mortis tempus*
216 DAMONIDAS Otherwise unknown.
[163]
217219 Damonidas honorificus Plut. Mor.
219 E, Apophth. Laconica, Damonidas. Cf.
Apophth. [8].
217 Habetur antea simile pa. 6 [= p. 52] apoph.
8*.
223 DAMIS Otherwise unknown.
[164]
224226 Damis deus Plut. Mor. 219 E,
Apophth. Laconica, Damis.
224226 quum referretur In 324.
226 Ambitio notata*.
despectim with contempt (Hoven).

BAS.
230 DAMINDAS Otherwise unknown.
[165]
231234 Damindas contemnimus Plut. Mor.
219 E, Apophth. Laconica, Damindas.
231 Philippus Philip II of Macedon. After the
battle of Chaeronea in 338 only Sparta maintained resistance.
233 Mortis contemptus*.
235 DERCILLIDAS A member of the gerousa,
according to the version of the anecdote in
Stob. III, 7, 61; otherwise unknown.
[166]
236241 Dercillidas praestantior Plut. Mor.
219 F, Apophth. Laconica, Dercyllidas.

100
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247

248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261

APOPHTHEGMATVM LIBER I

scriberet vt regem suum Cleonymum reciperent, alioqui futurum vt intelligerent

se nihilo caeteris esse fortiores, hunc in modum respondit: Si deus est Cleonymus, non metuimus eum, quippe qui nihil sceleris commisimus; sin homo est,
nihilo est nobis praestantior. Hoc dilemmate taxauit superbas regum minas. Dii,
qui quos velint possunt laedere nec a quoquam laedi vicissim, non nocent nisi
improbis; homines hominibus ex aequo metuendi sunt. Proinde qui superbe
minantur aliis, aut dii sibi videntur aut non cogitant id quod minantur aliis in
ipsos posse recidere.
DEMARATVS

[167] 67 Demaratus, postquam cum ipso colloquium Orontes habuisset

asperius, cuidam dicenti Asperius tecum egit Orontes, o Demarate, Nihil inquit
in me peccauit. Siquidem qui ad gratiam colloquuntur, hi laedunt, non qui
durius cumque maleuolentia verba faciunt. Intellexit vir prudens nihil esse
nocentius blandiloquio, quod, vt non fallat, reddit hominem insolentiorem. At
qui ex odio durius loquitur, adeo non laedit, vt interdum prosit etiam, ei praesertim qui nouit ex inimico decerpere fructum aliquem.
[168] 68 Cuidam percontanti, quam ob causam apud Spartanos qui scutum abiecissent notarentur ignominia et infami vocabulo rhipsaspides appellarentur, qui galeas aut thoraces non item, Quoniam inquit haec sua isporum
causa gerunt, scutum vero communis exercitus gratia, significans vnicuique pluris esse faciendam communem vtilitatem quam propriam. Qui galeam aut thoracem abiecit, seipsum prodit tantum et exarmat; qui scutum abiecit, prodit
vniuersam phalangem. Nam obtentu clypeorum tota acies tuta est aduersus hostium iacula.
alioqui AD: alioquin BAS LB.
Refertur Lycurgi* C: Generose* A B.
est nobis B C: nobis est A.
alt. minantur B C: minentur A.
postquam B C: posteaquam A.
ex odio AD: non ex odio BAS LB.

252253 praesertim B C: om. A.

256 thoraces B C: thoracas A.
257 exercitus B C: ordinis A.
259 pr. abiecit B C: abiicit A; alt. abiecit B C:
abiicit A.

238 Cleonymum Cleonymus, son of the Agiad

king Cleomenes II, but not accepted as a
successor to the throne, tried to become king
of Sparta with the help of king Pyrrhus of
Epirus, who invaded the Peloponnesus in 273.
239 Refertur inter dicta Lycurgi*. Possibly
Apophth. [281] is meant.

247 Orontes Otherwise unknown.

248 Blandiloquium*.
252253 qui aliquem Cf. Plutarchs treatise
De capienda ex inimicis vtilitate (Mor. 86
B92 F), transl. ASD IV, 2, pp. 173188.
[168]
254257 Cuidam gratia Plut. Mor. 220 A,
Apophth. Laconica, Demaratus 2.
255256 et appellarentur This remark is added
by Er. On the term rhipsaspis see Adag. 881
(Hastam abiicere), ASD II, 2, p. 396; Adag.
1197 (Abiecit hastam. Rhipsaspis), ASD II, 3,
pp. 208210.
256 Publica vtilitas*.

238
239
241
244
247
252

246 DEMARATVS or Damaratus, Spartan king of

the Eurypontid house c.515491 (OCD, p.1432).
[167]
247250 Demaratus faciunt Plut. Mor. 219
F220 A, Apophth. Laconica, Demaratus 1.
Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 580583.

101

APOPHTHEGMATVM LIBER I

262
263
264
265
LB 115
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284

[169] 69 Cum audiret cantorem quendam ostentantem artem suam, nihil

aliud laudis illi tribuit, tantum ait: Mihi videtur non male nugari. Tantus erat
contemptus artium, quae licet essent operosae, tamen solummodo delinirent
aures, nullam seriam vtilitatem adferrent reipublicae.
[170] 70 In consessu quodam rogatus, vtrum ob stulti|tiam an ob sermonis
inopiam sileret, Atqui stultus inquit ne possit quidem silere. Quidam hoc praeclarum existimant, si nunquam sileant, quum id sit certissimum fatuitatis argumentum; vt contra silentium, vbi loquendi tempus non est, prudentiae signum
est.
[171] 71 Cuidam percontanti, quur exularet Sparta quum esset rex, Quoniam inquit leges sunt in ea potentiores, significans regem apud Lacedaemonios
esse principem ciuitatis, at non legum dominum, sed his non minus obnoxium
regem quam ciues. Hoc ipsum laudabat in suae gentis institutis, per quod cogebatur exulare. Dedit interim insigne moderationis specimen, aequo animo ferens
exilium autoritate legum indictum, nec de patria male loquens nec de legum iniquitate querens.
[172] 72 Cum Persa quidam crebris muneribus puerum quem amabat
Demaratus tandem abduxisset atque id iactitans apud illum dixisset O Lacon,
venatus sum amasium tuum, Per deos, inquit, non tu sane venatus es, sed mercatus, in iocum vertens contumeliam, ob quam alii solent coelum miscere terrae,
[B] simulque significans non esse speciosum pecunia vincere. [A]
[173] 73 Persa quidam a rege defecerat. Is suasu Demarati mutatus quum
reuertisset ad suos tentaretque eum rex interficere, Turpe inquit fuerit, o rex, si
272 in B C: om. A.
277 querens AD LB: quaerens BAS.

279 iactitans AC: iactans DLB.

[169]
262263 Cum nugari Plut. Mor. 220 A,
Apophth. Laconica, Demaratus 3. Cf. Apophth.
[386].
263 Ars inutilis*.
[170]
266267 In silere Plut. Mor. 220 A, Apophth.
Laconica, Demaratus 4. Cf. Lingua, ASD IV,
1A, p. 54, ll. 911913.
267 Silentium opportunum*.
[171]
271272 Cuidam potentiores Plut. Mor. 220
B, Apophth. Laconica, Demaratus 5.
271 quur rex Demaratus was dethroned in
491 through the machinations of the Agiad
king Cleomenes I.
272 Moderate*.
in ea The dictum reads: Oti, fj, kressonev atv o nmoi es. In A (see app. crit.)
Er. followed the interpretation of Filelfo, f.
x3vo: quoniam leges: inquit: sunt ea

potiores. From B on Er. translation corresponds to the version of Regio, p. 131:

quia leges inquit, sunt illic potentiores.
275277 Dedit querens Cf. Ep. 2472, ll.
4041: Lacedaemonius rex praeter meritum exul, ne queri quidem de patria
sustinuit.
[172]
278281 Cum mercatus Plut. Mor. 220 B,
Apophth. Laconica, Demaratus 6.
278 Persa After his dethronement (see Apophth.
[171], n.l. 271) Demaratus lived in Persia.
280 Moderate*.
281 coelum miscere terrae Cf. Adag. 281 (Mare
coelo miscere), ASD II, 1, pp. 384385; ASD
II, 4, p. 289, n.l. 202.
[173]
283286 Persa occidere Plut. Mor. 220 B,
Apophth. Laconica, Demaratus 7.
283 rege Darius I or Xerxes I.
284 Clementer*.

102
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297

APOPHTHEGMATVM LIBER I

cum hostis fuerit non potueris ab eo defectionis poenas sumere, nunc amicum
factum velis occidere. Hoc prudentissimo dicto et regis indignationem temperauit et eius, cui reditum persuaserat, incolumitati consuluit. Vtrique consultor
vtilis, alteri ne quid indignum regia mansuetudine committeret, alteri ne poeniteret ab errore reuocanti paruisse.
[174] 74 Ad eum vero, qui apud regem Persarum parasitum agebat ac
subinde in Demarati exilium dicteriis ludebat, Non, inquit, amice, tecum
pugnaturus sum, nam vitae aciem absumpsi, ludens ex ambiguitate vocis; tziv
enim Graece tum ordinem sonat tum aciem. Nullus autem ad pugnam instructus est, cui nulla superest acies, et ordinem vitae absumpsit, qui ex rege factus est
exul.
EMEREPES

[175] 75 Emerepes ephorus ex Phrynidis musici cithara nouem habente

chordas duas incidit, Noli inquiens deprauare musicam. Prisci cantores non
nouerant nisi septem chordas, quibus aliquid addere ac musicam pro simplici
reddere operosiorem iudicabat artis esse corruptelam. Adeo Lacedaemoniis nulla
non in re placebat simplicitas ac frugalitas.

298
299
300
301
302
303

EPAENETVS

304
305
306
307
308

[176] 76 Epaenetus dicere solitus est mendaces omnium scelerum et iniuriarum autores esse. Ea sententia non dissonat a literis Hebraeorum, quae narrant
serpentis mendacio primum fores apertas omni vitiorum generi. Mendacium
autem nomine continentur assentatores, calumniatores, infidi consiliarii, peruersi
educatores, qui fontes sunt fere malorum omnium, quibus sursum deorsum turbatur vita mortalium.
285 fuerit B C: esset A; potueris AD: valens
BAS LB.

291 ludebat B C: luderet A; amice tecum B C:

tecum amice A.

[174]
290292 Ad absumpsi Plut. Mor. 220 C,
Apophth. Laconica, Demaratus 8.
290 regem Persarum See Apophth. [173], n.l. 283.
291 Moderate*.

297 Emerepes Ald., p. 193: Emjrepv

(Ekprpjv emend., cf. Plut. Agis 10, 7).
Ecprepes, otherwise unknown, was apparently an ephor of the 5th cent.
Phrynidis Phrynis of Mytilene was one of the
innovators of music in the 5th cent.
298 Frugaliter*.

296 EMEREPES See below, n.l. 1297.

[175]
297298 Emerepes musicam Plut. Mor. 220
C, Apophth. Laconica, Ecprepes. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 52, ll. 881883; Adag. 3214
(Ne vities musicam), ASD II, 7, p. 148, based
on Apostolius. A reference to Plutarchs
apophthegm was added to the adage in 1526
(F) (l. 148). Cf. Apophth. [444], ll. 576585.

302 EPAENETVS Otherwise unknown.

[176]
303304 Epaenetus esse Plut. Mor. 220 C,
Apophth. Laconica, Epaenetus.
303 Mendacium*.
304 literis Hebraeorum Gn. 3.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

103

EVBOIDAS

310
311
312
313

[177] 77 Euboidas audiens a quibusdam praedicari vxores alienas, non

approbauit id factum, dicens de moribus ingenioque vxorum apud exteros nullam omnino faciendam esse mentionem. Qui non tulit laudari coniuges aliorum,
quid faceret vituperantibus? Prima laus pudicitiae matronalis est nulli notam esse
praeterquam suo viro quicum cubat.

314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
LB 116
328
329
330
331
332
333
334
335

EVDAMIDAS

[178] 78 Eudamidas Archidami filius, Agidis frater, quum audisset Xenocratem iam senem in academia cum amicis disputantem, percontatus est quis
esset ille senex. Vbi responderat aliquis illum esse virum sapientem et ex eorum
numero qui virtutem quaererent, Et quando inquit ea vsurus est, si adhuc quaerit? Visum est Laconi ineptum per omnem vitam de virtute disputare veluti de
re controuersa, quum oporteat a prima statim adolescentia habere certissima
decreta de honesto impressa animo et secundum virtutem exerceri, non quaerere
quemadmodum faciunt philosophi, qui magna contentione inter ipsos de
summo bono ac malo digladiantur, ne in hoc quidem satis consentientes quid sit
virtus aut beatitudo.
[179] 79 Idem audito philosopho, qui disseruerat solum sapientem esse
bonum belli ducem, Sermo quidem | inquit mirificus est, at qui eum dicit fide
caret, eo quod illum nunquam circumsonuit tuba. Probauit sententiam, sed indicauit neminem cum fide loqui de re quam nullo modo sit expertus.
[180] 80 Die quodam, quum Xenocrates argumentum quod tractabat disserendo absoluisset iamque finem dicendi fecisset, superuenit Eudamidas; cui
quum comitum quispiam dixisset Posteaquam nos adsumus, tum ille desiit
dicere, Recte, inquit, siquidem ea dixit quae voluit. Rursus quum alter diceret
Bonum erat audire, putans fore vt sua causa iuberet Xenocratem eadem de integro disserere, Quid, inquit Eudamidas, si venissemus ad iam coenatum, num
335 ad iam AD: iam ad BAS, iam LB.
309 EVBOIDAS Otherwise unknown.
[177]
310312 Euboidas mentionem Plut. Mor. 220
CD, Apophth. Laconica, Euboidas. Cf.
Apophth. [132].
310 Habetur pag. 54 [= p. 61] apoph. 32*.
313314 Prima cubat Cf. Apophth. [132], ll.
1920. The translation of gunaka llotran
(sing.) as vxores alienas (l. 310) is probably
also inspired by the dictum of Areus.
315 EVDAMIDAS Spartan king of the Eurypontid house 331?, son of Archidamus III,
brother of Agis III.
[178]

316320 Eudamidas quaerit Plut. Mor. 220

D, Apophth. Laconica, Eudamidas 1. Cf.
Apophth. [311].
316317 Xenocratem Pupil of Plato, head of the
Academy 339314. He was 82 years old when
he died.
319 Argute*.
[179]
326328 Idem tuba Plut. Mor. 220 DE,
Apophth. Laconica, Eudamidas 2.
327 Experientia*.
[180]
330336 Die iterum Plut. Mor. 220 E,
Apophth. Laconica, Eudamidas 3.
335 Vrbane*.

104
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364

APOPHTHEGMATVM LIBER I

postularemus vt coenaret iterum? Ciuilitas erat, quod philosophum ad iterandam disputationem perpellere noluit, quod ea res non caruisset taedio dicentis;
Laconicae virtutis erat, quod magis admirabatur praeclara facinora designantes
quam de virtute disserentes.
[181] 81 Cuidam percontanti, quur ciuibus bellum aduersus Macedones
suscipere volentibus ipse autor esset quiescendi, Quoniam inquit nolo illos
mendacii arguere, tecte significans Spartanos gloriose magis quam serio bellum
poscere. Eos prodidisset Eudamidas, si ipse quoque bellum approbasset. Tum
enim fore putabat, vt ciues bellum detrectarent. Nunc effecit, vt per ipsum stetisse videretur quo minus bellum susceptum esset, ac ciuibus fortitudinis gloriam
reliquit integram, quasi promptos haberent ad bellandum animos.
[182] 82 Cum quidam commemorando laudem ac trophaea, quae Lacedaemonii ex rebus cum Persis praeclare gestis retulissent, hortaretur ad bellum cum
Macedonibus suscipiendum, Ignorare mihi videris inquit istuc idem esse ac si
quis deuictis mille ouibus pugnaret cum quinquaginta lupis, significans Persas vt
deliciis effoeminatos et ob id imbelles non fuisse difficile vincere, sed aliud esse
cum Macedonibus bellacissima gente rem habere. Proinde qui ob victorias a Persis reportatas censeret cum Macedonibus bellum item suscipiendum, nihilo probabilius diceret quam si quis ei qui vicisset mille oues diceret Aude cum quinquaginta lupis congredi, qui tot oues deuiceris.
[183] 83 Rogatus de cantore quodam, qui feliciter cecinerat, qualis ipsi
videretur, Magnus inquit in re parua delinitor. Contempsit operosam artem,
cuius nullus erat fructus praeter inanem ac temporariam delectatiunculam
aurium.
[184] 84 Cum quispiam praedicaret laudes vrbis Athenarum, Quis inquit
eam ciuitatem merito laudet, quam nemo dilexit factus seipso melior? Non iudicauit eam vrbem esse dignam vlla laude, quae sic esset corrupta deliciis ac vitiis,
vt nullus in ea libenter viuens euaderet melior, sed deteriores omnes, tacite praeferens Spartam Athenis, in qua qui vixisset efficeretur melior.
336 Ciuilitas C: Ciuilitatis A B.
346 quasi B C: qui A.

350 vt B C: et A.
351 esse B C: est A.

[181]
340342 Cuidam arguere Plut. Mor. 220 E,
Apophth. Laconica, Eudamidas 4.
340341 bellum suscipere I.e., probably, to
take part in the Lamian War (see Apophth.
[156], n.ll. 160161).
341 Ciuiliter*.
[182]
347350 Cum lupis Plut. Mor. 220 EF,
Apophth. Laconica, Eudamidas 5. In Ald.Er.,
p. 193, an index is added in the margin next
to this apophthegm.
348349 bellum Macedonibus See Apophth.
[181], n.ll. 340341.

349 Argute*.
[183]
356357 Rogatus delinitor Plut. Mor. 220 F,
Apophth. Laconica, Eudamidas 6. Cf. Adag.
2382 (Magnus versator in re pusilla), ASD II,
5, p. 281282, based on Apostolius. A reference to Plutarchs apophthegm was added
to the adage in 1526 (F) (p. 282, ll. 942944).
357 Ars inutilis*.
[184]
360361 Cum melior Plut. Mor. 220 F,
Apophth. Laconica, Eudamidas 7.
360 Integre*.

105

APOPHTHEGMATVM LIBER I

365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383

[185] 85 Argiuo cuidam dicenti Lacedaemonios peregrinationibus reddi

deteriores, quod interim degenerent a maiorum legibus et institutis, At vos
inquit quum Spartam venitis non deteriores sed meliores euaditis. Dictum retorsit in Argiuum; nam hoc dicens magis suam gentem vituperauit quam Lacedaemoniorum. Simul indicauit, quantopere referat inter quos viuas.
[186] 86 Cum Alexander in Olympiis praeconio ius fecisset omnibus exulibus in suam cuique patriam redeundi praeterquam Thebanis, Infortunatum
quidem inquit praeconium, sed vobis, o Thebani, gloriosum. Solos enim vos
metuit Alexander. Ad consolandos Thebanos sic interpretatus est vir animi solertis. Etenim qui permittit exulibus reditum in suam patriam, non metuit ne
moliantur vindictam. A Thebanis igitur solis metuebat.
[187] 87 Rogatus a quodam, quam ob causam Lacedaemonii priusquam
irent in praelium Musis immolarent, quum Musis nihil videretur cum Marte esse
commercii, Vt rebus inquit fortiter gestis contingat honesta commemoratio.
Bene gerendae rei laudem sibi tribuebant; vt autem egregia gesta splendidis verbis celebrarentur, hoc a Musis eloquentiae praesidibus petendum iudicarunt, eo
quod ipsi negligerent eloquentiae studium. Simul admonebat non expetendam
honorificam memoriam nisi recte factis promeritam.
EVRYCRATIDAS

LB

117
385
386
387

[188] 88 Eurycratidas Anaxandridae filius | percontanti, quur ephori per

singulos dies de conuentis et contractibus ius dicerent, Vt inter hostes etiam
inquit mutuam fidem inueniamus. Maiore reipublicae discrimine pacta violantur in bellis, sed illic quoque violantur ab his, qui domi consueuerint fallere.

377 alt. Musis B C: illis A; cum Marte esse B

C: esse cum Marte A.

380 eo B C: om. A.
387 consueuerint B C: consuerint A.

[185]
365367 Argiuo euaditis Plut. Mor. 220
F221 A, Apophth. Laconica, Eudamidas 8.
367 Argute*.
[186]
370373 Cum Alexander Plut. Mor. 221 A,
Apophth. Laconica, Eudamidas 9.
370371 Cum Thebanis Alexander proclaimed the return of exiles in 324.
372 Argute*.
[187]
376378 Rogatus commemoratio Plut. Mor.
221 A, Apophth. Laconica, Eudamidas 10. Cf.

Apophth. [444], ll. 574576.

378 Generose*.
383 EVRYCRATIDAS Spartan king of the
Agiad house c. 615590 (OCD, p. 1432), son
of Anaxandrus (not Anaxandridas).
[188]
384386 Eurycratidas inueniamus Plut. Mor.
221 AB, Apophth. Laconica, Eurycratidas.
386 mutuam fidem I.e. trust which the Spartans
put in each other. The explanation in ll.
386387 however suggests that mutuam refers
to the Spartans and their enemies.

106

APOPHTHEGMATVM LIBER I

HERONDAS

389
390
391
392
393
394
395
396
397

398
399

[189] 89 Herondas quum esset Athenis audissetque quendam iudicum sententia damnatum de crimine ocii, qui moestus incederet et ab amicis moestis
deduceretur, iussit sibi commostrari eum qui in causa liberali reus perageretur.
Lacedaemonii quicquid erat sordidarum artium non per ciues sed per helotas
mancipia exerceri volebant; eoque mirabatur Herondas ob id quenquam vocari
in ius, quod seruilia non exerceret, ibique pro crimine haberi, quod Lacedaemone
iudicaretur honestum ac liberale.
THEARIDAS

[190] 90 Thearidas quum gladium cote acueret, rogatus a quopiam num

esset acutus, Acutior inquit calumnia, grauiter innuens rem omnium rerum
nocentissimam esse calumniam.

400

THEMISTEAS

401
402
403
404
405
406

[191] 91 Themisteas quum esset vates, praedixit Leonidae regi futuram

apud Thermopylas internicionem tum ipsius tum commilitonum eius. Itaque
quum a Leonida Lacedaemonem mitteretur hoc quidem titulo vt renunciaret
euentura, sed re vera ne simul cum aliis periret, non sustinuit ire, dicens: Vt
pugnarem huc missus sum, non vt ferrem nuncia. Quis non admiretur in vate
tam praesentem animum? Praeuidit exitium nec euitare voluit, quum id liceret
403 renunciaret B C: nunciaret A.
388 HERONDAS Otherwise unknown. In Plutarchs collection Eurycratidas is followed by
Zeuxidamus, but Er. inserted the latter after
Nicander.
[189]
389391 Herondas perageretur Plut. Mor. 221
C, Apophth. Laconica, Herondas.
390 ocii In Athens laws existed concerning
rga, against people unwilling to work.
390391 qui deduceretur Er. inserted this
detail into the apophthegm. Cf. the version
of Plut. Lyc. 24, 3: puqmenv tina dkjn
rgav fljkta badhein qumonta ka
propempmenon p tn flwn, sunaxqomnwn ka barwv ferntwn.
391 Generose*.
392393 Lacedaemonii volebant Cf. the comment in Plut. Lyc. 24, 3: otw douloprepv
gonto tn per tv txnav ka tn xrjmatismn sxolan. Cf. Apophth. [70], ll.
597599; [212], ll. 571573.

396 THEARIDAS Otherwise unknown.

[190]
397398 Thearidas calumnia Plut. Mor. 221
C, Apophth. Laconica, Thearidas. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 109, ll. 743746.
398 Calumnia*.
400 THEMISTEAS See below, n.l. 401.
[191]
401405 Themisteas nuncia Plut. Mor. 221
CD, Apophth. Laconica, Themisteas. Cf.
Apophth. [256], ll. 821822.
401 Leonidae In 480, when Xerxes tried to
conquer Greece, the Spartan king Leonidas I
and his men died heroically defending the
Thermopylae pass. According to Hdt. VII,
219 Leonidas was accompanied by the seer
Megistias.
403 Humaniter*.
404 Fortiter*.

107

APOPHTHEGMATVM LIBER I

407
408

honesto titulo. Admirabilis etiam fuit Leonidae moderatio, qui vati tristia nuncianti non tantum non succensuit, vt principum vulgus solet, sed et vitae et
famae illius consultum voluit.

409
410

THEOPOMPVS

411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435

[192] 92 Theopompus interroganti, quo pacto quis regnum tuto possit

tueri, Si inquit amicis concedat iustam libertatem, pro viribus interim aduigilans, ne subditi afficiantur iniuria. Multis principibus exitio fuit, quod amicis
nihil non permitterent, ciues iniuria affectos negligerent. Hic temperantia adhibenda est, vt princeps nec amicos alienet tyrannica saeuitia, nec patiatur illos
regia familiaritate abuti ad quiduis audendum praeter ius aduersus plebeios, qui
nimium iritati saepe reges suos excusserunt.
[193] 93 Hospiti cuidam iactanti, quod apud Theopompi ciues philolacon,
hoc est Laconum amans diceretur, Praestaret inquit si filopoltjv, id est ciuium
amans dicereris, potius quam Laconum. Alter expectabat vt sibi pro studio erga
Lacones agerentur gratiae, at ille notauit hospitem, qui alienae ciuitatis studiosus
haberi mallet quam suae, quum prima charitas debeatur patriae. Porro quisquis
alienam rempublicam vehementer adamat, suam quodammodo vituperat.
[194] 94 Huic simile est illud. Quum legatus ab Helide missus diceret sibi
ob id a ciuibus legationem commissam, quod vnus Laconicam vitam admiraretur, rogauit hominem vtrum meliorem duceret vitam aliorum ciuium an suam
ipsius. Quum is respondisset suam ipsius, Qui potest inquit igitur ista ciuitas
seruari, in qua quum multi sint vnus tantum bonus est? Salse taxauit oratoris
imprudentiam, qui Lacedaemonios ac sese laudarit cum suorum ciuium vituperatione. Probabat Lacedaemoniorum mores, sed solus Helidensium; restabat igitur, vt apud Helidenses non esset nisi vnus vir bonus cui placerent honesta.
[195] 95 Dicente quodam ideo seruari rempublicam Spartanam, quod reges
scirent imperare, Imo potius inquit quod ciues sciant parere, insigni modestia
regum laudem in ciues transferens. Multum habet momenti principis integritas,
sed multo plus ciuium recta institutio.
425426 admiraretur Ac B C: admiretur A.

430431 igitur B C: om. A.

410 THEOPOMPVS Spartan king of the Eurypontid house 785738 or 770/69after 724.
[192]
411413 Theopompus iniuria Plut. Mor. 221
D, Apophth. Laconica, Theopompus 1.
412 Moderate*.
[193]
418420 Hospiti Laconum Plut. Mor. 221 D,
Apophth. Laconica, Theopompus 2.
418 apud Theopompi ciues Plut., loc. cit.: par
tov ato poltaiv, i.e. amidst the fellowcitizens of the philolacon.

419 Argute*.
[194]
424428 Quum est Plut. Mor. 221 E,
Apophth. Laconica, Theopompus 3.
424 Helide Elis, the northwest part of the Peloponnesus.
427 Argute*.
[195]
432433 Dicente parere Plut. Mor. 221 E,
Apophth. Laconica, Theopompus 4.
433 Grauiter*.

108
436
437
438
439
440
LB 118
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[196] 96 Cum Pylii decretum aedidissent quo Theopompo tribuebantur

summi honores, rescripsit: Mediocres honores ipsum tempus auget, immodicos
abolet. Hoc animo quid excellentius? Quod alii sibi aut vindicant arroganter aut
ambiunt inepte, hoc vltro delatum reiecit, simul et suam declarans modestiam et
amicos admonens in omni re modum esse optimum. Quin et illud acute perspexit, quae subito crescunt in altum, non esse diuturna, quod ge|nus sunt betae
et cucurbitae, caeterum quae paulatim augescunt, ea ferre aetatem, veluti quercum et buxum.
[197] 97 Cuidam ostendenti ciuitatis suae moenia ac percontanti, num
valida et alta viderentur, Minime, inquit, siquidem sunt mulierum, sentiens
ciuitatem satis munitam esse, si viros habeat, sin minus, nihil prodesse quamlibet
operosa munimenta.
[198] 98 Vxori obiurganti, quod regnum humilius ac minus esset filiis traditurus quam accepisset, Hactenus igitur inquit maius, quod diuturnius. Ita
Plutarchus in Vita Lycurgi. Quae moderata sunt, in longum tempus durant et
hoc ipso meliora sunt.
THECTAMENES

453
454
455
456

[199] 99 Thectamenes, posteaquam ephori capitis sententiam in ipsum

pronuntiassent, abiit ridens. Rogantibus qui aderant, an etiam contemneret
Spartanorum leges, Nequaquam, inquit, quin gaudeo potius quod haec mihi
mulcta soluenda est, quum eam nec indixerim cuipiam nec a quopiam mutuo
438 sibi B C: om. A.
444 Non est hic in Graeco, sed Philelphus vertit. Habetur bis alibi* C: Non est in Graeco,
sed Philelphus vertit* A B.

452 THECTAMENES A B: TECTAMENES

C.
453 Thectamenes A B: Tectamenes C.

[196]
436438 Cum abolet Plut. Mor. 221 E,
Apophth. Laconica, Theopompus 5.
436 Pylii Inhabitants of Pylos on the Peloponnesus (in Messenia, Triphylia or Elis).
437 Modeste*.
[197]
444445 Cuidam mulierum Plut. Mor. 221
E, Apophth. Laconica, Theopompus 6. Cf.
Apophth. [54], [92], [310]. The apophthegm
is not included in Ald.
444 Non est hic in Graeco, sed Philelphus [f.
x4vo] vertit. Habetur bis alibi*.
[198]
448449 Vxori diuturnius Plut. Lyc. 7, 2;
Mor. 779 E, Ad principem ineruditum 1
(transl. ASD IV, 2, p. 217, ll. 1014). Cf. Inst.
princ. christ., ASD IV, 1, p. 212, ll. 425426.
449 Sapienter*.

452 THECTAMENES Otherwise unknown.

[199]
453457 Thectamenes acceperim Plut. Mor.
221 F, Apophth. Laconica, Thectamenes (following Therycion).
455457 quod acceperim Ald., p. 194: ti
de me tn hjman ktsai tatjn, par
odenv ote diaitsant me (ti atsanta
emend.) ote daneismenon. The translations of Filelfo, f. x4vo: quod haec mihi
multa soluenda est: quam nec efflagitarim
ab aliquo: nec acceperim mutuo, and
Regio, p. 153: quia me oportet hanc
exoluere mulctam, quam neque a quopiam
petii, nec mutuo accepi, imply a similar
emendation. See also Nannius, Miscellanea,
p. 261.
455 Mors contempta*.

109

APOPHTHEGMATVM LIBER I

457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472

acceperim. Vir innocens non accusauit patriae suae leges, sed hoc felicitatis esse
iudicabat, quod mori iuberetur, qui neminem ad mortem adegisset nec cuiquam
deberet vitam nisi sibi. Facete mortis poenam vocauit mulctam, rem atrocem
molliori vocabulo signans. Iure autem cogitur soluere pecuniam, qui eam vel
extorsit ab alio vel mutuo sumpsit. M. Tullius hoc apophthegma sic vertit Tuscul. quaest. lib. I: cum Lacedaemonius quidam, cuius ne nomen quidem proditum
est, mortem tantopere contempserit, vt, quum ad eam duceretur damnatus ab ephoris et esset vultu hilari atque laeto dixissetque ei quidam inimicus Contemnisne leges
Lycurgi?, responderit: Ego vero illi maximam habeo gratiam, qui me ea poena
mulctauerit, quam sine mutuatione et sine versura possem dissoluere. O virum
Sparta dignum! vt mihi quidem, qui tam magno animo fuerit, innocens damnatus
esse videatur. Pro diaitsanta Cicero vertisse videtur versuram. Lusit autem
contemptu mortis Thectamenes, quasi mors leuior esset mulcta quam pecuniaria, quod illam quisque de suo posset soluere, ob hanc multi cogantur vsuram
aut versuram facere.
THERYCION

473
474
475
476
477

[200] 100 Therycion e Delphis rediens, quum videret in Isthmo angustias

a Philippi copiis occupatas, Malos, inquit, o Corinthii, portarum custodes vos
habet Peloponnesus. Allusit eo, quod grauiter animaduerti solet in ciues quibus
vrbis portae commissae sunt, si eas indiligenter custodierint. Multo magis accusari merebantur Corinthii, qui totius Peloponnesi portas Philippo prodidissent.

464 dixissetque ei BAS LB [cf. Cic. Tusc. I,

100]: dixisset eique AD, eique dixisset Ac.
466 mutuatione A: mutatione B C; possem B

C: possim A.
469 Thectamenes A B: Tectamenes C.
470 posset B C: possit A.

462468 cum videatur Cic. Tusc. I, 100:

Sed quid ego Socratem aut Theramenem,
praestantis viros virtutis et sapientiae gloria,
commemoro, cum Lacedaemonius quidam
(465 habeo gratiam gratiam habeo).
468 Pro versuram See n.ll. 455457.

473475 Therycion Peloponnesus Plut. Mor.

221 F, Apophth. Laconica, Therycion (following Theopompus). Cf. Adag. 3152 (Malus
ianitor), ASD II, 7, p. 122, based on Apostolius. A reference to Plutarchs apophthegm
was added to the adage in 1526 (F) (ll.
513514).
473474 quum occupatas After the battle of
Chaeronea in 338.

472 THERYCION Otherwise unknown.

[200]

110

APOPHTHEGMATVM LIBER I

478

HIPPODAMVS

479
480
481
482
483
484
485
486
487

[201] 1 Hippodamus, quo tempore Agis aduersus Archidamum aciem instructam habebat, simul cum Agide iussus est ire Spartam, curaturus illic ea quibus erat opus. An non inquit honestius est vt pro Sparta fortem bonumque
virum praestans mortem oppetam? Ac post sumptis armis stansque regi ad dextram pugnando interiit. Consultum volebant illius senectuti, quae viribus defecta
in bello non ita multum esset habitura momenti, in patria futura nonnulli vsui
(excesserat enim annum octogesimum), at ipse sibi non indulsit.

488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498

HIPPOCRATIDAS

[202] 2 Hippocratidas acceptis literis a Cariae satrapa, in quibus continebatur Lacedaemonium quendam, quum fuisset conscius insidiarum quas quidam ipsi struxerant, non indicasse rem sed silentio texisse, simulque rogabat
satrapas quid de illo facturus esset, respondit hunc in modum: Si quo magno
beneficio illum affecisti, interfice; sin minus, eiice e regione vt ad virtutem formidolosum. Ingratitudinem erga bene meritum censuit morte plectendam.
Caeterum quod esset non per malitiam sed per formidolositatem commissum, ei
satis supplicii iudicabat exilium. Non enim ipse struxerat insidias, sed sibi
metuens non prodidit.
[203] 3 Huic quum aliquando fuisset obuius adolescens quem amator
sequebatur, erubescenti adolescentulo Cum his inquit oportet ambulare, cum
quibus conspectus non mutes colorem. Docuit ex improbis conuictoribus nihil
capi fructus nisi probrum et ignominiam.

485 at B C: om. A.

496 Huic AD LB: Hunc BAS.

478 HIPPODAMVS Spartan officer.

[201]
479483 Hippodamus interiit Plut. Mor. 222
A, Apophth. Laconica, Hippodamus. See also
n.l. 485.
479480 quo habebat Plut., loc. cit.: te
i.e.
Agiv
A
rxidmw
paretsseto,
lorsquAgis guerroyait aux cts dArchidamos (Fuhrmann). Er. followed the translations of Filelfo, f. x5ro: quo tempore Agis
aduersus Archidamum instruebatur acie,
and Regio, p. 134: quando Agis contra
Archidamum aciem instruebat.
479 Agis, Archidamum Agis III was the son of
Archidamus III (see Apophth. [105][106];
[148][156]). The apophthegm refers to the
war against the Arcadians after the battle of

Leuctra (cf. Apophth. [152][153]).

481 Mors contempta*.
485 excesserat octogesimum Er. took this
detail from the apophthegm itself. In the
translated text it follows the dictum.
486 HIPPOCRATIDAS Otherwise unknown.
[202]
487492 Hippocratidas formidolosum Plut.
Mor. 222 AB, Apophth. Laconica, Hippocratidas 1.
487 Cariae In Asia.
490 Moderate*.
[203]
496498 Huic colorem Plut. Mor. 222 B,
Apophth. Laconica, Hippocratidas 2.
497 Pudice*.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

500
501
502
LB 119
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525

111

CALLICRATIDAS

[204] 4 Callicratidas classis praefectus, a Lysandri amicis solicitatus vt

vnum quendam ex inimicorum numero permitteret ipsis interimere et acciperet
talenta quinquagin|ta, tametsi vehementer opus haberet pecuniis ad soluendum
nautis stipendium, haud tamen concessit. At quum Cleander, qui erat illi a consiliis, dixisset Accepissem, si fuissem Callicratidas, Et ego, inquit, si fuissem
Cleander. Mira ducis integritas, qui nulla pecunia licet necessaria vel ad hoc corrumpi quiuerit, vt in vnum hominem pateretur aliquid iniquum fieri. Simulque
monuit in omni actione spectandum esse decorum personae. Quod forte decuisset Cleandrum, non decuisset Callicratidem. Quod deceret plebeium, non semper decet principem.
[205] 5 Idem profectus Sardeis ad Cyrum iuniorem, quo tum Lacedaemonii in bellicis socio vtebantur, petiturus pecunias rei nauali necessarias, primo statim die iussit renuntiari se cum Cyro velle colloqui. Quem vt audiit bibere,
Expectabo, inquit, donec biberit. Ac tum quidem abiit, quoniam intellexit eo
die non posse dari conueniendi regis copiam, ne parum ciuilis haberetur. Postero
vero quum iterum audisset illum bibere nec se admitti ad colloquium, dixit ita
curam habendam pecuniarum, vt ne quid tamen committeretur Sparta indignum. Moxque inde recessit Ephesum, multa imprecatus mala iis, qui primi a
barbaris fuissent ludibrio habiti, eo quod sua patientia docuissent illos fiducia
diuitiarum aliis illudere. Iurauitque apud comites sese, vt primum Spartam redisset, nihil non facturum vt Graecos inter se conciliaret, quo barbaris fierent magis
formidabiles desinerentque illius regis viribus inter sese pugnantes egere. Quid
non et faciunt et patiuntur homines vbi pecuniarum vrget inopia? At generosa
Spartani mens maluit pecuniam negligere quam effoeminati regis tertio pati fastidium, quum alii leuioribus de causis aequo animo ferant, si vel post totos sex
519 eo quod Ac: eosque AC.
500 CALLICRATIDAS Spartan admiral during
the Peloponnesian War.
[204]
501506 Callicratidas Cleander Plut. Mor.
222 BC, Apophth. Laconica, Callicratidas 1.
Cf. Apophth. [974].
501 Lysandri Spartan general, see Apophth.
[288][303]. Callicratidas was elected to be
admiral in 406 by the adversaries of Lysander, whom he succeeded.
504 Cleander Spartan officer, in 400 harmost
of Byzantium. Cf. Apophth. [209], n.l. 553.
505 Iuste*.
[205]
511522 Idem egere Plut. Mor. 222 CD,
Apophth. Laconica, Callicratidas 2.
511 Cyrum iuniorem Cyrus the Younger, son of
Darius II, since 408 viceroy of Asia Minor.

He supported the Spartans during the Peloponnesian War.

516518 ita indignum Ald., p. 194: ox otw
spoudaston xrmata laben v mjdn nzion tv Sprtjv poien (otw refers to the
described manner, v introduces a final
clause; Fuhrmann: poien;). Er. followed
the interpretation of Regio, p. 125: sic pecuniis accipiendis studendum esse dixit, ne
quid indignum Sparta fiat.
518 Animose*.
525526 post menses Cf. Ter. Ad. 396397:
Aut non sex totis mensibus / Prius
olfecissem quam ille quicquam coeperet?,
Eun. 277: Sex ego te totos, Parmeno, hos
menses quietum reddam. Cf. Apophth.
[1043], l. 687. The phrase seems to be
proverbial, but is not found in Adag.

112
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552

APOPHTHEGMATVM LIBER I

menses admittantur ad regis colloquium. Deinde nihil imprecatus est ipsis barbaris aut regi, sed iis indignabatur, qui primi sua tolerantia docuissent eos ob
opulentiam tantas cristas sumere. Nam si fuissent omnes quales erant Spartani
opum ac voluptatum contemptores, nunquam ad tantam insolentiam venissent
barbari. Postremo singularis erat prudentiae, quod perspexit Graecos non alia
magis ratione posse barbaris reddi formidabiles, quam si positis intestinis simultatibus mutuam inter se concordiam sancirent.
[206] 6 Interrogatus quod genus homines essent Iones, Liberi inquit
mali, sed serui boni, significans illos nescire imperare ac libertate vti, sed seruitutem aequo animo ferre, videlicet referendos ad secundum hominum genus
iuxta distinctionem Hesiodi, qui per se quidem non sapiunt, sed parent recte
sapienti.
[207] 7 Quum Cyrus stipendium misisset militibus, Callicratidi seorsim
xenia amicitiae monumenta, stipendium quidem accepit, xenia vero remisit,
negans sibi cum ipso priuatam habendam amicitiam, sed quam haberet publicam
cum Lacedaemoniis omnibus, eandem illi secum quoque intercedere. Quid hoc
animo incorruptius, qui totus ad reipublicae commoda spectabat?
[208] 8 Apud Arginusas quum esset nauali pugna conflicturus atque Hermon nauclerus diceret bonum esse ab eo loco soluere, quod Atheniensium triremes numero longe plures essent, Quid inquit tum postea? Atqui fugere ignominiosum est Spartae ac damnosum, contra manentem aut mori aut vincere
honestissimum. Gloriam vitae anteposuit, sed publicam gentis, non priuatam
suam.
[209] 9 Ante conflictum peracto sacrificio, quum aruspex nuntiaret ex
incensis exercitui quidem portendi victoriam sed imperatori mortem, nihil
expauefactus Haud penes vnum inquit sunt res Spartae. Me siquidem mortuo
nihilo deterius habitura est patria, sed si cessero hostibus, aliquid decedet patriae.
531 magis B C: om. A.
535 referendos B C: referendi A.

536 recte B C: recta A.

528 cristas sumere Cf. Adag. 769 (Tollere cristas), ASD II, 2, p. 294.
530 Prudenter*.
[206]
533534 Interrogatus boni Plut. Mor. 222
DE, Apophth. Laconica, Callicratidas 3. Cf.
Apophth. [62].
533 Iones Greek inhabitants of western Asia
Minor.
535537 videlicet sapienti Hes. Erg. 293
295. Cf. Apophth., LB IV, 344 F345 A,
Zeno 34.
[207]
538541 Quum intercedere Plut. Mor. 222 E,
Apophth. Laconica, Callicratidas 4. Cf.
Apophth. [67].

538 Simile ante habetur pag. 31 [= p. 71] apoph.

67*.
Cyrus See Apophth. [205], n.l. 511.
[208]
543547 Apud honestissimum Plut. Mor. 222
E, Apophth. Laconica, Callicratidas 5.
543 Arginusas The Athenians defeated the Spartan fleet in 406 near the Arginusae islands
(between Lesbos and the mainland).
545 Mors contempta*.
[209]
549554 Ante interiit Plut. Mor. 222 F,
Apophth. Laconica, Callicratidas 6.
549 conflictum The battle near the Arginusae
islands, see Apophth. [208], n.l. 543.
551 Mors contempta*.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

553

113

Itaque quum Cleandrum pro se ducem designasset, naualem pugnam aggressus

est ac pugnando interiit.

554
555

CLEARCHVS

556
557
558
559
560

[210] 10 Clearchus militum auribus subinde solet inculcare militi magis

esse metuendum imperatorem quam hostem; quae vox mortem minabatur militi
qui parum gnauiter se gessisset in praelio. Honestius autem est cum laude vitam
impendere patriae quam cum dedecore poenae. Hoc dictum non quiuis milites
laturi sint, sed hi facile ferebant, quibus matres domi solent edicere, vt aut victores cum armis redirent aut mortui in armis referrentur. |

562
LB

120

564
565
566
567
568

CLEOMBROTVS

[211] 11 Cleombrotus Pausaniae filius, cum hospes quidam controuersiam

haberet cum patre de virtute, Tantisper inquit pater est te praestantior, quoad
tu quoque genueris. Ciuiliter deterruit hominem a contentione, quod pater vel
hoc nomine superior esset, quod filium dedisset patriae, quum ille nondum pater
esset.
CLEOMENES

569
570
571
572
573

[212] 12 Cleomenes Anaxandridae filius dicere solet Homerum esse poetam

ciuium Lacedaemoniorum, Hesiodum vero helotum, hoc est seruorum, quod ille
docuisset quomodo gerendum sit bellum, hic quomodo colendi agri. Nam, vt
ante dictum est, Lacedaemonii tantum ad bellicas res instituebantur eoque humiliores operas et artes manuarias seruis committebant, quos illi vocant helotes.

553 Cleandrum See Apophth. [204], n.l. 504.

According to Diod. XIII, 98, 1 Callicratidas
appointed Clearchus as his successor.
555 CLEARCHVS Spartan officer, c. 450401.
Clearchus does not occur in Plutarchs
apophthegms. Perhaps Apophth. [209] induced Er. to insert him into the series of
Spartans (see above, n.l. 553).
[210]
556561 Clearchus referrentur Val. Max. II, 7
ext. 2.
562 CLEOMBROTVS Cleombrotus I, Spartan
king of the Agiad house 380371, son of Pausanias.

[211]
563565 Cleombrotus genueris Plut. Mor. 223
A, Apophth. Laconica, Cleombrotus I.
564 Vrbane*.
568 CLEOMENES Cleomenes I, Spartan king
of the Agiad house c. 525488, son of
Anaxandridas.
[212]
569571 Cleomenes agri Plut. Mor. 223 A,
Apophth. Laconica, Cleomenes I 1.
569 Argute*.
570571 quod agri In the Iliad and the
Works and days respectively.
571573 Nam helotes Cf. Apophth. [70], ll.
596597; [189], ll. 392393.

114
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[213] 13 Idem cum Argiuis septem dierum pactus inducias, quum obseruans deprehendisset illos tertia nocte indulgere somno, fiducia videlicet induciarum, adortus est eos et alios interfecit, alios abduxit captiuos. Caeterum quum illi
probro daretur violata iurisiurandi fides, De diebus inquit pactus sum; noctes
non additae sunt in iureiurando. Quanquam et alioqui quicquid mali quis fecerit hostibus, id et apud deos et apud homines habetur iustitia praestantius.
Verum huic magnificae voci non respondit euentus. Nam et vrbe cuius gratia violarat conuenta frustratus est, eo quod mulieres detractis e templis deorum armis
illum vltae sunt, perinde quasi diis ipsis quos contempserat poenas de ipso
sumentibus. Postremo versus in dementiam ipse sibi gladiolo quodam fodit et
incidit corpus a talis vsque ad loca vitalia, itaque vitam finiit ridens et ore
diducto. In hoc apophthegmate nihil habes imitatu dignum, vtile tamen exemplum ad vitandam iurisiurandi violationem.
[214] 14 Cum augur illum dehortaretur, ne exercitum educeret ad vrbem
Argiuorum, alioqui reditum illinc fore turpem, posteaquam admouisset ciuitati
copias ac portas videret clausas et mulieres in moenibus, Hic inquit reditus tibi
turpis videtur, in quo viris mortuis vxores occlusere portas? Fortis animus, si cum
aequo bonoque fuisset coniunctus.
[215] 15 Argiuis nonnullis illum conuicio lacessentibus vt periurum et
impium, Vobis inquit potestas est mihi maledicendi, at mihi potestas est vobis
faciendi male. Admonet non esse tutum eos maledictis irritare, quibus in manu
est quum velint re ipsa laedere; ad haec non oportere potentes humiliorum dictis
admodum commoueri. Satis enim vindictae est, quod licet quum libet vlcisci,
quum illis nihil aliud reliquum sit quam male loqui.

577 iurisiurandi AD LB: iusiurandi BAS.

[213]
574579 Idem praestantius Plut. Mor. 223
AB, Apophth. Laconica, Cleomenes I 23.
574 Argiuis The apophthegm refers to the
defeat the Argives suffered at Sepeia near
Tiryns in 494 (RE XI, 696697).
septem dierum Ald., p. 195: fjmrouv Instead of Ald. fjmrouv, Ald.Er. proposes
the majority reading fqjmrouv, the
reading adopted by all modern Plutarch
editions.
577 Vafre*.
580585 vrbe diducto Plut. Mor. 223 BC,
Apophth. Laconica, Cleomenes I 4.
580 vrbe Plut. Mor. 223 B: to Argouv.
After the battle of Sepeia Cleomenes tried to
capture the town of Argos.

582583 perinde sumentibus This comment

is inserted into the paraphrased text by Er.
583 sibi fodit The translated text reads drzasqa tinov maxairou.
[214]
587-590 Cum portas Plut. Mor. 223 C,
Apophth. Laconica, Cleomenes I 5.
587588 vrbem Argiuorum See Apophth. [213],
ll. 580583.
589 Animose*.
[215]
592594 Argiuis male Plut. Mor. 223 C,
Apophth. Laconica, Cleomenes I 6. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 62, ll. 192194.
592593 periurum et impium See Apophth.
[213], ll. 574579.
593 Moderate*.

115

APOPHTHEGMATVM LIBER I

598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
LB 121
622
623
624
625

[216] 16 Venerunt ad Cleomenem Samiorum oratores hortaturi vt cum

Polycrate tyranno bellum susciperet. Id quum fecissent oratione plus aequo prolixa, respondit in hunc modum: Quae primo loco dixistis, non memini et ob id
ne media quidem intelligo; quae vero dixistis omnium postrema, non probo.
Admonet multiloquium non solum molestum esse auditori, verum etiam ad persuadendum inutile, praesertim apud principes tum variis curis occupatos tum
auribus fastidiosis.
[217] 17 Pirata quidam populabundus discurrebat per agros Lacedaemoniorum. Is vt captus est, rogatus quur id ausus esset, Quoniam inquit deerat
mihi commeatus quem militibus praeberem, ad eos veni qui et habebant nec
sponte dabant, vi erepturus. Ad id Cleomenes Compendiosa inquit malitia.
Detestatus praedonis nefarium scelus probauit tamen orationis expeditam breuitatem.
[218] 18 Cum improbus quidam ipsum conuiciis incesseret, Num ideo
inquit tu maledicis omnibus, ne si velimus respondere ocium habeamus vicissim
de tua dicendi malitia? Vt e sublimi contempsit maledicum, nec vllo responso
nec alia poena dignum iudicauit hominem nullius rei, cui nihil esset praesidii
praeter maledicam linguam!
[219] 19 Cum e ciuibus quispiam apud eum diceret bonum regem omnino
erga omnes mitem et placidum esse oportere, Sed hactenus, inquit, ne sit
contemptui, significans erga improbos mansuetudinem nimiam esse inutilem
ciuitati, notansque quorundam mores, qui principes vehementer bonos et clementes, quum impensius amare debuerint, discunt habere contemptui. Est quidem praecipua virtus in principe comitas ac mansuetudo, verum ob ma|lorum
ingenium haec ita temperanda est, vt principi sua constet autoritas.
[220] 20 Cum diutino morbo vexatus expiatoribus ac diuinis auscultaret,
ante non solitus idem facere, quodam id admirante, Quid miraris? inquit, Non
enim idem sum nunc qui tunc eram. Cum autem non sim idem, nec probo
622 est B C: om. A.

624 idem B C: id A.

[216]
598601 Venerunt probo Plut. Mor. 223 D,
Apophth. Laconica, Cleomenes I 7. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 40, ll. 480483. Cf.
Apophth. [348].
599 Polycrate Tyrant of Samos c. 535522; in 525
Sparta and Corinth, taking the side of the
Samians who revolted against him, tried in
vain to overthrow the autocrat.
600 Loquacitas*.
[217]
605608 Pirata malitia Plut. Mor. 223
D, Apophth. Laconica, Cleomenes I 8. Cf.
Adag. 2197 (Compendiaria res improbitas),
ASD II, 5, p. 156, based on Apostolius. A
reference to Plutarchs apophthegm was

added to the adage in 1526 (F) (ll. 218

222).
606 Audacia*.
[218]
611613 Cum malitia Plut. Mor. 223 DE,
Apophth. Laconica, Cleomenes I 9. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 577580.
611 Moderate*.
[219]
616620 Cum contemptui Plut. Mor. 223 E,
Apophth. Laconica, Cleomenes I 10.
617 Vrbane*.
[220]
623626 Cum eadem Plut. Mor. 223 E,
Apophth. Laconica, Cleomenes I 11.
623 Argute*.

116
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651

APOPHTHEGMATVM LIBER I

eadem. Elusit ille quidem inconstantiae reprehensionem; verum tamen est non
eadem placere seni, quae iuueni placuerant.
[221] 21 Sophista quodam de fortitudine multa disserente risit Cleomenes.
At sophistae dicenti Quid rides, Cleomenes, audiens de fortitudine disserentem, praesertim quum sis rex?, Quoniam, inquit, o amice, si hirundo de fortitudine loqueretur, idem facerem quod nunc facio; sin aquila, magno silentio
auscultarem. Visum est ineptum quenquam de fortitudine magnificis vti verbis,
qui ipse nihil fortiter gessisset vnquam nec aliud posset quam in hirundinis
morem garrire.
[222] 22 Argiuis profitentibus se prioris conflictus fortunam, in qua victi
fuerant, iterato praelio sarcire velle, Demiror, inquit, si duarum syllabarum
accessione facti estis meliores quam eratis prius. Huius apophthegmatis argutia
Latine reddi non potest. Nam Graecis mxesqai pugnare est, namxesqai redintegrare pugnam. Inter haec duo verba nihil interest, nisi quod posterius superat
prius duabus syllabis na.
[223] 23 Quidam per conuicium illum dixerat delitiis deditum. At hoc
inquit satius est quam iniustum esse. At tu pecuniarum amore teneris, quum
quod satis est possideas. Argute significauit neminem esse posse iustitiae tenacem, qui supra quam satis est congerendi studio tenetur; ad haec stultum esse,
qui alteri leuius exprobrat vitium, quum in ipsum ilico grauius crimen possit
retorqueri.
[224] 24 Quidam, vt Cleomeni cantorem quendam commendaret, quum
aliis multis nominibus praedicabat hominem, tum illud in primis affirmabat,
eum esse cantorem inter Graecos praestantissimum. Cleomenes ostenso quodam
ex his qui aderant At, per deos, hic inquit apud me iuris condiendi artifex.
Contempsit artem ad solam delectationem vtilem.

626 ille quidem AD: quidem ille BAS LB.

633 posset B C: possit A; in hirundinis B C:

hirundinis in A.
649 Cleomenes Ac: At Cleomenes AC.

[221]
628632 Sophista auscultarem Plut. Mor. 223
EF, Apophth. Laconica, Cleomenes I 12.
630 Decorum*.
[222]
635637 Argiuis prius Plut. Mor. 223 F,
Apophth. Laconica, Cleomenes I 13. Cf. Ep.
583, ll. 351352: tametsi nuper me namaxesqai tn protran ttan fskonta
homo non imperitus admonuit (Guillaume
Bud to Cuthbert Tunstall).
635 prioris fortunam Perhaps this refers to
the loss of the region Cynuria (also named
Thyreatis) in c. 545 (cf. Apophth. [334], n.l.
379).

636 Facete*.
[223]
641643 Quidam possideas Plut. Mor. 223 F,
Apophth. Laconica, Cleomenes I 14.
642 Belle retortum*.
642643 quum possideas Ald., p. 196: ka
per kak kektjmnov (kaper kan kekt.
codd.), Ald.Er.: kaper kan kekt.
[224]
647650 Quidam artifex Plut. Mor. 223
F224 A, Apophth. Laconica, Cleomenes I 15.
Cf. Apophth. [142].
647 Habetur antea pag. 58 [= p. 64] apoph. 42*.
650 Ars inutilis*.

117

APOPHTHEGMATVM LIBER I

652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677

[225] 25 Maeander Samiorum tyrannus ob incursionem Persarum profugerat Spartam ostenditque quantam pecuniarum vim secum apportasset et, quantum Cleomenes vellet, largiretur. At Cleomenes ipse quidem nihil accepit, sed
veritus ne quid aliis ciuibus donaret, adiit ephoros dixitque satius esse si hospitem
suum Samium e Peloponneso submouerent, ne cui Spartano persuadeat vt fiat
malus. Ephori vero Cleomenis consilio parentes eodem statim die promulgarunt
edictum, vt Maeander Peloponneso decederet. Quantus in hoc homine diuitiarum contemptus, a quibus non secus atque a praesentissimo veneno timuit ciuibus suis, quum plerique non aliter existiment beatas ciuitates quam si quammaxime abundent opibus! [C] Hunc Maeandrum Herodotus lib. 3 Maeandrium
appellat. [A]
[226] 26 Quodam interrogante, quur Argiuos cum Lacedaemoniis bellum
gerentes quum saepenumero vicissent non deleuerint, Ne optauerimus quidem
inquit illos deletos, vt habeamus qui iuuenes nostros exerceant. Perspexerat egregius dux corrumpi iuuentutem si permittatur ocio, luxus ac malorum omnium
magistro.
[227] 27 Percontanti cuidam, quam ob causam Spartiatae non dicarent diis
spolia ab hostibus detracta, Quoniam inquit a timidis venerunt. Porro quae
parta sunt ab his qui ob timiditatem capti sunt, nec decet intueri iuuenes nec diis
consecrata reponi. Sensit in bello aut vincendum aut fortiter occumbendum
adeoque rem ignominiosam iudicabat metum mortis, vt alienae quoque timiditatis monumenta putaret ab iuuenum oculis submouenda.
[228] 28 Cleomenes, quum amicus quidam hospiti in phiditiis nihil apposuisset nisi vinum nigrum et panem igni duratum, succensuit homini dicens erga
peregrinos non oportere nimium lakwnhein. Seueritas est si quis a seipso exigat
victum duriorem, at inhumanitatis est hospitem eodem compellere.

654 largiretur A: largiri B C; At Cleomenes

ipse quidem nihil B C: nihil quidem A.

658 decederet B C: discederet A.

673 putaret B C: putarit A.

[225]
652658 Maeander decederet Plut. Mor. 224
AB, Apophth. Laconica, Cleomenes I 16.
652 Maeander I.e. Maiandrios, successor to
Polycrates (see Apophth. [216], n.l. 659).
654 Integre*.
largiretur Cf. Ald., p. 196: Maindrou
pidezantov sa kekomkei xrmata xarihomnou te sa boletai.
661662 Hunc appellat Hdt. III, 148.
[226]
663665 Quodam exerceant Plut. Mor. 224
B, Apophth. Laconica, Cleomenes I 17. Cf.
Apophth. [370], [371].
664 Industrie*.

[227]
668671 Percontanti reponi Plut. Mor. 224
B, Apophth. Laconica, Cleomenes I 18.
669 Fortiter*.
[228]
674676 Cleomenes lakwnhein Plut. Cleom.
13, 5: Ka gr petmjs tini tn flwn,
kosav ti znouv stin hwmn atov
mlana ka mhan (black broth and barley
bread), sper qov n n tov fiditoiv, parqjken o gr fj den n totoiv od prv
tov znouv lan kribv lakwnhein. Perhaps
Er. rendered the anecdote from memory.
675 panem duratum For a different description of mha see Apophth. [317], l. 284.

118

LB

APOPHTHEGMATVM LIBER I

678

CLEOMENES ALTER

122
680
681
682
683

[229] 29 Cleomenes Cleombroti filius, quum quis|piam illi donaret gallos

gallinaceos pugnaces ac munus suum ornans verbis diceret illos ob victoriam
pugnando interire, Da igitur inquit mihi aliquot ex his qui hos occidunt. Nam
illi his sunt praestantiores. Vir militaris ad bellum torsit omnia. Quisquis laudat
victum, illustrat victoris gloriam.
LABOTVS

684
685
686
687
688
689
690
691
692
693

694
695
696

[230] 30 Labotus cuidam apud ipsum prolixiore vtenti sermone Quid

mihi inquit de re pusilla longa texis prooemia? Quanta res est, tantam oportet et
orationem esse qua vteris. Est hoc omnibus Spartanis peculiare, offendi sermone
quam causa postulat longiore; adeo nusquam non placebat frugalitas. Nam ad
causam non magnam adhibere superuacuam verborum copiam luxuriae genus
est. [C] Hunc Labotum Herodotus Leobotan appellat, quod nobis sonat populi
pastorem. [A]
LEONTYCHIDAS PRIMVS

[231] 31 Leontychidas huius nominis primus cuidam obiicienti quod facile

mutaretur, Mutor, inquit, sed pro temporum ratione, non, vt vos, proprio
morbo. Prudentis est pro re nata nouare consilia, at sine causa subinde alium
fieri inconstantiae vitium est.
679 illi B C: ipsi A.
681 his A C: om. B.

690 Leobotan Cc: Leobatan C.

678 CLEOMENES ALTER Cleomenes II,

Spartan king of the Agiad house 370309/08,
son of Cleombrotus I.
[229]
679682 Cleomenes praestantiores Plut. Mor.
224 BC, Apophth. Laconica, Cleomenes II.
681 Lepide*.
682683 Quisquis gloriam Cf. Apophth. [136].

below, n.l. 685).

685 Labotus Ald., p. 196: Lbwtov (Labtav
emend., d atv, i.e. Cleomenes II, v.l., cf.
Regio, p. 130).
686 Loquacitas*.
690 Hunc appellat Hdt. I, 65; VII, 204.

684 LABOTVS Labotas or Leobotes, Spartan

king of the Agiad house 1025/24989/88.
[230]
685687 Labotus vteris Plut. Mor. 224 C,
Apophth. Laconica, Labotas. Cf. Lingua ASD
IV, 1A, pp. 4041, ll. 483487; Adag. 2296
(Quid de pusillis magna prooemia?), ASD II,
5, p. 238. The adage is based on Apostolius; a
reference to Plutarchs apophthegm was
added in 1526 (F) (ll. 706710). Both Lingua
and Adag. attribute the dictum to Cleomenes II, in accordance with Regio (see

692 LEONTYCHIDAS PRIMVS Leotychidas

I, Spartan king of the Eurypontid house
during the Second Messenian War (RE XII,
2063).
[231]
693695 Leontychidas morbo Plut. Mor. 224
C, Apophth. Laconica, Leotychidas I 1.
693 Non habetur in Graeco*. This observation
is incorrect. The apophthegm is found in
Ald., p. 196.
Leontychidas Ald., p. 196: Lewtuxdav, Ald.Er.:
Lewntuxdav. Next to the first apophthegm
of Leotychidas II on the same page, however,
Er. noted down Lewtuxdav.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713

119

[232] 32 Idem rogatus a quodam, quo pacto quis bona quae adsunt tueri
valeret, Si non omnia inquit fortunae crediderit. In animi bona nullum ius
habet fortuna. Tum externa bona reddemus nobis stabiliora, si quaedam seposuerimus nec fortunae volubili commiserimus. At sunt principes qui proferendae
ditionis studio semet in periculum coniiciunt, ne hoc ipsum quod habent imperium amittant; multi item diuites augendae rei studio quicquid habent totum
committunt nauibus.
[233] 33 Interrogatus quid potissimum oporteret pueros ingenuos discere,
Quae illis, inquit, vbi ad virilem aetatem peruenerint, vsui sint futura.
[234] 34 Percontanti cuidam, quamobrem Spartiatae parcissime biberent,
Ne inquit pro nobis alii, sed nos potius pro aliis consultemus, salsissime notans
vinosos non esse ad consultandum idoneos; sed salubrium consiliorum parens est
sobrietas.
[235] 35 Leontychidas vnus e seniorum numero, quos ferunt Lacedaemoniis fuisse viginti octo, quum Corinthi coenaret apud hospitem, rogauit num illic
ligna quadrata nascerentur. Illo negante Quid igitur, inquit, si quadrata nascerentur, faceretis rotunda? Ita Plutarchus in vita Lycurgi. Quanquam hoc alibi
refertur alterius nomine, [C] videlicet Agesilai. [A]

714
715

LEONTYCHIDAS ALTER

716
717

[236] 36 Leontychidas Aristone natus cuidam ipsi dicenti, quod Demarati

amici male de eo loquerentur, Per deos, inquit, nihil miror, quandoquidem nul[232]
697698 Idem crediderit Plut. Mor. 224
CD, Apophth. Laconica, Leotychidas I 2.
698 Prudenter*.
702703 multi nauibus Cf. Apophth. [392].
[233]
704705 Interrogatus futura Plut. Mor. 224
D, Apophth. Laconica, Leotychidas I 3. Cf.
Apophth. [65], [693].
704 Habetur ante pa. 30 [= p. 70] ap. 65*.
[234]
706707 Percontanti consultemus Plut. Mor.
224 D, Apophth. Laconica, Leotychidas I 4.
707 Sobrietas*.
[235]
710712 Leontychidas nascerentur This is an
incomplete rendering of Plut. Lyc. 13, 7: fas
ka Lewtuxdjn tn presbteron, n Kornqw
deipnonta ka qeasmenon tv stgjv to
okou tn kataskeun polutel ka fatnwmatikn, rwtsai tn znon e tetrgwna
par atov t zla fetai. Cf. Apophth.
[265], ll. 938941.
710711 vnus octo Plut., loc. cit.: tn presbteron, i.e. the elder, the first. Er. takes it as

member of the gerousia, a body of elders in

Sparta which counted 28 members.
712713 Illo rotunda This passage does not
occur in Plut. Lyc. Er. combined the anecdote about Leotychidas I with a similar one
about Agesilaus; see Apophth. [28].
713714 Quanquam Agesilai See n.ll.
712713.
715 LEONTYCHIDAS ALTER Leotychidas
II, Spartan king of the Eurypontid house
491476/75, from then on he lived in
exile.
[236]
716718 Leontychidas posset Plut. Mor. 224
D, Apophth. Laconica, Leotychidas II 1. Cf.
Lingua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 584586. Cf.
Apophth. [595].
716 Aristone natus Leotychidas was the son of
Menares. Ariston was the father of Demaratus.
Maledicentia*.
Demarati Leotychidas II succeeded Demaratus, who was dethroned in 491 (see Apophth.
[171], n.l. 271).

120
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737

APOPHTHEGMATVM LIBER I

lus illorum de quoquam bene loqui posset. Docuit contemnendam esse maledicentiam, quae non a iudicio sed ab animi morbo proficiscitur. Qui vero passim
maledicunt omnibus, eos palam est id naturae vitio facere, non ex eorum merito
quibus obtrectant.
[237] 37 Cum portae illi proximae clauem draco circumuolutus esset complexus idque augures affirmarent esse portentum, Mihi inquit nequaquam videtur, sed si clauis fuisset circumplexa draconem, portentum erat. Lepide irrisit
hominum superstitionem, qui terrentur his quae casu nec praeter naturam accidunt. Hunc mortalis ingenii morbum alunt augures, arioli, aruspices ac diuini.
Verum vbi quis praeter rectum et honestum instituit nefaria consilia, tum oportebat horrere portentum et aliquid magni mali sequuturum expectare.
[238] 38 Philippus quidam erat profitens Orphei mysteria et his alios initiare solitus. Is quum esset extremae paupertatis, tamen apud Leontychidam diceret eos, qui apud ipsum Orphei sacris initiati essent, post obitum fore beatos,
Quin igitur, inquit, o demens, quam ocyssime vitam abrumpis, vt desinas infelicitatem tuam ac inopiam deplorare? O animum ab omni superstitione liberum!
Post hanc vitam felices erunt, qui hic pie iusteque vixerint, non qui fictis ceremoniis fuerit initiatus. Hoc persuasum erat Lacedaemoniis, qui hic pie vixissent,
eos ab obitu fieri diuos.
LEON

123
739
740
741
742
743

LB

[239] 39 Leon Eurycratidis filius interrogatus, in | qua tandem vrbe aliquis

possit tuto vitam agere, In ea, inquit, quam qui incolunt neque plus possident
neque minus, et vbi iustitia viget, iniustitia imbecillis est. Grauiter admonuit
aequalitatem esse pacis et tranquillitatis altricem, inaequalitatem seditionis esse
seminarium, nec ibi locum esse iustitiae, vbi vt quisque potentior est, ita licentius
opprimit imbecilliorem.

739 incolunt B C: incolant A.

740 viget B C: vigeat A; imbecillis est B C: sit

imbecillis A.

[237]
722724 Cum erat Plut. Mor. 224 E,
Apophth. Laconica, Leotychidas II 2.
723 Lepide*.
[238]
729733 Philippus deplorare Plut. Mor. 224
E, Apophth. Laconica, Leotychidas II 3. Cf.
Apophth., LB IV, 325 D, Antisthenes 8.
729 Philippus Otherwise unknown.
733 Superstitio nulla*.
735736 Hoc diuos Cf. Apophth. [510], ll.
974975.

737 LEON Spartan king of the Agiad house c.

590560 (OCD, p. 1432), son of Eurycratidas.
[239]
738740 Leon est Plut. Mor. 224 F, Apophth.
Laconica, Leon 1.
738 Eurycratidis Er. did not take -dis from Ald.,
p. 196 (-dav), Regio, p. 135 (-des), or
Filelfo, f. x6vo, who translated the correct
reading -da (-dae).
739 Aequalitas*.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

744
745
746
747
748
749
750
751
752

121

[240] 40 Idem quum videret in Olympiis cursores solicitos de emissione,

vt aliquid lucri haberent ad occupandam victoriam, Quanto maior est inquit
cura cursoribus de celeritate quam de iustitia! Vir integrae mentis etiam in ludis
volebat haberi rationem iustitiae, nec tantum agendum vt prior quis ad metam
pertingeret, sed vt iuste vinceret.
[241] 41 Cuidam de rebus haudquaquam inutilibus intempestiue loquenti
O hospes, inquit, re opportuna non opportune vteris. Nihil oratione melius, si
parce promas linguae thesaurum.
LEONIDAS

753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765

[242] 42 Leonidas Anaxandridae filius, frater Cleomenis, cuidam ad ipsum

ita loquenti: Excepto regno nulla re nobis praestas, At inquit ni vobis fuissem
melior, non essem rex. Moderatissimo dicto et refellit conuicium et suam dignitatem sibi defendit. Etenim vbi reges non nascuntur sed ciuium suffragiis eliguntur, hoc ipso publicis calculis princeps iudicatus est caeteris melior, quod ad
regnum ascitus est.
[243] 43 Cum ad Thermopylas proficisceretur cum Persis conflictaturus,
vxori Gorgoni roganti si quid ipsi mandaret, Vt bonis inquit nubas bonosque
liberos parias. Haec vox testabatur illum animo praesagisse interitum, nec hac
praesensione deterritus est ab expeditione, pulcherrimum esse ducens pro patria
pugnantem occumbere.
[244] 44 Ephoris dicentibus, quod ad Thermopylas proficiscens paucos
secum educeret, Nimirum ad hoc inquit negocium ad quod proficiscimur,
765 Nimirum C: om. A B; proficiscimur C:
proficiscimur? A B.
[240]
744746 Idem iustitia Plut. Mor. 224 F,
Apophth. Laconica, Leon 2.
745 Iuste*.
[241]
749750 Cuidam vteris Plut. Mor. 224 F,
Apophth. Laconica, Leon 3. Cf. Apophth.
[115].
749 Habetur ante simile pa. 49 [= p. 55] apoph.
15*.
750751 Nihil thesaurum Hes. Erg. 719720,
Gell. I, 15, 14: Glssjv toi qjsaurv n
nqrpoisin ristov / Feidwlv, plestj d
xriv kat mtron osjv. Cf. Apophth.
[462], ll. 696698.
752 LEONIDAS Leonidas I, Spartan king of
the Agiad house 488480, son of Anaxandridas, half-brother of Cleomenes I.
[242]

753755 Leonidas rex Plut. Mor. 224 F225

A, Apophth. Laconica, Leonidas 1.
754 Moderate*.
756757 Etenim eliguntur In Sparta the
monarchy was hereditary.
[243]
759761 Cum parias Plut. Mor. 225 A,
Apophth. Laconica, Leonidas 2.
759 Thermopylas In 480, when the Persian king
Xerxes tried to conquer Greece, Leonidas
and three hundred Spartans died heroically
defending the Thermopylae pass.
760 Grauiter*.
Gorgoni Daughter of Cleomenes I.
[244]
764765 Ephoris proficiscimur Plut. Mor. 225
A, Apophth. Laconica, Leonidas 3. Cf.
Apophth. [250].
764 Thermopylas See Apophth. [243], n.l. 759.
765 Argute*.

122
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789

APOPHTHEGMATVM LIBER I

indicans satis multos educi ad moriendum in bello. [C] Satius enim perire paucos quam multos. [A]
[245] 45 Rursus quum ephori percontarentur, si quid praeterea rei facere
statuisset, Nihil aliud inquit quam verbo tenus impediturus barbarorum transitum, sed re vera pro Graecis moriturus. Egregium imperterriti pectoris documentum in causa honesta piaque nec certam mortem horrescere.
[246] 46 Vbi peruenerat Thermopylas, sic commilitones affatus est: Aiunt
barbarum in propinquo esse, nos autem tempus terimus. Nunc enim peruenimus
ad barbaros, quos aut vincamus oportet aut victi moriamur.
[247] 47 Quodam ita dicente: Prae iaculis barbarorum nec solem videre
licebit, An non inquit lepidum fuerit, si cum illis sub vmbra pugnaturi sumus?
Quid hoc animo fortius? Ad mortem eunti etiam iocari libuit, sed ludens interim
metum exemit suorum animis. Hoc apophthegma refert M. Tul. Tuscul. quaest.
lib. 1 velut de ignoto: e quibus inquit vnus, quum Perses hostis in colloquio dixisset
glorians Solem prae iaculorum multitudine et sagittarum vmbra non videbitis, In
vmbra igitur inquit pugnabimus.
[248] 48 Cum alius quidam militum de hostibus dixisset Sunt prope nos,
Et nos inquit prope illos, significans ob id non minus imminere discriminis
hosti quam ipsis.
[249] 49 Cuidam dicenti Siccine cum paucis aduersus multos belli fortunam experturus huc venisti? Leonidas Si putatis inquit me multitudine fretum
huc venisse, ne Graecia quidem omnis satis sit, siquidem ea ad barbarorum multitudinem collata exigua portio est; sin virtute, et hic numerus suffecerit. In bello
iudicauit plus habere momenti quales ducas milites quam quam multos.
773 Fortiter* C: om. A B.

779 velut B C: veluti A.

[245]
768770 Rursus moriturus Plut. Mor. 225 A,
Apophth. Laconica, Leonidas 4.
si transitum Plut., loc. cit., ed. Fuhrmann:
M ti tern dignwkav poien tv pardouv tn barbrwn kwlein;, T lgw,
fj, t d rgw . Ald., p. 196, omits the
conjunction (cf. app. crit. Nachstdt). Cf.
Filelfo, f. x6vo: nunquid aliud facere
decreuisti? Quid nam: inquit: aliud quam
Barbarorum transitus uerbo impediturus: re
uero ; Regio, p. 136: nunquid aliud
facere decreuisti? Transitum inquit barbarorum uerbo quidem impedire, sed re ipsa .
769 Mors contempta*.
[246]
772774 Vbi moriamur Plut. Mor. 225 B,
Apophth. Laconica, Leonidas 5.
772 Thermopylas See Apophth. [243], n.l. 759.
773 Fortiter*.
773774 Nunc moriamur Erasmus thus tried
to make something of the corrupt Greek text

with kamev (so Ald., p. 197) or kamen in

the MSS. A modern suggestion is to read
ktmev instead of kamev. Filelfo, f. x7ro: Iam
enim aut uinci a nobis Barbaros aut nos mori
libet. Perhaps Er. joined together Ald., p. 197:
dj gr kamev ktmen tov barbrouv,
( codd.) ato teqnnai mllomev.
[247]
775776 Quodam sumus Plut. Mor. 225 B,
Apophth. Laconica, Leonidas 6.
776 Lepide*.
778781 Hoc pugnabimus Cic. Tusc. I, 101
(780 vmbra om. Cic.).
[248]
782783 Cum illos Plut. Mor. 225 B,
Apophth. Laconica, Leonidas 7. Cf. Apophth.
[380]; LB IV, 253 EF, Pelopidas 3.
783 Animose*.
[249]
785788 Cuidam suffecerit Plut. Mor. 225
BC, Apophth. Laconica, Leonidas 8.
786 Fortiter*.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

790
791
792
793
794
795
796
LB 124
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815

123

[250] 50 Alteri cuidam dicenti, quod cum paucis aduersus multos conflicturus iret, Imo multos inquit duco vt morituros. Hoc conuenit cum eo, quod
ante respondit ephoris.
[251] 51 Xerxes Leonidae scripserat Si desinas qeomaxen, id est cum diis
bellare, sed meis te copiis adiunxeris, potes Graeciae fieri monarcha. Huic ita
respondit: Si nouisses quae sint in vita honesta, abstinuisses a concupiscendis
alienis. Mihi vero potius est pro Graecia mori quam in populares meos gerere
monarchiam. Quid tam impium est, quod mortalium vul|gus non admittat
ampli principatus gratia? At hic prius duxit honestam mortem pro amicis liberandis oppetere quam monarcha factus eos seruitute premere, a quibus venerat
depulsurus seruitutem barbarorum.
[252] 52 Rursus quum Xerxes scripsisset Mitte arma, rescripsit Veni et
cape. Maluit armis mori quam traditis armis turpiter de vita cum hoste pacisci.
[253] 53 Caeterum vbi iam adornaret cum hoste confligere, belli duces
admonuerunt expectaret reliquos socios. Non adsunt, inquit, qui pugnaturi
sunt? An nescitis eos solos cum hostibus pugnare, qui reges verentur ac metuunt?
Non putauit eos expectandos, qui ad praescriptum ab imperatore tempus non
adessent; reliquos etiam si adsint non pugnare.
[254] 54 Milites sic adhortatus est: Ita prandete, commilitones mei, tanquam apud inferos coenaturi. Haec vox ignauis ademisset animum, at viris fortibus addidit, admonens ne cibo vinoque graues venirent ad praelium, aut certe
pro patria fortiter occumberent.
[255] 55 Idem percontanti, quam ob causam fortes viri gloriosam mortem
ingloriae vitae anteponant, Quoniam inquit alterum naturae proprium, alterum
peculiariter suum esse ducunt. Nam naturae beneficio viuunt et ignauissimi, at
honeste mori non contingit nisi virtute praeditis.

802 armis B C: in armis A.

[250]
790791 Alteri morituros Plut. Mor. 225 C,
Apophth. Laconica, Leonidas 9. Cf. Apophth.
[244].
[251]
793797 Xerxes monarchiam Plut. Mor. 225
C, Apophth. Laconica, Leonidas 10.
795 Iuste*.
[252]
801802 Rursus cape Plut. Mor. 225 C,
Apophth. Laconica, Leonidas 11.
801 Animose*.
[253]
803805 Caeterum metuunt Plut. Mor. 225
D, Apophth. Laconica, Leonidas 12. Cf.
Apophth., LB IV, 246 BC, Myronides 14.

804 Grauiter*.
[254]
808809 Milites coenaturi Plut. Mor. 225 D,
Apophth. Laconica, Leonidas 13. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 58, ll. 3032.
Ita coenaturi Cf. Val. Max. III, 2 ext. 3:
sic prandete, commilitones, tamquam apud
inferos cenaturi, Sen. Epist. 82, 21. Plutarchs
version reads: Tov d stratitaiv parggeilen ristopoiesqai v n Aidou deipnopoijsomnouv.
[255]
812814 Idem ducunt Plut. Mor. 225 D,
Apophth. Laconica, Leonidas 14.
813 Sapienter*.

124
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[256] 56 Cum cuperet iuuenes coelibes, quo forent incolumes, abesse a

belli periculo sciretque illos id minime laturos, singulis illorum tradidit scytalas,
id est epistolarum Laconicarum genus, cumque his misit illos ad ephoros. Cum
vero treis etiam ex his qui grandiores iam duxerant vxores optaret saluos ac simili
praetextu ablegare conaretur in patriam, intellecto dolo non sustinuerunt accipere scytalas. Quorum vnus ita se excusauit: Non praeco sed pugnator te sequutus sum. Alter vero Hic inquit manens ero melior. Tertius porro Non postremus inquit horum sed primus inibo pugnam. Vtrum hic potius admirari
conuenit, ducisne animum, qui de se nihil solicitus eorum incolumitati prospexit, quos adhuc viuere referebat patriae, an in aetate florenti tantum vitae
contemptum?
LOCHADVS

828
829
830
831
832

[257] 57 Lochadus Polyaenidae filius, Sironis pater, nuntianti quod e filiis

ipsius alter interisset, Olim sciebam inquit illi moriendum esse. Nihil illi visum
est nouae rei si mortalis natus moreretur, nec magni referre paulo serius an citius
vita decederet, cui omnino breui foret decedendum.
LYCVRGVS

833
834
835
836

[258] 58 Lycurgus is qui Lacedaemoniis leges condidit, quum conaretur

ciues suos a moribus praesentibus ad temperantiorem viuendi rationem traducere
eosque virtutis et honesti studiosos reddere (nam erant corrupti deliciis), duos
educauit catulos eodem patre eademque matre progenitos, quorum alterum pas816 quo forent B C: vt essent A.
821 ita se AD: se ita BAS LB.

830 an citius B C: citiusue A.

[256]
816823 Cum pugnam Plut. Mor. 225 DE,
Apophth. Laconica, Leonidas 15. Cf. Apophth.
[191].
816 Humaniter*.
817 illos laturos Plut. Mor. 225 D: ntikruv
ok nezomnouv; quils ne ladmettraient pas
sil le leur proposait en face (Fuhrmann).
scytalas See Adag. 1101 (Tristis scytale), ASD
II, 3, pp. 127128. Leonidas provided the
young men with coded messages, which the
ephors would decipher.
821 Animose*.

828 Lochadus pater Plut., loc. cit.: Lxagov

(Lxadov v.l.) Poluaindou ka Serwnov
patr, i.e. Lochagus, the father of Polyaenides and Siron. Cf. Regio, p. 138: Lochadus Polyaenidae filius et Sironis pater. All
three persons are unidentified.
Fortiter*.

827 LOCHADVS See below, n.l. 829.

[257]
828829 Lochadus esse Plut. Mor. 225 E,
Apophth. Laconica, Lochagus. Cf. Apophth.,
LB IV, 331 B, Anaxagoras 3.

832 LYCVRGVS Legendary founder of Spartan

law.
[258]
833853 Lycurgus exerceamus Plut. Mor. 225
E226 B, Apophth. Laconica, Lycurgus 1. Cf.
Adag. 44 (Annus producit, non ager), ASD II,
1, p. 163, ll. 448452; Moria, ASD IV, 3, p.
100, ll. 536539; Lingua, ASD IV, 1A, p. 56, ll.
985990; De pueris, ASD I, 2, p. 29, ll. 1013
(see Ter Meer, A True Mirror, pp. 7072).
835 Educatio*.

125

APOPHTHEGMATVM LIBER I

837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
LB 125
858
859
860
861
862
863
864
865

sus est domi lautioribus vesci cibis, alterum eductum venatibus exercuit. Dein
quum ambos produxisset in forum apud multitudinem, posuit illic spinas simul
et escas aliquas delicatiores, mox emisit leporem. Quum vterque raperetur ad
assueta, alter ad escas, alter leporem inuaderet, An non videtis, inquit, ciues,
duos catulos, quum eiusdem sint generis, tamen ob diuersam educationem
admodum dissimiles inter sese euasisse plusque ad honestatem momenti habere
exercitationem quam naturam?
Sunt qui dicant ab illo productos catulos, non quidem ex iisdem parentibus
natos, sed quorum alter esset ex ignobili canum genere, qui aluntur ad aedium
custodiam, alter ex his qui aluntur ad venandum. Deinde qui erat ex ignobiliore
genere exercuit ad venatum, alterum qui erat ex praestantiore genere tantum delitiis exercuit. Deinde quum vterque ferretur ad ea quibus assueuerat atque hoc
pacto palam omnibus fecisset Lycurgus, quantum institutio valeret tum ad
meliora tum ad deteriora, dixit: Proinde ne nobis quidem, o ciues, nobilitas
quam miratur hominum vulgus ductumque ab Hercule genus profuerit, nisi ea
gesserimus, per quae ille mortalium omnium clarissimus ac generosissimus extitit, ac per omnem vitam quae honesta sunt et discamus et exerceamus.
Reperit vir ingeniosus viam, qua multitudini philosophicis rationibus non satis
idoneae virtutis imaginem ob oculos poneret; magis enim mouent ac penetrant
in animos quae cernuntur quam quae audiuntur. Quod autem ille fecit in ciuitate, hoc cuique patrifamilias in sua domo, cuique moderatori in suo | grege
faciendum est. Res quidem efficax est natura, sed potentior est institutio, quae
malam naturam corrigit et vertit in bonam. Quales nascantur liberi, nulli in
manu est; at vt recta institutione euadant boni, nostrae potestatis est.
[259] 59 Quoniam intelligebat aequalitatem et ad frugalitatem et ad
concordiam in primis conducere, fecerat nouam agrorum partitionem et in singulos ciues aequam portionem distribuerat. Fertur itaque, quum dein ex peregrinatione rediens iter faceret per agrum recens demessum conspiceretque manipulorum aceruos ordine positos et aequales, delectatus eo spectaculo cum risu
839 Quum AD: quumque BAS LB.
844845 quidem natos B C: qui essent
nati A.
846 Deinde C: Dein A B.

855
856
861
865

ob A B: ab C.
in AD: om. BAS LB.
pr. et AD: om. BAS LB.
et AD: om. BAS LB.

838839 spinas delicatiores Plut. Mor. 225 F:

knqav ka lixneav tinv, but knqav is
probably corrupt according to Nachstdt
and others, see text and app. crit. Nachstdt
ad loc.
840 alter ad inuaderet Plutarch just says that
the hare was caught: ka qatrou tn lag
xeirwsamnou.
851 ductumque genus Both the royal houses
of Sparta, the Agiad and the Eurypontid,
traced their descent back to Heracles. The
Dorian invasion of the Peloponnesus was

legitimated as the return of the Heraclidae.

855856 magis audiuntur Cf. Hor. Ars
180182: Segnius irritant animos demissa
per aurem / Quam quae sunt oculis subiecta
fidelibus et quae / Ipse sibi tradit spectator.
858 Res institutio Cf. De pueris, ASD I, 2, p.
29, l. 13: Efficax res est natura, sed hanc vincit efficacior institutio.
[259]
862867 fecerat haereditatem Plut. Mor. 226
B, Apophth. Laconica, Lycurgus 2.
863 Aequalitas*.

126
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897

APOPHTHEGMATVM LIBER I

dixisse comitibus: Vt tota Lacedaemon videtur multorum esse fratrum, qui

nuper inter se diuiserint haereditatem! Bono principi nihil iucundius est ciuium
concordia, rursum tyranno nihil formidabilius.
[260] 60 Idem quum inductis nouis tabulis debitores aeris alieni liberasset,
iam et ea quae quisque priuatim in aedibus habebat ex aequo partiri tentauit, quo
funditus e ciuitate tolleret discrimen opum et inaequalitatem; sed quum cerneret
eos aegre laturos manifestam rerum ablationem, idem occultiore via facere aggressus est. Monetam auream simul et argenteam abrogauit instituitque vt ciues ferreo duntaxat numo vterentur, et [C] quatenus postulabat vsus [A] ad huius permutationem totius substantiae modum praescripsit. Hoc facto omnis iniustitia
exulabat ab Lacedaemone. Neque enim iam furari neque largitionibus corrumpere corrumpiue neque fraudare dolo neque rapere per vim quisquam poterat,
quod nec celari valeret nec parare magnificum esset nec vti periculo vacaret nec
importare aut exportare tutum foret. Hac arte vir solertis ingenii, quibus diuitiarum contemptum persuadere non potuit, diuitiarum vsum subtraxit ac reponendi studium negociandique materiam ademit.
[261] 61 Ad haec quicquid erat rerum superuacanearum e ciuitate eiiciendum curauit, adeo vt nec negotiator nec sophista nec vates nec circulator nec lautitiarum artifex Spartam ingrederetur. Neque enim passus est illic esse pecuniam
talibus vtilem; tantum ferream monetam cudit, quae pondere Aeginetico aequabat minam, valore aereos quatuor. His remediis expugnauit auaritiam.
[262] 62 Caeterum quum statuisset inuadere delitias luxumque et in his
quoque tollere diuitiarum admirationem, instituit syssitia, hoc est conuiuia
publica. Percontanti vero cur ea constituisset sic vt in singulis conuiuiis pauci
cum armis discumberent, Vt inquit expediti sint ad parendum imperatis et, si
quid tumultus inciderit, penes paucos sit delictum, sitque inter omnes potus ac
cibi aequa portio, denique non solum in esculentis ac poculentis verum ne in
stratu quidem aut vasis aut alia re quacunque plus haberet diues quam pauper.
His rationibus quum diuitiis detraxisset admirationem, posteaquam nemo erat
qui vel vti posset illis vel ostentare, dicebat amicis: Quam praeclarum est, o
amici, ipsa re declarasse cuiusmodi sint diuitiae, si quando caecae sunt carentque
spectatoribus et admiratoribus.
[260]
869879 Idem foret Plut. Mor. 226 BC,
Apophth. Laconica, Lycurgus 3.
873 Diuitiarum contemptus*.
[261]
882886 Ad quatuor Plut. Mor. 226 CD,
Apophth. Laconica, Lycurgus 3.
882 Artes superuacuae*.
885 pondere Aeginetico According to the Aeginetic standard a mina was c. 624 g.
[262]
887893 Caeterum pauper Plut. Mor. 226
DE, Apophth. Laconica, Lycurgus 4.
889890 cur discumberent The Greek text

reads: di t tata sunestsato ka meq

plwn kat lgouv tov poltav dirjken. The
first part (di sunestsato) is a separate
question, as also appears from the answer.
890 Communitas*.
894896 quum sunt Plut. Mor. 226 E,
Apophth. Laconica, Lycurgus 5. Cf. Adag. 684
(Occultae musices nullus respectus), ASD II,
2, p. 212, ll. 822828; Adag. 2206 (Ahjlov
plotov), ASD II, 5, pp. 193194, ll. 727744.
896 Tuflv plotov*.
si sunt Plut. Mor. 226 F; Ald., p. 198:
ti tuflv, Ald.Er.: te fo (the final three
letters I could not decipher).

127

APOPHTHEGMATVM LIBER I

898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
LB 126
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925

Interim obseruabat, ne quis prius domi sumpta coena veniret ad publica

conuiuia, expletus aliis cibis alioue potu. Quod si quis cum caeteris non biberet
ederetue, eum vituperabant, vt qui aliis eduliis delinitus abhorreret a victu communi. Porro qui palam conuictus esset id fecisse, ei mulcta dicebatur. Vnde Agis,
qui multo post Lycurgum tempore rex fuit, debellatis Atheniensibus domum
reuersus, quum vellet vnum diem coenam capere cum vxore, missus a syssitiis
poscenti praefecti militiae non miserunt. Ea res quum postero die innotuisset
ephoris, mulctam illi dixerunt. In eodem facto geminum exemplum nobis est
proditum, primum frugalitatis, deinde seueritatis, quum in causa non graui leges
nec regi pepercerint.
[263] 63 Sed Lycurgo euenit, quod fere solet his qui cum corruptis populi
moribus bellum suscipiunt. Diuites hoc genus institutionis indigne ferebant
coortique sunt in illum, et non solum conuiciis insectabantur, verum etiam saxa
in illum iaculabantur conantes eum lapidare. At quum vrgerent persequentes,
dilapsus est per forum ac reliquos quidem fugiens anteuertit. Alcander autem
pertinacius insequens fuste respicienti in tergum extudit oculum. Hunc Alcandrum quum noxae deditum publico decreto accepisset puniendum, nec vllo affecit incommodo nec | incusauit, sed quum illum sui instituti socium haberet, effecit vt et ipsum Lycurgum et vitae rationem quam cum eo egerat praedicaret, nec
victum modo sed vniuersam ciuium educationem amaret, quam Lycurgus
induxerat. Porro mali quod acciderat monumentum locauit dicatum in templo
Mineruae, cui ab aereo delubro nomen Chalcioeco, deaeque cognomentum addidit vt Optiletis diceretur; nam Dores Lacedaemonem incolentes oculos optilos
vocant, ab opto, quod Graecis sonat video. Et hic habemus geminum exemplum:
alterum admonens non absque discrimine mores ciuitatis corruptae viciis ad
meliorem frugem reuocari; alterum insignis tolerantiae, quae ex hoste capitali
reddidit amicum ac propugnatorem; quem etiamsi necasset, vt ipsi licuit, nihilo
tamen minus ipse fuisset luscus et vno legum suarum defensore minus habuisset.
899 expletus AD: et expletus BAS LB.
903 a B C: e A.
909 institutionis B C: constitutionis A.

911 At B C: Verum A.
915 illum B C: om. A.
919 Chalcioeco B C: Chalcioece A.

898905 obseruabat dixerunt Plut. Mor. 226

E227 A, Apophth. Laconica, Lycurgus 6.
901 Agis Agis II, see Apophth. [87][104].
902 qui fuit The Greek text reads: Agidov
gon met poln xrnon to basilwv panelqntov p strateav (Cest ainsi que le
roi Agis, au retour, aprs fort longtemps,
dune expdition (Fuhrmann). Er. followed the translation of Regio, p. 140:
Vnde Agis qui multo post tempore fuit rex,
ab exercitu reuersus (Nam Athenienses
debellauerat) cum uellet .
[263]
909921 Diuites vocant Plut. Mor. 227 AB,

Apophth. Laconica, Lycurgus 7.

909 Diuites Ald., p. 198: foroi (eporoi v.l.),
Ald.Er.: eporoi.
912 fugiens In the apophthegm Plutarch mentions the exact place in which Lycurgus tried
to take refuge: ev t ern tv xalkiokou
Aqjnv katafugn. In Lyc. 11, 2 he only says
it was a sanctuary: ev ern katafugn.
Alcander This personage originates from
legend and is not historical.
914 Moderate*.
918 dicatum Dedicated to Athena; see Plut.
Mor. 227 B: pmnjma drsato n t tv
Xalkiokou temnei ern A
qjnv.

128
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[264] 64 Percontanti quam ob causam non vteretur legibus scriptis, Quoniam inquit eruditi qui sunt recteque educati, probant quid pro ratione temporis expediat, significans scripturam non mutari, quum pro varietate occasionum
vir probus et sapiens saepenumero cogatur mutare consilium. Ea res nominatim
praescribi non potest. Satis est ciues honeste fuisse institutos. Hi sua sponte videbunt quid pro tempore facto sit opus.
[265] 65 Rursum aliis percontantibus quam ob rem statuisset, vt ad
aedium culmen imponendum fabri securi vterentur, ad fores vero addendas sola
serra nec vllo alio instrumento, Vt inquit ciues mediocritatem seruent in omnibus quae in aedes inferunt, neque quicquam habeant earum rerum, quae apud
alios sunt admirationi. Videbatur enim indecorum, si per ostium rude ac vile
supellex inferretur exotica, precio chara, arte operosa. Id ne fieret ipsae quodammodo fores admonebant. Hinc aiunt accidisse quod Leontychidas primus apud
Lacones rex, quum coenaret apud quendam cerneretque tectum domus sumptuoso apparatu factum ac lacunaribus ornatum, rogabat hospitem num ligna
apud eos quadrata nascerentur. Adeo luxum esse putabat naturam artificio corrumpere.
[266] 66 Rogatus aliquando Lycurgus, quam ob rem vetuisset frequenter
aduersus eosdem expeditiones agere, Ne, inquit, dum crebro sese defendunt,
bellandi peritiam vsu colligant. Vnde et Agesilaus grauiter accusatus est, quod
crebris in Boeotiam expeditionibus ac bellis Thebanos Lacedaemoniorum hostes
ad repugnandum induxisset. Nam cum Antalcidas vidisset illum saucium, exprobrauit quod Thebanos praeliandi artem docuisset, quum ante nec scirent bellare
nec vellent. Praeclaram inquit doctrinae tuae mercedem habes, qui Thebanos,
nec animatos ad bellandum nec exercitatos, vel inuitos consuefeceris docuerisque
bellum gerere. Hoc strategema latius etiam patet, videlicet ne saepius cum iisdem
litigemus aut contendamus, ne tandem assueti vel contemnant nos vel superent.
932 Rursum AD: Rursus BAS LB.
938 Leontychidas Ac C: Leotychidas A B.

947 induxisset B C: instruxisset A.

951 strategema C: stratagema A B.

[264]
926928 Percontanti expediat Plut. Mor. 227
B, Apophth. Laconica, Lycurgus 8.
927 Prudenter*.
[265]
932936 Rursum admirationi Plut. Mor. 227
BC, Apophth. Laconica, Lycurgus 9.
934 Frugaliter*.
936938 Videbatur admonebant Lycurgus prescribes houses of simple construction, which
will lead to simplicity of furniture too. Cf.
Plut. Mor. 189 E, Reg. et imp. apophth., Lycurgus 3: Ekleue d tv okav poien p pronov
ka pelkewv mnon asxunesqai gr ev okav
litv kpmata ka strmata ka traphav
polutelev esfrontav. Er. comment focuses
on the door only, as a pars pro toto.

938941 Hinc nascerentur Plut. Mor. 227 C,

Apophth. Laconica, Lycurgus 10. Cf. Apophth.
[28], [235].
938 Habetur ante pa. 17 [= p. 60] ap. 28*.
938939 Leontychidas primus rex I.e., the first
king of that name. For this Leotychidas see
Apophth. [231][235]. The Greek text has Lewtuxdjn tn prton basila. Filelfo (f. x8ro):
Leotychiden qui primus Spartae regnauit.
[266]
943951 Rogatus gerere Plut. Mor. 227 CD,
Apophth. Laconica, Lycurgus 11. Cf. Apophth.
[69], [128].
944 Habetur ante pa. 31 [= pp. 71 sq.] ap. 69*.
947951 exprobrauit gerere Er. followed the
version of Regio, p. 142 (cf. app. crit. Fuhrmann).

129

APOPHTHEGMATVM LIBER I

953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
LB 127
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984

[267] 67 Alio quopiam percontante, quam ob rem virginum corpora cursibus, luctis, discorum ac telorum iactibus fatigaret, Vt inquit foetuum proseminatio ab ipsa statim radice, validum in validis corporibus initium sumens,
recte germinet; simul vt ipsae in perferendis partubus facile simul et generose certent aduersus pariendi nixus doloresque; postremo, si qua incidat necessitas, possint et pro se et pro liberis et pro patria pugnare. Intellexit vir prudens quanta
rerum publicarum pestis sit ocium atque ignauia; contra moderatos labores etiam
corpora reddere tum firmiora tum salubriora. Vnde nec virginibus permisit in
ocio viuere, sed has quoque masculinis exercitiis quodammodo vertit in masculos, quum in plerisque ciuitatibus per delitias ac luxum masculi transformarentur
in foeminas.
[268] 68 Caeterum quum essent qui vitio darent, quod virgines in pompis
ac ludis solennibus nudas exhiberet oculis omnium, causamque quur id instituisset requirerent, Vt iisdem inquit cum masculis rationibus institutae nihilo sint
illis inferiores vel robore vel salubritate corporum vel animorum virtute ac generositate studioque verae laudis, vulgarem autem gloriam contemnant. Vnde tale
quiddam fertur de Gorgone Leonidae vxore. Cum quaedam, vt probabile est,
extera mulier illi dixisset Solae Lacenae viris imperatis, respondit: Nimirum
solae viros parimus. Hoc exemplum nec in masculis nec in puellis imitandum
censuerim; hactenus tamen conducit, vt stupidum pudorem qui | frequenter obstat honestis actionibus ab aetate tenera excutiamus statimque discant nihil esse
vere pudendum praeter turpitudinem. Innumeras vero reperias, quae nudatae
vehementer erubescant, si quid praeter honestum dixerint fecerintue, non mutent
colorem. Sunt item innumerae, quibus amictus vilior cultusque simplicior genas
rubore tingat, contra gloriosum esse ducant, si splendido vestitu prodeant in
publicum, negligentes earum rerum quae verum probrum veramque laudem
adferunt.
[269] 69 Ciues qui a nuptiis abhorrerent coelibesque viuere mallent, a
spectaculis quibus nudi pueri incedebant arcebat Lycurgus aliasque addebat ignominias, hac arte prouidens diligenter, vt ciues creandis liberis operam darent.
Quum enim mos esset apud Lacedaemonios, vt iuniores senioribus multum
honorem cultumque praestarent, hoc honoris ademit iis, qui coniugibus ductis
966 nihilo AC: nihil DLB.

984 iis B C: om. A.

[267]
953958 Alio pugnare Plut. Mor. 227 D,
Apophth. Laconica, Lycurgus 12.
957 Foeminae masculae*.
[268]
964971 Caeterum parimus Plut. Mor. 227
E, Apophth. Laconica, Lycurgus 13.
969 Additum ex alio loco per studiosum
quempiam*.
Gorgone See Apophth. [243], n.l. 2760.
970971 Nimirum parimus Cf. Adag. 3217

(Solae Lacaenae viros pariunt), ASD II, 7, p.

148, based on Apostolius. A paraphrase of
the apophthegm with a reference to Plut.
Lyc. (14, 8) was added to the adage in 1526
(F) (ll. 163167).
973 discant Subj. virgines?
974 Pudor praeposterus*.
[269]
980988 Ciues genuisti Plut. Mor. 227 EF,
Apophth. Laconica, Lycurgus 14.

130
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16

APOPHTHEGMATVM LIBER I

nollent augere ciuium numerum. Vnde nec illud in Dercyllidam dictum reprehendit quisquam, quum tamen belli dux esset probatissimus. Quum enim aduenienti iuuenis quidam non assurgeret atque ille diceret Non mihi assurgens cessisti, Nec tu inquit mihi cessurum genuisti. Tam procax iuuenis dictum in
seniorem eumque bellica laude celebrem nunquam tulisset populus Spartanus,
nisi pro pessimis ciuibus habuisset eos, qui sponte steriles esse statuissent nec
agnoscerent quid patriae deberent. Nam rem propius intuentibus non ita
magnum discrimen est inter eum qui ciuem occidit et qui ciuem reipublicae
dare, quum possit, recusat.
[270] 70 Cuidam percontanti, quam ob causam lege cauisset, vt sine dote
virgines elocarentur, Vt inquit neque propter inopiam vllae relinquerentur
innuptae neque ob diuitias expeterentur, sed vt iuuenum quisque ad puellae
mores respiciens ex virtute faceret electionem. Eadem de causa fucos et ornamenta, quibus aliae formam vel fingere vel commendare solent, ex vrbe submouit. Vt vbique vir egregius studuit aequalitati!
[271] 71 Idem quum certum tempus praescripsisset quo puellae nubere,
iuuenes ducere deberent, interrogatus quur id statuendum putarit, Vt inquit
soboles ex adultis perfectaeque aetatis parentibus nata valida sit et vegeta. Ex
coitu praepropero non solum laeduntur corpora gignentium, verum etiam proles
nascitur imbecilla. Tum qui ante tempus dant operam liberis, carent apud illos
autoritate quam aetas conciliat; rursus qui vergente iam aetate, nec fruuntur liberis suis nec eos possunt ad perfectam institutionem perducere morte senioque
praeuenti.
[272] 72 Altero quodam admirante, quam ob rem vetuisset sponsum cum
sponsa simul dormire, sed statuisset vt vterque cum suis aequalibus maximam
diei partem versaretur cumque his totas noctes quiesceret, cum sponsa vero furtim ac verecunde congrederetur, Primum inquit vt corporibus essent validi, si
non vterentur congressu ad satietatem; dein vt illis amor mutuus semper maneret recens ac vigens; denique vt foetus aederent robustiores. Hoc, hoc demum est
patriae patrem agere, nusquam non aduigilare ad reipublicae vtilitatem
ciuiumque tum animis tum corporibus vndiquaque consulere. At multi sunt qui
sibi legitimi magistratus videntur, si quamplurimum tributorum ac vectigalium e
987 alt. Non AD: num BAS LB.
990 eos B C: om. A.

5 rursus B C: om. A.

985 Coelibatus damnatus*.

Dercyllidam Harmost of Abydos (on the
Hellespont); commander of the Spartan
troops in Asia Minor from 399 until
396, when he was succeeded by king
Agesilaus II.
[270]
994999 Cuidam submouit Plut. Mor. 227
F228 A, Apophth. Laconica, Lycurgus 15.
994 Vxor eligenda*.

995 elocarentur were given in marriage

(Hoven).
[271]
10002 Idem vegeta Plut. Mor. 228 A,
Apophth. Laconica, Lycurgus 16.
[272]
813 Altero robustiores Plut. Mor. 228 AB,
Apophth. Laconica, Lycurgus 17.
12 Coitus moderatus*.
15 vndiquaque in all respects (Hoven).

APOPHTHEGMATVM LIBER I

17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
LB 128
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42

131

ciuibus extorqueant et interdum puniant immania scelera, quum alioqui scelerum iritamenta praebeant suis.
[273] 73 Quin et vnguenta eiecit e republica tanquam olei corruptelam ac
perniciem. Nam oleum odoribus vitiatum nullum habet vsum nec ad esum nec
ad membrorum vnctionem atque dum rem necessariam ad delicias corrumpunt,
fit vt minor sit copia.
[274] 74 Submouit et tingendi artificium, veluti sensus adulationem. Etenim dum color blanditur oculis, natura rei corrumpitur. In summa, cunctis
ornandorum lenocinio corporum artificibus Spartana vrbe interdixit, vt qui malis
artibus bonas arteis corrumperent, propterea quod huiusmodi delitiis ciues a
salubribus ac seriis exercitamentis auocarentur.
[275] 75 Tanta porro erat illis temporibus vxorum pudicitia tantumque
aberant ab ea facilitate quae post inuasit, vt prius esset incredibile adulterii crimen apud Spartanas inueniri; ferturque dictum cuiusdam vetustissimi Spartani
Geradae, qui rogatus ab hospite quodam, quid poenarum darent apud Spartanos
adulteri, neque enim videre se | quicquam super hac re sancitum a Lycurgo, Nullus, inquit, o amice, apud nos adulter est. Quum ille subiecisset Quid igitur si
existat?, Dabit inquit bouem tantum, vt porrecto vltra Taygetum montem
collo bibat ex Eurota. Cumque ille ridens dixisset Fieri non potest vt tantus bos
inueniatur, Et quo pacto inquit Geradas Spartae existat adulter, in qua diuitiae,
delitiae et corporis ascititius cultus probro habentur, contra verecundia, modestia
ac obedientiae magistratibus debitae obseruatio decori laudique dantur? Prudenter intellexit Geradas ibi non posse nasci vitia, vbi non admittuntur vitiorum
seminaria eaque vbique iacere, quibus pro honore tribuitur ignominia. Atque
haec est clementissima ratio medendi prauis moribus excitandique virtutis studium.
1718 interdum suis Cf. Inst. princ. christ.,
ASD IV, 1, p.145, l. 288: Qui conuenit eundem irritare vicia, qui punit admissa?
[273]
1920 Quin perniciem Plut. Mor. 228 B,
Apophth. Laconica, Lycurgus 18.
19 Delitiae*.
[274]
23 Submouit adulationem Plut. Mor. 228 B,
Apophth. Laconica, Lycurgus 18.
Vnguenta*. This rather refers to the preceding apophthegm.
2426 cunctis corrumperent Plut. Mor. 228
B, Apophth. Laconica, Lycurgus 19.
[275]
2838 Tanta dantur Plut. Mor. 228 BC,
Apophth. Laconica, Lycurgus 20. Cf. Adag.
3159 (Bos porrecto vltra Taygeton capite),
ASD II, 7, p. 124, based on Apostolius. A
reference to Plut. Lyc. (15, 1618) was added
to the adage in 1526 (F) (l. 561).

28 Additum*. This might refer to ll. 3436 (see

note below).
31 Geradae Otherwise unknown. According to
the apophthegm the name of the Spartan
was Geradatas. Er. took the name Geradas
from Plut. Lyc. 15, 17, Apost. 15, 90, or
Filelfo, f. x8voy1ro.
33 Adulterium*.
3436 Dabit inueniatur The apophthegm
omits this part of the story. Er. added the
missing part basing himself on Plut. Lyc. 15,
1718.
34 Taygetum montem Mountain range in Laconia.
35 Eurota River in Laconia.
ridens The version of Adag. 3159 (see above,
n.ll. 2838) also connects this participle with
the hospes (ASD II, 7, p. 124, ll. 559560). In
Plut. Lyc. 15, 18 it is Geradatas who laughs,
not the visitor.
37 ascititius acquired (Hoven), as opposed to
natural.

132
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[276] 76 Cuidam postulanti vt in ciuitate pro aristocratia, [B] id est optimatum gubernatione, [A] constitueret democratiam, hoc est popularem gubernationem, Tu fac inquit prius domi tuae democratiam instituas. Compendio
docuit eam reipublicae speciem non esse vtilem ciuitati, quam nemo vellet esse in
sua familia. Ciuitas autem nihil aliud quam magna domus.
[277] 77 Percontanti cur instituisset vt minutis ac vilibus rebus sacrificaretur, Ne vnquam inquit Lycurgus deficiat nos quo numen honoremus. Quis non
diceret in solenni deorum cultu magnificentiam ac splendorem adhibendum? At
vir prudens intellexit numen magis delectari frugalitate quam opimis victimis, ne
sub religionis obtentu luxus irreperet aut certe rerum penuria. Deus enim non
eget nostris impendiis; amat autem homines, quorum necessitati poterat illis
impendiis succurri.
[278] 78 E certaminibus ea sola concesserat exercere, in quibus manus non
extenderetur in altum. Eius constitutionis causam percontanti Ne quis inquit
illorum laborando consuescat defatigari. Siquidem exercitia ad confirmandum
corporis robur adhibentur, non ad exhauriendas vires. Qui vero subinde delassantur in exercitamentis, quoniam imbecilliores veniunt ad labores necessarios,
facilius deficiunt.
[279] 79 Cuidam percontanti, quam ob rem crebro mutari castra iuberet,
Vt magis inquit laedamus hostem. Lacedeaemonii quoniam erant expediti, non
magno negotio transferebant exercitum; verum idem facere non perinde commodum erat hostibus magnam sarcinarum et impedimentorum vim secum trahentibus, praesertim qui castra fere fossis, aggeribus ac vallis solent communire.
[280] 80 Roganti qua de causa vetuisset oppugnari turres, Ne inquit a
foemina pueroue, aut ab alio quopiam homine puero ac foeminae non dissimili,
47 aliud C: aliud est A B.
61 Strategema* C: Stratagema* A B.

66 Strategema* C: Stratagema* A B.

[276]
4345 Cuidam instituas Plut. Mor. 228 C,
Apophth. Laconica, Lycurgus 21.
45 Argute*.
47 Ciuitas domus Cf. Inst. princ. christ.,
ASD IV, 1, p. 160, l. 739: Quid enim aliud
est regnum quam magna familia?
[277]
4849 Percontanti honoremus Plut. Mor. 228
CD, Apophth. Laconica, Lycurgus 22.
48 Sacrificia frugalia*.
[278]
5557 E certaminibus defatigari Plut. Mor.
228 D, Apophth. Laconica, Lycurgus 23.
55 Exercitatio*.
57 illorum This refers to the poltai mentioned
in Plutarchs apophthegm, but omitted,
maybe accidentally, by Er.
5760 Siquidem deficiunt This comment

does not render the meaning of the apophthegm properly. The point is that Spartans
were not allowed to raise their hands as a
sign of surrender. See Sen. Benef. V, 3, 1:
Lacedaemonii vetant suos pancratio aut
caestu decernere, ubi inferiorem ostendit
victi confessio. Cum invictos esse Lacedaemonii cives suos magno aestimarent, ab
iis certaminibus removerunt, in quibus victorem facit non iudex nec per se ipse exitus,
sed vox cedentis et tradere iubentis.
[279]
6162 Cuidam hostem Plut. Mor. 228 D,
Apophth. Laconica, Lycurgus 24.
61 Strategema*.
[280]
6668 Roganti occidantur Plut. Mor. 228 D,
Apophth. Laconica, Lycurgus 25.
66 Strategema*.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
LB 129
91
92
93
94

133

viri praestantiores occidantur. Non probauit praelii genus in quo virtuti locus
non esset. E turribus vero puer aut mulier deiectu saxorum potest virum quantumuis fortem interimere. Quis igitur locus virtuti in bellis nostris, in quibus praecipuas partes agunt bombardae?
[281] 81 Cum Thebani consulerent Lycurgum de sacrificio luctuque quem
illi Leucotheae solent facere, Si inquit deam esse creditis, ne lugeatis; sin hominem, ne vt deae rem diuinam faciatis. Mire taxauit Thebanorum ritus secum
pugnantes. Non enim conuenit simul lugere et sacrificare, hoc est ab ea petere
opem, quae ipsa sit in calamitate ac lugenda.
[282] 82 Ciuibus quibusdam interrogantibus, quomodo liceret hostium
insultum effugere, Si inquit pauperes fueritis nec alius alio plus requirat. Ad
opulentos et onustos praedae spes inuitat hostem nec facile potest elabi, qui sarcinis et impedimentis retardatur. Ad haec tutiores sunt ab hostium incursu, inter
quos est aequalitas et ex aequalitate concordia.
[283] 83 Iisdem percontantibus, cur prohibuisset vrbem cingi muris,
Quoniam inquit non caret moenibus ciuitas, quae non lateribus sed viris
cincta est. Indicauit id genus munimenta magis arguere ciuium ignauiam quam
fortitudinem.
[284] 84 Spartanis studio est alere comam et super ea quoque re narrant
Lycurgum reddidisse rationem: Quoniam inquit coma formosis addit decorem,
deformes vero reddit hostibus terribiliores. Vt enim decet coma speciosos, ita
minus felici specie praeditis horrorem ac ferinum quiddam conciliat. Capillitium
naturalis est ornatus mi|nimoque constans; hoc genus non damnauit Lycurgus, vt
quod nec operosis artibus constaret nec pro frugalitate luxum induceret. Adscititium cultum magnoque paranda lenocinia non probauit. Quo magis detestanda
est quorundam praepostera cura, qui corporis eas partes vellunt raduntque, quibus natura pilos dedit, non tantum ad decorem aut verecundiam verum etiam ad
84 est Ac B C: esset A.

[281]
7274 Cum faciatis Plut. Mor. 228 DE,
Apophth. Laconica, Lycurgus 26.
73 Argute*.
Leucotheae The name of Ino, the wife of
Athamas, stepmother of Phrixus and Helle,
after her apotheosis.
[282]
7778 Ciuibus requirat Plut. Mor. 228 E,
Apophth. Laconica, Lycurgus 27.
78 Paupertas expedita*.
insultum assault, attack (Hoven).
plus requirat Cf. Ald., p. 200: mehon
reenei. Er. appears to combine two variants
from separate MS traditions, mehon and
reenj (i.e., reenj; cf. Regio, p. 244: quae-

rat), and to read m mehon terov trou

reenj. Modern editions deem the Greek of
this passage corrupt and emend it, a.o. by
making use of Plut. Lyc. 19, 11, but these
emendations do not alter the overall meaning.
[283]
8284 Iisdem est Plut. Mor. 228 E, Apophth.
Laconica, Lycurgus 28. Cf. Apophth. [30],
[31], [129].
83 Fortiter*.
[284]
8688 Spartanis terribiliores Plut. Mor. 228
E, Apophth. Laconica, Lycurgus 29.
87 Coma*.
9192 Adscititium See Apophth. [275], n.l. 37.

134
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114

APOPHTHEGMATVM LIBER I

tuendam valetudinem; contra illic eliciunt syluam artificio, vbi natura voluit esse
glabriciem.
[285] 85 Praecipere solet, vt posteaquam in bello hostem vertissent in
fugam ac superassent, tam diu fugientes insequerentur donec certa esset victoria
moxque retrocederent. Neque enim Graecorum conuenire moribus eos trucidare,
qui cessissent, idque non solum honestius verum etiam vtilius esse dicebat. Siquidem hostes, quibuscum res est, vbi cognorint Lacedaemonios parcere cedentibus,
occidere vero qui loco non cedunt, sibi conducibilius existimabunt fugere quam
persistere. Frequenter enim desperatio magnum robur addit animo, non minus
quam spes victoriae. Decet autem Graecos legibus ac disciplinis imbutos etiam in
bellis meminisse clementiae. Barbaricae feritatis est saeuire in prostratos. Sed rursus ita temperanda est clementia, ne nobis sit exitio. Fit enim non raro, vt hostis
fugam simulet, vt redintegratis viribus acrior insurgat in victorem.
[286] 86 Percontanti quam ob rem hostium caesorum cadauera spoliare
vetuisset, Ne inquit dum spoliis incumbunt pugnam negligant, sed paupertatem
vna cum ordine seruent. Vt vir ille sapiens vbique ciuibus suis metuit a diuitiis
tanquam a fonte plurimorum malorum, quum apud hominum vulgus nihil expetatur auidius, quasi in his sint praecipua felicitatis humanae praesidia! [C]
[287] 87 Dicere solet rempublicam duabus rebus contineri, praemio et
poena. Refert Marcus Tullius libro Epistolarum ad Brutum. [A]

115

LYSANDER

116
117

[288] 88 Lysander preciosas vestes, quas Dionysius ad filias ipsius miserat,

non accepit, dicens Vereor ne his amictae turpes videantur.

97 bello B C: bellis A.
107 vt C: aut A B.
108 Strategema* C: Stratagema* A B.

113 duabus AD LB: duobus BAS.

116 Hoc ante habetur * C: Hoc ante habetur, nec est in Graeco, * A B.

[285]
97103 Praecipere persistere Plut. Mor. 228 F,
Apophth. Laconica, Lycurgus 30.
97 Moderatio victoriae*.
100 idque honestius Not found in MS tradition of Plut. Mor. 228F. Er. adds this from
Plut. Lyc. 22, 10, as do modern editions.
[286]
108110 Percontanti seruent Plut. Mor. 228
F229 A, Apophth. Laconica, Lycurgus 31.
108 Strategema*.
[287]
113114 Dicere poena Cic. Ad Brut. 23, 3: is
rem publicam contineri duabus rebus dixit,
praemio et poena. The letter however
ascribes the dictum to Solon.

115 LYSANDER Spartan general and politician, who died in 395 at the battle of
Haliartus at the beginning of the Corinthian
War.
[288]
116117 Lysander videantur Plut. Mor. 229
A, Apophth. Laconica, Lysander 1. Cf.
Apophth. [146]. As indicated by the marginal note in A B (see app. crit.), the
apophthegm is not found in Ald., but it
was translated by Filelfo, f. y1ro, and Regio,
p. 145.
116 Hoc ante habetur pag. 59 [= p. 65] apoph.
46*.
Dionysius Dionysius I, tyrant of Syracuse (c.
430367).

135

APOPHTHEGMATVM LIBER I

118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138

[289] 89 Idem, quum aliquanto post idem Dionysius ipsi misisset stolas
duas, iubens vt vtram elegisset eam mitteret filiae, Ipsa inquit rectius eliget.
Itaque accepit ambas et abiit. In hoc exemplo nihil est imitandum nec viro Lacedaemonio dignum; nec aliud ab hoc duce expectandum fere praeter malitiosam
ingenii vafriciem.
[290] 90 Is quum egregius simulandi artifex euasisset ac pleraque quae
crudeliter et auare gerebat callidis fucis ornaret, iustum non alia re quam vtilitate
et honestum commodo metiens, fatebatur quidem veritatem mendacio praestantiorem esse, sed vtriusque dignitatem ac precium vtilitate aestimandam. Inuertit
vir improbus philosophorum dogma, qui quod honestum est, idem volunt vtile
esse: hic quicquid esset vtile, idem ducebat honestum.
[291] 91 Ad eos vero qui ipsi probro dabant, quod pleraque dolo ac fraude
gereret, non palam virtute conficeret, hac parte Hercule generis autore indignus,
ridens dixit vbi quod vellet non assequeretur leonis exuuium, ibi vulpinum applicandum esse, sentiens quod honestis rationibus non posset effici, id fraude
dolisque perficiendum.
[292] 92 Rursus aliis illi vitio vertentibus, quod foedera quae cum iureiurando fecisset in Mileto violasset, ait pueros talis esse fallendos, viros iureiurando,
quasi hoc ipsum esset viro dignum, periurio fallere.
[293] 93 Cum Athenienses non virtute sed insidiis vicisset iuxta flumen cui
nomen Aegis eisque fame pressis vrbem in fidem suam accepisset, scripsit epho126 aestimandam B C: aestimandum A.
128 esse esset A B BAS LB: esset esse C,

esset esset D.
137138 cui nomen B C: om. A.

[289]
118120 Idem abiit Plut. Mor. 229 A,
Apophth. Laconica, Lysander 1.
118119 Idem duas Cf. the version of Regio,
p. 145: Sed haud multo post cum Dyonisius
[sic] ipse [l. ipsi?] duas misisset stolas, hortatusque foret ; cf. app. crit. Fuhrmann.
118 Dionysius See Apophth. [288], n.l. 116.
119 Vafre*.
121122 nec vafriciem See the following
apophthegms.
[290]
123126 Is aestimandam Plut. Mor. 229 AB,
Apophth. Laconica, Lysander 2.
124 Vtilitas virtute potior*.
127128 philosophorum esse See Cic. Off. III,
11: cui [sc. Socrati] quidem ita sunt Stoici
assensi, ut et, quicquid honestum esset, id
utile esse censerent, nec utile quicquam,
quod non honestum.
[291]
129132 Ad esse Plut. Mor. 229 B, Apophth.
Laconica, Lysander 3. Cf. Adag. 2481 (Si leonina pellis non satis est, vulpina addenda),
ASD II, 5, p. 337.

130 Hercule autore Lysander traced his descent

back to the Heraclidae, but did not belong to
the Spartan royal houses (see Plut. Lys. 2, 1).
131 Vafre*.
leonis exuuium Allusion to the skin of the
Nemean lion, one of Heracles attributes.
[292]
134135 Rursus iureiurando Plut. Mor. 229 B,
Apophth. Laconica, Lysander 4. Cf. Adag.
2243 (Viri iureiurando, pueri talis fallendi),
ASD II, 5, p. 211. A reference to Plutarch was
added to the adage in 1526 (F) (l. 122).
135 Perfidiose*.
Mileto In 405 the Spartans established an oligarchical government in Miletus.
[293]
137139 Cum Athenae Plut. Mor. 229 B,
Apophth. Laconica, Lysander 5.
137138 Cum accepisset Misled by Lysander
the Athenians were defeated near the Thracian river and village Aegospotami (on the
Chersonesus) in 405. Athens surrendered
after a blockade by the Spartan fleet in 404,
whereafter an oligarchical government was
established (the Thirty Tyrants).

136
139
140
141
142
143
144
145
146
147
LB 130
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160

APOPHTHEGMATVM LIBER I

ris Captae sunt Athenae, perinde quasi vi rem gessisset, gloriam aucupans mendacio.
[294] 94 Cum Argiui de ditionis finibus ambigerent cum Lacedaemoniis
asseuerarentque se iustiorem habere causam, Lysander stricto ense Qui hoc
inquit superior est, is optime de finibus disputat. Ab aequo et bono vir insolens
ad vim prouocauit.
[295] 95 Ad Boeotos ancipites, nec huic nec illi parti addictos, quum per
illorum confinia faceret iter, legatos misit qui percontarentur vtrum rectis an
inflexis hastis per illorum agros proficisci deberet, significans siue amici essent
Boeotii siue inimici nihilo minus se coepto itinere perre|cturum, nisi quod per
hostium agros iturus esset erectis hastis, ad propulsandum si quis obsisteret, per
amicorum inuersis, veluti nemini nociturus. Hoc dictum nonnihil resipit indolis
Laconicae, qui nec inimicis supplex esse vellet nec amicis grauis.
[296] 96 Megarensi cuidam in publico conuentu liberius aduersus ipsum
loquenti Tua verba, inquit, amice, opus habent ciuitate, significans in ciuili
consessu cuique liberum esse quae videntur dicere, in bello non esse eandem
libertatem.
[297] 97 Cum ad Corinthiorum qui defecerant muros peruenisset, videns
Lacedaemonios contantes aggredi, ac forte accidisset vt lepus conspiceretur excitatus transilire fossam, Non pudet, inquit, o Spartani, huiusmodi formidare
hostes, quorum moenibus ob ipsorum ignauiam lepores indormiunt? Casum
fortuitum solertia ducis torsit ad animum addendum militibus.

145 Animose* A B, om. C.

148 Boeotii B C: Boeoti A.

157 contantes AC: conantes DLB.

139 Gloriose*.
[294]
141143 Cum disputat Plut. Mor. 229 C,
Apophth. Laconica, Lysander 6.
142 Violente*.
143144 Ab prouocauit Er. valued similar
sayings by others positively, see Apophth.
[29], with the marginal note Fortiter,
[129].
[295]
145147 Ad deberet Plut. Mor. 229 C,
Apophth. Laconica, Lysander 7.
145 Boeotos Lysander invaded Boeotia in 395.
150151 Hoc grauis When Agesilaus behaves
in a similar manner, Er. characterizes his attitude as Intrepide (see Apophth. [42]). In A
B the apophthegm of Lysander was provided
with the marginal note Animose. The discrepancy between comment and note was
removed in C.

[296]
152153 Megarensi ciuitate Plut. Mor. 229 C,
Apophth. Laconica, Lysander 8. Cf. Apophth.
[55], [99], [349].
152 Libertas in dicendo*.
Megarensi For the reputation of Megara see
Apophth. [86], ll. 751753.
153155 significans libertatem This comment
does not match the apophthegm.
[297]
156159 Cum indormiunt Plut. Mor. 229
153159, Apophth. Laconica, Lysander 9. Cf.
Apophth. [144].
156 Habetur ante simile pa. 58 [= p. 93] apoph.
44*.
Corinthiorum defecerant Probably shortly
before the Corinthian War (395386).
qui defecerant Ald., p. 200: festtwn (fv.l.), Ald.Er.: f-.
158 Solerter*.

137

APOPHTHEGMATVM LIBER I

161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185

[298] 98 Eidem in Samothrace oraculum consulenti sacerdos iussit, vt

quod in vita maxime sceleratum commisisset diceret. Ille sacerdotem rogauit:
Vtrum hoc tuo an deorum iussu facere oportet? Quum sacerdos respondisset
Deorum iussu, Tu igitur hinc discede ac diis dicam si percontentur. Hic cuique
liberum est, vtrum malit laudare animum ab omni superstitione liberum, an prudentiam, qui senserit sacrifici fucum hoc agentis, vt ex conscientia criminis haberet illum obnoxium. Mos erat Lacedaemoniis nihil aggredi nouae rei nisi consultis oraculis. At Lysander, quum nulla religione teneretur, nihilo secius hinc
quoque solitus est suis vitiis honesti speciem petere, tametsi parum successit.
[299] 99 Interroganti Persae, quam rempublicam maxime probaret, Eam
inquit in qua fortibus viris ac meticulosis congrua vtrisque redduntur. Sensit
virtutem inuitari praemiis, ignauos excitari ignominia. Nimirum hoc est quod
apud Homerum stomachatur Achilles, idem honoris haberi ignauis ac fortibus.
Ea sententia non solum habet locum in republica, verum etiam in priuatis familiis. Sunt enim haec duo praecipua ad conseruandam ciuislibet gregis disciplinam. Honos enim non solum alit artes, vt habet prouerbium, verum etiam virtutem. Nec tam refert monarchia sit an aristocratia an democratia an aliqua
reipublicae forma ex his temperata, quam vt in quacunque gubernatione discrimen habeatur publicum inter viros vtiles reipublicae et suo viuentes abdomini.
[300] 100 Cuidam apud Lysandrum iactanti, quod ipsum et laudibus
veheret et aduersus obtrectantes tueretur, Duo inquit mihi sunt boues ruri;
tacentibus ambobus tamen certo noui vter sit ignauus, vter ad laborem strennuus. Sensit veram virtutem non egere laudibus humanis, quum ipsa secum
ducat suam laudem ac decus. Caeterum qui nihil gerunt praeclari, his opus est
praeconibus.
168 nihilo secius B C: om. A.

184 laudem B C: lucem A.

[298]
161164 Eidem percontentur Plut. Mor. 229
D, Apophth. Laconica, Lysander 10. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 74, ll. 554559. Cf.
Apophth. [123], [414].
163 Simile dictum est pa. 52 [= p. 88] apoph.
23*.
167168 Mos oraculis Cf. Apophth. [12], n.l.
119.
168 quum teneretur Cf. Apophth. [289], ll.
121122.
[299]
170171 Interroganti redduntur Plut. Mor.
229 DE, Apophth. Laconica, Lysander 11.
171 Praemia virtutis*.
172173 Nimirum fortibus See Hom. Il. IX,
319: En d tim mn kakv d ka
sqlv. Cf. Apophth., LB IV, 326 B, Antisthenes 18, where the opening words of this
line are quoted in a similar context.

176177 Honos virtutem See Adag. 792

(Honos alit artes), ASD II, 2, p. 314, which
also brings up the theme of this apophthegm: Et Aristoteles scribit honorem
esse praemium virtutis. Ac priscorum leges
non solum comminabantur poenam maleficis, sed et praemiis et honoribus inuitabant
ad recte agendum (ll. 582584).
[300]
180183 Cuidam strennuus Plut. Mor. 229 E,
Apophth. Laconica, Lysander 12.
180 Laus ab hominibus*.
181 aduersus tueretur The generally accepted
reading for Plutarchs text is perasphoito,
whereas perasphoito (probably: defend,
so also interpreted by Er.) is a variant reading
(cf. app. crit. Nachstdt) that is also found
Ald., p. 201.
183184 quum decus Cf. Apophth. [27], ll.
296297.

138
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
LB 131
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215

APOPHTHEGMATVM LIBER I

[301] 1 Ad quendam a quo conuiciis impetebatur Dic inquit assidue, o

amicule, dic, dic, nihil omittas, si qua tuum animum malis, quibus videris plenus, valeas exonerare. Ingentis animi argumentum ne ira quidem dignum arbitrari maledicum, quum in promptu esset vltio.
[302] 2 Aliquanto post defuncto iam Lysandro, quum de societate belli
nata esset controuersia, Agesilaus adiit Lysandri domum inquisiturus super hac re
literas quas Lysander apud se detinuerat. Reperit autem praeterea librum Lysandro conscriptum de nouando reipublicae statu, quod oportet regnum ab Eurytiontidis et Agide ablatum (nam ex his tantum familiis fas erat creare reges) in
commune ponere ac regem eligi ex optimis; quo videlicet hoc honoris decerneretur non his qui genus duxissent ab Hercule, sed iis qui tales essent virtute qualis
fuisset Hercules, quandoquidem virtute, non generis commendatione et ille ad
diuinos honores subuectus est. Hanc orationem Agesilaus nitebatur apud ciues
euulgare, cupiens per eam ostendere qualis ciuis clanculum fuisset Lysander, non
sine calumnia eorum qui Lysandro fauerant. Sed ferunt Cratidem, qui tum inter
ephoros primas tenebat, veritum ne lecta oratio persuaderet, reuocasse ab eo
consilio Agesilaum ac dixisse non solum non esse refodiendum Lysandrum, sed
ipsam potius orationem cum illo defodiendam, quod callide et ad persuadendum
accommodate composita videretur. Hoc factum declarat Lysandri peruersam
ambitio|nem, qui nihil intentatum reliquerit ad regnum adipiscendum; sed idem
arguit Agesilai moderationem, qui priuatam simultatem posthabuit vtilitati reipublicae.
[303] 3 Caeterum qui filiarum illius nuptias prius ambierant, mox post
obitum eius, quod repertus esset pauper, eas recusabant, iis ephori dixere mulctam, eo quod quem diuitem esse credentes coluerant, eundem iustum ac probum
ex paupertate agnitum contemnerent. Hoc vt apophthegma non est, ita salubre
est exemplum seueritatis, quod admoneat in conciliandis matrimoniis magis
spectandam virtutem quam censum eosque perfidos et inconstantes esse amicos,
qui amicitiam commodo metiuntur, cuius spe adempta protinus recedunt ab
amicitia. Quin et illud nos admonet, honestius esse fama quam pecunia ditescere.
203 defodiendam B C: defodiendum A.
[301]
186188 Ad exonerare Plut. Mor. 229 E,
Apophth. Laconica, Lysander 13. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 164, ll. 589592.
186 Moderate*.
[302]
190204 Aliquanto videretur Plut. Mor. 229
E230 A, Apophth. Laconica, Lysander 14. Cf.
Apophth. [51].
190 Hoc ante habetur in Agesilao licet aliter
narratum pa. 24 [= p. 66] ap. 51*.
belli The Corinthian War.
193194 Eurytiontidis et Agide The royal houses
of Sparta were the Eurypontid and the Agiad.

Eurytiontidis For this reading Er. may have

been inspired by the MS reading erutiontdwn in Plut. Lys. 30, 4 (where it was later
emended by Schaefer to Erupontidn). Here
in Plut. Mor. 229E Wyttenbach emended the
MS traditions eruprwtdwn and eruprwtidn also to Erupontidn. See app. crit. ad
locc. in Teubner edition of Plutarch.
196 qui Hercule See Apophth. [258], n.l. 851.
200 Cratidem Otherwise unknown.
[303]
208211 Caeterum contemnerent Plut. Mor.
230 A, Apophth. Laconica, Lysander 15.
209 Seuere*.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

139

216

NAMERTES

217
218
219
220
221
222

[304] 4 Namertes quum legatione fungens a quodam eius gentis ad quam

erat missus beatus praedicaretur, eo quod multos haberet amicos, interrogauit
quomodo qui multos haberet amicos, periculum faceret an amicum haberet syncerum ac probum. Id quum alter fassus se nescire cuperet discere, Per aduersam
inquit fortunam.
NICANDER

223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233

[305] 5 Nicander cuidam dicenti, quod Argiui male de ipso loquerentur,

Num igitur inquit dant poenas qui de bonis loquuntur male?, significans rempublicam male moratam, vbi liceret impune maledicere nihil mali commeritis.
[306] 6 Idem percontanti quare Lacedaemonii comam ac barbam alerent,
Quoniam inquit hic ornatus, quum sit homini omnium pulcherrimus ac proprius, nullo constat impendio.
[307] 7 Cum Atheniensis quidam dixisset Nimium, o Nicander, amplectimini ocium, Verum inquit praedicas, sed non quemadmodum vos quocunque
modo nobis parare studemus. Sensit ocium honestis rationibus partum non esse
reprehendendum, sed eos vituperio dignos, qui per fas nefasque sectarentur
ocium. Ocium autem Atheniensis dixit non exercere sordidas artes.

224 male? Ac: male AC.

216 NAMERTES Otherwise unknown.

[304]
217221 Namertes fortunam Plut. Mor. 230
AB, Apophth. Laconica, Namertes.
217 Videtur adiectum*. It is unclear what Er.
supposed to have been added. Perhaps the
note refers to Id fortunam (ll. 220221),
which Filelfo, ed. 1471, translated as a separate apophthegm.
218 Amici exploratio*.
218220 interrogauit probum The Greek text
reads: rtjsen e dokmion xei tni trpw
peirhetai polfilov, i.e. Namertes posa
la question, sil avait une pierre de touche
pour reconnatre quun homme et beaucoup damis (Fuhrmann).
220221 aduersam fortunam Ald., p. 201,
has etuxa (v.l. tuxa), a reading also
found in some Plut. MSS, cf. app. crit.
Fuhrmann (not in Nachstdt), which Er.
obviously does not follow here. Ald.Er.: dus-.
222 NICANDER Spartan king of the Eurypontid house 810772.

[305]
223224 Nicander male Plut. Mor. 230 B,
Apophth. Laconica, Nicander 1.
223 Argiui Nicander waged war against the
Argives.
224 Num male The Greek text reads:
Okon dkjn tnousi tov gaqov
kakv lgontev, Eh bien, ils sont en train
de payer pour oser mal parler des gens de
bien (Fuhrmann). Both Er. and Filelfo (f.
y2ro: Num ergo inquit: dant poenam:
qui de bonis loquuntur male?) interpret
this sentence in Plutarch as a question,
whereas, e.g., modern editions of Plutarch
do not.
[306]
226228 Idem impendio Plut. Mor. 230 B,
Apophth. Laconica, Nicander 2. Cf. Apophth.
[284].
226 Simile pa. 109 [= p. 134] apoph. 84*.
[307]
229231 Cum studemus Plur. Mor. 230 B,
Apophth. Laconica, Nicander 3.

140

APOPHTHEGMATVM LIBER I

234

ZEVXIDAMVS

235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247

[308] 8 Zeuxidamus cuidam percontanti, quam ob causam Lacedaemonii

leges de fortitudine citra scriptum seruarent ac non potius descriptas traderent
iuuenibus legendas, Quoniam inquit assuefaciendi sunt, vt praeclaris gestis
potius quam scriptis intendant. Inertiae genus est de fortitudine philosophorum
more disputare, sed protinus factis exercenda virtus, quae paucis dogmatibus
tradi potest.
[309] 9 Aetolo quodam dicente, quod qui studerent probitatem cum fortitudine coniungere, iis bellum esset potius pace, Non per deos, inquit, sed his
mors vita potior esse debet. Correxit Lacon dictum Aetoli. Non enim optandum
bellum, sed nec in bello nec in pace libertatem tueri licet, nisi mortis terrorem
abieceris.

248
249
250
251
252
253

PANTHOIDAS

[310] 10 Panthoidas legatus missus in Asiam ostendentibus ipsi murum

probe munitum Per deos, inquit, o hospes, bellum conclaue mulierum.
[311] 11 Idem quum in Academia philosophos audisset multa de virtute disserentes, interrogatus cuiusmodi viderentur eiusmodi sermones, Quid aliud
inquit quam probi, sed prorsus inutiles vobis, qui illis non vtimini. Salse tetigit
mores Atheniensium, qui virtutem haberent in labris, non in factis.

247 Ante pa. 42 a. 29 [l. 92] ac p. 76 ap. 97* C:

Habetur ante simile pa. 77 apoph. 98 [l. 97]*
A, Habetur ante simile pa. 36 apoph. 97* B.

234 ZEUXIDAMVS Perhaps the son of Leotychidas II and father of Archidamus II.
Zeuxidamus died before his father was exiled
in 476. Plutarchs collection places Zeuxidamus between Eurycratidas and Herondas.
[308]
235238 Zeuxidamus intendant Plut. Mor.
221 B, Apophth. Laconica, Zeuxidamus 1.
[309]
241243 Aetolo debet Plut. Mor. 221 BC,
Apophth. Laconica, Zeuxidamus 2.
241 Aetolo Inhabitant of Aetolia (region in central Greece).
241242 probitatem coniungere Thus Er. renders ndragaqen.
244245 sed abieceris Cf. Apophth. [104].

246 PANTHOIDAS Spartan commander, sent

to Byzantium in 403/02; see RE XVIII, 3,
776777.
[310]
247248 Panthoidas mulierum Plut. Mor.
230 C, Apophth. Laconica, Panthoidas 1. Cf.
Apophth. [54], [92], [197].
247 Ante pa. 42 [= p. 79] a. 29 [l. 92] ac p. 76
[= p. 136] ap. 97*.
248 hospes Plut., loc.cit.: znoi.
[311]
249251 Idem vtimini Plut. Mor. 230 C,
Apophth. Laconica, Panthoidas 2. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 82, ll. 869872. Cf. Apophth.
[178].
250 Salse*.

APOPHTHEGMATVM LIBER I

254

255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
LB 132
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277

141

PAVSANIAS

[312] 12 Pausanias Cleombroti filius, quum Delii de insula cum Atheniensibus haberent controuersiam atque inter caetera dicerent, quod ex more regionis
neque mulieres in insula parerent neque mortui sepelirentur, Quomodo igitur
inquit haec insula erit vobis patria, in qua neque fuit quisquam vestrum nec
futurus est? Argute notauit ineptam Deliorum consuetudinem, qui suos in patria
neque nasci sinerent viuos nec humari mortuos, quum vt mulier ita nec regio
mater sit, nisi gignat. Alienum autem sit a materna pietate nolle sepeliri quos
genuit.
[313] 13 Quum Atheniensium exules hortarentur illum vt aduersus Athenienses moueret exercitum dicerentque quod quum in Olympiis praeconis voce
pronuntiaretur victor, soli Athenienses ipsum exibilassent, Quum hoc inquit
fecerint in bene meritum, quid facturos creditis si illis | male fecero? Insigne
moderationis exemplum nihil tam atroci commoueri contumelia; at idem ingenii
mire solertis argumentum, quod adferebatur velut instigaturum Pausaniae animum ad suscipiendum bellum, id in partem diuersam retorquere.
[314] 14 Percontanti quur Tyrtaeum poetam Spartae ciuem fecissent, Ne
quis inquit externus nobis dux fuisse videatur. Poetae apud Lacedaemonios non
erant in precio nec hoc nomine Tyrtaeus meruit apud illos honorem; sed quoniam strennuum ducem in bello praestiterat, putarunt eam laudem patriae vindicandam.
[315] 15 Ad quendam imbecilli corpore, tamen hortantem vt cum hostibus
terra marique experiretur, Vis inquit igitur positis vestibus teipsum ostendere,
qualis sis qui nobis bellandi es autor? Salse risit ad id hortantem alios, in quo
ipse nihil opis adferre posset.

253 PAVSANIAS Son of Cleombrotus, who was

a brother of the Agiad king Leonidas. In 480
Pausanias succeeded his father as regent for
Pleistarchus, son of Leonidas.
[312]
254258 Pausanias est Plut. Mor. 230 CD,
Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 1.
255256 quod sepelirentur In 426/25 the
Athenians, as they did before in the 6th cent.,
purified Delos because of its sanctuary. Birth
and burial had to take place on the isle of
Rheneia. The Delians were charged with
impurity by the Athenians in 422 and expelled. The ascription of the dictum to
Pausanias is incorrect ( 468).
256 Argute*.
[313]
262265 Quum fecero Plut. Mor. 230 D,

Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 2. Cf.

Apophth. [953].
262 Atheniensium exules Plut., loc. cit.: Tn d
fugdwn. Perhaps the Delians are meant; cf.
Apophth. [312], n.ll. 255256. This implies
that in this case too the ascription to Pausanias might be erroneous.
264 Moderate*.
[314]
269270 Percontanti videatur Plut. Mor. 230
D, Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 3.
269 Tyrtaeum Spartan elegiac poet of the 7th
cent., who was said to be of Athenian descent.
270 Argute*.
[315]
274276 Ad autor Plut. Mor. 230 DE,
Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 4.
275 Salse*.

142

APOPHTHEGMATVM LIBER I

278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289

[316] 16 Quibusdam in spoliis barbarorum demirantibus preciosas vestes

Praestiterat inquit ipsos esse multi precii quam possidere preciosa. Correxit
suorum admirationem eosque ad verorum bonorum admirationem reuocauit.
[317] 17 Post victoriam a Medis apud Plateas reportatam praecepit suis vt
apponerent coenam Persicam, quam sibi barbari prius apparauerant. Ea quum
esset opipera ac sumptuosa, Lurco inquit eras, o Persa, qui quum tantas haberes
delicias, ad nostram veneris mazam (id erat panis genus contemptum ac vulgare).
Admonuit stultissimum esse locupletes pugnare cum his, quibus non multum est
quod eripiatur. Etenim si feliciter cadat Martis alea, exile lucrum est; sin secus,
ingens est damnum. Dicti vero argutia in hoc est, quod fastidiose delicatus videtur, qui inter varias delitias appetit cibum vilem ac plebeium. Nam id solent
interdum diuites, quibus assidua copia lauticiarum parit nauseam.

290

PAVSANIAS ALTER

291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301

[318] 18 Pausanias Plistonactis filius cuidam roganti, quam ob rem apud

Spartanos nefas esset vllam priscarum nouare legum, Quoniam inquit legibus
conuenit autoritas in homines, non hominibus in leges.
[319] 19 E patria profugus quum Tegeae laudaret Lacedaemonios, cuidam
dicenti Quin igitur mansisti Spartae, sed fugere maluisti?, Quoniam inquit nec
medici apud sanos, sed apud aegrotos versari solent. Salsissime conuicium exilii
retorsit in Tegeaten, quod eius gentis corrupti mores egerent Spartana disciplina.
[320] 20 Alteri percontanti, quo pacto possent debellari Thraces, Si
inquit qui vir optimus est, eum belli ducem delegerimus, admonens plurimum
ad victoriam momenti esse in imperatore. Quemadmodum in omni negocio
magni refert, quales sint quibus gerendae rei creditur autoritas.
286 cadat AD: cadit BAS LB.
[316]
278279 Quibusdam preciosa Plut. Mor. 230
E, Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 5.
278 spoliis barbarorum See Apophth. [317], n.l.
281.
279 Sapienter*.
[317]
281284 Post mazam Plut. Mor. 230 E,
Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 6.
281 Post reportatam In 479 Pausanias defeated the Persians at Plataeae in Boeotia.
283 Lepide*.
290 PAVSANIAS ALTER Spartan king of the
Agiad house 408/07395, son of Pleistoanax.
[318]
291293 Pausanias leges Plut. Mor. 230 F,
Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 1.

292 Legum autoritas*.

[319]
294296 E patria solent Plut. Mor. 230 F,
Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 2.
294 Tegeae Sentenced to death after the battle
of Haliartus in 395, Pausanias fled to Tegea
in Arcadia.
295 Salse*.
297 quod disciplina A similar characterization of the Arcadian mores is found in
Apophth. [461], ll. 692693.
[320]
298299 Alteri delegerimus Plut. Mor. 230 F,
Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 3.
298 Dux bonus*.
Thraces The circumstances to which the
apophthegm refers are unknown.

143

APOPHTHEGMATVM LIBER I

302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
LB 133
323
324

[321] 21 Medicus qui inuisebat Pausaniam dicebat Nihil habes mali. Non
enim inquit te medico vtor. Hoc ipsum quod nihil habebat mali, adeo non
acceptum ferebat medicis, vt eos solos iudicaret prospera esse valetudine, qui
medicis non vterentur. Id vt perpetuo verum non sit, tamen extra controuersiam
est maximam malorum partem a medicis proficisci, vel quia sint imperiti vel quia
negligentes vel quia ambitione quaestuue corrupti.
[322] 22 Cum ab amico argueretur, quod de medico quodam male loqueretur, a quo nec vlla re laesus esset nec cuius fecisset periculum, Si fecissem
inquit periculum, nequaquam viuerem.
[323] 23 Medico cuidam dicenti Pausaniae Ad senectutem peruenisti, Ob
id inquit quod te medico non sum vsus. Medicus existimabat arti suae deberi,
si cui contigisset senecta; at ille credebat vix vnquam ad senectutem pertingere,
qui medicis vtuntur.
[324] 24 Eum vero medicum censebat optimum, qui non sineret aegrotos
extabescere, sed quamprimum sepeliret. Inhumanior quidem videtur haec sententia, sed tamen a Socratis opinione non multum abhorrens, qui vult admodum
valetudinarios nec vlla iam ex parte vtiles reipublicae aequo animo debere e vita
decedere, sic tamen vt nemo sibi vim adferat, sed honestis actionibus immoriatur.
Certe non apparet, quid magni faciant quum quatuordecim medici multo tempore immodicis impendiis adnituntur, vt anui iam praemortuae vitam in vnum
alterumue mensem | proferant. Quid enim aliud agunt, nisi quod arte sua mortem reddunt longiorem, quasi hoc cuiquam sano sit optabile, diu mori? At viri
sapientes mortem inopinatam ac breuem iudicarunt optimam.

325

PAEDARETVS

326
327

[325] 25 Paedaretus cuidam dicenti magnum esse numerum hostium

Tanto inquit plus gloriae referemus, quoniam plures interficiemus. Quod alter
305 Id B C: Hoc A.

306 sint B C: sunt A.

[321]
302303 Medicus vtor Plut. Mor. 231 A,
Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 4. Cf.
Apophth. [323].
303 Medicina contempta*.
[322]
308310 Cum viuerem Plut. Mor. 231 A,
Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 5.
309 Medicorum osor*.
[323]
311312 Medico vsus Plut. Mor. 231 A,
Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 6. Cf.
Apophth. [321].
311 Medicorum osor*.
[324]
315316 Eum sepeliret Plut. Mor. 231 A,

Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 7.

316 Medicus optimus quis*.
316319 Inhumanior immoriatur Plat. Rep.
III, 406 CD, 407 D.
322323 quod longiorem Plat. Rep. III, 406 B.
325 PAEDARETVS Pedaritus (see below, n.l.
326), brother of Antalcidas, was sent as harmost to Chios in 412, where he was killed
during an attack on the Athenians.
[325]
326327 Paedaretus interficiemus Plut. Mor.
231 AB, Apophth. Laconica, Pedaritus 1.
326 Paedaretus Ald., p. 202: Paidrjtov
(Pedritov emend.).
327 Fortiter*.

144
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343

APOPHTHEGMATVM LIBER I

adferebat ad persuadendam ignauiam, ille vertit in calcar fortius agendi. Eodem

telo repelli possunt quicunque difficultatis causatione dehortantur ab honesto.
[326] Idem conspecto quodam qui natura mollis, tamen ob humanitatem
laudabatur a ciuibus, dixit nec viros qui mulierum similes sint oportere laudare,
nec mulieres quae virorum sint similes, nisi si qua mulierem vrgeat necessitas.
Sensit aliud decere bonum virum, aliud bonam mulierem; ac pro muliere in
virum transfigurata accipit necessitatis excusationem, in viro degenerante in
mulierem nullam recipit excusationem. Ita non eadem laus decora principi est
quae plebeio, non eadem magistratui quae priuato.
[327] 27 Quum in trecentorum virorum ordinem non esset adscriptus, qui
honos apud Spartanos primam dignitatem obtinebat, repulsus discessit hilaris ac
ridens. Reuocantibus autem ephoris quidque rideret percontantibus, Gratulor
inquit huic reipublicae, quae trecentos habeat ciues multo me meliores. Quid
hoc pectore magis philosophicum? Nec moleste tulit repulsam, nec questus est de
ephororum iudicio, sed plus voluptatis capiebat ex publico reipublicae bono
quam sensurus erat ex honore impetrato.
PLISTARCHVS

344
345
346
347
348
349
350
351

[328] 28 Plistarchus Leonidae filius cuidam interroganti, quam ob causam

reges Lacedaemoniorum non a priscis regibus cognomen sortirentur, Quoniam
inquit illi ducere quam regnare maluerunt, posteriores illis nequaquam. Primus
omnium regum Lacedaemoniorum Agis dictus est et hoc nomen in aliquot posteriores demanauit. Agis autem dictum est a ducendo, quoniam clementer imperabant, et regum est imperare potius quam persuadere. Plistarchus autem sonat
plurimis imperantem.
340 multo B C: om. A.

[326]
330332 Idem necessitas Plut. Mor. 231 B,
Apophth. Laconica, Pedaritus 2.
331 Decorum*.
[327]
337340 Quum meliores Plut. Mor. 231 B,
Apophth. Laconica, Pedaritus 3. Cf. Ep. 2517,
ll. 1115.
337 trecentorum ordinem The ppev (RE
VIII, 1697).
340 Candor*.
344 PLISTARCHVS Pleistarchus, Spartan king
of the Agiad house 480458, son of Leonidas.
[328]
345347 Plistarchus nequaquam Plut. Mor.

231 C, Apophth. Laconica, Pleistarchus 1.

346 priscis regibus The prisci reges are the founders of Sparta, Eurysthenes and Procles. The
royal houses of Sparta derived their names
not from them, but from their sons Agis and
Eurypon, because they were the first to rule
with observance of the law (Strab. VIII, 5, 5;
cf. Plut. Lyc. 2, 4, with Soos as the father of
Eurypon). See Fuhrmann ad loc.
347 Moderate*.
ducere quam regnare Ald., p. 202: gein
basileein (gan basileein emend.). If we
read the text with the emendation (vid.
sup.), the explanation Er. gives here would
not make much sense.
349 ducendo gein.

145

APOPHTHEGMATVM LIBER I

352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362

[329] 29 Quum patronus quidam ridicula loqueretur in causa, Plistarchus

interpellans illum dixit: Non tu cauebis, amice, perpetuo risu digna dicere, ne
quemadmodum qui assiduo palaestricam exercent palaestritae fiunt, ita tu fias
ridiculus? Sensit vir egregius raris lapsibus dandam esse veniam; caeterum quum
error transit in habitum et consuetudinem, fit malum immedicabile. Expedit
autem hac Plistarchi interpellatione amicos crebrius peccantes reuocare, ne peccandi colligant vsum et vitium transeat in naturam.
[330] 30 Cuidam referenti ipsum a maledico quodam laudari Demiror,
inquit, si quis illi dixit me mortuum esse. Nam ille de viuo bene loqui possit
nemine. Non delectatus est vir generosus laude quae a viro illaudato proficiscebatur.
PLISTONAX

363
364
365
366
367

[331] 31 Plistonax Pausaniae filius, quum rhetor quidam Atticus Lacedaemonios dixisset indoctos, Nos enim inquit Graecorum soli nihil a vobis didicimus mali. Lacedaemonii malum existimabant quicquid non faceret ad efficiendam ciuitatem meliorem.

354 assiduo B C: assidue A.

356 malum A B: om. C.; immedicabile AD:

immedicabilis BAS LB.

364 Habetur et * C: Habetur * A B.

[329]
352355 Quum ridiculus Plut. Mor. 231 C,
Apophth. Laconica, Pleistarchus 2.
353 Stultiloquium*.
355 lapsibus The advocate does not make mistakes, but sprinkles his speech with jests.
[330]
359361 Cuidam nemine Plut. Mor. 231 C,
Apophth. Laconica, Pleistarchus 4. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 594597.

cernant patrem, mihi nondum liquet. This

question is irrelevant, as Pausanias is also the
name of Pleistonax father.
[331]
364366 Plistonax mali Plut. Mor. 231 D,
Apophth. Laconica, Pleistonax. Cf. Apophth.
[124]. In the Errata of C Er. notes: Quanquam hoc apophthegma e Plutarchi Graecis
collectaneis [Ald., p. 202] adieci, quum non
habeatur nec in versione Philelphi nec in
versione Raphaelis. Et suspicor in Plutarchi
codice temere additum, praesertim quum
idem dictum paulo superius tribuatur Antalcidae. Aldus excudebat Moralia Plutarchi ex
exemplari parum emendato, eoque Ioannes
Lascaris autor erat, vt aeditio proferretur in
aliud tempus, donec obtigisset exemplar
emendatius, sed auditus non est (cf. Introduction, p. 12). The apophthegm is, however, translated by Filelfo (f. y3r). It is also
found as an addition at the end of Regios
translation (p. 177).
364 Habetur et p. 52 [= p. 88] apo. 24*.

363 PLISTONAX Pleisto(a)nax, Spartan king

of the Agiad house 458408/07, son of the
elder Pausanias (see Apophth. [312][317])
and father of king Pausanias (see Apophth.
[318][324]). In the Errata of C Er. raises the
question whether Pausanou can refer to the
son of Pleistoanax: Plistonax dicitur Pausaniae filius, quum paulo superius duo Pausaniae commemorentur, vnus Cleombroti,
alter Plistonactis filius. Apud Plutarchum ita
refertur: Pleistnaz Pausanou. Hoc
modo Graeci patris nomine discernunt
filium. An eodem modo per filii nomen dis-

146
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
LB 134
384
385
386
387
388
389
390
391

APOPHTHEGMATVM LIBER I

POLYDORVS

[332] 32 Polydorus Alcamenis filius in eum qui non cessabat minitari hostibus, Non intelligis inquit te maximam vindictae partem frustra consumere?
Qui statuit inimicum vlcisci, minis nihil aliud efficit nisi vt praemonito inimico
sibi minuat laedendi facultatem. Fortium autem virorum est male facere iis qui
malo digni sunt, non maledicere.
[333] 33 Cum in Messenensium regionem eduxisset copias, roganti cuipiam, num aduersus fratres essent pugnaturi, Non, inquit, sed in eam agrorum
partem proficiscimur, quae nondum sortito diuisa est. Elusit percontatorem dissimulans consilium suum. Sit hoc quoque exemplum caelandi propositum, si
quem cupias laedere.
[334] 34 Cum Argiui post illam trecentorum pugnam rursus essent praelio
superati, socii Polydorum adhortabantur ne eam opportunitatem praeteriret, sed
aggressus hostium muros ciuitatem illorum caperet. Id enim factu fore facillimum, quum interfectis viris solae mulieres essent reliquae. His in hunc respondit
modum: Mihi pari Martis | alea rebellantes deuincere honestum est. Caeterum
quum pro agris pugnarim, vrbem velle capere non arbitror esse iustum. Siquidem
huc veni agros recepturus, non vrbem occupaturus. Vir excellentis animi ne cum
hostibus quidem putauit agendum secus quam postulabat aequitas, quum hominum vulgus sibi in hostem putet licere omnia, in tantum vt si de frigido oppidulo fuerit concertatio, victor existimet sibi ius esse regnum vniuersum victi
occupare. Ille etiam turpe sibi iudicabat bellare cum his, quibus deerant paria ad
bellum praesidia. Talis enim victoria nullam habet virtutis laudem, sed crudelitatis crimen.
369 minitari AC: minitare DLB.
373 Dissimulanter* B C: om. A.

377 Sit A B DLB: Sic C.

368 POLYDORVS Spartan king of the Agiad

house, probably 2nd half of the 8th cent. (RE
XXI, 2, 1611), son of Alcamenes.
[332]
369370 Polydorus consumere Plut. Mor. 231
D, Apophth. Laconica, Polydorus 1.
370 Generose*.
[333]
374376 Cum est Plut. Mor. 231 D, Apophth.
Laconica, Polydorus 2.
374 Messenensium regionem The apophthegm
refers to the first Messenian War, between
Sparta and the adjacent region Messenia.
375 Dissimulanter*.
376 quae est An allusion to the myth about
the division of the Peloponnesus between the
Heraclidae, the descendants of Heracles.
Drawing lots Temenos acquired Argos, the

sons of Aristodemos (Procles and Eurysthenes) Lacedaemon and Cresphontes Messenia. The outcome was manipulated,
because Cresphontes practised fraud in order
to get Messenia, the region he preferred. See
RE VIII, 343; XI, 1717.
[334]
379385 Cum occupaturus Plut. Mor. 231 E,
Apophth. Laconica, Polydorus 3.
379 illam trecentorum pugnam The battle between three hundred Argives and as many
Spartans at Parparos, as a result of which the
region Cynuria became Spartan, took place
c. 545. So for obvious chronological reasons
this Polydorus (VIII BCE) cannot have said
this after this battle (cf. Fuhrmann, n. ad
loc.).
383 Moderate*.

147

APOPHTHEGMATVM LIBER I

392
393
394
395
396
397
398

399
400
401
402
403

[335] 35 Percontanti quid esset in causa, quod Spartani in bello fortiter sese
periculis obiicerent, Quoniam inquit duces reuereri didicerunt potius quam
timere. Reuerentia cum amore coniuncta est, metuimus autem illos maxime
quos odimus. Rectius autem suo fungitur officio, qui ex animo facit quam qui
metu mali.
POLYCRATIDAS

[336] 36 Polycratidas vnus cum caeteris missus orator ad duces regios,

quum ab his interrogaretur, vtrum priuatim venissent an publice missi, Si impetramus, inquit, publice; sin minus, priuatim. Vox pii candoris in patriam index.
Si cessisset ex sententia legatio, gloriam volebat reipublicae cedere; sin minus,
ignominiam repulsae ad patriam non pertinere.
SOEBIDAS

404
405
406
407
408
409
410
411

[337] 37 Soebidas, cum essent Lacedaemonii in pugna Leuctrica Martis

aleam experturi, cuidam dicenti Hic dies declarabit virum bonum, Praeclarus
inquit dies, qui possit declarare virum bonum incolumem, praesagiens in eo
praelio plurimos egregios viros fortiter occubituros, quos ipse patriae maluisset
incolumes.
[338] 38 Idem quum esset loco iniquo praeterea nullam habente aquam
obsessus ab hostibus, dicitur ita pactus cum hostibus, vt eis terram bello partam
cederent, si milites vna cum ipso e vicino fonte bibissent. Nam eum fontem

410 ita C: om. A B; eis C: ipsis A B.

411 fontem C: om. A B.

[335]
392394 Percontanti timere Plut. Mor. 231
EF, Apophth. Laconica, Polydorus 4. Cf.
Apophth. [118].
393 Sapienter*.
394396 Reuerentia mali This comment
does not correspond with the dictum, which
means that a Spartan stands in awe of his
superiors, but is not afraid to die in battle.

404 Soebidas Ald., p. 203: Soibdav (unknown,

Foibdav, a Spartan general, who died,
however, before Leuctra, v.l.).
pugna Leuctrica See Apophth. [71], n.l. 603.
406 Argute*.
incolumen Ald., p. 203: son (Son, taken as
the opening of the next apophthegm,
emend.); see Apophth. [338], n.l. 409.
[338]
409411 Idem bibisset Plut. Mor. 232 A,
Apophth. Laconica, Soos.
409 Idem Plut. Lyc. 2, 23 ascribes this stratagem to Soos, the father of Eurypon (cf.
Apophth. [328], n.l. 346). This led to the
emendation mentioned above, Apophth.
[337], n.l. 406.
410 ab hostibus Plut. Mor. 232 A: p Kleitorwn. Kleitor is a city in N. Arcadia.
411 Callide*.

397 POLYCRATIDAS Otherwise unknown.

[336]
398400 Polycratidas priuatim Plut. Mor.
231 F, Apophth. Laconica, Polycratidas.
400 Patriae studium*.
403 SOEBIDAS See below, n.l. 1404.
[337]
404406 Soebidas incolumen Plut. Mor. 231
F, Apophth. Laconica, Phoebidas.

148
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422

423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434

APOPHTHEGMATVM LIBER I

hostes obsederant. Icto foedere congregatis ad se suis omnibus pollicitus est se

daturum eius regionis imperium ei qui non bibisset. Porro quum nemo sibi temperaret, sed bibissent omnes, ipse post omnes descendit in fontem et aqua
conspersus hostibus etiam num praesentibus abiit, ac regionem occupauit, vt qui
solus non bibisset. Eodem strategemate et exercitum a sitis periculo liberauit et
hostem elusit et regnum sibi vindicauit tolerantia. Non erat obstrictus inimicis ex
foedere, quia non omnes cum ipso biberant; nec milites fefellit, quia nemo praeter ipsum a potu abstinuit. Quod si hostes voluissent ad arma currere, iam nactus locum pugnae commodiorem ac fonte potitus facile poterat illis esse par.
TELECRVS

[339] 39 Telecrus ipsi nuntianti patrem de eo male loqui Nisi inquit illi
dicendum esset, haudquaquam diceret. Maluit in se transferre culpam quam
committere vt pater quicquam temere loqui videretur. Habes et pietatis simul et
modestiae exemplum.
[340] 40 Iam fratri suo querenti, quod ciues erga se non perinde afficerentur atque erga illum, sed inhumanius tractarent, quod nondum ab illis esset creatus ephorus, Tu inquit iniuriam ferre nescis, ego scio, significans ei qui velit vti
fauentibus ciuibus ad multas iniurias esse conniuendum.
[341] 41 Percontanti quare mos esset apud Spartanos, vt iuuenes assurgant
senioribus, Vt inquit assueti honorem habere nulla propinquitate iunctis magis
honorent parentes. Optima ratio consuefaciendi ad debitum officium, si vltra
quam debetur doceamus praestandum. Veluti si quis assuescat cum vxore verecunde casteque conuiuere, multo minus improbus erit apud alienas.
412 hostes A C: homines B; suis C: om. A B.
416 solus C: om. A B; strategemate C: stratagemate A B.
422 Pie * AD: Pietas * BAS.

427 quod nondum ab illis esset B C: nondum

ab illis A.
433 assuescat A BAS LB: asuescat BD.

415 abiit Ald., p. 203: pelqen (pelqen

emend., cf. Plut. Lyc. 2, 3). Apparently Er.
chose to adopt pelqen from the passage in
the Life of Lycurgus mentioned above for the
MS reading pelqen, in order to emend the
text here. This emendation is ascribed to
Turnebus, but it was in fact Er. who made
this correction first.

patrem The father of Teleclus was king

Archelaus, see Apophth. [137], n.l. 158.
Pie in patrem*.
[340]
426428 Iam scio Plut. Mor. 232 B, Apophth.
Laconica, Teleclus 2. Cf. Lingua, ASD IV, 1A,
p. 167, ll. 675677. Cf. Apophth. [508].
426 fratri suo Otherwise unknown.
427428 quod ephorus This detail is not
mentioned by Plutarch. Er. took it from
Diog. Laert. I, 68, see Apophth. [508], ll.
964965.
428 Comiter*.
[341]
430432 Percontanti parentes Plut. Mor. 232
B, Apophth. Laconica, Teleclus 3.
431 Grauiter*.

421 TELECRVS Teleclus (see below, n.l. 1422),

Spartan king of the Agiad house 853814.
[339]
422423 Telecrus diceret Plut. Mor. 232 AB,
Apophth. Laconica, Teleclus 1. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 167, ll. 673675.
422 Telecrus Ald., p. 203: Tlekrov (Tleklov
emend.).

149

APOPHTHEGMATVM LIBER I

435
436
437

[342] 42 Percontanti quantum possideret facultatum Non plus inquit

quam sat est. Diuitias non cupiditate sed vsu metiebatur.
CHARILLVS SIVE CHARILAVS

438
439
440
441
LB 135
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
LB 136
455
456
457
458
459
460
461

[343] 43 Charillus interroganti, quam ob causam Lycurgus tam paucas

leges tulisset Lacedaemoniis, Quoniam inquit pauca loquentibus paucis etiam
legibus est opus. Sensit nimirum pleraque mala ex multiloquio nasci. Laconibus
autem peculiaris erat breuiloquentia.
[344] 44 Alteri percontanti, quam ob rem Lacedae|monii virgines nudas
producerent in publicum, vxores vero tectas, Quoniam inquit virginibus mariti
sunt inueniendi, vxores vero seruandae iis qui eas nacti sunt. Huc spectabat ea
consuetudo, vt nec puellis deessent mariti nec contaminarentur matrimonia,
praeter aliarum gentium consuetudinem, vbi virgines videri nefas est, vxores oculis hominum exponuntur.
[345] 45 Seruo cuidam audacius agenti cum ipso Ni iratus essem, inquit,
occiderem te. Adeo putabat nihil recte dici fieriue ab irato, vt ne in seruum quidem animaduertere voluerit commotior.
[346] 46 Interroganti quam arbitraretur optimam rempublicam In qua
inquit plurimi ciues de virtute inter sese decertant citra seditionem. In plerisque
ciuitatibus certamen est de opibus et honoribus, de virtute qui certent pene nulli.
Quanquam hoc quoque certamen de honesto debet | hactenus feruere, ne prorumpat in seditionem. Iam enim non est concertatio virtutis sed ambitionis. Qui
vera virtute praeditus est, nihil spectat nisi vt prosit reipublicae. At seditio praesens venenum est ciuitatis.
[347] 47 Percontanti cuidam, quam ob rem omnium deorum statuae apud
Lacedaemonios ponerentur armatae, Ne inquit probra quae ob ignauiam
iaciuntur in homines ad deos referamus neue iuuenes nisi armati deos comprecentur. Eo commento ciuium animis hanc opinionem infigere studebant, diis

440 Laconibus Ac B C: Laconis A.

452 sese AD: se BAS LB.

[342]
435436 Percontanti est Plut. Mor. 232 B,
Apophth. Laconica, Teleclus 4.

[345]
448449 Seruo te Plut. Mor. 232 C, Apophth.
Laconica, Charillus 3. Cf. Apophth., LB IV,
333 F, Plato 7; 358 F, Architas 32.
448 Moderate*.
[346]
451452 Interroganti seditionem Plut. Mor.
232 C, Apophth. Laconica, Charillus 4.
451 Sapienter*.
[347]
458461 Percontanti comprecentur Plut. Mor.
232 C, Apophth. Laconica, Charillus 5. Cf.
Apophth. [452].
459 Ocium*.

437 CHARILLVS CHARILAVS Spartan

king of the Eurypontid house 874811. Cf.
Apophth. [137], n.l. 258.
[343]
438440 Charillus opus Plut. Mor. 232 B,
Apophth. Laconica, Charillus 1.
439 Loquacitas*.
[344]
442444 Alteri nacti sunt Plut. Mor. 232 C,
Apophth. Laconica, Charillus 2.

150
462
463
464
465

APOPHTHEGMATVM LIBER I

gratam esse fortitudinem, inuisam ignauiam; simulque iuuentutem armis ferendis debere assuescere, quo simul et minus indulgerent delitiis et vtiliores bello
euaderent, si ne religionis quidem causa fas esset arma ponere, cuius obtentu fere
solet ocium et luxus in ciuitates irrepere.

LB

135

[A]

LIBER SECVNDVS
Laconum aliquot nwnmwn apophthegmata

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17

[348] 1 Samiorum legatis prolixiore vtentibus oratione dixerunt Spartani:

Prima sumus obliti, postrema non intelleximus, quia prima non meminimus.
[349] 2 Ad Thebanos item, qui de quibusdam pertinacius contradicebant,
Oportet inquiunt aut minus habere spirituum aut plus virium.
[350] 3 Lacon quidam senex interrogatus, cur barbam gestaret syluosam ac
promissam, Vt inquit intuens canos pilos nihil committam illis indignum. Vir
bonus vndecunque venatur stimulos ad virtutem.
[351] 4 Alius cuidam laudibus immodicis efferenti bellatores optimos
Apud Troiam inquit, significans tales olim fuisse, sed hoc genus hominum iam
olim desisse inueniri.
[352] 5 Alius quidam Lacon quum audisset quosdam a coena cogi ad
bibendum, Num inquit coguntur etiam ad edendum? Notauit Graecorum
morem in conuiuiis compellentium ad certum cyathorum modum, quum id re
vera nihilo absurdius sit quam hominem qui non esuriat ad certum escarum
modum compellere, nisi quod alterius absurditatem eleuat consuetudo.
[348]
34 Samiorum meminimus Plut. Mor. 232
D, Apophth. Laconica, anon. 1. Cf. Apophth.
[216].
3 Habetur pag. 84 [= p. 115] apo. 16*.
[349]
56 Ad virium Plut. Mor. 232 D, Apophth.
Laconica, anon. 3. Cf. Adag. 3190 (Aut minus
animi aut plus potentiae), ASD II, 7, p. 136,
based on Apostolius: J fronen lasson
dnasqai de mehon, cf. Plut., loc. cit.: J
fronen de lasson dnasqai mehon. In
a note added to the adage in 1526 (F) (ll.
800803) Er. erroneously refers to Plut. Mor.
218 E, Apophth. Laconica, Archidamus II 10,
see Apophth. [147]. For similar sayings see
also Apophth. [55], [99], [296].

5 Habetur pag. 43 [= p. 81] apo. 99*.

[350]
78 Lacon indignum Plut. Mor. 232 E,
Apophth. Laconica, anon. 4.
7 Canicies*.
[351]
1011 Alius Troiam Plut. Mor. 232 E,
Apophth. Laconica, anon. 6.
11 Argute*.
[352]
1314 Alius edendum Plut. Mor. 232 E,
Apophth. Laconica, anon. 7.
13 Bibositas*.
1415 Graecorum modum Cf. Apophth. [3],
ll. 4445.
16 nihilo absurdius One expects a phrase which
means by no degree less absurd.

152
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
LB 136
42

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[353] 6 Recitato quod scripsit Pindarus, Graeciae fulcimentum esse Athenas, Lacon dixit ruituram Graeciam si tali fultura niteretur. Taxauit Atheniensium mollitiem, quae poetae elogio non responderet, aut certe poetae vanitatem,
qui tali praeconio celebrasset indignos.
[354] 7 Quidam conspecta tabula, quae picturam habebat quomodo Lacedaemonii trucidarentur ab Atheniensibus, dixit: Fortes Athenienses. Id Lacon
audiens subiecit In tabula, significans ridiculum esse de pictura gloriari, quod ea
non minus mentiri soleat quam poetae.
[355] 8 Ad eum, qui maledicta in alios per calumniam iactata solet facile
admittere, Lacon Desine inquit aduersum me praebere aures. Sensit non solum
eos vituperio dignos qui calumniarentur alios, verum etiam qui calumniantibus
accommodarent aures. Et iniuriae genus est aduersus nihil male meritum audire
maledicam linguam. Non enim essent maledici, si nullum inuenirent auscultatorem. Proinde Lacon expostulauit etiam cum illo, qui praebuerat aures de ipso
male loquenti.
[356] 9 Quidam seruo, qui dum puniretur dicebat Non volens erraui,
Non volens igitur inquit poenas dato. Vulgaris quidem sed frigida excusatio est
Insciens feci: vigilandum erat, ne quid committeret imprudens.
[357] 10 Alius quum in peregrinatione vidisset homines in sellis curulibus
sedentes, Absit inquit vt in talibus sedeam sellis, vnde non liceat assurgere
seniori. In his enim sedebant delicati porrectis cruribus ac coelum imminens
capiti prohibebat exurgere. Apud Lacedaemonios vero scelus erat iuuenem non
assurrexisse seni.
[358] 11 Chii quondam Spartae peregrinantes a coena vo|muerant in ephororum curia, dein etiam in sedes, in quibus sedere solent ephori, ventris onus

20 certe A B: certae C.

39 prohibebat A B: prohibeat C.

[353]
1819 Recitato niteretur Plut. Mor. 232 E,
Apophth. Laconica, anon. 8.
Graeciae Athenas Pind. fr. 76 (ed. H.
Maehler, pars 2, Leipzig, 1989, p. 85).
19 Libere*.
[354]
2224 Quidam tabula Plut. Mor. 232 E,
Apophth. Laconica, anon. 9.
24 Salse*.
2425 quod poetae Hor. Ars 910: pictoribus atque poetis / quidlibet audendi semper
fuit aequa potestas.
[355]
2627 Ad aures Plut. Mor. 232 F, Apophth.
Laconica, anon. 10.
26 Maledici*.
[356]

3334 Quidam dato Plut. Mor. 232 F,

Apophth. Laconica, anon. 11.
34 Argute*.
[357]
3638 Alius seniori Plut. Mor. 232 F,
Apophth. Laconica, anon. 12.
3637 in peregrinatione sedentes Ald., p.
203: n poxwrsei qakontav (qakeontav
emend., cf. Plut. Lyc. 20, 15) p dfrwn
nqrpouv. Fuhrmann (transl. based on the
emended text): des gens qui allaient la
selle en sasseyant sur des siges.
37 Seuere*.
38 coelum Here canopy, roof (of the litter,
carriage).
[358]
4145 Chii intemperantius Plut. Mor. 232
F233 A, Apophth. Laconica, anon. 13.

APOPHTHEGMATVM LIBER II

43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66

153

deiecerant. Ac primum quidem acris inquisitio facta est, quinam hoc designassent, ne forte ciues essent. Vt vero compertum est fuisse Chios, edixerunt se
Chiis permittere vt agant intemperantius. Excellentium virorum est negligere
contumeliam, quae a palam improbis proficiscitur, a quibus etiam laudari turpe
est.
[359] 12 Alius quidam Lacon quum duas amygdalas duras duplo vendi
conspiceret, Suntne hic inquit rari lapides? Quasi nihil interesset inter silicem
et duram amygdalam. Adeo Lacon delitiarum erat rudis, vt nesciret sub gemino
cortice latere nucleum. Et apparet hoc genus arboris non quibuslibet regionibus
fuisse notum, quando Plinius dubitat an aetate Catonis fuerit in Italia.
[360] 13 Alius quum in luscinia plumis reuulsis minimum reperisset carnium, Vox inquit tu es, praeterea nihil. In eos dici potest, qui praeter garrulam
linguam ac magnifica verba nihil habent.
[361] 14 Alius quidam quum videret Diogenem cognomento canem in
vehementi frigore statuam aeream amplectentem, rogauit num algeret. Illo
negante Quid igitur inquit Lacon magni facis? Philosophus gloriae mancipium
hoc ipsum existimabat magnificum, quod sic haberet corpus ad omnes iniurias
duratum, vt in rigore frigidae statuae complexum ferre posset absque dolore. Id
Laconi nihilo pulchrius videbatur, quam si quis in aestate simile quippiam
amplecteretur nullo suo incommodo.
[362] 15 Quidam Metapontinus Laconi obiicienti ignauiam Atqui inquit
non parum alienae regionis possidemus. Ergo inquit Lacon non solum ignaui
estis, verum etiam iniusti, significans non posse fieri, vt quis meticulosus et
imbellis multum teneat alienae ditionis nisi fraude partum.

54 Vox B C: Vox quidem A.

44 Licentia*.
[359]
4849 Alius lapides Plut. Mor. 233 A,
Apophth. Laconica, anon. 14.
48 duas duplo Ald., p. 204: pe d tiv tv
mugdalv tn skljrn ra diplasw
pwloumnav. Fuhrmann considers tn
skljrn a locus desperatus. Er. translation
comes close to Regio, p. 155: Lacon duras
amygdalas cum duplo uendi uideret, except
for duas, which is not found in Filelfos
translation either (f. y4ro). Possibly Er. (erroneously) added duas on the basis of one MS
tradition (and the Ald. text) diplasw.
49 Lepide*.
5152 Et Italia Plin. Nat. XV, 90: haec
arbor an fuerit in Italia Catonis aetate dubitatur, quoniam Graecas nominat.

[360]
5354 Alius nihil Plut. Mor. 233 A, Apophth.
Laconica, anon. 15.
54 Loquacitas*.
[361]
5658 Alius facis Plut. Mor. 233 A, Apophth.
Laconica, anon. 16.
56 Diogenem canem Diogenes the Cynic, see
Apophth. [704][928].
58 Argute*.
[362]
6365 Quidam iniusti Plut. Mor. 233 AB,
Apophth. Laconica, anon. 17.
63 Metapontinus Perhaps the dictum is connected with the capture of Metapontum (on
the Gulf of Tarentum) by the Spartan commander Cleonymus in 302/01.
64 Argute*.

154
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
LB 137
87
88
89
90
91

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[363] 16 Hospes quidam apud Lacedaemonios quum ipsi stanti interim

altero pede crepida in alterum indueretur, dixit cuidam: Non arbitror te, Lacon,
tantum temporis vni pedi posse insistere quantum ego possum. Lacedaemonius
excipiens Fateor, inquit, attamen nullus est anserum qui istuc non possit. Iure
derisit hominem, qui longo vsu didicisset artem quae nihil vtilitatis adfert reipublicae. Huiusmodi sunt artes praestigiatorum, funambulorum et similium.
[364] 17 Cuidam iactanti se de arte rhetorica At per geminos, inquit
Lacon, ars, nisi verum attigerit, nec est nec vnquam erit. Notauit rhetores, qui
se profitentur veri similia dicere licet vera non sint.
[365] 18 Argiuo quodam dicente Multa Spartanorum sepulchra apud nos
sunt, Lacon excipiens: Atqui Argiuorum apud nos nullum est sepulchrum,
innuens quod Spartani semper inuasissent Argos, Argiui vero Spartanos nunquam. Solerter Lacon quod ille dixerat in gentis suae laudem retorsit in ignominiam.
[366] 19 Lacon in bello captus cum sub hasta veniret ac praeco diceret
Laconem vendo, obturauit illi os. Captiuum inquit praedica te vendere. Suam
conditionem aequo animo tulit, patriae ignominiam ferre non potuit in auctione
traducendae.
[367] 20 Ex his militibus qui sub Lysimacho stipendium faciebant quidam,
quum ab eo rogaretur, num esset quis|piam ex helotum, id est seruorum Laconicorum numero, Tune inquit existimas Laconem ad te venturum, vt abs te ferat
quatuor obolos? Maluit se fateri seruum quam hoc probri admittere in nomen
Lacedaemonicum.
[368] 21 Quum Thebani deuictis apud Leuctra Lacedaemoniis ad ipsum
venissent Eurotam et quidam gloriabundus dixisset Vbi nunc Lacones?, Sparta71 adfert B C: adferret A BAS LB, adferet D.
73 se A: om. B C.
77 Argiuorum apud nos B C: apud nos

Argiuorum A.
78 semper B C: frequenter A; Argiui AD:
Argi BAS LB.

[363]
6770 Hospes possit Plut. Mor. 233 B,
Apophth. Laconica, anon. 18.
6768 quum indueretur Plut., loc. cit.: krjpidomenov rqv p qatrou sklouv, i.e.
qui restait debout, appuy sur une jambe
(Fuhrmann; cf. Liddell-Scott s.v. krjpidw
2). Er. followed the translation of Filelfo, f.
y4ro: cum rectus in alterum crus indueretur calceis (cf. Liddell-Scott s.v. krjpidw 1).
70 Ridicule*.
[364]
7374 Cuidam erit Plut. Mor. 233 B,
Apophth. Laconica, anon. 19.
73 Grauiter*.
per geminos Translation of n t si, Doric
for n t qe (see Apophth. [9], n.l. 98).
[365]

7679 Argiuo nunquam Plut. Mor. 233 BC,

Apophth. Laconica, anon. 20. Cf. Apophth.
[125].
77 Argute*.
[366]
8182 Lacon vendere Plut. Mor. 233 C,
Apophth. Laconica, anon. 21. Cf. Apophth.
[384].
[367]
8588 Ex obolos Plut. Mor. 233 C, Apophth.
Laconica, anon. 22.
85 Lysimacho Lysimachus (361281) was one of
the Diadochi.
[368]
9092 Quum venissetis Plut. Mor. 233 CD,
Apophth. Laconica, anon. 23.
90 Leuctra See Apophth. [71], n.l. 603, [72].
91 Eurotam The river Eurotas in Laconia.

APOPHTHEGMATVM LIBER II

155

92
93
94
95
96
97
98

nus quidam ab illis captus Non adsunt, inquit, alioqui vos huc non venissetis.
Ne victus quidem et captiuus potuit obliuisci indolis Laconicae nec tulit victoris
iactantiam.
[369] 22 Atheniensibus, quum tradita ciuitate postularent vt Samum tantum ipsis relinquerent, ita responderunt Lacones: Hoc tempore quo vestri non
estis, alios habere postulatis. Vnde natum est prouerbium:

99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117

[370] 23 Quum Lacones ciuitatem quandam armis cepissent, ephori dixerunt: Periit iuuentutis luctamen. Non enim posthac habebunt aduersarios. Gaudebant quidem de victoria, sed iuuenibus exercendae virtutis materiam ereptam
dolebant.
[371] 24 Quum Lacedaemoniorum rex polliceretur se funditus euersurum
alteram quandam ciuitatem, quae saepenumero Lacedaemoniis exhibuerat negocium, non permiserunt ephori, dicentes: Nequaquam abolebis neque subuertes
iuuenum cotem. Vrbem infestam appellabant cotem iuuentutis, quod per eam
iuuentus acueretur ad bellandi peritiam.
[372] 25 Lacedaemonii non praeficiebant paedotribas, qui pueros ad luctam exercerent, vt virtutis esset certamen non artis. Vnde et Lysander interrogatus, quo pacto a Charonte victus esset, respondit: Vario artificio. Non existimabat ea gens in quauis re speciosam esse victoriam, quae callidis consiliis
contigisset potius quam animi corporisque robore. Ars autem omnis, vt a naturali simplicitate recedit, ita dolo affinis est.
[373] 26 Philippo, quum peruenisset in agros Lacedaemoniorum scripsissetque vtrum vellent ipsum venire hostem an amicum, responderunt: Neutrum.
Vnico verbo absoluerunt sententiam, quod erat Laconum, ac simpliciter negantes
regi transitum, quod erat virorum fortium.

Qui semetipsum non habet, Samum petit.

92 Generose*.
[369]
9598 Atheniensibus petit Plut. Mor. 233 D,
Apophth. Laconica, anon. 24. Cf. Adag. 683
(Qui sese non habet, Samum habere postulat), ASD II, 2, p. 210. It is used twice as an
example in the Prolegomena to the Adagia
(see Introduction, pp. 2324).
95 tradita ciuitate In 404; see Apophth. [293],
n.ll. 137138.
96 Argute*.
[370]
99100 Quum aduersarios Plut. Mor. 233 D,
Apophth. Laconica, anon. 25. Cf. Apophth.
[226], [371].
100 Habetur ante pa. 87 [= p. 117] ap. 26*.
[371]
103106 Quum cotem Plut. Mor. 233 D,
Apophth. Laconica, anon. 26. Cf. Apophth.
[226], [370].

105 Generose*.
[372]
108110 Lacedaemonii artificio Plut. Mor.
233 E, Apophth. Laconica, anon. 27.
109110 Lysander esset Lysander seems not
to have come into contact with Charon
(Babbitt). The dictum may be ascribed to
either Lysandridas or Lysanoridas. Wyttenbach emended the name Lysander to Lysanoridas here. If one accepts that emendation, the apophthegm refers to the liberation
of Thebes in 379, after the city had been captured by the Spartans in 382 (see RE XIII, 2,
2503, Lysandridas 1; RE III, 2179, Charon 4).
[373]
114115 Philippo Neutrum Plut. Mor. 233 E,
Apophth. Laconica, anon. 28.
114 Philippo Philip II of Macedon; see Apophth.
[165].
115 Libere*.

156
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
LB 138
144

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[374] 27 Lacones legatum quem ad Antigonum Demetrii filium miserant,

quoniam acceperant quod Antigonum appellasset regem, mulctarunt, quamuis in
annonae penuria medimnum frumenti in singulos ab ipso reportaret. Tantus erat
apud illos legum rigor, vt nec tanto beneficio subleuata inopia ab illis veniam
impetraret, vt vnius voculae gratiam facerent prospere legatione perfuncto.
[375] 28 Cum improbus quidam sententiam dixisset optimam, ipsam quidem sententiam approbarunt, sed eo qui dixerat amoto alteri cuidam inculpatis
moribus eandem sententiam tribuerunt. Adeo in republica nihil honoris habendum putarunt his qui flagitiose viuerent. Autorem mutarunt, ne esset dedecori
reipublicae; consilium non reiecerunt, ne ob priuatam ignominiam publicam vtilitatem neglexisse viderentur. Meminit huius et A. Gellius.
[376] 29 Cum duo fratres inter se dissidium haberent, Lacedaemonii mulctam dixere patri, quod filiorum discordiam dissimulasset. Iuuenibus ignoscendum putarunt, sed quicquid illi per calorem aetatis peccassent, parenti imputabant, cuius autoritas prouidere debuerat ne quid inter filios oriretur simultatis.
[377] 30 Cantori apud Spartanos peregrinanti dixere mulctam, quod citharam digitis pulsaret, non ebore. Adeo non patiebantur innouari publico vsu
recepta. Hoc studio cuidam alteri ex nouem chordis duas incidit Lacedaemonius
ille.
[378] 31 Duo pueri inter se pugnabant, quorum vnus alteri letale vulnus
inflixit. Puerorum autem sodales, quum saucius ille moriturus esset, polliciti sunt
illi vindictam seque vulneris autorem interfecturos. At ille Nequaquam, inquit,
per deos; non enim aequum est, quandoquidem et ipse hoc facturus eram, si
anteuertissem sique strennuus fuissem. Indolem vere Laconicam, qui victus ac
moriens iusto tamen victori fauebat, quod virtute non dolo superasset aduersarium. Quid talibus ingeniis felicius, si a teneris ad veram | virtutem fuissent instituta potius quam ad militarem duriciem?

129 se B C: sese A.

135 incidit AC LB: indicit D BAS.

[374]
118120 Lacones reportaret Plut. Mor. 233 E,
Apophth. Laconica, anon. 29.
118 Factum*.
Antigonum Antigonus II Gonatas, king of
Macedon 276239, son of Demetrius Poliorcetes.
[375]
123125 Cum tribuerunt Plut. Mor. 233 F,
Apophth. Laconica, anon. 31.
123 Factum*.
124 eo amoto Plut., loc. cit.: perielmenoi d
totou, i.e. ils en enlevrent le mrite son
auteur (Fuhrmann, cf. Regio, p. 157: sed illi
ablatam alii, qui bene uixerat, ascripserunt).

Er. followed Filelfo, f. y4vo: illo amoto.

128 Meminit Gellius Gell. XVIII, 3.
[376]
129130 Cum dissimulasset Plut. Mor. 233 F,
Apophth. Laconica, anon. 32.
129 Factum. Pater pro filio punitus*.
[377]
133134 Cantori pulsaret Plut. Mor. 233 F,
Apophth. Laconica, anon. 33.
133 Factum. Severe*.
135136 Hoc ille See Apophth. [175].
[378]
137141 Duo fuissem Plut. Mor. 233 F234 A,
Apophth. Laconica, anon. 34.
139 Generose*.

157

APOPHTHEGMATVM LIBER II

145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170

[379] 32 Alter quidam puer eo tempore quo mos erat apud Spartanos, vt
pueris ingenuis phas esset quod quisque possit suffurari, sed hactenus vt deprehendi turpe esset, quum viuam vulpeculam, quam sodales erant furati, sibi ab eis
traditam seruaret venissentque qui eam perdiderant inquirendi gratia, vulpeculam
sub veste abditam tenebat. Caeterum quum efferata bestia latus pueri vsque ad
intestina eroderet, dissimulauit tacitus, ne proderet furtum. Mox vero quum
digressis illis pueri vidissent quod acciderat, obiurgabant illum dicentes Praestiterat aperire vulpeculam quam ad mortem vsque caelare. Nequaquam, inquit.
Imo praestat doloribus immori quam hac nota traduci, vt ob molliciem dicar
lucrifecisse vitam ignominiosam. Quid absolutius si tam feliciter natis ingeniis
accessisset philosophia?
[380] 33 Quum quidam forte obuii Laconibus dixissent Fortunati estis, o
Lacones, nam modo hinc abiere latrones, Non nos, inquiunt, per Enyalium
(sic enim illi Martem vocant), sed illi potius fortunati sunt, qui in nos non inciderint. Adeo gens ea gerebat animos ad omnia impauidos quae vulgus hominum
formidat.
[381] 34 Lacon quidam interrogatus quid artis sciret, Liber inquit esse.
Ea gens nec disciplinis philosophorum nec opificiis exercebatur. Tantum inuictis
animis libertatem tuebatur, nec hominibus nec viciis seruire docilis.
[382] 35 Puer Spartanus captus ab Antigono rege ac sub hasta venditus, in
caeteris omnibus, quaecunque putabat ab ingenuo decenter fieri posse, obsequens
erat ei qui ipsum fuerat mercatus. Caeterum iussus adferre matulam haud sustinuit, dicens Non seruiam. At quum instaret herus, puer conscenso tecto dixit:
Senties cuiusmodi mercatum feceris, moxque sese e sublimi praecipitem dedit
ac periit. Captiuus esse poterat, seruilia facere non poterat, ac semet in libertatem
morte asseruit.
147 viuam vulpeculam, quam sodales erant
B C: illius sodales viuam vulpeculam essent
A.
150 proderet furtum C: proderetur furtim A,
proderetur furtum B.

151 acciderat AD LB: acciderant BAS.

153 quam B C: quam vitam A.
157 abiere AC: abiuere DLB.
158159 inciderint B C: inciderunt A.
168 sese AD: se BAS LB.

[379]
145154 Alter ignominiosam Plut. Mor. 234
AB, Apophth. Laconica, anon. 35. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 74, ll. 569575.
146 suffurari Ald., p. 204: klptjn (klptein
codd.), Ald.Er.: klptein.
Fortiter*.
153154 quam ignominiosam The paraphrased
text reads: perfwron genmenon di
malakan t hn asxrv peripoisasqai, i.e.
que de se laisser surprendre par faiblesse pour
conserver honteusement la vie (Fuhrmann).
[380]
156159 Quum inciderint Plut. Mor. 234 B,
Apophth. Laconica, anon. 36. Cf. Apophth.

[248]; LB IV, 253 EF, Pelopidas 3.

157 Animose*.
[381]
161 Lacon esse Plut. Mor. 234 B, Apophth.
Laconica, anon. 37. Cf. Apophth. [503].
Generose*.
[382]
164168 Puer feceris Plut. Mor. 234 BC,
Apophth. Laconica, anon. 38. Cf. Apophth.
[503].
164 Antigono See Apophth. [374], n.l. 118. Antigonus defeated the Spartans near Corinth in
265 during the Chremonidean War.
166 Generose*.
167 Fortiter*.

158
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[383] 36 Alter quum venderetur, rogatus a licitatore Erisne frugi si fuero

mercatus?, Etiam si non fueris mercatus inquit. Ne fortuna quidem seruilis
docere potuit illum seruilia loqui. Qui enim natura probus est, vbique et apud
omnes probus est.
[384] 37 Alter quidam captiuus quum venderetur ac praeco diceret se mancipium vendere, Sceleste, inquit, non tu dices captiuum? Non puduit durae
conditionis, sed puduit tituli seruilis. Tantus erat libertatis amor.
[385] 38 Lacon quidam in clypeo pro insigni gerens muscam eamque non
maiorem vera, quibusdam irridentibus dicentibusque quod id studio fecisset quo
lateret, Imo inquit vt sim conspicuus. Tam enim prope accedo ad hostes, vt ab
ipsis insigne cuiusmodi sit videri possit. Salsissime conuicium ignauiae vertit in
argumentum fortitudinis.
[386] 39 Lacedaemonius alter, quum super conuiuium esset illata lyra,
Non est inquit Laconicum nugari, longe dissentiens a caeteris Graecis, quibus
nullum conuiuium suaue videbatur absque musica. Id Laconi nugale videbatur,
qui lautius existimabat honestis ac festiuis fabulis condire compotationem quam
inani lyrae strepitu.
[387] 40 Spartanus interrogatus, num tutum esset ad Spartam iter, Refert
inquit qualis eo descendas. Nam leones illuc euntes plorant, lepores autem in
vmbraculis venamur. Significauit nec ferocibus ac violentis esse tutum proficisci
Spartam, nec mollibus et effoeminatis, quod hostili animo illuc proficiscentes
male acciperentur a fortioribus, delicatos homines illic non sinerent lasciuire in
tenebris.

172 inquit Ac: om. AC.

185 videbatur Ac B C: videtur A.

190 ac B C: nec A. Vid. et comm. ad loc.

[383]
171192 Alter fueris mercatus Plut. Mor. 234
C, Apophth. Laconica, anon. 39. Cf. Apophth.
[502].
[384]
175176 Alter captiuum Plut. Mor. 234 C,
Apophth. Laconica, anon. 40. Cf. Apophth.
[366].
175 Simile ante p. 134 [= p. 154] ap. 19*.
[385]
178181 Lacon possit Plut. Mor. 234 CD,
Apophth. Laconica, anon. 41.
180 Salse*.
[386]
183184 Lacedaemonius nugari Plut. Mor.
234 D, Apophth. Laconica, anon. 42. Cf.
Apophth. [169].
184 Seuere*.
[387]

188190 Spartanus venamur Plut. Mor. 234

D, Apophth. Laconica, anon. 43.
189 Argute*.
euntes plorant Ald., p. 205: badhontev poklaonti (badhonti pa k lwnti emend).
Erasmus tries to explain the MS reading
poklaonti (Doric, 3d person pl. ind.) by
explaining why lions weep when they come
to Sparta. Modern editions regard the Greek
corrupt, and follow Bernardakis emendation
pa ka lwnti, Doric for pj ken (or n)
lsi, see LSJ s.v. l); in what(ever) way
they may wish.
in vmbraculis Plut., loc. cit.: p t skjn.
Fuhrmann explains: Sous la tente signifie
en campagne, la guerre. Er. followed
Regio, p. 159: Lepores autem in umbraculis
uenamur.
190 ac Ac erroneously repeats the reading of A.

159

APOPHTHEGMATVM LIBER II

194
195
196
197
198
199
200
201
LB 139
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216

[388] 41 In luctandi genere quod illi chirapsiam appellant, quum is qui collum alterius vrgebat frustra praeterque legem palaestrae pulsaret vndique et in
terram detraheret, posteaquam corporis viribus destitueretur qui inhaerenti
cedere cogebatur, brachium vrgentis momordit; cumque alter diceret Mordes, o
Lacon, foeminarum more, Non, inquit, sed more leonum. Vt solerter obiectam ignauiam detorsit in laudem fortitudinis! Nullum enim probrum apud illos
detestabilius quam muliebris imbecillitatis. Iure autem se morsu liberauit, qui
praeter ius certaminis vrgebatur a victo.
[389] 42 Claudus ad bellum proficiscens quum ab aliis | rideretur, Non
opus est fugientibus, inquit, sed qui subsistant locumque in acie tueantur.
[390] 43 Alius sagitta percussus cum animam ageret, dicebat: Non me
mouet quod morior, sed partim quod ab imbelli sagittario ac mulierculae simili,
partim quod nullo facinore aedito morior. Victis solet esse solatio virtute praestantis viri dextra cadere. Lacedaemonii vero, quoniam ensibus pugnare solent
cominus, non putabant esse virtutis procul missa sagitta quempiam interficere,
quod idem possunt et foeminae. Tum aequiore animo decedunt e vita, qui recte
factorum post se relinquunt memoriam.
[391] 44 Quidam ingressus diuersorium cauponi dedit obsonium vt appararet. Quum ille posceret caseum et oleum, Quid? inquit Lacon, Si caseum
haberem, iam non egerem obsonio. Caupo caseum et oleum petebat ad condiendum piscem. At Lacon, cui sufficiebat victus simplicitas, superuacuum existimabat cibum cibo miscere, quum alter per se satis esse posset. Quantum absunt ab
huius Laconis animo qui centum rerum species in vnum miscent discum!

214 Lacon A B: Lacon id videns C.

215 alter B C: alterum A.

[388]
194198 In leonum Plut. Mor. 234 DE,
Apophth. Laconica, anon. 44.
194 chirapsiam See Liddell-Scott s.v. xeiraca:
as a term of wrestling, clasping of ones
antagonist so as to throw him.
198 Argute*.
201 a victo It is unclear why Er. in his comment refers to the wrestler qui collum alterius
vrgebat (ll. 194195) as victus.
[389]
202203 Claudus tueantur Plut. Mor. 234 E,
Apophth. Laconica, anon. 45. Cf. Apophth.
[35], [122].
202 Simile ante p. 51 [= p. 58] a. 22*.
[390]

204206 Alius morior Plut. Mor. 234 E,

Apophth. Laconica, anon. 46.
204 Generose*.
[391]
211213 Quidam obsonio Plut. Mor. 234 E,
Apophth. Laconica, anon. 47. Cf. Adag.
2389 (Si caseum haberem, non desiderarem
opsonium), ASD II, 5, p. 284, based on
Apostolius. A reference to Plutarchs
apophthegm was added to the adage in
1526 (F) (ll. 47).
212 Frugaliter*.
213 iam obsonio Er. possibluy combined the
versions of Apost. 6, 76 (ok n demjn cou,
quoted in the adage, see above, n.ll. 211213),
and Plutarch (ti n demjn cou;).

160
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[392] 45 Cuidam Lampen Aeginetam efferenti ac felicem praedicanti, quod

praediues videbatur, multorum nauigiorum dominus, Lacon Nihil inquit
moror felicitatem de funibus pendentem. Quum omnes diuitiae sunt in manu
fortunae, tum eae praecipue quas negociatores commisere nauibus; ruptis funibus sequitur naufragium et hinc mercium omnium interitus. Vnde philosophus
quidam interrogatus, vtrum putaret maiorem esse numerum viuorum an mortuorum, vicissim rogauit vtro loco haberet nauigantes, quod hi versantes in
summo vitae discrimine vix essent habendi pro viuis.
[393] 46 Quidam Laconi dixit: Mentiris. Ille contra Nimirum inquit
liberi sumus; alii vero nisi vera dixerint vapulant. Nihil commotus est Lacedaemonius, sed atrox conuicium elusit ioco, obiter taxans maledicum quod ipse non
esset Lacedaemonius atque ob id nec liber. Porro serui si quid fallant mendacio,
loris emendantur.
[394] 47 Alius quum vellet cadauer statuere rectum nec id posset efficere,
quum nihil non fecisset, Per Iouem, inquit, aliquid intus sit oportet. Suspicatus est Lacon aut animam aut genium malum latere in cadauere. Solent enim
cadauera in rogo erecta poni.
[395] 48 Tynnichus Thrasybuli filii mortem perquam forti animo tulit. In
hunc hoc factum est epigramma:
Exanimis Pitanen clypeo, Thrasybule, redisti
Septem ex Argiuis vulnera saeua gerens;
Aduersa ostendis tamen omnia. Sanguinolenta
Membra rogo imponens Tynnichus haec senior:
Plorentur timidi, mi infletus humabere fili,
Qui et patre hoc vere dignus es et patria.

232 pr. aut AD: om. BAS LB; enim B C: olim

A.

[392]
217219 Cuidam pendentem Plut. Mor. 234
EF, Apophth. Laconica, anon. 48. Cf. Adag.
872 (De pilo pendet. De filo pendet), ASD
II, 2, p. 390, ll. 363368 (references to the
anecdote are also found in Adag. 3166; 3306);
Ep. 2432, l. 290.
217 Lampen A shipowner from the island of
Aegina; see RE XII, 580, Lampis 2. The
accusative ending with -en is also found in
the adage (see above, n.ll. 217219). Cf.
Regio, p. 160: Lampen.
218 Argute*.
221223 Vnde nauigantes Diog. Laert. I, 104,
see Apophth., LB IV, 330 C, Anacharsis 15.
[393]

225226 Quidam vapulant Plut. Mor. 234 F,

Apophth. Laconica, anon. 49.
225 Argute*.
[394]
230231 Alius oportet Plut. Mor. 234 F,
Apophth. Laconica, anon. 50.
[395]
234241 Tynnichus patria Plut. Mor. 234
F235 A, Apophth. Laconica, anon. 51.
234 Tynnichus Thrasybuli Otherwise unknown.
236241 Exanimis patria Cf. Anth. Pal. VII,
229.
236 Pitanen Quarter of the city of Sparta.
237 Fortiter*.
240241 Plorentur patria Cf. Apophth. [475],
ll. 821822.

161

APOPHTHEGMATVM LIBER II

242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261

[396] 49 Quum Alcibiadi Atheniensi balneator plurimum administraret

aquae, Lacon id videns Quid hoc rei est? inquit, Plus aquae infundit quasi non
puro sed vehementer sordido. Hoc scommate notauit Alcibiadis vitam multa
infamia contaminatam.
[397] 50 Philippo regi Macedonum quaedam per literas imperanti rescripserunt Lacedaemonii: De quibus nobis scripsisti, non. Ad prolixam regis epistolam vnica syllaba responderunt ok, quam grandibus literis pinxerant, vt expleret
iustum epistolae spatium, simul et gentilis breuiloquentiae memores et solitae
fortitudinis.
[398] 51 Rursum quum Philippus in agros Lacedaemoniorum duxisset
exercitum resque in eo esset statu, vt probabile esset eos ad vnum omnes interituros, rex dixit cuidam Spartiatae: Quid nunc facietis, Lacedaemonii? At ille
Quid inquit aliud, nisi quod fortiter moriemur, quando nos soli Graecorum
liberi esse, non aliis parere didicimus. Nemo seruire cogitur qui mori paratus est.
Quam dulce bonum est libertas quae morte emitur, quam misera res seruitus cui
mors anteponitur! Quid igitur mentis dicemus his esse, qui se sponte dedunt in
eam seruitutem, vnde nec dato peculio possunt redimi nec gratuita manumissione liberari?
[399] 52 Post Agin bello superatum Antipatro postulanti obsides pueros
quinquaginta Eteocles, qui tum ephorum agebat, respondit se pueros non datu251 Rursum AD: Rursus BAS LB; agros AC:
agro DLB.

261262 daturum B C: daturos A.

[396]
242244 Quum sordido Plut. Mor. 235 A,
Apophth. Laconica, anon. 52.
242 Alcibiadi Athenian general and politician (c.
450404), who fled to Sparta in 415, accused
of religious misconduct.
243 Salse*.
244245 Hoc contaminatam On the character of Alcibiades see e.g. Nep. Alc. 1.
[397]
246247 Philippo non Plut. Mor. 235 A,
Apophth. Laconica, anon. 53.
246 Non est in Graeco nostro, sed in Philelpho
[f. y5vo]*.
Philippo Philip II of Macedon (382336); see
Apophth. [165], n.l. 231.
248249 quam spatium This detail, which
does not occur in the apophthegm, is taken
from Plut. Mor. 513 A, De garrulitate 21: v
kenoi, Filppou grcantov e dxontai t
plei atn, ev xrtjn o mga grcantev
psteilan. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 5657,
ll. 69: quum Philippus a Lacedaemonibus
petisset, vtrum vellent ipsum in ciuitatem
recipere an non, illi nihil aliud rescripserunt
in charta quam vnicam syllabam grandioribus

literis OUK, id est NON.

249 gentilis breuiloquentiae The anecdote is used
as an example of laconism in Adag. 1949
(Laconismus), ASD II, 4, p. 306, ll. 578579.
[398]
251255 Rursum didicimus Plut. Mor. 235
AB, Apophth. Laconica, anon. 53. Cf.
Apophth. [157].
Philippus See Apophth. [397], n.l. 246.
254 Fortiter*.
258259 eam liberari Probably monastic life
is meant; see Ep. 447, ll. 3234: qua non
alia seruitutis speties miserior, nam mancipium de lapide emptum ita potest demerere
dominum suum vt ex seruo fiat libertus.
[399]
260265 Post moriemur Plut. Mor. 235 B,
Apophth. Laconica, anon. 54.
260 Agin Agis III, Spartan king of the Eurypontid house (see Apophth. [105][106]), was
killed at the battle of Megalopolis in 331,
when the Spartans were defeated by the
forces of the Macedonian statesman Antipater (c. 400319).
261 Hoc non est dspoton*.
Eteocles Otherwise unknown.

162

LB

262
140
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277

APOPHTHEGMATVM LIBER II

rum, ne si licenter vixissent, fierent indociles patriae disciplinae itaque ne ciues

qui|dem essent; caeterum senes ac mulieres se duplo numero daturum. Verum
Antipatro, dira minitanti ni acciperet postulata, populus vna voce respondit: Si
imperas acerbiora morte, facilius moriemur. Hunc animum in vno alteroue
ciuium reperire fortasse non ita magni miraculi esse videatur; in vniuerso populo
tantum esse consensum prodigiosum est. Hoc exemplo simul admonemur,
quanta solicitudo debeatur aetati tenerae ad probitatem educandae, quando
licenter educatos iuuenes illi non putarunt habendos pro ciuibus, perinde quasi
mater abdicet filium ex se natum, nisi probitate morum maioribus suis respondeat.
[400] 53 Senex in Olympiis cupidus erat spectandi certaminis quod agebatur, sed quum nulla vacaret sedes, ad varia loca sese conferens ludibrio erat ac
scommatis petebatur, quod nullus eum exciperet. Vt vero peruenit ad Lacedaemonios, non solum pueri omnes assurrexerunt, verum etiam viri multi cesserunt
illi locum. Id factum quum caeteri Graeci quotquot aderant plausu comprobassent patriumque morem supra modum collaudassent, senex
Concutiens canasque genas et tempora cana

278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292

ac fusis lachrymis Heu miseriam! inquit, Vt omnes Graeci norunt quid sit
honestum, sed eo soli vtuntur Lacedaemonii.
[401] 54 Sunt qui narrent hoc idem accidisse Athenis. Quum enim agerentur Panathenaea, Attici senem ludibrio habuerunt, inuitantes tanquam admissuri,
caeterum vbi venisset non admittentes. Verum iam perambulatis fere omnibus
tandem ad Lacedaemonios spectatores quum venisset, omnes e sedilibus assurgentes locum illi cesserunt. Eo facto delectatus populus plausu multaque gestuum
significatione comprobauit. Inter haec e Spartanis quidam dixit: Per geminos,
norunt Athenienses quae sint honesta, at non ea faciunt. Apud Athenienses
maxime florebat philosophia, quae docet quid turpe, quid honestum; Spartani
non recipiebant eiusmodi disciplinas, sed ex institutione maiorum virtutem factis ac moribus praestabant. Ita factum est, vt apud Athenienses essent verba philosophiae, apud Lacones ipsa res. Admonet apophthegma turpissimum esse scire
quid deceat et tamen diuersa sequi.

284 sedilibus AC: sedibus DLB.

264 Libere*.
[400]
272280 Senex Lacedaemonii Plut. Mor. 235
C, Apophth. Laconica, anon. 55. Cf. Adag.
3168 (In sola Sparta expedit senescere), ASD
II, 7, p. 128, ll. 627632, based on Val. Max.
IV, 5, ext. 2.
278 canasque cana Hom. Il. XXII, 74; XXIV,

516: polin te krj polin te gneion.

279 Salse*.
[401]
281287 Sunt faciunt Plut. Mor. 235 D,
Apophth. Laconica, anon. 55.
286 Per geminos Translation of n t si (see
Apophth. [9], n.l. 98).

163

APOPHTHEGMATVM LIBER II

293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320

[402] 55 Mendicus quidam petiit aliquid a Lacone. At ille Si quid inquit

dedero, magis es futurus mendicus. Verum istius probrosae vitae tuae fuit autor,
qui tibi primus dedit teque fecit inertem. Apud Lacedaemonios probro dabatur
mendicitas, quod et ocium odissent et minimo essent contenti. Benignitas autem
in mendicos speciem habet magnae virtutis, sed ea piorum hominum bonitas alit
plurimorum malorum luxuriosam ignauiam.
[403] 56 Lacedaemonius videns quendam diis corrogantem Nihil inquit
moror deos qui me sint pauperiores. Hinc liquet vetus esse sub obtentu religionis exercere mendicitatem, quum plerunque tali collecta titulo non impendantur
diuis, qui nullius rei sunt egeni, sed improborum luxui ac libidini.
[404] 57 Alius quidam quum adulterum apud deformem vxorem deprehendisset, Miser, inquit, quae tibi fuit necessitas? Primum hic aeditum est
nobis moderationis exemplum. Quis sibi temperet in adulterum deprehensum?
Hic potius videtur misertus hominis, qui graui quapiam necessitate videretur huc
compulsus, vt cum deformi rem haberet. Neque enim verisimile erat adulterum
voluptatis gratia sese in hoc discrimen coniecisse.
[405] 58 Alius quum audiret rhetorem magnos sermonis circuitus connectentem, Per geminos, inquit, fortis sane homo, qui quum nullum habeat argumentum, tamen egregie voluit linguam. Lacedaemoniis nulla placebat oratio nisi
breuis et vera et ad rem seriam pertinens. Proinde ridiculum existimabat, quod
orator in ficto themate tantam verborum copiam profunderet.
[406] 59 Quidam profectus in Lacedaemonem quum vidisset honorem
quem iuniores praestant senioribus, In sola inquit Sparta expedit senescere.
Paupertas onus est et miserum et graue, vt ait comicus; sed in hac molestiarum
maxima pars est, quod homines facit etiam ridiculos, vt ait satyricus. Sic inter
incommoda quae fert aetas ingrauescens non minima pars est, quod senes fere
contemptui sunt ac ludibrio. Proinde Sparta visa est multis honestissimum virtutis domicilium.
301 impendantur Ac B C: impenduntur A.

319320 virtutis B C: senectutis A.

[402]
293295 Mendicus inertem Plut. Mor. 235
DE, Apophth. Laconica, anon. 56.
293 Argute*.
[403]
299300 Lacedaemonius pauperiores Plut.
Mor. 235 E, Apophth. Laconica, anon. 57.
[404]
303304 Alius necessitas Plut. Mor. 235 E,
Apophth. Laconica, anon. 58. Cf. Apophth.,
LB IV, 293 F294 A, 88.
304 Moderate*.
[405]
309311 Alius linguam Plut. Mor. 235 E,
Apophth. Laconica, anon. 59.
310 Loquacitas*.

Per geminos See Apophth. [401], n.l. 286.

[406]
314315 Quidam senescere Plut. Mor. 235 E,
Apophth. Laconica, anon. 60. Cf. Adag. 3168
(In sola Sparta expedit senescere), ASD II, 7,
p. 128, based on Apostolius. A reference to
Plutarchs apophthegm was added to the
adage in 1526 (F) (ll. 621623).
315 Senectus honorata*.
316 Paupertas comicus Ter. Phorm. 94: Paupertas mihi onu visumst et miserum et
grave.
316217 sed satyricus Iuv. 3, 152153: Nil
habet infelix paupertas durius in se / Quam
quod ridiculos homines facit.

164
LB

141
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[407] 60 Lacedaemonius percontanti quid ipsi videretur | Tyrteus poeta,

Bonus inquit ad deprauandos iuuenum animos. Quemadmodum Plato iudicabat Homeri poesim inutilem esse reipublicae qualem institui volebat, ita Lacedaemonii non recipiebant poetas, qui blanda scriberent potius quam salubria.
[408] 61 Cuidam qui laborans ab oculis exierat in bellum quum nonnulli
dicerent Quo vadis ad istum affectus modum, aut quid facturus?, Vt nihil
inquit aliud, certe hostis gladium hebetabo. Hoc dictum salsiusne sit an fortius,
nondum statui.
[409] 62 Buris et Spartis Lacedaemonii sponte profecti sunt ad Xerxem
regem Persarum, daturi poenas quas Lacedaemonii iuxta oraculum pendere debebant, eo quod oratores a Persa missos occidissent. Hi quum venissent ad Xerxen,
iusserunt vt ipsos quocunque modo videretur interficeret pro Lacedaemoniis.
Cumque rex admiratus et pietatem in patriam et animorum fortitudinem liberasset illos a poena peteretque vt apud se manerent, Qui possumus inquiunt hic
viuere relicta patria patriisque legibus ac viris, quorum gratia tantum iter susceperimus morituri? Caeterum quum Indarnus exercitus regii dux rogans instaret
diceretque fore vt in pari honore haberentur cum his qui inter regis amicos primas tenebant, hunc in modum responderunt: Videre nobis ignorare quam
ingens bonum sit libertas, quam nemo sanus vel cum Persarum regno commutaret. In eodem facto nobis propositum est exemplum pietatis erga patriam et
constanter adamatae libertatis et animi mortis terrore vacui. [C] Caeterum Herodotus libro septimo hos duos appellat Sperqjn ka Bolin, id est Sperthien et
Bulin. [A]

322323 iudicabat AD: indicabat BAS LB.

327 hebetabo scr.: ebetabo A B: hebetato C,
hebetaro DLB.
329 Xerxem B C: Xerxen A.

336 Alias Hydarnes* C D: om. A B BAS; Indarnus AD: Hydarnes BAS LB.
342 Sperqjn BAS LB: Sperqijn C D.

[407]
321322 Lacedaemonius animos Plut. Mor.
235 EF, Apophth. Laconica, anon. 61.
321 Tyrteus See Apophth. [314], n.l. 269.
322 Ars inutilis*.
deprauandos Probably Er. preferred the MS
variant kaknein against the problematical
reading kakanen of the Aldine edition, cf.
Ald., p. 206: kakanen (meaning uncertain,
kakkann emend., cf. Plut. Cleom. 2, 4).
Regio, p. 162: bonus inquit ad excitandos
iuuenum animos (cf. Liddell-Scott s.v.
kakkann: perh. stir up, incite). Filelfos
translation reads: bonus: inquit: qui iuuentutis animos et contumelia imbuat et stultitia (f. y6ro).
322323 Quemadmodum volebat Plat. Rep.

II, 377 CIII, 392 C; X, 605 C608 B.

[408]
325327 Cuidam hebetabo Plut. Mor. 235 F,
Apophth. Laconica, anon. 62.
326 Fortiter*.
[409]
329340 Buris commutaret Plut. Mor. 235
F236 A, Apophth. Laconica, anon. 63.
329 Buris et Spartis In Hdt. VII, 134137 they
are named Bulis and Sperthias.
Xerxem King of Persia 486465.
333 Pietas in patriam*.
336 Indarnus Alias Hydarnes*. See Hdt. VII,
135136. Hydarnes took part in Xerxes expedition against Greece in 480. Plut., loc. cit.:
Indrnou (gen.), i.e. Indarnes.
341343 Caeterum Bulin See above, n.l. 329.

APOPHTHEGMATVM LIBER II

344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373

165

[410] 63 Laconem hospes quem pridie declinauerat postridie stragulis

commodato sumptis splendide excepit. At ille stragulis conculcatis dixit: Propter
has heri ne storiis quidem indormire licuit. Lepide risit illorum morem, qui
quum sint tenues, tamen affectant videri diuites corrogata aut conducta supellectile, quod maxime solent in excipiendis hospitibus, in nuptiis aut alioqui solennibus epulis. Porro quum ineptum sit ostentare tuas diuitias, quanto magis ridiculum est ostentare supellectilem alienam, interdum ab vsurariis sumptam! At
Lacedaemonii non solum oratores regum verum ipsos etiam reges ad sua phiditia
inuitabant, eam frugalitatem sibi magno etiam honori futuram existimantes.
[411] 64 Alius quidam quum venisset Athenas vidissetque illic praecones
qui muriam promitterent, qui obsonium, qui publicanos et lenones aliasque
parum honestas functiones profiterentur neque quicquam sibi turpe ducerent,
vbi reuersus est in patriam, ciuibus percontantibus quomodo se res haberent
Athenis, Omnia inquit honesta, per ironiam innuens Athenis omnia haberi
honesta, turpe nihil. Argutia dicti est in ambiguo sermonis.
[412] 65 Alter interrogatus de re quapiam respondit: Non. Verum vbi percontator dixisset illum mentiri, Non vides igitur inquit Lacon te stultum esse,
qui scisciteris de his quae noueras? Salse taxauit in illo vitium garrulitatis, qui de
nihilo quaesierit fabulandi materiam.
[413] 66 Venerunt aliquando Lacedaemonii ad Lygdamin tyrannum legatione fungentes. Sed quum ille variis causationibus frequenter distulisset colloquendi copiam, tandem post omnes excusationes dictum est illum parum firma
esse valetudine, sed languere nonnihil. Legati responderunt: Per Iouem, non
venimus huc cum illo luctaturi sed colloquuturi. Belle taxarunt barbari regis fastum ac delitias, qui quamuis friuola de causa res serias omitteret.
[414] 67 Quidam sacris initiaturus Laconem rogauit, quid sibi consciret
maxime impie factum per omnem vitam. At ille Hoc inquit dii sciunt. Quum
initiator magis vrgeret diceretque Omnino proferas necesse est, Lacon vicissim
rogauit Vtrum inquiens oportet me tibi dicere an deo? Quum ille respondisset
Deo, Tu ergo inquit hinc secede, vt illi dicam.
361 noveras Ac: noveris AC.
[410]
344346 Laconem licuit Plut. Mor. 236 B,
Apophth. Laconica, anon. 64.
344 Lepide*.
350 vsurariis usurers (cf. Hoven).
[411]
353358 Alius nihil Plut. Mor. 236 BC,
Apophth. Laconica, anon. 65.
354 promitterent The Greek passage reads rn
tov A
qjnaouv t trixov pokjrttontav
ka t con.
357 Licentia*.
[412]

359361 Alter noueras Plut. Mor. 236 C,

Apophth. Laconica, anon. 66. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 140, ll. 752756.
[413]
363367 Venerunt colloquuturi Plut. Mor.
236 C, Apophth. Laconica, anon. 67.
363 Lygdamin Tyrant of Naxos, overthrown by
the Spartans in c. 524.
[414]
369373 Quidam dicam Plut. Mor. 236 D,
Apophth. Laconica, anon. 68. Cf. Apophth.
[123], [298].
369 Habetur antea pag. 113 [= p. 137] apoph. 98*.

166
374
375
376
LB

142
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[415] 68 Alius Lacon quidam noctu praeteriens monumentum quum sibi

visus esset videre spectrum, accurrit lancea traiecturus et in hoc nitens Quo me
fugis, inquit, anima bis moritura? O mentem vere liberam omni formidine,
quae nec laruarum ac lemurum occursu terreri potuerit! |
[416] 69 Lacon alius quum voto se obstrinxisset quod se de Leucate praecipitem daret, conscendit montem et conspecta altitudine sese auertit. Id quum
illi probri gratia obiiceretur, Non putaram inquit illi voto maiore voto opus
esse. Ioco elusit inconstantiae formidinisque crimen. Etenim qui facinus arduum
concipit animo, prius a diis optare debet animum facinori parem.
[417] 70 Quidam in acie quum strictum iam ensem in hostem esset infixurus, quoniam interim signum datum est receptui canens, non infixit. Roganti
vero cuidam, quur hostem quem in potestate habebat non occidisset, Quoniam
inquit melius est parere imperatori quam hostem occidere. Exemplum disciplinae militaris, a qua immane quantum recesserunt, qui sub belli titulo mera exercent latrocinia. Olim non licebat ferire hostem nisi tuba dedisset signum. Eadem
simulatque cecinerat receptui, homicidii crimen erat hostem interemisse.
[418] 71 Quidam Laconi in Olympico certamine superato dixit: Aduersarius tuus, o Lacon, te fuit potentior. Imo inquit ad deiiciendum accommodatior. Quoniam certamen artis erat magis quam virtutis, Lacedaemonius non
putabat se ob id deteriorem quod victus esset. Dicti argutia sita est in ancipiti
voce; nam kresswn et meliorem significat et potentiorem siue superiorem aut
praestantiorem. Is vere inferior est, qui honesto vincitur.
[419] 72 Aetoli quondam ingressi regionem Laconicam abduxerunt quinquaginta seruorum millia. Vnde Lacon quispiam senior festiuiter dixisse fertur:
Magno bono fuerunt hostes Laconicae, quam tanta turba leuarunt.
[420] 73 Mos erat apud Lacedaemonios, vt rex hostes aggrederetur praecedente quopiam gestante coronam, qui in certamine victor aliquando tulisset
coronam. Quum igitur Lacon quidam in Olympiis magnam pecuniae vim
respuisset, sed multo cum sudore deiecto aduersario coronam tulisset, cuidam
377 ac AD: nec BAS LB.

386 hostem B C: om. A.

[415]
374376 Alius moritura Plut. Mor. 236 D,
Apophth. Laconica, anon. 69.
375 in hoc nitens Plut., loc. cit.: naperedwn.
Filelfo, ed. 1471: infigens (Orationes, f. y6vo:
infingens), Regio, p. 163: inhaerens.
376 Superstitio nulla*.
[416]
378381 Lacon esse Plut. Mor. 236 D,
Apophth. Laconica, anon. 70.
378 Leucate Cape Leucatas, a promontory of
the island of Leucas in the Ionian Sea.
380 Lepide*.
[417]
383386 Quidam occidere Plut. Mor. 236 E,

Apophth. Laconica, anon. 71.

386 Belli disciplina*.
[418]
390392 Quidam accomodatior Plut. Mor.
236 E, Apophth. Laconica, anon. 72.
391 Argute*.
[419]
396398 Aetoli leuarunt Plut. Cleom. 18, 3.
396397 Aetoli millia In c. 240.
[420]
399404 Mos hostibus Plut. Lyc. 22, 78.
400, 404 gestante coronam, coronatus The paraphrased text does not say that the winner of
this type of gn wore a wreath when he
went into battle in front of the king.

APOPHTHEGMATVM LIBER II

403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425

167

dicenti Quid emolumenti tibi adfert victoria, o Lacon? ille ridens et alacer
respondit: Ante regem inquit coronatus incedens pugnabo cum hostibus.
Generosae mentis est laudis honore teneri potius quam pecuniae.
[421] 74 Miles quidam Lacedaemonius, quum prostrato hostis insideret
tergo occisurus, rogauit vt se verteret et in pectus potius stringeret ensem. Rogatus quid ita, Ne amasius inquit meus erubescat, si viderit auersis confossum vulneribus.
[422] 75 Lacon quidam ad Rhodium Diagoram, qui in Olympiis et filios
et ex filio filiaque nepotes vidisset coronari, Morere, inquit, Diagora; non in
Olympum ascendes, sentiens tum optimum exire de vita, quum res sunt prosperrimae. Ita Plutarchus in Vitis. Meminit et Cicero in Tusculanis quaestionibus,
libro primo. [C] Lepos est in ambiguo; nam Olympus mons est, in quo singulis
lustris peragebantur Olympica certamina, et pro coelo accipitur. [A]
[423] 76 Lacon quidam paedagogus pueri cura suscepta quum interrogaretur, quid esset illum docturus, Efficiam inquit vt honestis delectetur, turpibus
offendatur. Nihil efficacius ad veram felicitatem quam amare virtutem propter
se, odisse vitium propter se.
[424] 77 Spartanus quidam interrogatus, quid conferrent vtilitatis pueris
adhibiti paedagogi, Efficiunt inquit vt quae sunt honesta, eadem pueris fiant
etiam iucunda.
[425] 78 Agesilaus dicebat sibi iucundum esse laudari ab his, qui non vererentur et vituperare si quid displicuisset. Tales enim si quid laudant, iudicio laudant, non metu aut adulatione.
403 adfert C: adferet A B.
404 Generose* C: om. A B.
405 honore C: amore A B.
412 ascendes BAS: ascendes? A B, ascendens? C
D, adscendes LB.
423425 Agesilaus adulatione B C: Callicra-

tides Lacedaemoniorum dux in bello Peloponnesiaco suadentibus classem ab Argenusis

remouendam nec cum Atheniensibus dimicandum restitit, dicens Lacedaemonios classe
illa amissa aliam parare posse, sed fugere sine
summo dedecore non posse A.

404 Generose*.
[421]
406409 Miles vulneribus Plut. Pel. 18, 4:
v kenov to polemou kemenon atn
pisfttein mllontov demenov ka ntiboln di to strnou dienai t zfov,
Opwv fj m me nekrn rmenov rn
kat ntou tetrwmnon asxunq.
406 Lacedaemonius It does not appear from
the translated text that the soldier was a
Spartan.
[422]
410412 Lacon ascendes Plut. Pel. 34, 6.
410 Diagoram Successful Rhodian athlete, winner at the Olympic Games in 464 (cf. Pind.
Olymp. 7).

413414 Meminit primo Cic. Tusc. I, 46, 111:

415 lustris See OLD s.v. lustrum2 3, b.
[423]
416418 Lacon offendatur Plut. Mor. 452 D,
De virtute morali 12. Cf. Inst. princ. christ.,
ASD IV, 1, p. 144, ll. 226228.
[424]
420422 Spartanus iucunda Plut. Mor. 439
F, An virtus doceri possit 2.
[425]
423424 Agesilaus displicuisset Plut. Mor. 55
D, De adulatore 11 (transl. ASD IV, 2, p. 133,
ll. 332333). The app. crit. shows that Er.
substituted this apophthegm for a dictum of
Callicratidas, based on Cic. Off. I, 84; cf.
Apophth. [208][209].

168
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
LB 143
437
438
439
440
441
442
443
444

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[426] 79 Demonides amissis furto crepidis precatus est, vt eius qui sustulerat pedibus conuenirent. Visus est bene precari, quum illi magnum precaretur
malum, videlicet pedes distortos, quales habebat Demonides. [B]
[427] 80 Lacedaemonii cum Smyrnaeis egentibus commeatum misissent
atque illi beneficium verbis attollerent, Lacedaemonii sermonem interrumpentes
Nil magni est, inquiunt. Haec enim collegimus vnius diei prandio nobis et
iumentis detracto. Gratius est beneficium quod extenuatur ab eo qui confert.
Nam qui quod largiuntur exaggerant (qui plerisque mos est), bonam gratiae partem amittunt. [A]
[428] 81 Lacydes Arcesilai familiaris Cephisicrati crimen laesae maiestatis
deprecanti vna cum reliquis ami|cis aderat. At quum accusator annulum exhiberi
flagitaret, per quem coargui poterat, isque clam in terram demisisset, Lacydes
sentiens pede imposito texit. Inficiatus est igitur Cephisicrates et absolutus. Mox
reo iudicibus, vt mos est, agenti gratias quidam e iudicum numero, qui viderat,
iussit vt Lacydi quoque gratias ageret.
[429] 82 Arcesilaus quum arderet podagrae doloribus eumque Carneades
inuisisset atque exiret tristis, Mane, inquit, Carneade, nihil enim illinc huc peruenit, ostensis pedibus et pectore, sentiens pedes quidem dolere, sed animum
dolore vacuum esse.

445

PRISCA LACEDAEMONIORVM INSTITVTA

446
447

[430] 1 Ad publica conuiuia ingredientibus qui natu erat maximus singulis ostendebat fores, dicens: Per has nullus egreditur sermo, admonens nihil
441 eumque AC: cumque DLB.
[426]
426427 Demonides conuenirent Plut. Mor.
18 D, De audiendis poetis 3.
426 Demonides Otherwise unknown. Plutarch
calls him a cripple: a Damwnda (Djmwndou
v.l.) to xwlo krjpdev.
[427]
429432 Lacedaemonii detracto Plut. Mor.
64 B, De adulatore 22 (transl. ASD IV, 2, p.
146, ll. 730733).
429 Smyrnaeis Inhabitants of Smyrna in Asia
Minor.
[428]
435440 Lacydes ageret Plut. Mor. 63 E, De
adulatore 22 (transl. ASD IV, 2, p. 145, ll.
710715).
435 Lacydes familiaris Lacydes succeeded
Arcesilaus as head of the Academy in 241/40.
Cephisicrati Cephisicrates or, according to
Plutarch and Er. former translation, Cephisocrates, is otherwise unknown.
438 Inficiatus est See ASD IV, 2, p. 145, n.l. 713.

439 vt est Perhaps a translation of v oiken,

taken from the clause that follows: to
Kjfisokrtouv dezioumnou tov dikastv
efiv tiv v oiken wrakv t genmenon kleuse
[429]
441443 Arcesilaus pectore Cic. Fin. V, 94.
441 Arcesilaus or Arcesilas, head of the Academy from between 268 and 265 until his
death in 241/40.
441, 442 Carneades, Carneade The name of this
philosopher occurs as a variant of Charmides
in the passage from Cic. Fin. rendered in this
apophthegm. Carneades (214/13129/28) was
not a contemporary of Arcesilaus.
[430]
446447 Ad sermo Plut. Mor. 236 F,
Apophth. Laconica, inst. 1. Cf. Adag. 601
(Odi memorem compotorem), ASD II, 2, p.
128, ll. 3032; Lingua, ASD IV, 1A, p. 74, ll.
576579.
447 Silentium*.

APOPHTHEGMATVM LIBER II

448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473

169

effutiendum si quid liberius dictum esset in conuiuio. Hunc morem instituit

Lycurgus.
[431] 2 Quoniam apud Lacedaemonios in summo precio erat ius, quod illi
nigrum appellant, adeo vt seniores hoc contenti non desiderarent carnes, sed eas
iuuenibus cederent, Dionysius Siciliae tyrannus dicitur huius gratia coquum
emisse Laconicum eique mandasse vt sibi hoc ius appararet, nullis parcens
impendiis. Quod vbi rex gustasset ac displicuisset, expuit. Tum coquus Hoc
inquit ius, o rex, sumendum est posteaquam te Laconum more exercueris et in
Eurota laueris. Festiuius hoc narratur a M. Tul. Tusc. quaest. lib. 5, in hoc
varians a Plutarcho, quod scribit illum Spartae in phiditiis coenauisse et a coena
negasse sibi nigrum illud ius, quod coenae caput erat, placuisse; tum qui illud
coxerat respondisse minime mirum si displicuisset, condimenta enim deesse; ac
Dionysio rogante quae tandem illa, Labor inquit in venatu, sudor, cursus ab
Eurota, fames, sitis; his enim rebus Lacedaemoniorum epulas condiri.
[432] 3 Lacedaemonii posteaquam moderate biberunt in conuiuiis publicis, discedunt absque teda; non enim fas est illis ad lumen incedere nec hac via
nec illa, quo consuescant in tenebris noctuque confidenter et intrepide ire. Id
interdum in bellis vsu venit, vt necesse sit.
[433] 4 Iidem literas quidem discebant ad vsum, caeteras vero disciplinas
exoticas eiiciebant, nec minus homines harum professores quam ipsos libros.
Haec autem erat illorum eruditio, bene parere magistratibus, patientem esse laborum et in praelio aut vincere aut mori. Hoc animo fuerunt olim et Romanorum
quidam, qui philosophos Graecos vrbe pepulere, quod curiosis disciplinis auerterent iuuentutem ad ocium et ignauiam redderentque ad disserendum quidem
instructos, ad gerenda vero reipublicae munia inutiles. Quid illi dixissent, si
sophistarum gryphos, si Nominalium et Realium frigidissimas argutias audissent?

455 in B C: om. A.

448449 Hunc Lycurgus Plut. Lyc. 12, 8.

[431]
450456 Quoniam laueris Plut. Mor. 236
F237 A, Apophth. Laconica, inst. 2.
452 Dionysius tyrannus There are two versions: in Plut. Mor. 236F Dionysius is tyrant
of Sicily, in Plut. Lyc. 12 he is one of the
kings of Pontus, i.e., probably, Dionysius of
Heraclaea Pontica, cf. Fuhrmann, nn. ad
Plut. Mor. 236F.
455 Exercitatio pro condimento*.
456 Eurota The river Eurotas in Sparta.
456461 Festiuius condiri Cic. Tusc. V, 98
(461 epulae condiuntur), quoted in
Adag. 1751 (Tanquam in phiditiis), ASD II,
4, pp. 181182, ll. 701707. This adage

also refers to Plutarchs apophthegm (ll.

707709).
[432]
462464 Lacedaemonii ire Plut. Mor. 237 A,
Apophth. Laconica, inst. 3.
463 Tenebris assuescere*.
[433]
466469 Iidem mori Plut. Mor. 237 A,
Apophth. Laconica, inst. 4.
468 Philosophia rusticana*.
469472 Hoc inutiles See the passage preceding Apophth. [1], n.ll. 1314.
473 gryphos I.e. griphos (riddles).
Nominalium et Realium The Nominalists
and Realists, adherents of divergent philosophical schools in the Middle Ages.

170
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
LB 144
495
496
497
498
499
500
501
502

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[434] 5 Perseuerabant absque tunicis vestem vnicam accipientes, corporibus squalidi, quippe a balneis et vnguentis fere in totum abstinentes. Nemo tales
facile inuadit tum inopes tum duros; nec malis artibus cogebantur rem quaerere,
qui tam paruo contenti sunt. Haec Lacedaemonii, qui nec philosophorum dogmata nec Christum nouerant; et non pudet nos delitiarum nostrarum? Anachoritas vocamus, qui quatuor vestibus contenti sunt.
[435] 6 Iuuenes vero gregatim ac turmatim dormiebant supra stibadas, herbae genus, quas ipsi sibi congerebant ex arundine apud Eurotam nascente, cuius
summa non ferro sed manibus defringebant. Per hyemem vero substernebant sibi
quos vocant lycophones ac stibadiis commiscebant, quod ea materia caloris quiddam habere videretur. Vbi sunt nunc qui toto corpore plumis anserinis indormientes queruntur ob duriciem sibi dolere latera?
[436] 7 Amare puerorum indolem, qui probo ingenio videbantur, permissum illis erat; caeterum abuti illis turpissimum habebatur, quasi corpus adamaretur potius quam animus. Quod si quis accusatus esset, quod parum honestam
cum illis habuisset consuetudinem, is per omnem vitam infamis erat et a publicis
honoribus submouebatur. Hoc non solum in pueris, quorum aetati consulens lex
permisit grandioribus amare sed citra turpitudinem, locum habet, verum etiam
in coniugibus; non enim recte amat vxorem, qui corpus amat potius quam animum.
[437] 8 Mos erat vt adolescentes quopiam abituri a se|nioribus interrogarentur quo irent et ad quid; obiurgabatur autem, qui vel non responderet percontanti aut friuolas causas recitaret. Senior qui non obiurgarat adolescentem
ipso praesente delinquentem, eidem poenae erat obnoxius quam daturus erat si
peccasset ipse. Caeterum qui obiurgationem moleste ferebat, in magno erat probro. Merito puerorum errata imputantur iis, quorum partes erant ea vel arcere vel
corrigere. Simul autem magna necessitas habebat seniores, ne quid testibus adolescentibus praeter decorum committerent. Nam qua fronte obiurgarent iuniores,
si ipsi senes essent obiurgandi?
480 supra B C: super A.
483 lycophones AC: lycophanes DLB.

492493 animum Ac B C: animam A DLB.

[434]
474475 Perseuerabant abstinentes Plut. Mor.
237 B, Apophth. Laconica, inst. 5.
474 Frugaliter*.
[435]
480484 Iuuenes videretur Plut. Mor. 237 B,
Apophth. Laconica, inst. 6.
480 Frugaliter*.
stibadas Liddell-Scott s.v. stibv: bed of
straw, rushes, or leaves, whether strewn loose
, or stuffed into a mattress. Perhaps herbae genus (not found in Plutarchs text)
would fit better with lycophones.

483 lycophones A plant; see Liddell-Scott s.v.

lukfwn. Lycophanes in DLB (see app. crit.)
corresponds with v.l. lukofnav.
stibadiis Cf. stibdion, dim. of stibv.
[436]
486490 Amare submouebatur Plut. Mor.
237 BC, Apophth. Laconica, inst. 7.
486 Amor animi*.
[437]
494499 Mos probro Plut. Mor. 237 C,
Apophth. Laconica, inst. 8.
496 Sapienter*.

171

APOPHTHEGMATVM LIBER II

503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532

[438] 9 Si quis in peccato deprehensus fuisset, is cogebatur aram quandam

quae erat in vrbe circumire ac vituperationem interim in ipsum compositam
canere, quod nihil aliud erat quam seipsum sua voce obiurgare. Ingenui pudore
et laudis amore melius ducuntur ad honesta; virgis aut flagris caedi seruile est.
[439] 10 Quin et ille mos erat, vt iuuenes non solum suos quisque parentes
reuererentur hisque dicto audientes essent, verum etiam vt omnes seniores vererentur, tum de via cedentes tum e sedibus assurgentes ac praetereuntibus illis
taciti quietique. Qua re factum est vt quisque non, quemadmodum fit in aliis
ciuitatibus, in proprios modo liberos, seruos ac possessiones autoritatem haberet,
verum etiam in amicorum ac vicinorum liberos ac possessiones perinde ius haberet atque in sua propria; vt omnia quam maxime inter se communiter haberent
ac aliena quisque non aliter quam sua curaret. Intellexerunt illi quantam vtilitatem haberet communitas non adacta, sed ex mutua beneuolentia proficiscens.
Quod enim a Pythagora proditum est, amicorum communia esse omnia, id illi
volebant in republica sua quam latissime patere. Omnes enim ciues inter se amici
sunt, multo magis omnes eandem professi religionem. Postremo inter omnes
homines, ob hoc ipsum quod homines sunt, intercedere deberet mutua beneuolentia.
[440] 11 Caeterum puer abs quopiam castigatus si querelam ad patrem
detulisset, turpe erat patri, si hoc audito non iterum filium emendasset. Siquidem
ex institutione maiorum habebant hanc de se mutuo fiduciam, vt crederent
neminem esse qui cuiusquam liberis, quos quisque pro suis habebat, quicquam
imperaret inhonestum. Prima aetas quoniam nondum sentit quid turpe, quid
honestum, verberibus eget. Solent autem pueri a praeceptoribus caesi apud
parentes queri de crudelitate eorum a quibus castigati sunt. Ea res quoniam
minuebat aliorum seniorum autoritatem, hanc fenestram occluserunt liberis suis,
vt omnium seniorum eadem esset in pueros autoritas quae patribus.
[441] 12 Furantur illic pueri etiam ex esculentis quicquid possunt, discentes dextre imponere vel dormientibus vel indiligentius sua seruantibus. Deprehenso poena erat vapulare et esurire. Datur enim illis coena perquam tenuis, quo
529 quae patribus AD: om. BAS LB.

530 illic AC: illi DLB.

[438]
503505 Si obiurgare Plut. Mor. 237 C,
Apophth. Laconica, inst. 9.
503 Castigatio*.
505506 Ingenui est Cf. Apophth. [2], ll.
3334.
[439]
507514 Quin curaret Plut. Mor. 237 CD,
Apophth. Laconica, inst. 10.
510 Communitas*.
516 Quod omnia See Adag. 1 (Amicorum
communia omnia), ASD II, 1, pp. 8486.

[440]
521525 Caeterum inhonestum Plut. Mor. 237
D, Apophth. Laconica, inst. 11.
521 Disciplina puerorum*.
524 quos habebat Explanation added to the
paraphrased text by Er.; cf. Apophth. [439], ll.
510514.
[441]
530544 Furantur obsistit Plut. Mor. 237
DF, Apophth. Laconica, inst. 1213.
532 Furandi ars*.

172
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
LB 145
552
553
554
555
556
557
558
559
560

APOPHTHEGMATVM LIBER II

dum suopte ingenio depellunt inopiam cogantur audaces esse et callidi. Hoc erat
quur cibi inopia premerentur; quin ob id etiam dabatur illis victus exiguus, vti
consuescerent nunquam expleri ad satietatem vsque, sed famem tolerare possent.
Siquidem hac ratione existimabant illos et ad bellum vtiliores euasuros, si valerent
et post toleratam inediam perdurare in laboribus; quin et temperantiores vilibusque contentos fore, si longo tempore minimis impendiis degerent. Insuper, si
citra obsonium assuescerent viuere et quemuis cibum appositum boni consulere,
existimabant corpora fore tum salubriora tum maiora, quod subtracta cibi copia
conferret ad proceritatem, dum non depressa corpora tolluntur in altum potius
quam in latum; reddunturque etiam pulchriora. Tenuis enim et gracilis corporum habitudo obsequitur artuum momento; obesitas vero ex cibi copia collecta
propter grauitatem obsistit. Vt ea gens nihil dabat voluptati delitiisue, sed in
omnibus spectabat reipublicae commoda, longe lateque dissentiens a plurimorum sententia, qui sibi persuadent nihil esse vtilius quam pueros immodico cibo
potuque saginare, quum ea res non modo pigros reddat et laboribus inutiles,
verum etiam tum corpora reddat deformiora tum ingenia crassiora!
[442] 13 Nec minor illis cura fuit de genere musices, modulorum et cantionum, quam de victu, cultu et caeteris quae commemorauimus. Haec autem
talis erat, vt animi | vim ac spiritus excitaret et impetum diuino afflatui similem
adque res gerendas accommodum induceret, quum reliquis Graeciae ciuitatibus
magis placeret musica demulcens et ad voluptatem mollitiemque effoeminans
animos. Nam Plato magni referre putat, quo genere musices vtatur ciuitas.
[443] 14 Quin et orationis genus simplex et inaffectatum, nihil habens
molle ac delicatum, nec in aliis versabatur argumentis quam vel in laudibus
eorum qui fortiter ac generose vitam exegissent quique pro Sparta occubuissent
et ob id ab omnibus vt beati celebrabantur, vel in vituperandis his qui metu periculorum nihil egregii gessissent et qui ob ignauiam a morte cruciabilem infelicemque vitam viuerent, vel in pollicitatione per gloriae studium accendente ani533 dum suopte ingenio depellunt AD: suopte
ingenio depellentes BAS LB; audaces B C: et
audaces A.

543 momento B C: augmento A.

555 genus B C: genus erat A.
559 et B C: vt A.

539 Non est stilus Plutarchi. Sententia est apud

Xenophontem [Lac. pol. 2, 56]*. In Ald.Er.,
p. 208, Er. noted down poa frsiv in the
margin next to the same passage.
citra obsonium () viuere Ald., p. 208:
nocan pofrein (pofrein v.l.). Er. followed Filelfo, f. y7vo: sine obsonio degere,
and Regio, p. 166: absque opsonio degendo.
543 obesitas collecta Ald., p. 208: zeiv
polutrpouv (polutrfouv emend.), Ald.Er.:
polutrfouv. Fuhrmann ascribes the emendation to Turnebus, whereas Nachstdt gives
it to Xylander. From Ald.Er. it is clear that
Erasmus had thought of this correction in
Plutarchs text before them.

[442]
549552 Nec induceret Plut. Mor. 237 F238
A, Apophth. Laconica, inst. 14.
550 Musica virilis*.
552554 quum animos Cf. Plat. Rep. III, 398 E.
554 Nam ciuitas Plat. Rep. III, 398 C403 C.
[443]
555561 Quin accommodate Plur. Mor. 238
A, Apophth. Laconica, inst. 14.
560561 vel accommodate Plut., loc. cit.:
paggela te ka megalauxa prv retn
prpousa tav likaiv, i.e.: suivant lge
des chanteurs, lengagement de se montrer
vertueux ou laffirmation orgueilleuse de
ltre (Fuhrmann).

173

APOPHTHEGMATVM LIBER II

561
562
563

mos ad virtutem, ad cuiusque aetatem accommodate. Itaque tres erant apud illos
chori iuxta triplex aetatum discrimen, quibus in festis simul constitutis senum
chorus incipiens canebat:
Nos fuimus olim strennui iuuenculi.

564
565
566
567
568

Secundus, in quo erant viri robustae aetatis, ita respondebat:

At nos sumus; si vis, facito periculum.

Porro tertius, qui erat puerorum, ita canebat:

Praestantiores nos futuri olim sumus.

569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587

[444] 15 Quin insuper apud illos erant numeri, ad quos temperarent incessum, concitandis animis ad fortitudinem, audaciam mortisque contemptum
accommodi, quibus vtebantur tum in choris tum ad tibiam tendentes in hostem.
Siquidem Lycurgus rei bellicae studium cum musices studio copulauit, quo nimirum nimius bellandi ardor modulatione temperatus consonantiam aptumque
concentum haberet. Vnde mos erat, vt in bellis rex priusquam iniret praelium
Musis sacrificaret, quo pugnantes facinora aederent digna quae scriptis honestaque memoria celebrarentur. Nec permittebant vt quisquam aliquid de veteri
musica mutaret, adeo vt Terpandrum, quum esset antiquissimus et omnium eius
aeui citharoedorum praestantissimus egregiusque gestorum heroicorum celebrator, tamen ephori mulctauerint eiusque citharam arreptam paxillo affixerint,
quod vnam tantum chordam in ea praeter necessitatem intendisset ob vocis varietatem. Non enim probabant modos nisi simplicissimos. Ac Timotheum certantem in Carneis (id festum erat in honorem Carni cuiusdam vatis institutum;
Pausanias autem indicat apud illos Apollinem dici Carnion) ex ephoris quidam
arrepto ense interrogaret, ex vtra citharae parte incidi vellet chordas quae accesserant vltra septem. Vt vbique gens illa frugalitatem colebat, luxum horrebat,
metuens a maiorum institutis recedere, quod ex his fontibus nasci soleat omnis
rerum publicarum pernicies!
581 probabant AC: probant DLB.
561 Chori tres*.
561568 Itaque sumus Plur. Mor. 238 AB,
Apophth. Laconica, inst. 15. Cf. Adag. 850
(Fuimus Troes), ASD II, 2, p. 372, ll. 823. For
other versions of the translated apophthegm
see Walther Ludwig, Der dreiteilige Chor der
Lakedmonier bei Plutarch und Petrus Crinitus, Philologus 145 (2001), pp. 150157.
[444]
569576 Quin celebrarentur Plut. Mor. 238
BC, Apophth. Laconica, inst. 16.
570571 concitandis accommodi Cf. Apophth.
[37], ll. 343345.
572 Musicae genus*.

572574 Siquidem haberet Cf. Apophth. [37],

ll. 365368.
574576 Vnde celebrarentur Cf. Apophth.
[187]. The underlying idea is that unreasoning pugnacity will not result in deeds which
deserve commemoration.
576585 Nec septem Plut. Mor. 238 C,
Apophth. Laconica, inst. 17. Cf. Apophth. [175].
577 Terpandrum Musician from Lesbos (early
7th cent.), who worked in Sparta.
581 Timotheum Musician from Miletus (c.
450360).
582 Carneis A Dorian festival.
582583 id Carnion See Paus. III, 13, 4.

174
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
LB 146
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[445] 16 Quin et sepulchrorum vniuersam superstitionem sustulit Lycurgus, permittens vt non solum intra ciuitatem humarentur cadauera, verum etiam
vt monumenta templis vicina haberentur. Submouit et funebres expiationes nec
concessit vt quicquam vna cum cadauere sepeliretur; nam aliae nationes, si quid
fuisset viuo charissimum, id mortuo addebant in sepulchro damnosa simul ac
ridicula superstitione, quasi mortui sentiant aliquid; sed in puniceo amictu et
oleae foliis ex aequo positos omnes sepeliri iussit. Vetuit etiam titulos et inscriptiones addi monumentis, praeterquam eorum qui in bello cecidissent. Sustulit
autem et luctus et funebres naenias, quas reliquorum hominum vulgus incredibili
sumptu et apparatu etiam per conductos ploratores celebrare consueuit magna
specie dementiae, quasi manium sit vllus sensus, aut si quid sentiunt, iisdem
rebus delectentur, quas in vita non iudicio sed animi vitio dilexerunt.
[446] 17 Peregrinari illis concessum non erat, ne morum peregrinorum
vitaeque incompositae contagium attraherent. Quin et peregrinos vrbe exigebant,
ne paulatim inundantes mali cuiuspiam ciuibus existerent magistri. Quisquis
autem ciuium non tulisset liberorum suorum iuxta patrios ritus institutionem,
iure ciuium priuabatur. Rursus narrant quidam, quicunque peregrinus Spartanae
ciuitatis institutis sustineret exerceri, eum ex Lycurgi sententia admitti in eam
ciuilitatis portionem quae fuerat a priscis ordinata. Caeterum vendere ius ciuitatis nulli phas erat. | Perspexerat vir ille prudentissimus commerciis exterorum ac
negociatorum ciuitates quamuis bene institutas corrumpi, quod ad nequitiam
omnes sunt magis dociles quam ad virtutem. Sed nulla mixtura perniciosior
quam quae per imperii translationem prolationemue inuehitur. Sic influxu Graecarum nationum effoeminata est Roma; sic barbarorum commercio tandem et
Sparta ex sanctissima facta est corruptissima; sic aliarum nationum admixtu
effoeminata est Gallia, nonnihil etiam Germania.
[447] 18 Vicinorum famulis perinde vt suis vti mos erat, si quando quis
opus haberet; itidem et canibus et equis, nisi forsitan his tum opus esset hero.
Quin et ruri si qua re quis egeret, apertis foribus et ablatis ab eo qui habebat ad
vsum praesentem accommodis obsignabat locum vnde abstulerat atque abibat.
Inter huiusmodi mores vbi locum inueniret insatiabilis auaritia? Vbi rapacitas
609 sunt B C: sint A.
[445]
588596 Quin naenias Plut. Mor. 238 D,
Apophth. Laconica, inst. 18. In Ald.Er., p. 209,
Er. noted down t polundria pljson in the
margin next to the opening lines of the
apophthegm.
591 Superstitio funerum*.
591593 nam aliquid Added to the paraphrased text by Er.
597 conductos ploratores Cf. Hor. Ars 431432:
Ut qui conducti plorant in funere dicunt /
Et faciunt prope plura dolentibus ex animo.

[446]
600607 Peregrinari erat Plut. Mor. 238
DE, Apophth. Laconica, inst. 1922.
600 Peregrini mores*.
605607 eum erat Fuhrmann supposes a
lacuna between tv politeav kat t boljma to Lukorgou metexe and tv rxqen
diatetagmnav morav pwlen d ok zn.
[447]
614617 Vicinorum abibat Plut. Mor. 238 E,
Apophth. Laconica, inst. 23.
614 Communitas*.

APOPHTHEGMATVM LIBER II

619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646

175

aliena pro suis vindicantium? Vbi supercilium e diuitiis sumptum? Vbi latronum
immanitas ob aliquantulum nummorum viatorem ignotum et innocuum iugulantium? Diceres hos germane Christianos, si pro Lycurgo Christum nacti fuissent legum latorem.
[448] 19 In bellis vtebantur puniceis tunicis, siue quod hic color videbatur
illis aliquid habere virile, siue quod sanguineus coloris rubor plus terroris incuteret bellorum imperitis, siue ne protinus conspicuum esset hostibus si quis vulnus
accepisset, sed vtiliter lateret ob vestem sanguini concolorem.
[449] 20 Si quando strategemate, hoc est callido consilio superassent hostem, Marti bouem immolabant; sin aperto praelio, gallum; hoc pacto consuefacientes belli duces, vt non solum fortes essent ad praelium, verum etiam callidis
consiliis aduersus hostem instructi. Praeclarius enim existimabant hostem ingenio
citra sanguinem deiicere quam pugna plerunque vtrinque cruenta.
[450] 21 Cum deos comprecantur hoc votis addunt, vt possint iniuriam
pati, quod neminem iudicarent ad gerendum imperium aut alioqui magnas res
obeundas idoneum, qui quauis iniuria commoueretur.
[451] 22 Summa comprecationis haec erat, vt dii bonis adderent honesta,
praeterea nihil. Non aliud petebant virtutis praemium quam honestam famam,
quum multo alia sint aliarum gentium vota, non solum multiloqua verum etiam
inutilia, nonnunquam et turpia a diis postulantium.
[452] 23 Venerem, quam illi vocant Morf, armatam colunt; quin omnes
etiam deos deasque hac figura fingunt vt lanceam teneant, hac imagine significantes omnes esse bellica virtute praeditos. Quoniam nihil ducebant turpius
ignauia, nihil bellica virtute pulchrius, tali specie proponebant deos suos, quales
cupiebant esse ciues. At caeterorum Graecorum theologia faciebat deos ociosos et
quietos eoque fingebant illos gestu recumbentium. Porro quum archetypum
omnis honesti petendum sit a numine, periculosum est reipublicae tales facere
deos, quales si quis imitetur, inutilis aut perniciosus sit reipublicae futurus.
625 siue B C: vel A.
637 multo B C: multa A.
638 postulantium A: postulantum B C, postu-

lantur DLB.
644 recumbentium B C: procumbentium A.

[448]
623626 In concolorem Plut. Mor. 238 F,
Apophth. Laconica, inst. 24.
623 Callide*.
[449]
627630 Si instructi Plut. Mor. 238 F,
Apophth. Laconica, inst. 25.
627 Consilium in bellis*.
[450]
632633 Cum pati Plut. Mor. 239 A,
Apophth. Laconica, inst. 26. Cf. Apophth.
[340], [508].
632 Tolerantia*.
votis Ald.Er. (and codd.) exav, where Ald.,

p. 209, has the meaningless xav.

[451]
635636 Summa nihil Plut. Mor. 239 A,
Apophth. Laconica, inst. 27.
635 Vota*.
[452]
639641 Venerem praeditos Plut. Mor. 239 A,
Apophth. Laconica, inst. 28. Cf. Adag. 1181
(Manum admouenti fortuna est imploranda), ASD II, 3, p. 194, ll. 451453. Cf.
Apophth. [347].
639 Armati dii*.
639 quam Morf This detail is added to the
paraphrased text by Er.; cf. Paus. III, 15, 11.

176
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
LB

147
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[453] 24 Iam et prouerbio celebratum est apud illos admota manu fortunam esse inuocandam; quo significabant sic esse inuocandos deos, vt simul et
manum apponamus et nostram addamus operam, alioqui frustra inuocari. Verum
est numini acceptum ferri oportere, si quid in actionibus hominum prospere
cedit, sed non fauet numen ociosis ac pigris. Vult sua munera ad nos per nostram
venire industriam, ne stultum videatur, si faueat ipsius dona contemnentibus.
[454] 25 Pueris ostendebant seruos qui vino essent temulenti, quo magis
abominarentur ebrietatem, videntes quam deforme spectaculum sit homo immodico madens vino quamque dementi similis. Imo cogebant helotes quamplurimum bibere, deinde saltationes ineptas saltare et carmina quaedam ridicula
canere. Ita quod alii prolixo sermone vix persuadent, sobrietatem esse rem honestissimam, ebrietate nihil esse homine indignius, illi compendio ponebant ob oculos, sed in mancipiis, ad quorum mores degenerare ingenuis turpissimum est.
[455] 26 Mos erat apud illos non pulsare fores atriorum, sed voce foras
euocare si quid vellent. Adeo nihil clam geri volebant, sed propalam omnia. |
[456] 27 Strigilibus quibus sudor abstergetur non ferreis sed arundineis
vtebantur in balneis, vt minus operosis paruoque parabilibus, nusquam non
memores frugalitatis ac parsimoniae.
[457] 28 Comoedias et tragoedias non audiebant, vt nec serio nec ioco
quicquam audirent repugnans legibus. Leges enim prohibent stupra, incestum et
adulteria, prohibent dolos, iniurias, furta caeteraque flagitia, at in fabulis talia
poetae diis affingunt. Nec placuit illis quorundam excusatio fabulas ad voluptatem fingi, non ad fidem veri. Voluptas ea corrumpit imbecillium animos. Hanc
ob causam Archilochum poetam, quum venisset in Lacedaemonem, eadem hora
expulerunt, quod intellexerant ab illo scriptum satius esse abiicere arma quam
mori. Carmen sic habet:
653 ostendebant A B: ostendebat C.
655 helotes B C: illos A.

662 abstergetur B C: abstergeretur A.

[453]
647649 Iam inuocari Plut. Mor. 239 A,
Apophth. Laconica, inst. 29. Cf. Adag. 1181
(Manum admouenti fortuna est imploranda), ASD II, 3, pp. 194196.
647 Industria*.
[454]
653654 Pueris ebrietatem Plut. Mor. 239 A,
Apophth. Laconica, inst. 30.
653 Temulentia*.
655657 Imo canere Plut. Lyc. 28, 89; cf.
Adag. 3835 (Spartae serui maxime serui),
ASD II, 8, p. 195, ll. 375377.
[455]
660661 Mos euocare Plut. Mor. 239 A,
Apophth. Laconica, inst. 31.
[456]

662663 Strigilibus vtebantur Plut. Mor. 239

B, Apophth. Laconica, inst. 32.
662 Parsimonia*.
[457]
665666 Comoedias legibus Plut. Mor. 239
B, Apophth. Laconica, inst. 33.
666668 Leges affingunt Cf. Plat. Rep. II,
377 C383 C; Cic. Nat. I, 42; see also
Apophth. [12], ll. 131133.
670676 Archilochum obueniet Plut. Mor.
239 B, Apophth. Laconica, inst. 34. Cf. Adag.
1197 (Abiecit hastam. Rhipsaspis), ASD II, 3,
pp. 209210, ll. 762770; Moria, ASD IV, 3,
p. 96, ll. 471473.
670 Archilochum Poet from Paros (c.
680640), who lived as a soldier.

177

APOPHTHEGMATVM LIBER II

673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690

Scuto aliquis gaudet Saiorum, quod bene pulchrum

Deserui nolens inter opaca rubi.
Ille quidem clypeus valeat, quoniam mihi posthac
Illo haud deterior forsitan obueniet.

[458] 29 Virginibus ac pueris sacra erant communia, quo vel sic puellae ad
masculinum robur proficerent.
[459] 30 Sciraphidam mulctarunt ephori, quod a multis erat iniuria affectus. Interpretabantur enim illius ignauiam esse in causa, quod complures auderent eundem laedere. Nam qui veterem impune fert iniuriam, inuitat nouam. Si
qui primus laeserat delatus dedisset poenas legibus, caeteri temperassent ab iniuria.
[460] 31 Scutiferum militem interemere, quod scuto nonnihil purpurei
panni intertexuisset. In tantum horrebant exemplum peregrinae luxuriae, non
ignari ex minimis initiis immedicabilem vitiorum colluuiem inundare eoque
tutissimum esse iudicantes principiis obstare. Ob id in primos autores seuerissime
animaduertebant. Plurimum nocuit reipublicae quisquis fenestram vitiis aperuit.
[461] 32 Adolescentulum ex eorum numero qui exercebantur increpuerunt, quod viam nosset quae ducit in Pyleam. Adeo studebant suos a peregrina679 erat B C: esset A.
673676 Scuto obueniet This is a Latin rendering of Archil. fr. 6 Diehl (= fr. 5 West2),
but without the first half of the second
hexameter, which is missing in Plutarchs
text. It is supplemented (between < >)
from Sextus Empiricus by Nachstdt; for
more information cf. app. ad Archil. fr. 5
West2. Cf. n.ll. 670676. It is remarkable
that Er. rendered the incomplete verses in
such a way that there are now two complete
elegiac distichs in the Latin. He says
nothing about the incomplete state of the
poem in Plutarch.
673 Saiorum A Thracian tribe. Archilochus
spent part of his life on the island of Thasos,
a Parian colony, near the coast of Thrace.
673674 quod rubi Ald., p. 209: Aspdi
n per qmnw / ntov (emend.; ntov
neutr., armour, gear) mmjton kllipon
ok qlwn.
[458]
677 Virginibus communia Plut. Mor. 239 C,
Apophth. Laconica, inst. 35.
677678 quo proficerent Plut. Lyc. 14, 4
mentions the avoidance of effeminacy as a
reason for this usage. Cf. Apophth. [268].
[459]
679680 Sciraphidam affectus Plut. Mor. 239
C, Apophth. Laconica, inst. 36.

679 Lenitas praua*.

Sciraphidam Perhaps a contemporary of
Lysander; see Plut. Lys. 17, 3.
[460]
684685 Scutiferum intertexuisset Plut. Mor.
239 C, Apophth. Laconica, inst. 37. The text
in Plut. is obscure (see Nachstdt and
Fuhrmann ad loc.): Sakkofron nelon,
diti parufn ev tn skkon nbale. Er.
apparently substituted skov (neutr., shield)
for sk(k)ov (masc., coarse cloth), following
Filelfo, f. y8vo: Scutatum militem interemere: quoniam taelam quandam in scutum
imposuisset.
684 Seueritas*.
[461]
689690 Adolescentulum Pyleam Plut. Mor.
239 C, Apophth. Laconica, inst. 38.
689 Peregrini mores*.
690 viam () quae Pyleam The meaning of
tn ev Pulaan dn is unclear (see
Nachstdt and Fuhrmann ad loc.). Cf. Liddell-Scott s.v. Pulaa III, referring to this
apophthegm: a place (perh. in Arcadia, cf.
St[eph]. Byz.) considered undesirable for
Spartan youths. The same toponym occurs
in Adag. 1657 (Nouit haec Pylaea et Tyttygias), ASD II, 4, p. 123, l. 816: in Pylaea (is
est Arcadiae locus).

178
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718

APOPHTHEGMATVM LIBER II

tionibus ac rerum exoticarum cognitione seruare alienos, ne per occasionem a

patriis institutis degenerarent, praesertim cum Arcadia, cuius est Pylea, luxu delitiisque barbaricis esset corrupta.
[462] 33 Ctesiphontem eiecerunt, qui se profitebatur de re quauis totum
diem posse dicere, dicentes boni oratoris esse sermonem habere rebus parem.
Nulla in re iustius putarunt adhibendam frugalitatem quam in oratione, quam
Hesiodus non aliter quam preciosum thesaurum parcissime censet esse depromendam ad vsum, non ad ostentationem.
[463] 34 Pueri apud illos in ara Dianae, cui ab indeiicibili virtute cognomen Orthia, flagellis ex more totum diem caeduntur. Itaque frequenter durant ad
mortem vsque hilares ac laeti, concertantes inter sese de victoria, quis ipsorum
diutissime fortissimeque toleret verbera; victor cum primis celebris habetur. Hoc
certaminis genus appellant diamastgwsin. Renouatur autem quotannis. Huius
consuetudinis originem indicat Plutarchus in vita Aristidis. Quum Pausanias
paulisper semotus a statione militum rem diuinam faceret, Lydi aliquot incursione facta sacrificiorum apparatum diripuerunt; quos ipse cum comitibus suis
comprehensos, quoniam inermes erant, loris cecidit. In huius facti memoriam
fieri coeptum est Spartae quod retulimus. Pausanias in Laconicis diuersam adfert
huius consuetudinis causam. Quum Limnates, Cynosurenses, Mesoani et Pitanenses Dianae sacrificarent, in dissidium venerunt, ex dissidio ad pugnam, adeo
vt multis cadaueribus ara compleretur. Reliquos pestilentia consumpsit. Hinc
proditum est oraculum aram Dianae humano sanguine expiandam esse. Quum
igitur immolarent cuicunque sors obuenisset, Lycurgus eam mactationem vertit
in flagellationem adolescentulorum. Ita factum est, vt citra necem hominum ara
sanguine humano expiaretur. Hoc exemplum vt imitari sit ineptum, ita nobis
exprobrat immodicam indulgentiam erga pueros, qui sic in delitiis eos educamus,
vt ad studiorum quoque laborem sint inutiles et omnis increpationis quamuis
blandae impatientes.

694 profitebatur A B: profitebantur C.

692693 praesertim corrupta A similar characterization of the Arcadian mores is found in

Apophth. [319], l. 297.
[462]
694695 Ctesiphontem parem Plut. Mor. 239
C, Apophth. Laconica, inst. 39. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 40, ll. 470473.
694 Loquacitas*.
Ctesiphontem Athenian politician of the 4th
cent. Er. took his name from Regio, p. 170:
Ctesiphontem. Plutarch mentions Cephisophon (identity uncertain).
697 Hesiodus Hes. Erg. 719720; see Apophth.

[241], n.ll. 750751.

[463]
699703 Pueri quotannis Plut. Mor. 239
CD, Apophth. Laconica, inst. 40.
699 Pueritia dura*.
704708 Quum retulimus Plut. Arist. 17, 10.
704 Pausanias Commander of the Greeks at
Plataeae in 479, see Apophth. [312][317].
708715 Pausanias expiaretur Paus. III, 16,
910. Book III of Pausanias Graeciae descriptio deals with Laconia.
709710 Limnates Pitanenses Inhabitants of
different quarters of Sparta.

179

APOPHTHEGMATVM LIBER II

719
720
LB 148
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745

[464] 35 Haec vtcunque aestimentur, vnum tamen quiddam ad honestatem ac beatitudinem conducens ciuibus suis praestitisse videtur Lycurgus. Quid
hoc? Affa|tim ocii, propterea quod sedentarias artes in totum attingere phas non
erat. Neque prorsus opus erat vllo opificio negocioso operosoque ad quaestum,
posteaquam diuitiis in totum tum admirationem tum honorem ademerat. Sed
helotes, hoc est mancipia, colebant illis agros fructumque reddebant a maioribus
praefinitum. Sunt et hodie qui hoc exemplum imitentur, per seruos aut conductitias operas aut per eos quos ex liberis seruos faciunt pleraque facientes, non vt
ipsis interim vacet meditari meliora, sed vt ocium habeant bibendi aut ludendi
aleam.
[465] 36 Erat autem detestabile, si quis alicui pluris locasset agrum quam
erat praescriptum, quo simul et mancipia lucri gratia libentius inseruirent nec
ciues plus solito quaererent. Quanto consilio ea gens omnium vitiorum materiam
in mancipia reiiciebat, ab ingenuis arcebat, contra quam reliquae faciebant
nationes, quae liberis luxus, libidinis, auaritiae temulentiaeque seminaria vindicant, seruos ad paupertatem et frugalitatem adigunt!
[466] 37 Interdictum erat illis nauticam exercere ac naualibus vti pugnis;
tametsi post naualibus praeliis mare potiti rursus abstinuerunt, quum perspicerent ciuium mores corrumpi. Sed denuo ab hac sententia mutati sunt, quemadmodum in caeteris omnibus. Vbi pecuniae sunt in Lacedaemoniorum regionem
conuectae, qui eas importarant morte damnati sunt. Siquidem Alcameni ac
Theopompo regibus hoc oraculum erat redditum: Pecuniarum amor Spartam
perdet. Nihilo secius tamen Lysander deuictis Atheniensibus magnam auri argentique vim inuexit, nec solum pecunias receperunt, verum etiam ipsi viro honos
est habitus.
Proinde Sparta donec Lycurgi legibus vteretur nec a iureiurando recederet, sexcentis annis in Graecia primas tenuit et legum aequitate et gloria. Caeterum
722 negocioso operosoque AC: negocio operosoque D, negocioque operoso BAS LB.

731 omnium B C: omnem A.

[464]
719725 Haec praefinitum Plut. Mor. 239
DE, Apophth. Laconica, inst. 41.
719 Ocium liberale*.
719721 Haec ocii Plutarch says: En d ti tn
kaln ka makarwn dkei pareskeuaknai
tov poltaiv Lukorgov fqonan sxolv.
[465]
729731 Erat quaererent Plut. Mor. 239 E,
Apophth. Laconica, inst. 41.
[466]
735761 Interdictum imperio Plut. Mor. 239
E240 B, Apophth. Laconica, inst. 42.
738 Pecunia pestifera res*.
739740 Alcameni regibus Spartan kings of
the 8th cent., see Apophth. [111][113] and
[192][198].
740741 Pecuniarum perdet Cf. Adag. 1694

(Pecuniarum cupiditas Spartam capiet, praeterea nihil), ASD II, 4, p. 142.

741 Lysander Spartan general and politician
(?395), see Apophth. [288][303].
deuictis Atheniensibus In 404.
744745 sexcentis annis Plutarch mentions a period of five hundred years (xrnon tn pentakoswn, Plut. Mor. 239F). Perhaps Er. rendering is due to inclusive reckoning (cf. Apophth.
[96], n.l. 842). This may also account for the
use of the ablative (cf. Khner-Stegmann II, 1,
p. 360-361, Anmerk. 12: Aus dem Ablativ auf
die Frage: innerhalb welcher Zeit? entwickelt
sich mit leicht begreiflichem bergange der
Ablativ der Zeitdauer auf die Frage: wie
lange?). According to the apophthegm (ll.
741743) Spartas disregard of the Lycurgian
laws dates from c. 400 (cf. Plut. Lyc. 30, 1).

180
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763

APOPHTHEGMATVM LIBER II

quum ab his paulatim defluerent inundaretque obiter diuitiarum amor et auaritiae malum, non solum ob haec decreuit illorum potentia, verum etiam quibus
antea sociis et amicis in bello fuerant vsi, eos inimicos habere coeperunt. Porro
quum ita se gererent, tamen post Philippi Macedonis in Cheronea victoriam,
quanquam Graeci caeteri omnes illum imperatorem terra pariter ac mari declarassent ac post hunc Alexandrum filium euersis Thebanis, soli Lacedaemonii,
tametsi ciuitatem haberent nullis cinctam muris essentque non modo perpauci
propter assidua bella, sed multo quam antea imbecilliores captu faciles essent
facti, quoniam adhuc seruabant admodum exiguas quasdam Lycurgicarum legum
scintillas, non se praebuerunt belli socios neque caeteris Graecis neque post
Macedonicis regibus, neque in commune cum illis concilium venerunt neque tributum pendere coacti sunt; donec per omnia contemptis Lycurgi legibus a propriis ciuibus tyrannide oppressi sunt, ita vt nihil iam reliquum esset patriae institutionis; sed reliquorum similes effecti et gloria et libertate quam prius
obtinuerant exuti sunt et in seruitutem traducti, ac nunc quemadmodum caeteri
sub Romanorum viuunt imperio. Graue documentum vniuersis imperia virtute
parari, auaritia, luxu delitiisque vel perire vel verti in tyrannidem.
APOPHTHEGMATA LACAENARVM

764
765
766
767
768
769
770
771
772

[467] 1 Archileonis Brasidae mater post obitum filii, quum Amphipolitae

quidam venissent Spartam eamque inuiserent, percontata est num honeste et vt
Spartano dignum erat occubuisset. Illis iuuenis virtutem amplificantibus ac
dicentibus eum in bellicis negociis Lacedaemoniorum omnium esse praestantissimum respondit: O hospes, honestus quidem ac strennuus erat filius meus, sed
multos illo praestantiores habet Lacedaemon.
[468] 2 Gorgo Cleomenis regis filia, quum Aristagoras Milesius Cleomenem ad bellum pro Ionibus aduersus regem Persarum suscipiendum hortaretur
magnam pecuniarum vim pollicens, quantoque magis ille recusabat, tanto plus
748 Porro B C: Attamen A.
749 Philippi victoriam In 338.
751 euersis Thebanis In 335 Alexander the Great
destroyed the city of the revolting Thebans.
754 Degeneratio*.
755756 neque caeteris regibus The translated
text reads: ote totoiv (sc. Philip and
Alexander) ote tov metaz Makedonikov
basilesin (Mor.) 240 AB).
756 concilium Meeting (sundrion) of the
League of Corinth, established after Chaeronea.
757758 propriis ciuibus Machanidas, tyrant of
Sparta 211207, and his successor Nabis
(207192).
[467]

764769 Archileonis Lacedaemon Plut. Mor.

240 C, Apophth. Laconica, Archileonis. Cf.
Apophth. [162], ll. 205211.
764 Habetur pag. 64 [= p. 98] ap. 62*.
Brasidae See Apophth. [159][162].
[468]
770774 Gorgo extruseris Plut. Mor. 240 D,
Apophth. Laconica, Gorgo 1.
770 Gorgo filia Gorgo, daughter of Cleomenes I, married Leonidas, who was a halfbrother of her father (cf. Apophth. [243]).
Aristagoras Tyrant of Miletus c. 505496.
771 bellum Persarum The Ionian Revolt,
directed against Darius I.

181

APOPHTHEGMATVM LIBER II

773
774
775
776
777
LB 149
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793

adderet promissae summae, Pater, inquit, corrumpet te hic peregrinulus, ni

ocyus eum aedibus extruseris. Vbi nunc sunt qui dicunt auarum mulierum
genus, quum Gorgo pro hortatrice patri fuerit dehortatrix?
[469] 3 Eidem quum pater aliquando mandasset vt cuidam mercedis
nomine daret frumentum, et elogium addidisset Docuit enim me vinum reddere
suauius, Ergo, inquit, o pater, et vini plus bibetur et qui bibent delicatio|res
deterioresque reddentur. Quis satis praedicet hanc puellam et sene et viro seueriorem? Atqui solet hic sexus maxime capi rebus suauibus.
[470] 4 Eadem quum videret Aristagoram a quopiam e famulis calceari,
Quid, inquit, pater? Hospes iste manus non habet? Existimabat non ferendas
viri delitias, qui in eo abutebatur famuli opera, quod ipse suis manibus facere sibi
poterat. Et non pudet quosdam, quibus vestiendis comendisque vix decem
famuli sufficiunt? Opus est famulo qui ventrem exoneraturo soluat ligulas, qui
foenum aut lanam porrigat extersuro, ac minimo minus, qui abstergat.
[471] 5 Quum hospes quispiam molliter et aegre vestem praelongam attraheret, protrusit hominem, dicens: Non tu hinc abis, qui nec ea possis quae sunt
foeminarum? Mulierum est laciniosis et in humum defluentibus vti vestibus,
quin et caudas admodum longas interdum trahunt nec tamen grauantur onere
aut succingunt.
[472] 6 Gyrtias, quum Acrotatus, qui illi erat ex filia nepos, e quadam puerorum pugna multis acceptis plagis domum pro exanimi relatus esset, plorantibus

783 qui B C: si A.
786 abstergat B C: abstergeat A.

787 et aegre C: om. A B.

787788 attraheret C: duceret A B.

773 Pecunia contempta*.

[469]
776779 Eidem reddentur Plut. Mor. 240 D,
Apophth. Laconica, Gorgo 2. Cf. Apophth.
[143].
778 Simile habetur antea pa. 58 [= p. 93] ap.
43*.
[470]
781782 Eadem habet Plut. Mor. 240 DE,
Apophth. Laconica, Gorgo 3. Cf. Apophth.
[779].
781 Aristagoram See Apophth. [468], n.l. 2770.
782 Seuere*.
785 soluat ligulas See Dict. of Medieval Latin
from British sources s.v. ligula 2: point (of
hose). It appears from Apophth. [779] that
Er. knew someone who gave his servant this
task.
786 abstergat A form of the subjunctive beside
the more usual abstergeat. Also found Apoc.
21, 4.
[471]

787789 Quum foeminarum Plut. Mor. 240

E, Apophth. Laconica, Gorgo 4.
787788 Quum attraheret Ald., p. 210 (Mor.
240 E): znou d tinov malakv sxol prosagagntov. Er. noted down stoln in the
margin next to this passage in Ald.Er.. Cf.
Regio, p. 173: cum peregrinus quidam uestem molliter traheret. This emendation
sxol is the reading of all mss. recurs in
the 1572 edition of Stephanus (see app. crit.
Nachstdt). Babbitt (Loeb), and Fuhrmann
(Bud) take prosagagntov intransitively
(for which use see LSJ s.v. prosgw II).
788 Seuere*.
789791 Mulierum succingunt Er. criticizes
trains in Moria, ASD IV, 3, p. 170, ll. 734735.
[472]
792795 Gyrtias sanandos Plut. Mor. 240 E,
Apophth. Laconica, Gyrtias 1.
792 Gyrtias Otherwise unknown.
Acrotatus Perhaps the Agiad king Acrotatus
(265262) is meant.

182
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815

APOPHTHEGMATVM LIBER II

caeteris familiaribus ac notis, Non tacebitis? inquit, Declarauit cuius esset sanguinis. Addidit fortes non esse complorandos sed sanandos.
[473] 7 Cum illi e Creta nuncius esset allatus de morte Acrotati, Quum ad
hostes inquit proficisceretur, nonne futurum erat vt aut ipse moreretur aut illos
occideret? Iucundius autem est audire quod mortuus est vt et ipso et ciuitate et
progenitoribus dignum erat, quam si iners et imbellis per omne aeuum viueret.
Solent auiae tenerius et impotentius amare nepotes suos quam ipsae matres. Et
vbi nunc sunt quae in morte liberorum confugiunt ad laqueum, quum Gyrtias
nepotem et seminecem lugeri vetuerit nec eundem flendum putarit, quod fortiter pugnans interisset?
[474] 8 Damatria quum accepisset filium ita se gerere in bello, vt tali
matre videretur indignus, domum redeuntem interemit. Qua de re hoc fertur
epigramma:
Transgressum leges mater Damatria natum
Ipsa Lacaena necat non Lacedaemonium.

Hoc facinus propius accedit ad barbaricam immanitatem quam ad fortitudinem.

Vtile tamen exemplum est ad exprobrandam vulgo matrum nimiam in liberos
indulgentiam, quae ob hoc ipsum saepe impotentius amant eos, quod sint nequitia corruptissimi.
[475] 9 Altera quaedam Lacaena filium, qui deserto in acie loco fugerat, vt
patria indignum interemit, dicens: Haud meum est hoc germen. In quam hoc
extat epigramma:
803 interisset B C: interierit A.

814 patria A B: patri C.

794 Fortiter*.
795 Addidit sanandos Plut., loc. cit.: ka ok
fj den tov gaqov bon ll atreesqai.
Cf. Filelfo, ed. 1471: Nec inquit fortes [Orationes, f. z1vo: foras] uociferandi sunt: sed
curandi, and Regio, p. 173: Ac non inquit
fortes sunt cum clamore plorandi, sed
curandi.
[473]
796799 Cum viueret Plut. Mor. 240 F,
Apophth. Laconica, Gyrtias 2.
796 Creta Acrotatus (see Apophth. [472], n.l.
792) died in battle near Megalopolis. Perhaps
the fact that his father Areus waged war in
Crete led to confusion.
797 Fortiter*.
798 Prudenter*.
ipso Plut., loc. cit.: autv (auto v.l.)
zwv. This variant reading -to, however, is
not found in Ald., p. 211, Filelfo, f. z1vo, or
Regio, p. 173. Erasmus appears to follow
a reading auto here, which is only found
in one MS (s. XV, cf. consp. sigl. of the

Teubner ed. of Plut. Mor., vol. II). All other

MSS have autv. It is also possible that
he implicitly emended autv on his own
initiative. The form autv, however, is not
impossible in Plut.s text.
802 seminecem vetuerit See Apophth. [472].
[474]
804808 Damatria Lacedaemonium Plut.
Mor. 240 F, Apophth. Laconica, Damatria.
804 Damatria Otherwise unknown.
807 Fortiter*.
807808 Transgressum Lacedaemonium Cf.
Anth. Pal. VII, 433, 12. Platarchs text reads:
Tn parabnta nmouv Damtrion ktane
mtjr, / A Lakedaimona tn Lakedaimnion,
without a negation in the pentameter corresponding with non in l. 808 (non Lacedaemonium).
[475]
813819 Altera peperi Plut. Mor. 241 A,
Apophth. Laconica, anon. 1.
814 Fortiter*.

183

APOPHTHEGMATVM LIBER II

816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840

Germen iners, abeas ad Tartara teque perosus

Eurotas ceruis nec det aquam timidis.
Ignauus catulus, mala sors, hinc vade sub Orcum,
I, Sparta indignus, quem nec ego peperi.

Alia quaedam quum filium audisset fortiter in acie cecidisse, ait:

Plorentur timidi, mi infletus humabere nate;
Et matre hac vere dignus es et patria.

Hoc ante tributum est Tynnicho, quod tamen Philelphus separatim commemorat.
[476] 10 Alia quaedam vt audierat filium incolumem sed fugisse ab hostibus, scripsit illi: Malus rumor de te sparsus est; aut hunc dilue aut ne sis. Praestabilius iudicauit mori quam cum ignominia viuere.
[477] 11 Alia rursus, quum filii qui e prelio fugerant ad ipsam venirent,
Quo inquit itis, ignaua et fugitiua mancipia?, et ostenso ventre Num huc
inquit denuo subituri vnde emersistis? [B] Hoc apophthegma Cynica dignum
est. [A]
[478] 12 Quaedam filium ad se venientem conspicata percontata est quid
ageret patria. Is quum respondisset Periere omnes, laterem coniecit in illum
occiditque, dicens: Te igitur nobis misere mali nuncium? Vita putauit indignum, qui cum suis perire non sustinuisset.
[479] 13 Cuidam qui matri narrasset quam generose frater occubuisset,
Proinde an non turpe est inquit tibi non contigisse illi esse comitem?
[480] 14 Quaedam filios quos habebat quinque posteaquam in bellum
emiserat, ante suburbium stabat expectans quis esset belli exitus. Vt accessit quispiam nuncians filios illius omnes occubuisse, Non istuc percontabar, inquit,
822 vere AC: vera DLB.
823 p. 142 ap. 48* C: Habetur * A B.

828 venirent B C: venissent A.

836 qui B C: vbi A.

816819 Germen peperi Cf. Anth. Pal. VII,

433, 58 (ed. H. Stadtmller, vol. II, 1, Lipsiae,
1899, p. 303; ll. 56 are taken from Plutarch).
817 Eurotas River in Laconia.
818 mala sors Ald., p. 211: kat merv (kak
merv, kn riv codd.). In Ald.Er. Er. noted
down an index and kak in the margin next
to this line.
820822 Alia patria Plut. Mor. 241 A,
Apophth. Laconica, anon. 2. Cf. Apophth. [395],
ll. 240241. The apophthegm is not included
in Ald., but translated by Filelfo, f. z2ro, and
Regio, p. 174 (cf. app. crit. Fuhrmann).
823 p. 142 [= p. 160] ap. 48*.
823824 Hoc commemorat See above, n.ll.
820822.
[476]
825826 Alia sis Plut. Mor. 241 A, Apophth.

Laconica, anon. 3. Cf. Apophth. [483].

826 Animose*.
[477]
828830 Alia emersistis Plut. Mor. 241 B,
Apophth. Laconica, anon. 4.
830 Rustice*.
[478]
832834 Quaedam nuncium Plut. Mor. 241
B, Apophth. Laconica, anon. 5.
834 Fortiter*.
[479]
836837 Cuidam comitem Plut. Mor. 241 B,
Apophth. Laconica, anon. 6. Cf. Apophth. [495].
837 Animose*.
[480]
838842 Quaedam interitum Plut. Mor. 241
BC, Apophth. Laconica, anon. 7.
840 Fortiter*.

184
LB

150
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867

APOPHTHEGMATVM LIBER II

ignauum mancipium, sed quid ageret patria. Is quum | respondisset a patria stetisse victoriam, Libenter igitur inquit accipio filiorum interitum. Egregia
mulier priuatum in liberos affectum publicae in patriam pietati posthabuit.
[481] 15 Quaedam sepeliebat filium. Ad eam quum vilis anicula quaedam
accessisset, dicens Heu fortunam, o mulier, illa subiecit: Per geminos, inquit,
bonam equidem arbitror. Siquidem cuius gratia filium peperi, videlicet vt pro
Sparta moreretur, id mihi contigit. Fortissima mulier aniculae deplorationem
vertit in gratulationem. Huius meminit M. Tullius Tusc. quaest. lib. primo.
[482] 16 Quum mulier quaedam Ionica de texto quodam suo vt precioso
gloriaretur, Lacaena ostensis quatuor filiis quos habebat moribus compositissimis
Huiusmodi inquit decet esse honestae probaeque mulieris opera deque his tollere animos et gloriari. Iones operosis texturis vacant, quae varia picturarum
habent argumenta. At Spartana docuit nullum opus esse praeclarius quam si filios
honestis moribus instituat. His enim melius ornari patriam quam aulaeis aut vestibus Ionicis.
[483] 17 Alia quum accepisset quod filius peregre agens inhoneste se gereret, scripsit illi: Malus rumor de te sparsus est; hunc tollito aut ne esto.
[484] 18 Similiter quum Chii exules venissent Spartam, multis nominibus
incusabant Paedaretum. Eos mater Teleutia ad se accersiit; ex his vbi cognouisset
quae filio obiicerent videreturque filius in culpa esse, scripsit illi in hunc modum:
Mater Paedareto. Vt aut melius viueret aut illic maneret desperans se Spartae esse
incolumem. Virago mortem minata est filio, ni mores corrigeret suos.
[485] 19 Altera filio iniuriarum postulato Aut crimine, inquit, fili, aut vita
teipsum libera. Mater in filium seuerior quam iudex, quae extinctum malebat
quam cum ignominia viuum.
[486] 20 Alia filium claudum in aciem proficiscentem deducens Fili,
inquit, singulo quoque gradu fac virtutis memineris. Aliis claudicationis vitium
856 Simile superiori ap. 10* C: Simile habetur
pag. 127 [l. 172] apoph. 10* A, om. B.
859 accersiit A B: accersit C.

861 esse B C: posse esse A.

862 corrigeret AD LB: corriget BAS.
866 Claudus* B C: om. A.

[481]
844847 Quaedam contigit Plut. Mor. 241
C, Apophth. Laconica, anon. 8.
845 Fortiter*.
Per geminos See Apophth. [401], n.l. 286.
848 Huius primo Cic. Tusc. I, 102.
[482]
849852 Quum gloriari Plut. Mor. 241 CD,
Apophth. Laconica, anon. 9.
850 Grauiter*.
[483]
856857 Alia esto Plut. Mor. 241 D, Apophth.
Laconica, anon. 10. Cf. Apophth. [476].
856 Simile superiori ap. 10*.
[484]
858862 Similiter incolumem Plut. Mor. 241

DE, Apophth. Laconica, anon. 11.

859, 861 Paedaretum, Paedareto Ald., p. 211:
Paidart-, Filelfo, f. z2ro: Praedaret-, Regio,
p. 175: Paedaret-. See Apophth. [325][327].
859 Teleutia Otherwise unknown. The father
of Pedaritus was Leon.
860 Seuere*.
[485]
863864 Altera libera Plut. Mor. 241 E,
Apophth. Laconica, anon. 12.
863 Seuere*.
[486]
866867 Alia memineris Plut. Mor. 241 E,
Apophth. Laconica, anon. 13. Cf. Apophth.[488],
[1022].
866 Claudus*.

APOPHTHEGMATVM LIBER II

868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893

185

solet formidinem incutere; at haec monuit vt ex ipso vitio sumeret animos ad

rem fortiter gerendam, ita cogitans: nihil est in fuga praesidii claudo, aut vincendum est aut moriendum.
[487] 21 Alia, quum illi filius redisset ex acie atque ex vulnere pedis vehementer doleret, Si virtutis inquit memineris, o fili, non solum non dolebis,
verum etiam bono futurus es animo. At vulgus matrum solet filiorum dolorem
suis querimoniis et lachrymis exasperare; haec animauit ad doloris tolerantiam.
[488] 22 Lacedaemonius quidam sic in bello vulneratus, vt ingredi non
posset sed quadrupedum more ambularet, quum ob id derisus erubesceret, a
matre reprehensus est his verbis: Quanto praestabat, fili, de fortitudine gaudere
quam de stulto risu pudescere! Simile narrat Cicero de matre Sp. Claudii, verba
mulieris sumens ex apophthegmate quod paulo ante praecessit.
[489] 23 Alia clypeum imponens filio sic illum adhortata est: Fili, aut
hunc aut super hunc, Laconica breuitate sentiens sic rem gerendam in bello, vt
aut victor clypeum referret aut mortuus in eo domum reportaretur.
[490] 24 Alia rursus filio ad bellum proficiscenti clypeum imponens
Hunc inquit tibi pater semper seruauit; proinde tu fac serues eundem aut ne
sis.
[491] 25 Alia filio dicenti quod breuem haberet gladium, Tu inquit adde
gradum, significans nihil obfuturam gladii breuitatem, si propius ad hostem
accederet.
[492] 26 Alia quum audisset quod filius fortiter in praelio se gerens occubuisset, Nimirum, inquit, meus erat. Non deplorauit mortem filii, sed de virtute sibi gratulata est. Contra quum de altero audisset quod ob timiditatem praelium detrectans saluus esset, Nimirum, inquit, non erat meus, sentiens non
esse habendos pro liberis qui a parentum institutione degenerassent.
871 pedis AC: pedibus DLB.
878 Claudii C: Caluidii A B.
881882 vt aut A: aut vt B C.

889 in praelio se gerens B C: se gerens in praelio A.

[487]
871873 Alia animo Plut. Mor. 241 E,
Apophth. Laconica, anon. 14.
872 Fortiter*.
[488]
875878 Lacedaemonius pudescere Plut. Mor.
241 EF, Apophth. Laconica, anon. 15.
877 Fortiter*.
878879 Simile praecessit Cic. De or. II, 249;
the son is called Sp. Carvilius, whose identity
is uncertain. The mother admonishes her
son thus: quotienscumque gradum facies,
totiens tibi tuarum virtutum veniat in mentem; cf. Apophth. [486].
[489]
880881 Alia hunc Plut. Mor. 241 F,
Apophth. Laconica, anon. 16. Cf. Adag. 2410
(Aut manenti vincendum aut moriendum),

ASD II, 5, pp. 300301, ll. 318321. The

apophthegm is used as an example of laconism in Adag. 1949 (Laconismus), ASD II, 4,
p. 306, l. 579.
880 Fortiter*.
[490]
883885 Alia sis Plut. Mor. 241 F, Apophth.
Laconica, anon. 17.
884 Fortiter*.
[491]
886887 Alia gradum Plut. Mor. 241 F,
Apophth. Laconica, anon. 18. Cf. Apophth.
[105], [130].
886 Argute*.
[492]
889892 Alia meus Plut. Mor. 242 A,
Apophth. Laconica, anon. 19.
890 Fortiter*.

186
894
895
896
897
898
LB 151
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[493] 27 Alia quum audisset filium in praelio caesum, Deponite illum

inquit vt erat in ordine locatus eiusque locum expleat frater. Tale robur animi
quam in paucis reperias viris! Non metuit orbitatem, modo vita patriae impenderetur.
[494] 28 Alia quum in publica solennique pompa audisset filium in praelio quidem tulisse victoriam, sed ex | vulnerum multitudine mori, coronam non
deposuit, sed glorians comitibus dixit: Quanto pulchrius est, amicae, in acie victorem occumbere quam in Olympiis parta victoria viuere! Quantum haec virago
dissensit a caeteris mortalibus, quibus persuasum erat diis proximum esse in
Olympiis ferre palmam, quum ibi non ageretur certamen virtutis, sed artis et
impendiorum; tum nihil esse terribilius morte neque quicquam esse tanti, quod
vitae iactura sit emendum! Haec nullam existimauit victoriam speciosiorem
quam quae patriae quaereretur, nec vllam mortem optabiliorem quam quae cum
hac laude contigisset.
[495] 29 Quum quidam sorori suae narraret, quam fortiter ipsius filius in
praelio occubuisset, Quantum inquit illa de filio cepi voluptatis, tantum tuam
doleo vicem, qui a tam honesta societate defeceris.
[496] 30 Quidam Lacaenam misso nuncio solicitauit, num assentiretur vt
ipsi sui faceret copiam. Cui illa respondit: Quum essem puella, parenti obedire
didici idque feci; mulier autem facta, viro. Itaque si me inuitat ad honesta, viro
meo primum rem aperiat.
[497] 31 Virgo quaedam paupercula roganti quam sponso dotem esset allatura, Pudicitiam inquit a maioribus traditam. Generose professa est eam esse
pulchre dotatam, quae mores incorruptos adferret ad nuptias.
[498] 32 Lacaena rogata num ad virum accessisset, Non, inquit, sed ille ad
me, significans sese non libidinis causa commercium habere cum viro, sed parentibus ac legibus obtemperantem; turpissimum enim esse foeminae, si virum ad
coitum solicitet.
909 cepi A: coepi B C.

917 adferret B C: adfert A.

[493]
894895 Alia frater Plut. Mor. 242 A,
Apophth. Laconica, anon. 20.
894 Fortiter*.
895 vt locatus Etra kosasa teqnjknai
tn un n mxj kaqper ttakto Ktqet
atn fj Modern editors take kaqper
ttakto with the preceding clause, whereas
Er. connects it to what follows. So also the
translation of Filelfo, f. z2vo: Altera cum
audisset filium in pugna mortuum esse: ait:
Quemadmodum locatus fuerat: eum ponite.
[494]
898901 Alia viuere Plut. Mor. 242 AB,
Apophth. Laconica, anon. 21.
900 Fortiter*.

[495]
908910 Quum defeceris Plut. Mor. 242 B,
Apophth. Laconica, anon. 22. Cf. Apophth. [479].
908 Simile antea pa. 173 [= p. 183] ap. 13*.
[496]
911914 Quidam aperiat Plut. Mor. 242 B,
Apophth. Laconica, anon. 23.
912 Pudice*.
[497]
915916 Virgo traditam Plut. Mor. 242 B,
Apophth. Laconica, anon. 24.
916 Pudice*.
[498]
918919 Lacaena me Plut. Mor. 242 C,
Apophth. Laconica, anon. 25.
918 Pudice*.

187

APOPHTHEGMATVM LIBER II

922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947

[499] 33 Virgo quaedam clanculum corrupta foetum extinxit, tam interim

patiens dolorum vt nullam aederet vocem, adeo vt parturiens et patrem et alios
qui aderant falleret. Nam magnitudinem cruciatus turpitudo cum honestate
coniuncta superauit. Generosi animi erat quod ignominiam pati non posset; factum ipsum habebat turpitudinem, quam vt effugeret nixus, in quibus aliae
mulieres solent miseras voces aedere, silentio perpessa est.
[500] 34 Alia quum venderetur, interrogata quid sciret, Fidelis inquit
esse. Existimabat fidem in famula quouis opificio esse melius.
[501] 35 Alia similiter captiua quum interrogaretur quid sciret, Probe
inquit regere domum. Et haec non vulgaris ars est in muliere.
[502] 36 Quaedam a licitatore interrogata, num esset futura proba si ipsam
emeret, Etiam inquit si me non emeris.
[503] 37 Alia, quum in auctione praeco rogaret illam quid sciret, Libera
inquit esse, significans sese captiuam quidem esse, caeterum ad illiberalia iussa
non parituram. Itaque quum emptor imperasset quaedam non conuenientia liberae, Plorabis, inquit, qui tibiipsi talem inuideris possessionem, moxque sibi
necem consciuit.
[504] 38 Agesistrata quum Agidem filium exanimem iacentem videret,
exosculata faciem dixit: Nimia tua, o fili, bonitas, nimia mansuetudo et humanitas te simul et nos perdidit. Moliebatur enim Agis facinus sane praeclarum sed
inuidiosum, nimirum vt degenerantes Lacedaemoniorum mores ad priscam illam
seueritatem reuocaret. Interim dum studet offendere neminem et gratificari
omnibus, semet ipsum in exitium coniecit.
[505] 39 Eadem laqueo guttur inserens In hoc tantum inquit Spartae vtilis fui. Doluit generosae foeminae, quod filio non licuit de patria quemadmodum voluit bene mereri.
932 Habetur ante de viro * A B: ante * C.

944 exitium B C: exitum A.

[499]
922925 Virgo superauit Plut. Mor. 242 C,
Apophth. Laconica, anon. 26.
924 Fortiter*.
[500]
928929 Alia inquit esse Plut. Mor. 242 C,
Apophth. Laconica, anon. 27.
928 Generose*.
[501]
930931 Alia domum Plut. Mor. 242 C,
Apophth. Laconica, anon. 28.
[502]
932933 Quaedam emeris Plut. Mor. 242 C,
Apophth. Laconica, anon. 29. Cf. Apophth. [383].
932 Habetur ante de viro pag. 138 [= p. 158] apo.
36*.
[503]
934938 Alia consciuit Plut. Mor. 242 D,
Apophth. Laconica, anon. 30. Cf. Apophth.
[381][382].

934 Simile habetur de viro pa. 138 [= p. 157] a. 34*.

[504]
939941 Agesistrata perdidit Plut. Agis 20, 45.
939 Agidem Agis IV, Spartan king of the Eurypontid house 244241, son of king Eudamidas
II and Agesistrata; see Apophth. [107][110]
941943 Moliebatur reuocaret See Apophth.
[107], n.l. 859.
943944 Interim coniecit Cf. Plut. Agis 21, 5:
memfqev d p tn flwn dikaiteron tn
xqrn, ti ka Lewndan [the Agiad king
and adversary of Agis] periswse ka tov
lloiv psteusen, mertatov ka pratatov genmenov.
[505]
945946 Eadem fui Plut. Agis 20, 7: Ka
Agjsistrta prv tn brxon nistamnj
Mnon fj sunengkai (sunnegke v.l.)
tata t Sprtj.
945 Pietas in patriam*.

188
948
949
950
951
952
953
954
955
956
LB 152
958
959

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[506] 40 Cum Thebani irrupissent in Laconicam et inter captiuos captiuasque multos etiam abduxissent helotas, iusserunt illos Terpandri, Alcmanis ac
Spendontis Laconica carmina canere. Illi recusarunt, dicentes id nolle filias
heriles. Adeo plus apud illos valuit concaptiuarum puellarum autoritas quam
iussa victoris. Hinc probarunt quidam esse verum quod vulgo diceretur, liberum
Spartae maxime liberum esse, contra seruum maxime seruum. Ita Plutarchus in
vita Lycurgi.
[507] 41 Theano vestem induens casu brachium nudauit. Cuidam autem
dicenti O pulchrum brachium, At non publicum inquit, admonens vni pulchrum esse, non cuiuis, | et laudatoris illius intemperantiam notans, qui alieni
corporis nimium curiosus spectator esset.
CHILONIS LACONIS APOPHTHEGMATA

960
961
962
963
964
965
966
967

[508] 1 Non dubium est quin Chilo Lacedaemonius, qui fertur vnus de
numero septem Graeciae sapientum, in apophthegmatis Laconicam indolem
retulerit, quanquam scriptorum, vt opinor, vitio non habent eandem gratiam
quae illi tribuuntur. Diogenes Laertius haec illi asscribit:
Fratri querenti quod ephorus ipse non crearetur, quum ille esset, Ego inquit
iniuriam ferre noui, tu non, significans neminem esse idoneum magistratui, qui
non possit dissimulare multa praeter aequum et bonum facta, iuxta illud Arxwn
kouson ka dikawv kdkwv, id est Princeps aequa et iniqua pariter audias.

949 helotas B C: helotes A.

950 Spendontis A: Spendonis B C.
959 CHILONIS LACONIS APOPHTHEGMATA C: APOPHTHEGMATA CHILONIS LACONIS A B.

964 querenti AD LB: quaerenti BAS.

966 possit B C: posset A.
967 kdkwv AC: kdkwv DLB; aequa B C:
et aequa A.

[506]
948953 Cum seruum Plut. Lyc. 28, 1011.
Cf. Adag. 3835 (Spartae serui maxime serui),
ASD II, 8, pp. 194195.
948 Thebani After the battle of Leuctra (371)
the Thebans under Epaminondas invaded
the Peloponnesus several times.
949 Seruorum turba*.
Terpandri See Apophth. [444], n.l. 577.
Alcmanis Lyric poet (2nd half 7th cent.), who
worked in Sparta.
950 Spendontis Plut. Lyc. 28, 10: Spndontov
to Lkwnov, otherwise unknown (see RE
2
III, 2, 1610, Spendon).
950951 filias heriles Plut., loc. cit.: tov (tv
v.l.) desposnouv, cf. ASD II, 8, p. 195, n.l.
382.
951952 Adeo victoris This comment is

inserted into the paraphrased text by Er.

[507]
955956 Theano inquit Plut. Mor. 142 C,
Coniugalia praecepta 31.
955 Theano Theano was said to be the wife of
Pythagoras.
959 CHILONIS Spartan ephor 556/55; one of
the Seven Sages.
[508]
964965 Fratri non Diog. Laert. I, 68.
964 Idem tribuitur alteri*. See Apophth. [340].
966 Moderate*.
966967 Arxwn kdkwv Cf. Adag. 1689
(Magistratum gerens audi et iuste et iniuste),
ASD II, 4, p. 140, l. 231 (koue), ascribed to
Solon.

APOPHTHEGMATVM LIBER II

968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991

189

[509] 2 Ab Aesopo interrogatus quid ageret Iupiter, respondit: Excelsa

deprimit, depressa extollit, indicans arbitrio numinis res hominum sursum deorsum volui reuoluique.
[510] 3 Interrogatus qua re docti praecellerent indoctos, Bona inquit spe.
Doctos autem appellabat honestis legibus ac moribus institutos et iuxta rectam
institutionem vitam agentes. Hi caeteris rebus pares hoc vno superant improbos,
quod post hanc vitam sperant recte factorum praemia. Nam Lacones existimabant egregios viros post obitum in vitam beatam translatos fieri diuos.
[511] 4 Dicere solet, quod Lydius lapis est auro, id aurum esse homini.
Lapis enim index affrictu prodit quale sit aurum; ipsum autem aurum arguit
quale hominis ingenium, iuxta illud magistratus virum arguit.
[512] 5 Iam grandaeuus dicebat se sibi nullius facti conscium esse cuius
poeniteret, vno excepto, quod quum esset ascitus arbiter vt inter duos amicos
finiret controuersiam, nec quicquam vellet aduersus leges facere, persuasit alteri
amico, vt ad alios deferret arbitrium. Hoc pacto et legem seruauit et amicum.
Hic scrupulus nonnihil mouebat senis animum, quod perfectae virtutis fuisset
nullo metu a regula legum deflectere nec illius amicitiam magni facere, qui ob
sententiam secundum leges, non secundum ipsum datam desineret amicus esse.
Quid illa sanctius anima, qui per omnem vitam, quae illi longa contigit, hoc tantum criminis admisit?
[513] 6 Quidam, quorum est A. Gellius, huic tribuunt et illud: Sic ama
tanquam osurus, sic oderis tanquam amaturus. Hoc dicto admonuit nec simultates tam acriter exercendas, vt praecludatur omnis in gratiam reditus, nec amicis
adeo fidendum, vt illis committas, quo si fiant inimici possint te perdere.
978 quale C: quale sit A B.
[509]
968969 Ab extollit Diog. Laert. I, 69: Fas
d atn ka Aspou (ato ka Aswpon
emend.) puqsqai tn d fnai The
translation of Traversari, ed. Curio, p. 25, is
ambiguous: Ferunt eum et Aesopum interrogasse illumque respondisse .
968 Aesopo The legendary author of Greek fables.
969 Vicissitudo rerum*.
[510]
971 Interrogatus spe Diog. Laert. I, 69.
Virtutis praemia*.
974975 Nam diuos Cf. Apophth. [238], ll.
735736.
[511]
976 Dicere homini Diog. Laert. I, 71. Cf.
Adag. 1351 (Quod index auro, id aurum
homini), ASD II, 3, p. 364.
Aurum index*.
978 magistratus arguit Cf. Adag. 976 (Magistratus virum indicat), ASD II, 2, p. 476.
[512]

979982 Iam amicum Diog. Laert. I, 71. The

text of this passage in ed. Marcovich contains
several emendations based on the version of
Gell. I, 3, 27. Er. probably made use of Traversaris translation, ed. Curio, p. 26: Aiunt
illum cum iam esset uetulus dixisse sibi non
esse conscium in tota uita ingratitudinis, una
tamen re se modice moueri quod cum semel
inter amicos illi iudicandum esset, neque
contra ius agere aliquid uellet, persuaserit
amico iudicium a se prouocaret, ut sic nimirum utrunque, legem et amicum seruaret.
979 Conscientiae puritas*.
986 quae contigit See Diog. Laert. I, 72.
[513]
988989 Sic amaturus Gell. I, 3, 30; XVII,
14, 4 (Publil. Syr.). Cf. Adag. 1072 (Ama tanquam osurus, oderis tanquam amaturus),
ASD II, 3, pp. 9294 (ascribed to Bias); Lingua, ASD IV, 1A, p. 65, ll. 279280;
Apophth., LB IV, 361 AB, 54.
988 Moderate*.

190
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
LB

153
16
17
18
19

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[514] 7 Docebat neminem conuiciis lacessendum, ne si dixerimus quae

lubet, audiamus vicissim quae dolent. Habet enim et maledicendi morbus suam
voluptatem, sed quae plerunque male audiendi summo dolore pensatur. Huc
allusit M. Tullius, Salustio comminans fore vt si quam voluptatem male dicendo
cepisset, eam male audiendo perderet.
[515] 8 Dicebat non committendum vt lingua praecurreret animum,
admonens prius cogitandum quid loquaris quam lingua prorumpat in verba. Nescit enim vox missa reuerti. Cogitatio prior potest corrigi posteriore meliore, vt
habet prouerbium, vox non item.
[516] 9 Damnum aiebat turpi lucro praeferendum. Nam illud semel
dolere, hoc semper. Iactura rei facile sarciri potest, fama contaminata vix vnquam
diluitur. Res amissa exiguo tempore dolet, sceleris conscientia semper cruciat animum. Itaque lucrum scelere partum damnum est, non lucrum.
[517] 10 Non esse tentanda quae fieri non possunt. Quaedam honesta sunt
ac magnifica, sed magno reipublicae malo tentantur si nequeas perficere. Atque
haec est praecipua pars boni consultoris, dispicere non solum quid per se optimum sit, sed quid pro temporum ratione possit obtineri.
[518] 11 Rogatus quid esset difficile, Arcanum inquit reticere. Tanta est
linguae omnium maxime volubilis incontinentia, quum alioqui nihil videatur
facilius quam silere.
[519] 12 Idem praecipiebat linguam quum alias semper tum praecipue in
conuiuio continendam, quod illic cibus et potus inuitet ad intemperantiam.
Porro vbi plus est periculi, ibi maior est adhibenda cautio. |
[520] 13 Nulli minandum esse, non solum quod id mulierum videatur esse
potius quam virorum, verum etiam quod minitari ei cui velis nocere est inimicum admonere vt sibi caueat tibique ipsi laedendi facultatem adimere. Amicis
autem minari parum est humanum. Recte tamen minamur, quoties aliquem hoc
remedio correctum esse cupimus et hac poena decreuimus esse contenti.
993 dolent B C: doleant A.
[514]
992993 Docebat dolent Diog. Laert. I, 69.
992 Maledicentia*.
994996 Huc perderet [Sall.] Cic. 1:
respondebo tibi, ut, si quam male dicendo
voluptatem cepisti, eam male audiendo
amittas. The invective is directed against
Cicero.
[515]
997 Dicebat animum Diog. Laert. I, 70.
Lingua praeceps*.
998999 Nescit reuerti Hor. Ars 390; Walther 16578.
999 posteriore meliore Cf. Adag. 238 (Posterioribus melioribus), ASD II, 1, pp. 351352.

[516]
12 Damnum semper Diog. Laert. I, 70.
1 Lucrum turpe*.
[517]
5 Non possunt Diog. Laert. I, 70.
Adnata*.
[518]
9 Rogatus reticere Diog. Laert. I, 69.
Silentium*.
[519]
1213 Idem continendam Diog. Laert. I, 69.
12 Loquacitas in conuiuio*.
[520]
15 Nulli videatur esse Diog. Laert. I, 69.
Minae inutiles*.

191

APOPHTHEGMATVM LIBER II

20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42

[521] 14 Promptius ad amicorum aduersam fortunam quam ad res secundas accurrendum. Rebus prosperis aduolant quilibet, etiam minus amici; qui
adsunt reflante fortuna, hi vere sunt amici.
[522] 15 Vxorem humilem modico apparatu ducendam, ne pro coniuge
dominam accersas domum. Sat enim dotata venit puella, quae pudicitiam et
honestos mores secum adfert. Proinde hoc erat vnum ex Laconicis institutis, vt
virgines sine dote nuptum irent.
[523] 16 Vetabat de mortuis male loqui, quod ignauum videretur eos incessere lingua, qui respondere non possunt, ac turpe esset cum vmbris ac laruis luctari. Nam id est quodammodo sepultum refodere.
[524] 17 Docebat honorem a iunioribus habendum senectuti, vt ipsi facti
senes ab aliis habeantur in precio. Ea res geminam habebat vtilitatem. Siquidem
vt senum autoritas ac reuerentia temperabat aetatem lasciuam a peccando, ita
senes cauebant ne quid committerent, quo iuuenibus vel ob ineptiam ludibrio
possent esse vel ob turpitudinem perniciosi; sed inter omnes iuuenes omnesque
senes ea esset reuerentia, quae inter parentes ac liberos.
[525] 18 Admonebat secundis rebus elato non applaudendum nec arridendum. Infelix felicitas est, quae hominem reddit insolentiorem, eoque non plausum meretur sed lachrymas. Grauiusque peccant qui docent insolentiam quam
qui vtuntur. Saepe populus clamat in auaritiam ac tyrannidem principum, quum
ipse doceat illos haec vitia. [B] Quidam codex Graecus habebat tuxonti m pigeln, id est infelicem non esse irridendum, siue infelici non insultandum; id enim
extremae est inhumanitatis. [A]

33 quo B C: ob quod A; ineptiam B C: ineptias

A.

4041 pigeln B C: pigeln DLB.

[521]
2021 Promptius accurrendum Diog. Laert.
I, 70.
20 Amicus verus*.
[522]
23 Vxorem ducendam Diog. Laert. I, 70:
Gmon etel poiesqai. Er. copied Traversaris translation, ed. Curio, p. 25: Vxorem
humilem, apparatu modico ducendam.
Vxor humilis*.
2425 Sat adfert Cf. Apophth. [497].
2526 Proinde irent See Apophth. [270].
[523]
27 Vetabat loqui Diog. Laert. I, 70.
Mortuis parcendum*.
2829 cum luctari Cf. Adag. 153 (Cum laruis
luctari), ASD II, 1, p. 268.
[524]

30 Docebat senectuti Diog. Laert. I, 70.

Senectus honoranda*.
3234 ita perniciosi The same idea is found
in Apophth. [437], ll. 500502.
[525]
3637 Admonebat arridendum Diog. Laert.
I, 70. This translation is based on Traversari,
ed. Curio, p. 25: Elato secundis rebus non
arridendum. Cf. Aegidius Menagius, Observationes et emendationes in Diogenem Laertium, ed. H.G. Huebner, I, Lipsiae [etc.],
1830, p. 242: Etuxonti legerat interpres.
In ll. 4041 Er. mentions the reading tuxonti,
also found in Frobens editio princeps, p. 33,
and ed. Marcovich.
36 Insolentia*.
40 Quidam codex Graecus See Introduction,
pp. 2021.

192
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65

APOPHTHEGMATVM LIBER II

[526] 19 Docuit potentiae adiungendam mansuetudinem, vt a suis non

tam metum extorqueat quam impetret reuerentiam. Reverentiae comes est amor,
metus odium. Amari autem non solum honestius est, verum etiam tutius.
[527] 20 Admonebat vt suae quisque domui bene praeesset. Primam enim
curam debemus familiaribus; nec idoneus videtur administrandae reipublicae,
qui priuatam recte gubernare nescit. Domus enim nihil aliud est quam parua
ciuitas.
[528] 21 Vincendam iram, quod is affectus sit caeteris potentior; quam
superare fortius est quam hostem armatum deiicere, nec minus exitii mortalibus
sit ab ira quam ab hoste.
[529] 22 Diuinationem non esse detestandam, quod hanc deorum munus
esse crederet, quae ratione percipi posset ab homine insigni virtute praedito. Nam
ipse praedixisse fertur futurum vt ex insula Cythera summum malum oriretur
Lacedaemoniis, cuius situm naturamque cum didicisset, Vtinam inquit haec
aut nunquam fuisset, aut simul vt nata fuit subuersa fuisset. Nam Demaratus
Lacedaemone profugus Xerxi suasit, vt in ea insula classem haberet; ac plane
Graeciam subegisset Xerxes, si Demarati consilium fuisset sequutus. Post Nicias
ea potitus statuit illic praesidium Atheniensium et Lacedaemonios multis cladibus afflixit.
[530] 23 Fertur et hoc illius nomine, in via non properandum. Ex incessu
colligitur animus: praeceps arguit praecipitem, nimium lentus ignauum. Decet
autem in publico compositis esse moribus. [B] Fortasse deterruit a praecipiti
consilio. [A]

62 non AD: om. BAS LB.

[526]
4344 Docuit reuerentiam Diog. Laert. I,
70.
43 Moderate*.
[527]
46 Admonebat praeesset Diog. Laert. I, 70.
4849 Domus ciuitas See Apophth. [276],
n.l. 47.
[528]
50 Vincendam iram Diog. Laert. 1, 70.
Ira*.
[529]
53 Diuinationem detestandam Diog. Laert. I,
70.
Diuinatio*.
5354 quod crederet The connection
between this clause and the next seems
rather loose.

54 quae praedito Diog. Laert. I, 68: ka

faske prnoian per to mllontov logism
kataljptn enai <kat add. Marcovich>
ndrv retn, cf. Traversari, ed. Curio, p.
25: Dicebat autem futurorum prouidentiam
ratione comprehendi posse, pro uirtute uiri.
Goulet-Caz a.o. follows the text of the
codd.: il disait que la prvision de lavenir
atteinte par la rflexion constitue la vertu
dun homme.
5461 Nam afflixit Diog. Laert. I, 7172.
55 Cythera Island south of the Peloponnesus.
57 Demaratus See Apophth. [172], n.l. 278.
59 Nicias Athenian politician and general
during the Peloponnesian War.
[530]
62 in properandum Diog. Laert. I, 70.
Mores in publico*.

APOPHTHEGMATVM LIBER II

66
67
68
69
70
71
72
73
LB 154
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91

193

[531] 24 Huic simillimum est inter loquendum non esse mouendam

manum; id enim esse vaecordium. Vnde et in Hebraeorum prouerbiis est stultum digito loqui.
[532] 25 Monuit obtemperandum legibus. Hoc ad principes praecipue pertinet, qui se credunt non teneri legibus. Nec aliunde magis florent respublicae
quam si legum vigeat autoritas. Nec ibi tyrannis oriri potest, vbi ex arbitrio priscarum legum geruntur omnia.
[533] 26 Dicebat adamandam esse quietem, quoties datur honestum
ocium, iuxta illud suxa kaln. Nihil | enim vel tutius vel iucundius. Nullum
autem negocium periculosius quam bellum.
[534] 27 Quin et illud huic asscribitur: Caue tibiipsi. Fortasse legendum
Caue teipsum siue a teipso, [B] siue Obserua teipsum. Nam Graece est fulttein autn, [A] vt admoneat sibi quemque debere suspectum esse. Omnes sibi
cauent ab aliis, at frequenter nemo magis hostis est homini quam homo sibi,
dum libidinem, dum iram, dum ambitionem aliasque cupiditates adhibet in
consilium.
Demiror autem quem autorem sequutus Ausonius haec illi asscribat:
[535] 28 Ita moderandam vitam, vt nec inferioribus sis terrori nec superioribus despectui. Metui a subditis tyrannicum est; negligentiae vero est sic agere,
vt a maioribus contemnaris. Hoc et ad aetatem referri potest. Sic temperandi
mores, vt a iunioribus ameris potius quam timearis, a maioribus non contemnaris. Immodica seueritas parit terrorem; somnolentia, vinolentia, incogitantia
similiaque vitia gignunt contemptum. Potest et ad fortunam accommodari, quae
si sit vehementer ampla, parat qui metuant citius quam qui ament aut reuereantur; sin humilior, patet contemptui. Mediocritas igitur hic quoque est optima.
Ausonii carmen sic habet:
74 kaln AC: kaln DLB.
[531]
66 Huic simillimum Er. refers to the meaning of
the preceding apophthegm, expressed in ll.
6364 (Decet moribus) and the marginal
note.
6667 inter vaecordium Diog. Laert. I, 70.
6768 stultum loqui Prv. 6, 1213: homo
apostata vir inutilis graditur ore perverso
annuit oculis terit pede digito loquitur.
[532]
6970 Monuit legibus Diog. Laert. I, 70.
69 Legum autoritas*.
70 qui legibus Cf. Apophth. [112].
[533]
73 Dicebat quietem Diog. Laert. I, 70:
Jrema xrsqai. Cf. Traversari, ed. Curio,
p. 25: Quietem adamandam.
Ocium*.
74 suxa kaln Plut. Mor. 219 A, Apophth.

Laconica, Archidamus III 6: kaln suxa,

see Apophth. [153]; Diog. Laert. I, 97 (ascribed to Periander).
[534]
76 Caue tibiipsi Diog. Laert. I, 70. Cf. Traversari, ed. Curio, p. 25: Cauendum sibiipsi.
Cautio sui*.
77 Obserua teipsum Cf. Traversari, ed. Brugnoli: obseruandum seipsum.
82 Demiror asscribat Apophth. [535][538]
are based on [Auson.] Septem sapientum sententiae septenis versibus explicatae, ll. 3642.
See Ausonius, Opuscula, ed. Carolus
Schenkl, Berolini, 1883, p. 249; The works of
Ausonius, ed. R.P.H. Green, Oxford, 1991, p.
676.
[535]
8384 Ita despectui See l. 92.
85 Amari sine contemptu*.

194
92
93
94
95
96
97
98
99
100

APOPHTHEGMATVM LIBER II

Nolo minor me timeat despiciatque maior.

[536] 29 Praeterea sic esse contemnendam mortem, vt nihilo secius curam

habeas incolumitatis. Non enim est fortitudinis sed amentiae semet temere in
vitae discrimen coniicere; sed quoties aut ineuitabilis necessitas vrget aut grauis
honestaque causa suadet, mortem contemnere fortis animi est. In morbo non est
metuenda mors, sed interim adhibenda curatio mediocris. In bello sumendus est
animus ad mortem paratus, sed interim fortiter pugnandum pro victoria. Ausonii carmen sic legendum arbitror:
Viue memor mortis, vti sis memor et salutis.

101
102
103
104
105
106
107
108

Potest autem et hic accipi sensus: hactenus memineris te moriturum, vt abstineas

a vitiis curisque superuacaneis; sed interim perinde quasi diu victurus sis, ea cures
quae ad honestam beatamque vitam pertinent. Multos mortis consideratio deterret ab honestis actionibus; contra mortis obliuio multos inuitat ad licentius peccandum. Potest et sic intelligi: ne sic metuas mortem vt viuas anxius ac tristis, sed
vitae spes mortis horrorem temperet. Hunc sensum indicat carmen quod sequitur:

109
110
111
112
113
114
115
116
117
118

Haec vita, praeterquam quod multis miseriis exposita est, nihil habet tristius
quam quod mortem habet certissimam, diem mortis incertissimum. Sed omnia
superanda sunt aut animi fortitudine aut amicorum alloquiis. Nullum enim in
dolore remedium praesentius quam curas aestusque animi in amicorum sinum
effundere, quorum et consolatio et communis dolor maximam mali partem tollit.
[537] 30 Beneficii dati obliuisci decet, accepti meminisse. Vulgus hominum contra facit. Si quid cui benefecerunt, et sine fine praedicant et sine modo
exaggerant. Si quid in ipsos collocatum fuerit officii, mox aut obliuiscuntur aut
dissimulant aut eleuant. Carmen Ausonii sic habet:

Tristia cuncta exuperans aut animo aut amico.

Tu bene si quid facias, non meminisse fas est.

92 Nolo maior [Auson.] Septem sap. sent. 36.

[536]
9394 Praeterea incolumitatis See l. 100.
93 Mors quatenus contemnenda*.
97 curatio mediocris Cf. Apophth. [324].
100 Viue salutis [Auson.] Septem sap. sent.
37.
vti et Schenkl: item vive memor (uti
sis memor et v.l.).
103104 multos actionibus Cf. Apophth.
[104], ll. 844845.
108 Tristia amico [Auson.] Septem sap. sent. 38.

exuperans Schenkl: exsuperas (exsuperans

v.l.).
110 Amicus consolator*.
[537]
114 Beneficii meminisse See l. 118.
Gratitudo*.
118 Tu est [Auson.] Septem sap. sent. 39.
Apparently Er. made use of a manuscript or
edition which did not include l. 40: quae
benefacta accipias, perpetuo memento (see
app. crit. Schenkl).
non Schenkl: nec (non v.l.).

195

APOPHTHEGMATVM LIBER II

119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
LB 155
135
136
137
LB 156
139
140

[538] 31 Eidem hanc tribuit sententiam, optabilem esse senectutem iuuenilem, molestam esse iuuentutem senilem. Maxima malorum pars ob quae male
audit senectus a vitiis hominum proficiscitur; habet autem ex sese nonnulla commoda, plurimarum rerum vsum ac memoriam, consulendi facultatem, reuerentiam et autoritatem. Haec si adsint commoda absintque incommoda, ea senectus
optabilior est multorum iuuentute, vitiis et inertia marcente. Videas autem in
nonnullis iuuenibus senilem imbecillitatem, senilem somnolentiam, senilem
ignauiam, senilem morositatem. Horum iuuentus peior est senectute. Nam
quum senecta careant, senio tamen abundant. Ausoniani versus sic habent:
Grata senectus homini, quae parilis iuuentae.
Illa iuuentus grauior, quae similis senectae.

[539] 32 Plinius et illud oraculi vice celebratum asscribit Chiloni: gga,

par d tj, sponde, sed noxa praesto est.
[540] 33 A. Gellius Noct. Atticarum lib. 1. cap. 3. asscribit illi quod dicam
idque autore Plutarcho in lib. De anima: quendam praedicantem sibi nullum
esse ini|micum rogauit, an vllum etiam haberet amicum, sentiens amicitias et
inimicitias inuicem sese consequi, nec fieri posse quin qui multos habet amicos,
complures habeat et inimicos.
Sit hic huius conuiuii secundus missus, si videtur; cui subiiciemus philosophos, non omnes, ne nullus | sit finis, sed aliquot eximios, vt varietas excludat
lectionis taedium. Quod si quem huius patinae maior auiditas tenet, huic Diogenes Laertius facile stomachum explebit, si modo non habeat nimis fastidiosum.

128 parilis Ac B C: paribus A.

[538]
119120 Eidem senilem See ll. 128129.
119 Senectus iuuenilis*.
128129 Grata senectae [Auson.] Septem sap.
sent. 4142.
129 iuuentus Schenkl (see above, n.l. 82):
iuventa est (iuventus v.l.).
[539]
130131 Plinius est Plin. Nat. VII, 119: rursus mortales oraculorum societatem dedere
Chiloni Lacedaemonio tria praecepta eius
Delphis consecrando aureis litteris, quae
sunt haec: comitemque aeris alieni atque
litis esse miseriam. The Greek phrase is
attributed to Chilon in Diog. Laert. I, 73
(ta), cf. Traversari, ed. Curio, p. 27: Eius
est ea sententiola, sponsioni non deesse iac-

turam. Ausonius ascribed the same phrase

to Thales (XXVI, 69; 180); his translation
reads: sponde; noxa praesto tibi est
(XXVI, 181, see app. crit. Green, p. 190).
Cf. Adag. 597 (Sponde, noxa praesto est),
ASD II, 2, pp. 122124. The adage explains:
Explicuit Plinius, quid sit spondere.
Fideiubemus enim pro eo, cui creditur
pecunia et saepe fit, vt fideiussor cogatur
creditori numerare pecuniam. Fideiubemus
et apud iudices de sistendo reo atque illo
fallente plectuntur vades (pp. 122123, ll.
164167).
[540]
132136 A. Gellius inimicos Gell. I, 3, 31;
Plut. Mor. fr. 174 Sandbach.
135 Amicitia iuncta inimicitiae*.

LB

155

[A]

LIBER TERTIVS
Socratica

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19

Ad Laconicam indolem mihi proxime videtur accedere Socrates, non tantum

integritate morum, decretis ac dictorum sale, verumetiam tolerantia, vt dicas
patria quidem Atheniensem, ingenio vero Spartanum, nisi quod Laconicam
breuiloquentiam non affectauit, magis studens virtutem persuadere quam praecipere. Ad id potissimum vtebatur similibus et inductionibus, [B] quas Graeci
vocant esagwgv, [A] cui generi non conuenit illa Laconica breuitas. Vt autem
hac parte vincitur a Lacedaemoniis, ita sanctitate dictorum superat illos; quorum
aliquot recensere non ab re fuerit.
[541] 1 Dicebat deos omnium optimos ac felicissimos; ad horum similitudinem quo quisque propius accederet, hoc et meliorem esse et beatiorem. Si corrigas vnius vocis numerum, nihil dici potest Christianius.
[542] 2 A diis nihil petendum nisi bona simpliciter, quum vulgus petat
bene dotatam vxorem, opes, honores, regnum, longam vitam, quasi praescribentes numini quid oporteat facere. At deus optime nouit, quid nobis bonum sit,
quid non.
[543] 3 Sacrificia volebat quam minimis impendiis constare, quod dii vt
non egent rebus hominum, ita magis spectant affectus immolantium quam diui8 esagwgv Apparently this means the same as
pagwg, the Greek term that is usually
translated with inductio. Cf. Epist. nunc.
IVI, n.l. 14.
[541]
1112 Dicebat beatiorem Xen. Mem. I, 6, 10:
ka t mn qeon krtiston, t d gguttw
to qeou gguttw to kratstou. This is
the end of a passage about the divine quality
of being in need of nothing; cf. Apophth.
[569], ll. 187188.
11 Deus imitandus*.
[542]

1418 A diis non Xen. Mem. I, 3, 2.

14 Vota qualia*.
1416 quum facere Er. took these examples of
vain prayers, which do not occur in the version of Xenophon, from Val. Max. VII, 2 ext.,
1, except for old age (see Iuv. 10, 188288).
[543]
1823 Sacrificia qeosi Xen. Mem. I, 3, 3. In
this passage Socrates does not necessarily
prescribe small sacrifices, like Lycurgus did
(Apophth. [277]), but discusses how sacrifices
are valued by the gods.
18 Sacrificia minimi sumptus*.

198

APOPHTHEGMATVM LIBER III

20
21
22
23

tias. Alioqui quum improbissimi quique maxime abundent diuitiis, actum esset
de rebus humanis, si malorum potius quam bonorum victimis delectarentur.
Eoque versum hunc magnopere probare consueuit:

24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43

Hoc dictum et ad nos Christianos pertinet, qui immodicis impendiis ornamus

templa, peragimus sacra et parentalia, gratius facturi Deo si quod vltra frugalem
mundiciem superest fratribus egenis erogaremus. Eandem frugalitatem adhibendam docuit in excipiendis hospitibus, eodem vtens versiculo Kaddnamin d
rdein.
[544] 4 Quum admoneretur ab amico, quod excepturus hospites admodum tenuem fecisset apparatum, Si boni sunt, inquit, satis erit; sin minus, plus
satis.
[545] 5 Docuit abstinendum a cibis qui non esurientem incitarent ad edendum, et a potu qui non sitientem inuitaret ad bibendum. His enim rebus non est
vtendum nisi quatenus corporis necessitas exigit.
[546] 6 Dicebat optimum condimentum esse famem, quod et optime
edulcaret omnia et nullius esset impendii. Vnde ipse semper iucunde edebat ac
bibebat, quia neutrum faciebat nisi esuriens ac sitiens.
[547] 7 Quin et ad famem ac sitim tolerandam exercuerat sese. Post sudorem enim e palaestra collectum, quum alii potum vehementer appetunt, nunquam bibebat de primo cratere. Rogatus quam ob rem id faceret, Ne consuescam inquit obsequi affectibus. Interdum enim, licet sitias, noxium est bibere;
hic, quum ratio suadet abstinentiam, affectus hortatur vt bibas, magis obtemperandum est rationi.

Kaddnamin d rdein er qantoisi qeosi.

42 suadet Ac B C: suadeat A.

23 Kaddnamin qeosi Hes. Erg. 336 (r).

2628 Eandem rdein Xen. Mem. I, 3, 3.
[544]
2931 Quum satis Cf. Diog. Laert. II, 34,
rendered in Apophth. [588], with Xanthippe
instead of a friend. The friend also figures in
the version of Walter Burley (Liber de vita et
moribus philosophorum, ed. Hermann Knust,
Tbingen, 1886, p. 124).
30 Argute*.
[545]
3233 Docuit bibendum Xen. Mem. I, 3, 6;
Plut. Mor. 124 D, De tuenda sanitate praecepta 6 (transl. ASD IV, 2, p. 193, ll. 128130);
513 CD, De garrulitate 22; 521 F, De curiositate 13 (transl. ASD IV, 2, p. 301, ll. 325327);
661 F, Quaestiones convivales IV, 2. Cf. Lin-

gua, ASD IV, 1A, p. 158, ll. 376378.

32 Frugalitas*.
[546]
35 Dicebat famem Xen. Mem. I, 3, 5; Cic.
Fin. II, 90. Cf. Adag. 1669 (Optimum condimentum fames), ASD II, 4, pp. 130132.
Frugalitas*.
[547]
3841 Post affectibus Plut. Mor. 512 F, De
garrulitate 20: Ka gr Swkrtjv otwv
kloue tn dcan, ok fiev aut pien met
gumnsion, e m tn prton kxai kdon
nimsav, pwv qhjtai tn to lgou kairn
namnein t logon. Cf. Adag. 3600 (Agaqodaimonista), ASD II, 8, p. 73, ll. 189190;
Lingua, ASD IV, 1A, p. 156, ll. 301306.
39 Affectus cohibiti*.

199

APOPHTHEGMATVM LIBER III

44
45
46
47
48
49
50
51
LB 156
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67

[548] 8 Dicebat eos qui se ad continentiam ac frugalitatem exercuissent, et

longe plus habere voluptatis ac minus dolorum quam qui summa cura vndique
pararent oblectamenta, quod voluptates intemperantium, praeter animi sibi male
conscii cruciatum, praeter infamiam ac paupertatem, frequenter ipsi etiam corpori plus adferant molestiae quam delectationis. Contra, quae sunt optima,
eadem fiunt iucundissima, si quis assuerit.
[549] 9 Aiebat esse turpe, si quis sua sponte seruiens voluptatibus talem se
faceret, quales nemo domi suae vellet habere seruos. Talibus autem nullam salutis spem reliquam | esse, nisi si pro eis deos comprecarentur alii, vt bonos dominos nancisci possent, quando prorsus decretum erat seruire. Existimabat autem
nullos foediorem miserioremque seruire seruitutem quam qui et animo et corpore seruirent voluptatibus.
[550] 10 Interrogatus quam ob rem ipse non administraret rempublicam,
quum administrandi rationem optime sciret, respondit eum vtiliorem esse ciuitati, qui multos efficeret idoneos gubernandae reipublicae, quam qui ipse recte
gubernaret. Idem mihi respondit Nicolaus Leonicenus Ferrariae, demiranti quur
artem medicandi quam profitebatur ipse non exerceret: Plus inquit ago docens
omnes medicos. Nec dissimile mihi respondit vnicus studiorum meorum Mecaenas Guilhelmus archiepiscopus Cantuariensis sacerdotium improbe recusanti
dicentique Qua fronte fruar illorum pecuniis, quibus vt linguae ignarus nec
concionari possum, nec monendo nec consolando adesse nec vllum boni pastoris
officium praestare? Quasi inquit non plus efficias, qui libris doces pastores
omnes, quam si vni rusticanae plebeculae inseruias. Fassus sum amice dictum;
mihi tamen non persuasit.
47 ac B C: et A.

52 si AC: om. DLB.

[548]
4449 Dicebat assuerit Cf. perhaps Xen.
Mem. I, 3, 15, concluding a passage about
self-control: Per mn d brsewv ka
psewv ka frodiswn otw kateskeuasmnov n ka eto odn n tton rkontwv
desqai tn poll p totoiv pragmateuomnwn, lupesqai d pol latton.
44 Voluptas ex virtute*.
[549]
5053 Aiebat possent Xen. Mem. I, 5, 5.
50 Seruire voluptatibus*.
5253 nisi possent Xen., loc. cit.: douleonti
(-nta v.l.) d tav toiataiv donav keteuton tov qeov despotn gaqn tuxen, i.e.
celui qui est esclave de ce genre de plaisirs
doit supplier les dieux de tomber sur de bons
matres (Xnophon, Mmorables, I, ed.
Michele Bandini, transl. Louis-Andr
Dorion, Paris, 2000, p. 41). Er. translation
implies the reading douleonta.

[550]
5659 Interrogatus gubernaret Xen. Mem. I,
6, 15.
58 Prodesse pluribus*.
59 Nicolaus Ferrariae Niccol Leoniceno
(14281524), who lectured at Ferrara, where
Er. met him in 1508 (Contemporaries II, p.
323).
6166 Nec inseruias In March 1512 Er. was
appointed as rector to the parish of Aldington in Kent by William Warham. Four
months later he resigned and was allowed to
draw a pension from it (see Allens introduction to Ep. 255). Warhams refutation is also
mentioned in Eccles., ASD V, 4, p. 142, ll.
225236.
63 linguae ignarus Cf. L.-E. Halkin, rasme et
les langues, Revue des langues vivantes 35
(1969), pp. 566579 (575); J. Chomarat,
Grammaire et rhtorique chez rasme, I, Paris,
1981, p. 144, n. 106.

200
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[551] 11 Rogatus quo pacto quis posset honestam assequi famam, Si talis
inquit esse studeas, qualis haberi velis. Veluti si quis bonus tibicen haberi cupiat,
ea praestet oportet quae a probatis tibicinibus fieri viderit. Quemadmodum qui
medendi est imperitus non ideo medicus est, quod pro medico asscitus est et
vulgo medicus appellatur, ita non statim princeps est aut magistratus, qui populi
suffragiis declaratus sit, nisi sciat artem gubernandae ciuitatis.
[552] 12 Dicebat vehementer absurdum esse, quum artes sedentarias nemo
profiteatur absque dedecore qui eas non didicerit, neque quisquam scrinium
faciundum locet ei qui rudis sit eius opificii, ad publicos magistratus admitti, qui
nunquam dederunt operam disciplinis sine quibus nemo potest recte magistratum gerere; cumque nemo non detestaturus sit eum qui clauo assideret ignarus
artis nauticae, multo magis detestandos qui rempublicam capesserent ignari politicae philosophiae. Neque eum putabat appellandum impostorem, qui a persuaso
quopiam pecuniam aut vasculum acciperet quod non posset reddere, sed illos
magis impostores habendos dicebat, qui dolo persuaderent se idoneos gubernandae reipublicae, quum sint homines nihili. Hoc dictum multo magis ad principes, magistratus et episcopos Christianos pertinet quam ad ethnicos.
[553] 13 Dicere solitus est nullam esse possessionem preciosiorem vero
bonoque amico nec aliunde plus fructus aut voluptatis capi; itaque praepostere
facere multos, qui pecuniae dispendium grauius ferunt quam amici iacturam,
quique se beneficium perdidisse clamant gratis collocatum, quum eo sibi conciliarint amicum quouis lucro potiorem.
[554] 14 Vt illis committimus statuas faciendas, a quibus videmus aliquot
statuas eleganter factas, ita non sunt admittendi in amicitiam, nisi quos cognouerimus erga alios praestitisse fidos et vtiles amicos.
[555] 15 Quendam acrius castigantem seruum percontabatur, quamobrem
ita saeuiret. Quoniam, inquit, quum sit obsoniorum voracissimus, tamen
ignauissimus est, quumque sit auidissimus, tamen desidiosissimus est. Tum
75 eas B C: om. A.

95 sit A B: si C; auidissimus B C: auarissimus

A.

[551]
6869 Rogatus velis Xen. Mem. I, 7, 1; Cic.
Off. II, 43; Val. Max. VII, 2 ext., 1. Cf. Adag.
1067 (Exigua res est ipsa iustitia), ASD II, 3,
p. 86, l. 773; Adag. 4131 (Mala malis eueniunt), ASD II, 8, p. 330, l. 412.
68 Fama quomodo paranda*.
6970 Veluti viderit Cf. Xen. Mem. I, 7, 2,
where Socrates expounds that imitation of
the outward characteristics of a good flute
player does not make a person a good flute
player.
7073 Quemadmodum ciuitatis Xen. Mem.
III, 1, 4.

[552]
7480 Dicebat philosophiae Xen. Mem. I, 2, 9.
74 Ars gubernandi*.
8083 Neque nihili Xen. Mem. I, 7, 5.
[553]
8586 Dicere amico Xen. Mem. II, 4.
85 Amicus syncerus*.
[554]
9092 Vt amicos Xen. Mem. II, 6, 67.
90 E factis iudicium*.
[555]
9397 Quendam famulus Xen. Mem. III, 13,
4.
95 Punire in aliis quod ipsi committimus*.

201

APOPHTHEGMATVM LIBER III

96
97
98
99
100
101
102
LB 157
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124

Socrates Nunquamne inquit considerasti, vter vestrum pluribus egeat verberibus, tune an famulus? Vtinam sibi quisque dicat quod illi Socrates, quoties hoc
in aliis reprehendit punitque idem quod sibi ignoscit, aut si non idem, crebro
deterius.
[556] 16 Cuidam cupienti quidem ire ad Olympia, sed itineris labore deterrito, Quum inquit domi saepenumero totum prope diem ambules, ante prandium, rursus ante coenam, si domesticas ambulationes proferas ad quinque sexue
dies, faci|le peruenies Olympiam. Docuit vir ingeniosus id quod terret in adeundis laboribus imaginationem esse potius quam ipsum laborem. Si quid honestae
rei gratia periculi, dispendii aut laboris suscipiendum est, excusamus, detrectamus, horremus, quum frequenter vltro in rebus nihili, non enim dicam turpibus,
plus impendamus. Ita quidam inuitati ad studia literarum excusant valetudinem,
insomniam, impendia librorum, quum interim totam noctem ludant aleam,
potatione contrahant febrim, podagram, hydropem et lippitudinem, scortatione
paralysim aut scabiem nouam, quam Gallicam appellant.
[557] 17 Quendam conquerentem se defatigatum longo itinere rogauit
num puer ipsum potuerit consequi. Ait. Rogauit vacuusne an aliquid ferens oneris. Portauit inquit nonnihil sarcinarum. Quid, inquit, queriturne ille se
defessum? Quum negaret, An non pudet inquit te molliciei, qui vacuus ambulans defessus fueris, quum ille gestans sarcinam non queratur se fatigatum?
Ostendebat Socrates seruum in hoc feliciorem domino, quod ad labores exercitatior minus sentiret molestiae.
[558] 18 Admonere solet, quod apud alios diceretur edere aut conuiuari,
apud Athenienses dici ewxesqai, qua voce dicebat nos admoneri eo temperamento sumendum cibum, vt nec corpus nec animus oneretur; huc opinor alludens, quod xesqai sonet vehi, vnde xeon vehiculum, quanquam x dicatur et
cibus, eoque additum e ne sarcina iusto grauior imponeretur corpori.
[559] 19 Dicebat optime natis ingenuisque potissimum adhibendam rectam institutionem; idem enim in his vsu venire quod in equis, in queis qui
109 podagram Ac B C: podagra A.

139 d A: de B C.

[556]
100103 Cuidam Olympiam Xen. Mem. III,
13, 5.
101103 Quum dies Xen., loc. cit.: o ka
okoi sxedn ljn tn mran peripatev; ka
kese poreumenov peripatsav ristseiv,
peripatsav deipnseiv ka napasei. Er. did
not translate kese poreumenov (i.e. on your
way to Olympia). According to his version the
walks ante prandium, rursus ante coenam were
domesticas ambulationes. Cf. Bessarions translation (Xenophon, De factis et dictis Socratis
memoratu dignis, Lovanii, 1533, f. i4vo): illic
item aeque et proficiscendo prandebis, caenabis, atque obdormies, Num perpendis, si in

vnum extenderis, dierum quinque aut sex

domesticas ambulationes, .
101 Spontanei labores*.
[557]
111115 Quendam fatigatum Xen. Mem. III,
13, 6.
113 Seruus domino melior*.
[558]
118120 Admonere oneretur Xen. Mem. III,
14, 7.
119 Sobrietas in eduliis*.
120122 huc corpori Plutarchs text does not
suggest any connection with xesqai or xeon.
[559]
123127 Dicebat vtiles Xen. Mem. IV, 1, 3.

202
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149

APOPHTHEGMATVM LIBER III

feroces sunt ac generosae indolis, si statim a primis annis recte instituantur, egregii et ad omnem vsum accommodi euadunt, sin minus, efferati, intractabiles et
ad nihil vtiles. Eoque fit, vt felicissima quaeque ingenia corrumpantur inscitia
instituentium, qui mox equos vertunt in asinos, quod erectis ac liberis animis
imperare nesciant.
[560] 20 Dictitabat illum impudenter facere, qui quum boues efficeret
pauciores postularet tamen haberi bonus bubulcus; sed multo absurdius esse, si
quis haberi velit bonus reipublicae gubernator quum ciuium numerum imminuat. Hoc dictum torsit in Critiam et Chariclem, qui multos ciuium trucidarant.
Nec illos id latuit; Critias enim illi minatus est, ni sileret, fore vt ipse quoque
faceret boues pauciores. Et quod minatus est verbo, re praestitit. Nam huius
opera Socrates periit.
[561] 21 E priscis autoribus selegerat versiculos aliquot quos prouerbiorum
vice frequenter vsurpabat, quorum est ille Hesiodius:
Ergon g odn neidov, ergej d t neidov, id est
Non probrum est operari, ast est cessatio probrum.

Quo dehortabatur iuuenes non solum ab ocio, verum etiam ab actionibus infrugiferis. Siquidem eos appellabat ociosos, qui alea, compotationibus et scortis aetatem absumerent.
[562] 22 Item illud Homeri, vt indicat Gellius ac Laertius:
Otti toi n megroisi kakn t gaqn te ttuktai,
Aedibus in nostris quae praua aut recta gerantur.

id est

Eo non solum reuocauit auditorem a curiositate rerum alienarum, verumetiam a

disciplinis non necessariis, velut ab exacta cognitione astrologiae aut geometriae
aut causarum naturalium aut rerum vltramundanarum, ad cognitionem ethices,

[560]
130133 Dictitabat imminuat Xen. Mem. I,
2, 32.
130 Indoles erecta*.
133 Critiam et Chariclem Two of the Thirty
Tyrants (404403).
134135 Nec pauciores Xen. Mem. I, 2, 3738,
where the allusion to Socrates simile is ascribed to Charicles.
135136 Nam periit This is the tenor of Xen.
Mem. I, 2, 2938, which discusses the relation between Socrates and his former friend
Critias (c. 460403).
[561]
137143 E priscis absumerent Xen. Mem. I, 2,
5657.
139 Ergon neidov Hes. Erg. 311 (Ergon d
ergj ).
140 Ocium turpe*.

[562]
144146 Item gerantur Gell. XIV, 6, 5; Diog.
Laert. II, 21. Cf. Adag. 585 (Aedibus in nostris quae praua aut recta geruntur), ASD II,
2, pp. 108110; Ep. 1334, ll. 177181.
145 Otti ttuktai Hom. Od. IV, 392 (kakn
t gaqn, cf. ASD II, 2, p. 109, n.l. 837).
146 Curiositas*.
147151 Eo administremus See e.g. the passage preceding the line from Homer in Diog.
Laert. II, 21: Gnnta d tn fusikn qewran
mjdn enai prv mv, t qik filosofen
p te tn rgastjrwn ka n t gor
kkena d fskein hjten, tti etc.; Xen.
Mem. I, 1, 1116; Cic. Tusc. V, 10; Ac. 2 I, 15;
Rep. I, 15. Similar passages are found in Adag.
569 (see next apophthegm) and 585 (see
above, n.ll. 144146), ASD II, 2, p. 96, ll.
584585; p. 108, ll. 840842.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

150
151
152
153
154
155
156
157
LB 158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172

203

cuius scientia praestat vt nobis ipsi noti simus vtque rem domesticam aut publicam vtiliter administremus.
[563] 23 Eodem spectat et illud, quod illi asscribitur et in primis celebratur: Quae supra nos, nihil ad nos. Sic enim respondere solet admirantibus quod
de moribus semper, de astris deque meteorologis nunquam disputaret.
[564] 24 Quum in via quidam illi per lasciuiam calcem impegisset, admirantibus quod id pateretur Quid facerem? inquit. Illis hortantibus vt vocaret
hominem in ius, Ridiculum inquit. Si quis asinus me calce percussisset, diceretis mihi: Voca illum in ius? Nihil putabat interesse inter | asinum et hominem
brutum nullaque virtute praeditum; ac vehementer absurdum videri non pati ab
homine, quod ab animante bruto passurus sis.
[565] 25 Quidam ab eo salutatus non resalutauit nec id moleste tulit
Socrates. Amicis autem admirantibus et ob hominis inciuilitatem indignantibus
dixit: Si quis nos praeteriret peius affectus corpore quam nos sumus, nequaquam
illi succenseremus; quur igitur illi succenseam, qui peius affectus est animo quam
nos sumus?
[566] 26 Euripides obtulit Socrati librum ab Heraclito conscriptum. Eo
lecto rogauit, quid illi videretur. Per Iouem, inquit, quae intellexi mihi praeclara
videntur, qualia puto et ea quae non intellexi; sed opus est Delio quopiam natatore. Notauit perquam salse affectatam eius scriptoris obscuritatem, vnde et skotein cognomen inditum est. De Delio natatore diximus in Chiliadibus.
[567] 27 Quum Alcibiades illi spaciosam aream offerret dono, in qua sibi
domum aedificaret, Quid, inquit, si mihi calceis opus esset, num corium dares

[563]
153 Quae ad nos Hier. Adv. Ruf. III, 28;
Lact. Inst. III, 20, 10 (Quod ). Cf. Adag.
569 (Quae supra nos, nihil ad nos), ASD II,
2, p. 96; Ep. 1334, ll. 177178.
Curiositas*.
[564]
155158 Quum ius Diog. Laert. II, 21; Plut.
Mor. 10 C, De liberis educandis 14. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 567570.
156 Patienter*.
[565]
161165 Quidam sumus Xen. Mem. III, 13, 1.
161163 Quidam dixit Xen., loc. cit.: Orgihomnou d pot tinov ti proseipn tina xarein
ok ntiproserrqj. Apparently Er. took
Socrates as the subject of ntiproserrqj,
instead of the person who was annoyed.
163 Moderate*.
[566]
166169 Euripides natatore Diog. Laert. II,
22. Cf. Adag. 529 (Delius natator), ASD II, 2,
pp. 5658. Celio Calcagnini erroneously

ascribes the dictum to Euripides in Ep. 1587,

ll. 106109: qui [sc. Lutherus] has vmbras
mihi obiicit, qui sua haec commenta verborum inuolucris contorquet, vt de eo Euripidis illud inuerti possit, mn sunka nsia,
omai d ka m sunka.
166 Heraclito The philosopher Heraclitus of
Ephesus (fl. c. 500) was notorious for his
obscurity; see e.g. Cic. Fin. II, 15: Heraclitus, cognomento qui skoteinv perhibetur, quia de natura nimis obscure memorauit.
167 Salse*.
169170 Notauit est See above, n.l. 166. Cf.
ASD II, 2, p. 58, ll. 747748 and p. 59, n.l.
747.
170 De Chiliadibus See above, n.ll. 166169.
[567]
171174 Quum acciperem Diog. Laert. II,
24.
171 Alcibiades Athenian politician and general
(c. 450404), one of Socrates pupils.
172 Munus inutile*.

204
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200

APOPHTHEGMATVM LIBER III

vnde mihi calceos conficerem? Et si dares, an non ipse ridiculus essem si acciperem? Hac similitudine munus inutile recusauit.
[568] 28 Per forum obambulans quum aspiceret mercium copiam quae illic
vendebantur, ita secum loqui consueuit: Quam multis rebus ego non egeo! Ast
alii cruciantur animo ita cogitantes: Quam multa mihi desunt! Socrates sibi gratulabatur, quod iuxta naturam viuens ac paucis assuetus aurum, purpuram, gemmas, ebur, aulaea reliquasque diuitum delitias nec cuperet nec egeret, quas dicere
solet magis necessarias agendis tragoediis quam ad vsum vitae. [B] In hanc sententiam vsurpabat versus iambicos poetae nescio cuius:
T d rgurmat stn te porfra
Ev tov tragdouv xrsim, ok ev tn bon,
Argentea isthaec vasa simul ac purpura
Tragoediarum accommoda histrionibus
Sunt, ad beatam conferunt vitam nihil. [A]

id est

[569] 29 Dicere solitus est eum esse diis simillimum, qui quam paucissimis
egeret, quum dii omnino nullius egeant rei. At vulgus diuites diis proximos existimat, quorum delitiis nihil satis est. De his enim dictum est in comoedia Terentiana: quam vos facillime agitis. Hoc autem Homerus diis tribuit, quos appellat
on gontav, id est facillime viuentes. Facillime autem viuit, qui paucissimis
contentus est.
[570] 30 Dicebat, qui suauiter ederet panem, huic non esse opus obsonio,
et qui suauiter biberet quemlibet potum, hunc non desiderare poculum praeter
id quod adest. Fames enim et sitis optime condit omnia.
[571] 31 Dicebat cuiuis esse promptum si quid rerum insignium haberet
proloqui, quum difficillimum esset nominare quos possideret amicos, quum hac
possessione nulla sit charior. Hoc dicto taxabat praeposterum vulgi de rebus iudicium, qui hoc negligentissime haberet, quod omnium plurimi faciendum erat.
Ditior sibi videtur cui pecuniae nonnihil obtigit, et damnum deplorat cui periit;
188189 existimat DLB: existimant AC.
[568]
175176 Per egeo Diog. Laert. II, 25.
176 Frugalitas*.
179180 quas vitae Diog. Laert. II, 25. Cf.
Traversari, ed. Curio, p. 55: Ac semper habebat in ore iambos illos, quibus argentum et
purpura, et caetera id genus tragoediis potius
quam usui uitae necessaria docentur.
180186 In nihil This passage, inserted in
B, is a new rendering of the same passage
from Diogenes Laertius (183 tragwdov),
based on the Greek text (see Introduction,
pp. 1920).
182183 T bon PCG VII, p. 284, Philemonis fr. 105, 45 (tragwdov eqet).

[569]
187188 Dicere egeret Diog. Laert. II, 27. Cf.
Apophth. [541].
187 Frugalitas*.
190 quam agitis Ter. Ad. 501.
191 on gontav Cf. Hom. Il. VI, 138; Od. IV,
805 (ea hontev).
[570]
193195 Dicebat adest Diog. Laert. II, 27;
Xen. Mem. I, 6, 5.
193 Frugalitas*.
195 Fames omnia Cf. Apophth. [546].
[571]
196197 Dicebat amicos Diog. Laert. II, 30.
200 Amicus syncerus*.

205

APOPHTHEGMATVM LIBER III

201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
LB 159
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230

at qui sibi parauit bonum amicum non videtur sibi factus beatior, nec iacturam
deflet qui perdidit.
[572] 32 Euclidi contentiosarum argutationum admodum studioso
Sophistis, inquit, o Euclides, vti poteris, hominibus non poteris, indicans
sophisticen inutilem ad publicas functiones, quas qui affectat, eum non oportet
gryphis et inanibus argutiis ludere, sed hominum moribus semet accommodare.
[573] 33 Scientiam dicebat vnicum esse bonum, contra vnicum malum
ignorantiam, quod quicunque committunt rem iniustam, hoc peccant, quod
ignorant quid cuique sit tribuendum; et qui fortes sunt, non alia re fortes sunt,
nisi quod sciunt ea expetenda quae vulgus existimat horrenda; et qui intemperantes sunt, hoc errant, quod ea putant suauia aut decora quae minime sunt.
Summum igitur bonum esse dicebat scientiam rerum expetendarum ac refugiendarum.
[574] 34 Cuidam dicenti Antisthenem philosophum matre Threicia prognatum esse, velut hoc probrum impingenti viro quod hybrida esset, patre quidem Atheniensi sed matre barbara, Quid, inquit, an tu putas virum | adeo praeclarum ex vtroque parente Atheniensi nasci potuisse?, notans corruptissimos
Atheniensium mores, vt citius e Thrace Scythaue nasci posset vir probus quam ex
Atheniensi; et hoc quod habebat probitatis Antisthenes matri tribuendum
putauit.
[575] 35 Dicebat ocium possessionum omnium optimam. Ocium autem
sensit non ignauiam, sed a tumultuosis negociis et a cupiditatibus animi tranquillitatem vitiantibus esse quietum.
[576] 36 Illud omnium maxime celebratur, quod dicebat se nihil scire, nisi
hoc vnum, quod nihil sciret. Inquirebat enim de singulis tanquam ambigens, non
quod reuera nihil haberet certo cognitum, sed hac ironia et suam declarabat
modestiam et aliorum redarguebat arrogantiam, qui se profitebantur nihil nescire, quum reuera nihil scirent. Sophistae quidam publice profitebantur sese ex
tempore responsuros ad omnem propositam materiam; horum arrogantem inscitiam saepenumero confutabat Socrates. Atque ob hoc ipsum, vt ipse quidem
203 contentiosarum argutationum B C: forensium causarum A.

223 quietum B C: quietem A.

[572]
203204 Euclidi poteris Diog. Laert. II, 30.
203 Euclidi Euclides of Megara (c. 450380),
founder of the Megarian school.
argutationum I.e. quibbles (Hoven); cf.
Apophth. [752], l. 299.
204 Sensus communis*.
[573]
207208 Scientiam ignorantiam Diog.
Laert. II, 31.
[574]
214217 Cuidam potuisse Diog. Laert. II, 31.
214 Antisthenem Athenian philosopher (c.

455360), a pupil of Socrates, connected

with the beginnings of Cynicism.
215216 velut barbara Explanation added to
the translated text by Er.
216 Facete*.
[575]
221 Dicebat optimam Diog. Laert. II, 31.
222 Ocium honestum*.
[576]
224225 Illud sciret Diog. Laert. II, 32.
224 Modeste*.
230233 Atque scire Cf. e.g. Cic. Ac. 2 I, 16.
[577]

206
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251

APOPHTHEGMATVM LIBER III

interpretatur, ab Apolline iudicatus est sapiens, quod quamuis omnium rerum

ignorantiam cum caeteris haberet communem, eo nomine tamen illos superaret,
quod suam inscitiam agnosceret, quum illi hoc quoque nescirent se nihil scire.
[577] 37 Laertius et hoc illi tribuit, coepisse dimidium facti. Dicebat enim
dimidium operis peractum ei, qui iam esset aggressus. Sunt enim qui contando
ac deliberando vitam omnem absumant. Est autem hemistichium Hesiodium:
Arx misu pantv.

[578] 38 Qui res praecoces magno emerent, eos aiebat desperare quod ad
tempus maturitatis essent peruenturi. Alioqui stultum est et pluris et deterius
emere, quum paulo post liceat et minoris et meliores. Ita nusquam non reuocabat hominum cupiditates rationis expertes ad sobrium iudicium.
[579] 39 Quodam tempore quum Euripides ita de virtute dissereret, vt
diceret:
Krtiston ek tata n feimna, id est
Haec missa temere est optimum relinquere,

quasi virtus inueniri vix posset, surrexit Socrates dicens ridiculum esse, quum
mancipium, si non protinus inueniatur, operaeprecium existimemus inuestigare,
virtutem nulla inuestigatione dignam iudicare, si non protinus contingat homini.
[580] 40 Rogatus ab adolescente quodam vtrum melius censeret, vxorem
ducere an non ducere, Vtrumcunque inquit feceris, poenitebit, indicans et coelibatum et coniugium habere suas molestias, ad quas perferendas esset praeparan234 facti C: facti esse A B.
240 meliores AC: meliora Ac.
244246 Krtiston virtus B C: optimum

esse eam dimittere, quandoquidem A.

244 Krtiston B C: Krtiston DLB.
250 indicans AC: iudicans DLB.

234 Laertius facti Cf. Traversari, ed. Curio,

p. 57, rendering a passage from Diog. Laert.
II, 32: bene incipere paruum non esse, sed
maximum. After consulting the Greek text
(see Introduction, pp. 1920) Er. inserted a
new version in B (Apophth. [633]), without
deleting the former one.
235 Contatio mala*.
237 Arx pantv See Adag. 139 (Principium
dimidium totius), ASD II, 1, p. 254, l. 974.
For the ascription to Hesiod (cf. Erg. 40:
plon misu pantv) see the adage just mentioned, l. 976; Adag. 895 (Dimidium plus
toto), ASD II, 2, p. 405, n.l. 650.
[578]
238239 Qui peruenturi Diog. Laert. II, 32.
238 Festinatio*.
res praecoces Marcovich: t <>ria (Menagius, ria codd.). Er. followed Traversaris
translation, ed. Curio, p. 57: praecocia. Cf.
I. Casaubonus: Ambrosius [sc. Trauersarius]

qui praecocia vertit, legit in suo codice t

wra. Quod ille putavit idem esse ac si
scriptum esset t prwra vel prima (Notae
ad Diogenem Laertium, ed. H.G. Huebner, I,
Lipsiae [etc.], 1830, p. 39).
[579]
242248 Quodam homini Diog. Laert. II,
33 (n). For the version in A (see app. crit.)
cf. Traversari, ed. Curio, p. 57: Euripide
uero de uirtute ita disserente, ut diceret
praeclarum esse temere hanc dimittere,
.
244 Krtiston feimna Eur. El. 379. See
Nauck2, p. 437.
246 Virtus quaerenda*.
[580]
249250 Rogatus poenitebit Diog. Laert. II,
33; Val. Max. VII, 2 ext., 1.
249 Matrimonium*.
250255 indicans euentus Val. Max. VII, 2
ext., 1.

207

APOPHTHEGMATVM LIBER III

252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
LB

160
273
274
275
276
277
278
279

dus animus. Coelibatum comitatur solitudo, orbitas, generis interitus, haeres alienus; matrimonium perpetua solicitudo, iuges querelae, dotis exprobratio,
affinium graue supercilium, garrula socrus lingua, subsessor alieni matrimonii,
incertus liberorum euentus aliaque innumera incommoda. Proinde non hic est
electio qualis est inter bonum et malum, sed qualis inter leuiora et grauiora
incommoda.
[581] 41 Quendam ex amicis conquerentem, quod Athenis omnia magno
venirent, vinum enim Chium mina, purpuram tribus minis constare, mellis
heminam quinque drachmis, manu illius prehensa duxit in penum farinariam,
Obolo inquiens semisextarius venit; vilis igitur annona est. Hinc ad oleariam
deducens Duobus inquit aereis sextarius; non magno igitur in vrbe veneunt
omnia. Qui paucis ac necessariis contentus est, sibi facit vilem annonam.
[582] 42 Archelaus rex Socratem ad se vocarat, multa pollicens. Socrates
respondit se nolle ad eum venire, a quo acciperet beneficia, quum illi reddere
paria non posset. Hoc dictum improbat Seneca, quod philosophus persuadens
auri argentique contemptum plus dat quam si det aurum et argentum.
[583] 43 Quodam tempore reuersus e foro inter amicos dixit: Emissem
pallium, si nummos habuissem. Nihil postulauit; tantum verecunde admonuit
egestatis. Mox inter amicos ambitus erat, a quo Socrates acciperet. Et tamen post
eam vocem quisquis properauit, vt ait Seneca, sero dedit. |
[584] 44 Cuidam querenti, quod peregrinationes sibi nihil profuissent,
Non immerito inquit tibi istud euenit. Tecum enim peregrinabaris. Multi
putant longinquis peregrinationibus colligi prudentiam, quum Horatius clamet:
Coelum, non animum mutat, qui trans mare currit.

Congressus sapientium confert prudentiam, non montes aut maria.

[585] 45 Colapho percussus a quodam in via, nihil aliud respondit quam
quod homines nescirent, quando prodire deberent cum galea. Simile quiddam
Laertius asscribit Diogeni.

[581]
258263 Quendam omnia Plut. Mor. 470 F,
De tranquillitate animi 10.
258 Frugalitas*.
[582]
264266 Archelaus posset Sen. Benef. V, 6, 2.
264 Archelaus rex King of Macedon 413399.
265 Munera contempta*.
266267 Hoc argentum Cf. Sen., loc. cit.:
etiamnunc Archelaus daturus erat aurum et
argentum recepturus contemptum auri et
argenti.
[583]
268270 Quodam acciperet Sen. Benef. VII,
24, 1. Cf. Ep. 237, ll. 4346.
268 Vltronea beneficentia*.

270271 Et dedit Sen. Benef. VII, 24, 2.

[584]
273274 Cuidam peregrinabaris Sen. Epist.
104, 7.
273 Peregrinatio inutilis*.
275 Coelum currit Hor. Epist. I, 11, 27
(mutant currunt). The version quoted by
Er. is found in Hier. Epist. 16, 2 (CSEL LIV, p.
69, l. 7); see the editions of Horace by S.
Borzsk, Leipzig, 1984, p. 252, and D.R.
Shackleton Bailey, Stuttgart, 1985, p. 272.
[585]
277278 Colapho galea Sen. Dial. V, 11, 2.
277 Patienter*.
278279 Simile Diogeni Diog. Laert. VI, 41;
54; see Apophth. [768], [829].

208

APOPHTHEGMATVM LIBER III

280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298

[586] 46 Aiebat se mirari, quod quum statuarum artifices id summo studio

conniterentur, vt lapis quam simillimus homini redderetur, non pariter hoc curarent, ne ipsi lapidibus similes et viderentur et essent. Sunt autem qui putent
Socratem, priusquam ad ocium philosophiae sese conferret, statuarum opificem
fuisse.
[587] 47 Adhortabatur iuuenes, vt se subinde ad speculum contuerentur,
quo si essent egregia corporis forma, cauerent ne quid ea indignum committerent; sin minus, quod corpori deesset, id ingenii cultu morumque honestate pensarent. Adeo vir ille vndecunque rapiebat occasionem ad virtutis studium adhortandi.
[588] 48 Aduocarat diuites aliquos ad coenam. Ob id solicita Xanthippe,
quod apparatus esset perquam exiguus, Bono animo es! inquit. Nam si frugi
temperantesque sunt, boni consulent; sin minus, nulla nobis horum cura debet
esse. Hoc dilemma nobis merito excuteret operosam et sumptuosam ambitionem
in excipiendis conuiuis.
[589] 49 Dicebat multos in hoc viuere vt ederent biberentque; se contra ob
id edere ac bibere vt viueret, quod his rebus non ad voluptatem sed ad naturae
necessitatem vteretur. Hanc sententiam retulit satyricus:

299
300
301
302

[590] 50 Eos qui multitudini imperitae fidem habebant, aiebat perinde

facere ac si quis tetradrachmum vnum contemnens reiiceret, et aceruum e similibus congestum probaret reciperetque. Cui non fideres soli, ei nihilo magis fidendum est in turba similium. Nec enim refert quam multi sint, sed quam graues.

Non viuas vt edas, sed edas vt viuere possis.

290 aliquos C: aliquot A B; Simile ante pag.

191, ap. 4* C: Simile ante* A B.
299 Eos habebant B C: Multitudinem
imperitam, quae paupertatem odit diuitias
admiratur A.
300 vnum B C: nummum A.

300304 et iudicia B C: congestum ex

huiusmodi nummis aceruum probaret reciperetque, quasi copia rei addat precium. Si
nummus per se bonus est, quur vnus
contemnitur? Si non est, quid confert auctus
numerus? A.

[586]
280282 Aiebat essent Diog. Laert. II, 33.
280 Lepide*.
282284 Sunt fuisse See e.g. Diog. Laert. II,
19.
[587]
285288 Adhortabatur pensarent Diog.
Laert. II, 33.
285 Cultus animi*.
[588]
290293 Aduocarat esse Diog. Laert. II, 34.
Cf. Apophth. [544].
290 Simile ante pag. 191 [= p. 198], ap. 4*.
291 Frugalitas*.
[589]

295296 Dicebat viueret Diog. Laert. II,

34.
295 Luxus*.
297 satyricus Cf. perhaps Iuv. 11, 11: et quibus
in solo vivendi causa palato est.
298 Non possis Walther 18714; 18662, with a
reference to Alexander de Villa Dei, Doctrinale, ed. D. Reichling, Berlin, 1893, p. 176, l.
2611: non, ut edas, vivas; sed edas, ut vivere
possis (non vivas ut edas v.l.).
[590]
299301 Eos reciperetque Diog. Laert. II, 34.
300 Pecunia qualis*.
contemnens reiiceret The coin is rejected for
being adulterinus, cf. below, ll. 303304.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328

209

Nummus adulterinus etiam in quamuis magno aceruo adulterinus est. Hoc

aduersus turbam testium et indocti vulgi iudicia.
[591] 51 Quum Aeschines ambiret esse de numero discipulorum Socratis
excusaretque verecunde paupertatem suam, ac moleste ferret quod quum caeteri
Socratis amici diuites multa largirentur, sibi nihil esset quod daret praeter seipsum, An non intelligis, inquit, quam magnum munus mihi dederis, nisi forte
teipsum paruo aestimas? Itaque mihi curae erit, vt te tibi reddam meliorem quam
accepi. Alii sophistae quum meras nugas docerent nullum admittebant discipulum nisi magna mercede, Socrates nihilo minus libenter recepit inopem quam
opulentos.
[592] 52 Quum quidam illi diceret Athenienses te morti adiudicarunt, Et
illos inquit natura, sentiens non esse magnum malum, si quis adigatur ad mortem, paulo post moriturus, etiamsi nemo interficiat. Quanquam hoc dictum quidam ad Anaxagoram referunt.
[593] 53 Vxori muliebriter comploranti dicentique Mi vir, innocens morieris, Quid, inquit, vxor, num me nocentem mori malles? Mors bonorum ob hoc
ipsum minus deflenda est, quod praeter meritum occiduntur; bis vero deplorandi
sunt, qui ob malefacta dant poenas, sed longe miserius est meruisse poenas quam
dedisse.
[594] 54 Eo die quo Socrates bibiturus erat venenum, Apollodorus ei pallium multi precii ad solatium obtulit, vt eo indutus moreretur. At ille recusans
donum Quid, inquit, hoc meum pallium quod viuenti conuenit, mortuo non
conueniet?, damnans quorundam ambitionem, hoc miro studio prouidentium vt
quam honorificentissime efferantur ac sepeliantur.
[595] 55 Nuntianti quod quidam de ipso male loqueretur, Nimirum inquit
non didicit bene loqui, linguae morbum non malitiae tribuens sed inscitiae; nec
306 ferret B C: ferens A.
[591]
305310 Quum accepi Sen. Benef. I, 8, 12; a
more concise version is found in Diog. Laert.
II, 34. Ulrich Zwingli alludes to this anecdote in his first letter to Er. (Ep. 401, ll.
3039). See also Ep. 31, ll. 1117; 132, ll.
6264; 2352, ll. 259266 (from Conradus
Goclenius), where Phaedon is mentioned
instead of Aeschines.
305 Comiter*.
Aeschines Pupil of Socrates and author of
Socratic dialogues which are lost except for
fragments.
[592]
313314 Quum natura Diog. Laert. II, 35.
314 Mors ineuitabilis*.
315316 Quanquam referunt Diog. Laert. II,
35. The dictum of Anaxagoras is included in
Diog. Laert. II, 13, see Apophth., LB IV, 331
B, Anaxagoras 4.

[593]
317318 Vxori malles Diog. Laert. II, 35; Val.
Max. VII, 2 ext., 1. Cf. De conscr. ep., ASD I,
2, p. 237, ll. 13; Lingua, ASD IV, 1A, pp.
163164, ll. 556558 (ascribed to Phocion, cf.
Waszinks note: Il me semble quEr. se
trompe); Ep. 1233, ll. 142149 (Phocyonis,
ni fallor, apophthegma); 2209, ll. 8496.
For the confusion of names see Apophth.
[1203].
318 Mors non deflenda*.
[594]
322324 Eo conueniet Diog. Laert. II, 35.
322 Funeris cura*.
Apollodorus Personage figuring in Platos dialogues, e.g. Phaedo.
[595]
327328 Nuntianti loqui Diog. Laert. II, 35.
Cf. Apophth. [236].
327 Moderate*.

210
329
330
LB 161
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355

APOPHTHEGMATVM LIBER III

ad se iudicauit pertinere, quid de se dicerent qui morbo animi, non iudicio

loquuntur.
[596] 56 Quum Antisthenes Cynicus pallium haberet | pertusum idque
obuertens fissuram omnibus daret inspiciendam, Per fissuram inquit Socrates
pallii tui video tuam inanitatem, eleganter notans turpiorem esse ambitionem e
vilitate cultus quam ex amictu splendido. Atque vtinam inter Christianos non
sint multi Antisthenes, qui sub veste fusca, vili sordidaque plus celent gloriae
quam alii diuites habeant in holosericis ac byssinis!
[597] 57 Cuidam admiranti quod nihil in eum commoueretur a quo
conuiciis incessebatur, Mihi inquit non maledicit, quandoquidem ea quae dicit
mihi non adsunt nec in me haerent. Atqui ob hanc causam hominum vulgus
magis commouetur, si quid dicitur in immerentem. Boni quum male audiunt,
sibi gratulantur quod puri sint ab his malis quae ipsis impinguntur, nec in se dici
interpretantur; nihilo magis quam si quis oculorum errore Platonem appellet
Socratem et in Socratem congerat maledicta, is non maledicit Platoni, sed ei
quem existimat esse Platonem.
[598] 58 Vetus comoedia solet nominatim in ciues dicteria iacere. Horum
libertatem quum plerique metuerent, Socrates dicebat expedire vt quis semet illis
sciens ac volens obiiceret. Nam si quid inquit dixerint in nos merito reprehendendum, admoniti corrigemus et profuerint; sin falsum conuitium in nos iaculabuntur, nihil ad nos.
[599] 59 Socrates quum Xanthippen diu rixantem tulisset in aedibus ac
tandem fessus consedisset ante fores, illa magis iritata quiete viri de fenestra perfudit eum lotio. Ridentibus qui praeteribant, et ipse Socrates arridebat, dicens:
Facile diuinabam post tantum tonitru sequuturam pluuiam.
[600] 60 Alcibiadi demiranti quod Xanthippen supra modum rixosam
domi perpeteretur, Ego inquit iam pridem his sic assueui, vt non magis offen338 incessebatur A: incessabatur B C.

346 vt B C: si A; illis AC: illic DLB.

[596]
331333 Quum inanitatem Diog. Laert. II,
36.
331 Antisthenes Cynicus See Apophth. [574], n.l.
214.
332 Sordes gloriosae*.
[597]
337339 Cuidam haerent Diog. Laert. II,
36.
338 Moderate*.
343344 is Platonem Cf. Lingua, ASD IV,
1A, p. 164, ll. 571574: Quanto consultius
eleuare contumeliam: nec in me dixit,
sed in eum quem me esse putabat.
[598]
346349 Socrates nos Diog. Laert. II, 36.
347 Maledicus prodest*.

[599]
350353 Socrates pluuiam Cf. Diog. Laert.
II, 36, which version, however, does not
include all details mentioned by Er.
350 Lepide et leniter*.
351 de fenestra Gnom. Vat. 743, no. 491 (SSR I C
340): k meterou di qurdov.
[600]
354356 Alcibiadi audiam Diog. Laert. II,
36.
354 Alcibiadi See Apophth. [567], n.l. 171.
355 Assuetudo mitigat*.
356 rotae puteo Er. made use of Curios marginal note on Traversaris translation sonum
troclearum: troxjlev est autem troxala
Polluci [X, 31], rotae genus, qua aqua ex
puteis educitur (p. 59).

APOPHTHEGMATVM LIBER III

356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380

211

dar quam si rotae quae aquam educit e puteo stridorem audiam. Nam is stridor
molestissimus est insuetis; eundem qui quotidie audit adeo moleste non fert, vt
se audire nesciat.
[601] 61 Eidem simile quiddam dicenti At tu inquit Socrates nonne domi
tuae toleras gallinarum glottientium strepitum? Tolero, inquit Alcibiades, sed
gallinae mihi pariunt oua pullosque. Et mihi ait Socrates mea Xanthippe parit
liberos.
[602] 62 Sunt qui putent Socratem simul aluisse domi duas vxores, Myrto et Xanthippen. Proinde demiranti cuidam in quem tandem vsum aleret duas
mulieres, praesertim rixosas, nec eas domo exigeret, Hae inquit me domi
docent tolerantiam, qua mihi in publico vtendum est; harum moribus exercitatus commodior ero ad aliorum consuetudinem. Hunc percontatorem A. Gellius
facit Alcibiadem.
[603] 63 Cum Xanthippe in publico pallium marito detraxisset ac familiares admonerent, vt tantam iniuriam manu vlcisceretur, Pulchre, inquit, nimirum vt nobis colluctantibus acclametis, alius Eia Socrates, alius Eia Xanthippe. Nam huiusmodi vocibus spectatores animant duos inter se commissos.
Maluit autem vir sapiens tolerantiae exemplum de se praebere quam ridiculum
exhibere spectaculum viri cum vxore concertantis.
[604] 64 Percontanti quur Xanthippen moribus incommodissimis foeminam haberet domi, dicebat sic habendam consuetudinem cum morosis vxoribus,
quemadmodum qui se ad studium equestre exercent parant equos ingenii ferocioris, quos si subegerint ac perpeti possint, caeteris vtuntur commodius. Ita qui
morosae coniugis mores ferre didicerit, multo facilius cum quibuslibet habebit
consuetudinem.

360 glottientium AD: glocientium BAS LB.

363364 Myrto A B: Myrtho C.
371 nobis colluctantibus acclametis C: nobis

colluctantibus nobis acclametis A B, vos colluctantibus nobis acclametis Ac.

[601]
359362 At liberos Diog. Laert. II, 3637.
360 Vxor quare ferenda*.
gallinarum Diog. Laert., loc. cit.: xjnn
(geese).
[602]
363364 Sunt Xanthippen Diog. Laert. II,
Myrto The editions A and B have the correct
Myrto (Murt), whereas C has not, cf. app.
crit.
364367 Proinde consuetudinem Cf. Plut.
Mor. 90 D, De capienda ex inimicis vtilitate
8 (transl. ASD IV, 2, p. 180, ll. 233235). A
similar version, which also mentions both
wives, is found in Inst. christ. matrim., ASD
V, 6 p. 151, ll. 318321: quemadmodum a

Socrate factum legimus, qui quum duas

haberet vxores morosas et intractabiles,
demirantibus amicis quamobrem eas ferret
more suo erwnewn respondit se domi
discere tolerantiam qua foris esset vtendum. Cf. Ep. 948, ll. 178180; 2202, ll.
4042.
364 Lenitas*.
367368 Hunc Alcibiadem Gell. I, 17, 13.
[603]
369372 Cum Xanthippe Diog. Laert. II, 37.
370 Lenitas*.
[604]
375380 Percontanti consuetudinem Diog.
Laert. II, 37; Xen. Symp. II, 10.
375 Lenitas*.

212
381
382
383
384
385
386
387
388
389
LB 162
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[605] 65 Cum Socrati Lysias orationem quam in eius defensionem composuerat recitasset, Praeclara inquit et elegans oratio est, sed non conuenit Socrati.
Erat enim forensi instituto aptior quam philosopho, ac tali philosopho. Rursus
Lysiae percontanti, quur si bonam iudicaret orationem, putaret sibi non conuenire, Nonne inquit fieri potest, vt amictus aut calceus elegans sit ac pulcher, qui
tamen alicui non conueniant? Hoc ipsum Val. Maximus narrat odiosius
minusque Socratice. Sic enim Lysiae respondisse memorat: Aufer, quaeso, istam.
Nam ego si adduci possem vt eam in vltima Scythiae solitudine perorarem, tum me
ipsum morte mulctandum concederem.
[606] 66 Cum iudices inter se disceptarent, qua poe|na dignus esset
Socrates, Ego inquit ob ea quae feci dignum me censeo, qui publicitus alar in
Prytaneo. Nam hoc honoris haberi solet, qui praeclare de republica fuissent
meriti. [C] M. Tullius hoc refert lib. De oratore primo: Erat inquit Athenis reo
damnato, si fraus capitalis non esset, quasi poenae aestimatio ex sententia quum iudicibus daretur, interrogabatur reus, quam quasi aestimationem commeruisse se
maxime confiteretur. Quod quum interrogatus Socrates esset, respondit se meruisse vt
amplissimis honoribus et praemiis decoraretur et vt ei victus quotidianus publice in
Prytaneo praeberetur, qui honos apud Graecos maximus habebatur. Cuius responso
iudices sic exarserunt, vt capitis hominem innocentissimum condemnarent. [A]
[607] 67 Xenophontem in angiportu quodam Socrates habuit obuium,
quumque videret adolescentem rara indole, porrecto baculo vetuit ne praeteriret.
Vbi constiterat, rogauit vbi fierent venderenturque variae merces quibus vulgo
vtuntur homines. Ad id quum prompte respondisset Xenophon, percontatus est
vbi homines fierent boni. Cum adolescens respondisset se id nescire, Me igitur
sequere, inquit, vt hoc discas. Ex eo Xenophon coepit esse Socratis auditor.
Absurdum est scire vbi parare queas honestam vestem aut poculum, et ignorare
vnde tibi comparare possis animi cultum.
386 conueniant AC: conueniat DLB.

400 angiportu AC: angiporto Ac.

[605]
381386 Cum conueniant Diog. Laert. II,
4041. Cf. Adag. 3731 (Colophonium calciamentum), ASD II, 8, p. 146, ll. 389393 (Cic.
De or. I, 231); Adag. 4118 (Amentatae hastae),
ASD II, 8, p. 324, ll. 266268.
382 Decorum personae*.
recitasset This is based on the version of Valerius Maximus (see below, n.ll. 386389).
According to Diogenes Laertius Socrates read
the oration himself (dianagnov fj ).
383 ac philosopho Inserted into the translated text by Er.
385386 Nonne conueniant Diog. Laert. II,
41: O gr ka mtia kal ka podmata
ej n mo nrmosta;
386389 Hoc concederem Val. Max. VI, 4

ext., 2 (389 ipse).

[606]
390392 Cum Prytaneo Diog. Laert. II, 42.
391 Fiducia benefactorum*.
393399 Erat condemnarent Cic. De or. I,
232233 (397398 in Prytaneo publice). Cf.
Ep. 2800, ll. 7883.
394395 quasi daretur See Cicero, De oratore
libri III, comm. A.D. Leeman, H. Pinkster,
H.L.W. Nelson, vol. 2, Heidelberg, 1985, p. 153
(quasi poenae aestimatio; et sententia cum
[though] iudicibus daretur). Er. interpretation is unclear; punctuation is lacking in CLB.
[607]
400405 Xenophontem auditor Diog. Laert.
II, 48.
404 Cultus animi*.

213

APOPHTHEGMATVM LIBER III

408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421

[608] 68 Quondam pro foribus deambulanti contentius vsque ad vesperam, quum praetereuntium quispiam dixisset Quid agis, Socrates?, Obsonium
inquit mihi comparo in coenam, de fame sentiens, quam agitatione corporis
excitabat. M. Tullius sic explicat: Quo melius coenem, obsono ambulando famem.
[609] 69 Aiebat vnguenta relinquenda foeminis; in iuuenibus nullum
vnguentum melius olere quam oleum, quo inter exercendum vtebantur. Nam
amaracino aut foliato protinus idem olent seruus et ingenuus. Rogatus quid senes
olere deceat, Probitatem inquit. Rogatus vbi hoc vnguentum venderetur, recitauit Theognidis carmen:
Esqln mn gr p sql didzeai,
Qui bonus est, ab eo bona discito.

id est

Huius generis quaedam congerit Xenophon in Conuiuio.

[610] 70 Quum diues quidam filium adolescentulum ad Socratem misisset, vt indolem illius inspiceret, ac paedagogus diceret Pater ad te, o Socrates,
418 discito AC: disce DLB.
[608]
408410 Quondam coenam Athen. 157 E:
Swkrtjv d ka pollkiv katelambneto
diaperipatn sprav baqeav pr tv okav
ka prv tov punqanomnouv t tjnikde;
legen con sungein prv t depnon. The
phrase deambulanti vesperam is taken
from Cicero (see below, n.l. 411). Cf. Adag.
1669 (Optimum condimentum fames), ASD
II, 4, p. 131, ll. 2629.
410 Frugalitas*.
411 Quo famem Cic. Tusc. V, 97: Socraten
ferunt, cum usque ad vesperum contentius
ambularet quaesitumque esset ex eo, quare id
faceret, respondisse se, quo melius cenaret,
obsonare ambulando famem.
Tusc. quaest. lib. 5*.
[609]
412418 Aiebat discito Xen. Symp. II, 34.
Cf. Adag. 3737 (A bonis bona disce), ASD II,
8, p. 150, ll. 484489.
413414 Nam ingenuus Cf. Apophth. [703],
ll. 984986.
417 Esqln didzeai Thgn. I, 35 (p
maqseai).
[610]
420423 Quum videam Cf. A. Fritsch, Index
sententiarum ac locutionum. Handbuch lateinischer Stze und Redewendungen, Saarbrkken, 1996, p. 267: loquere, adolescens, ut te
videam, with a reference to Apul. Flor. 2:
Socrates, qui cum decorum adulescentem et diutule tacentem conspicatus foret,

ut te uideam, inquit, aliquid et loquere.

scilicet Socrates tacentem hominem non
uidebat; etenim arbitrabatur homines non
oculorum, sed mentis acie et animi obtutu
considerandos. Er. quotes Apuleius in Adag.
1554 (Pluris est oculatus testis vnus quam
auriti decem), ASD II, 4, p. 61, ll. 1415. Cf.
Lingua, ASD IV, 1A, p. 93, ll. 219223: et in
nobis animi speculum est oratio, vnde celebratur illud a Socrate dictum: Loquere vt te
videam. Adductus erat adolescens elegante
forma, vt ex aspectu colligeret indolem; at
ille non videbat adolescentem donec taceret,
quod non tam in vultu quam in oratione
reluceat animus; Inst. christ. matrim., ASD
V, 6, p. 149, ll. 265266: Loquere, inquit
Socrates, adolescens, vt te videam: Philosophus enim oculos habebat in auribus, non in
facie; Adag. 550 (Qualis vir, talis oratio),
ASD II, 2, p. 76: Socrates apud Platonem
[Charm. 154 E] iubet loqui Charmidem, vt
eum videat, nimirum hominem ex oratione
aestimaturus; Eccles., ASD V, 4, p. 444, ll.
888889: Scitum est illud Socratis, quem
quum adulescens adiisset, dicens: Pater iussit
me conuenire te, vt me videas Loquere igitur,
inquit, vt te videam . See ASD V, 4, p. 445,
n.l. 888, and A. Wesseling, Dutch proverbs
and ancient sources in Erasmuss Praise of Folly,
RQ 47 (1994), pp. 351378 (369372).
421 Oratio speculum animi*. Cf. Moria, ASD
IV, 3, p. 74, l. 68: oratio, minime mendax
animi speculum; see Wesseling, loc. cit.

214
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
LB 163
449
450

APOPHTHEGMATVM LIBER III

misit filium, vt eum videres, tum Socrates ad puerum Loquere igitur, inquit,
adolescens, vt te videam, significans ingenium hominis non tam in vultu relucere quam in oratione, quod hoc sit certissimum minimeque mendax animi speculum.
[611] 71 Dicebat muliebrem sexum non minus esse docilem et ad disciplinas et ad omnem virtutem, etiam fortitudinem, quae tanquam viris propria Graecis a viro dicitur ndra, si diligenter instituatur. Id collegit ex puella saltatricula,
quae inducta in conuiuium mira arte trochos duodecim in altum proiectos excipiebat, ita temperato altitudinis spatio numerisque pedum, vt nunquam falleret;
eadem inter acutissimos gladios, non sine horrore spectantium, impauida saltaret.
[612] 72 Quum iret ab Agathone vocatus ad conuiuium soleatus et vnctus
idque praeter morem, et ab amico quodam obuio rogaretur, quur esset solito nitidior, ludens dixit: Vt pulcher eam ad pulchrum, quum nullus esset ab huiusmodi affectibus alienior.
[613] 73 Eo die quo bibiturus esset venenum, quum detractis compedibus
ex frictu sensisset voluptatem, dicebat amicis: Quam mire hoc natura comparatum est, vt hae duae res sese inuicem comitentur, voluptas ac dolor; nisi enim
praecessisset molestia, non sentirem hanc voluptatem.
[614] 74 Carceris ministrum porrigentem in poculo cicutam interrogauit,
quomodo sumendum esset hoc pharmacum, quod eius artis esset peritus, alludens ad aegrotos, qui a medicis discunt quando et quomodo oporteat sumere
quod ab illis temperatum est; quumque puer respondisset semel totum hauriendum si posset, deinde tantisper inambulandum donec sentiret grauedinem in
cruribus, post in lecto decumbendum supino corpore, ibi pharmacum effecturum quod solet, Socrates rogauit, liceretne inde aliquid libare, quod in conuiuiis
mos sit effusa vini portiuncula nominatim alicui deo libare. Minister respondit se
tantum miscuisse, quantum opus esset, hoc | sermone innuens nihil esse quod
effunderetur. Tum Socrates: Sed et phas est et oportet orare deos, vt felix faustaque sit haec mea migratio.

432 Simile ad simile* A: om. B C.

438 est AD: om. BAS LB.

[611]
426431 Dicebat saltaret Xen. Symp. II, 712
(summarized).
426 Foemineus sexus ad omnia docilis*.
427428 quae ndra This detail is added to
Socrates words by Er.
[612]
432434 Quum pulchrum Plat. Symp. 174
A.
[613]
436439 Eo voluptatem Plat. Phaed. 60
BC.

436 Voluptas doloris comes*.

[614]
440450 Carceris migratio Plat. Phaed. 117
AC.
441 Hilaritas in re tristi*. See Apophth. [615],
n.ll. 454455.
442443 alludens est Explanation added to
the translated text by Er.
443444 semel posset Plato just says ponta
(periinai) (117 A).
446447 quod in conuiuiis libare Explanation added to the translated text by Er.

215

APOPHTHEGMATVM LIBER III

451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471

[615] 75 Quum puer illum detexisset, quod illi iam frigerent praecordia,
Debemus, inquit, o Crito, gallum Aesculapio, quem persoluere ne neglexeris,
perinde quasi sumpta potione medica conualuisset. Nam Crito hoc summis viribus egerat, vt Socrates vitae suae consuleret. Adeo inerat illi viro natiua quaedam
vis vrbanitatis, vt moriens etiam iocaretur. Nam hanc ferunt illi fuisse supremam
vocem.
[616] 76 Docuit animorum formam magis amandam quam corporum,
eamque voluptatem quam in nobis gignit conspecta formosa facies, ad longe pulchriorem sed latentem animi speciem esse transferendam; verum vt hanc videamus, philosophicis oculis opus esse. Notabat filesqai Graecam vocem ancipitem
esse ad osculandum et amandum, quorum prius est corpus amantium, alterum
mentem.
[617] 77 Critoni vehementi studio suadenti, vt si vitam ipse suam negligeret, certe liberis etiamnum paruulis et amicis ab ipso pendentibus se seruaret
incolumem, Liberi inquit deo qui mihi eos dedit curae erunt; amicos hinc discedens inueniam vobis aut similes aut etiam meliores, ne vestra quidem consuetudine diu cariturus, quandoquidem vos breui eodem estis commigraturi.
[618] 78 Eos qui corpus tantum amarent, similes esse aiebat me<n>dicis, qui
semper egerent, semper instarent aliquid flagitantes; rursus qui amici essent
potius quam amatores, similes esse his qui proprium fundum possiderent, quem
semper student reddere meliorem. Amator suam quaerit explere voluptatem;
461 amandum C: ad amandum A B.
468 mendicis scr. [cf. Xen. Symp. VIII, 23]:
[615]
451452 Quum neglexeris Plat. Phaed. 118 A.
451 Quum praecordia Plat., loc. cit.: Jdj
on sxedn ti ato n t per t tron
cuxmena, ka kkalucmenov nekeklupto gr epen
452 Hilaritas in morte*. See below, n.ll.
454455.
453454 Nam consuleret See Plat. Crito.
454455 Adeo iocaretur Cf. Ep. 305, ll.
245247: Ludis, inquies, in re tam misera?
qui minus ego quam Socrates, qui iocans
bibit cicutam, iocans mortuus est? See also
Adag. 2201 (Sileni Alcibiadis), ASD II, 5, p.
162, ll. 4247.
455456 Nam vocem See Plat. Phaed. 118 A.
[616]
457461 Docuit esse Cf. perhaps Plat. Symp.
218 E219 A.
457 Amor castus*.
460462 Notabat mentem Cf. perhaps Xen.
Symp. IV, 26: swv d ka di t mnon pntwn
rgwn t tov smasi (stmasi emend.)
sumcaein mnumon enai t tav cuxav
filesqai ntimtern stin (considered as an

medicis ALB.

interpolation).
[617]
463 Mors sancta*.
465467 Liberi commigraturi These reasonings do not occur in Platos Crito.
[618]
468469 Eos flagitantes Xen. Symp. VIII, 23.
468 Amor castus*.
mendicis The fact that the printers error
medicis was maintained through ALB can
be attributed to the (traditionally) doubtful
reputation of physicians. Lambert van den
Bosch implicitly emended the text in his
Dutch translation of Er. Apophth.: Die
geene die het lichaem alleen beminnen, seide
hy de bedelaers gelijk te zijn, die altijd
behoeftig, geduirig het een of het ander af
bidden (Gedenkweerdige spreuken, Leeuwarden, 1672, p. 232).
469471 rursus meliorem Xen. Symp. VIII,
25; in the same passage the lover of outward
beauty is compared with someone who rents
a parcel of land. His intention is not to
increase its value, but to harvest as much as
possible.

216
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499

APOPHTHEGMATVM LIBER III

amicus haudquaquam ad se spectans hoc se putat ditiorem, quo meliorem reddiderit amicum.
[619] 79 In conuiuio apud Xenophontem singulis dicere iussis, quo artificio quoue bono sibi praecipue placerent, quum ordo venisset ad Socratem, ioco
dixit se maxime gloriari de lenocinio, sentiens se tradere veram virtutem, quae
potissimum commendat habentem quaeque tum priuatim tum publice conciliat
homini beneuolentiam et amorem.
[620] 80 Physiognomon, qui se profitebatur ex habitu corporis et oris
liniamentis posse hominis ingenium certo deprehendere, inspecto Socrate pronunciauit illum esse hominem bardum ac stupidum, tum mulierosum ac puerorum amoribus impurum, vinolentum et intemperantem. Quum amici vehementer indignati minarentur homini, Socrates illos cohibuit, dicens Nihil inquit
mentitus est; omnino talis eram futurus, nisi me philosophiae gubernandum tradidissem.
[621] 81 Quum Aristippus Socratis discipulus ex quaestu, quem Socraticorum primus facere instituit, praeceptori misisset viginti minas, remisit ilico
Socrates ad illum pecuniam, dicens ipsius genium hoc nequaquam permittere.
Dicebat enim Socrates sibi peculiarem esse daemonem, a quo prohiberetur
arcano signo si quid tentaret parum honestum. Genium autem illum opinor
fuisse rationem. Atque interim ciuiliter indicauit Aristippo sibi non probari,
quod philosophiam doceret mercede, eoque donum ceu sacrilegio partum reiecit.
[622] 82 Socrates e palaestra redeuntem Euthydemum casu factus obuius
duxit ad coenam. Illis autem inter se multa commentantibus Xanthippe irata surrexit multaque in maritum dixit conuitia; quibus quum ille nihil commoueretur,
tandem et mensam subuertit. Quum autem Euthydemus valde perturbatus surgens abire coepisset, Quid habes? inquit Socrates, Nonne nuper hoc idem accidit domi tuae, vt gallina subuolans euerterit quae erant in mensa? Nos tamen ob
id non indignabamur.
475 Lenocinium* B C: Lenocinium virtutis* A.
[619]
474476 In lenocinio Xen. Symp. III, 10.
474 Lenocinium*.
[620]
479485 Physiognomon tradidissem Cf. Cic.
Tusc. IV, 80; Fat. 10. It seems that Erasmus
modelled Socrates reply after the version of
Alex. Aphr. Fat. 6: odn epen Swkrtjv
cesqai tn Hpuron n gr n toiotov
son p t fsei, e m di tn k filosofav skjsin menwn tv fsewv gneto.
Cf. De imm. Dei misericord., LB V, 566 A.
479 Philosophia naturam mutat*.
Physiognomon According to the sources mentioned above, n.ll. 479485, the name of the
physiognomist was Zopyrus.

481482 bardum intemperantem The qualifications bardus, stupidus and mulierosus

also in Cic. Fat. 10.
[621]
486488 Quum permittere Diog. Laert. II,
65.
486 Pecuniae contemptus*.
Aristippus See Apophth. [642][703].
489490 Dicebat honestum See Plat. Apol. 31
CD; 40 AB.
[622]
493499 Socrates indignabamur Plut. Mor.
461 D, De cohibenda ira 13 (transl. ASD IV,
2, p. 282, ll. 456460).
493 Patientia*.
Euthydemum Follower of Socrates.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

500
501
502
503
504
505
LB 164
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522

217

[623] 83 Quum in Aristophanis comoedia cui titulus Nebulae multis et

acerbis conuiciis proscinderetur et adstantium quidam diceret Non haec iniquo
fers animo, Socrates?, Non, per Iouem, inquit, aegre fero si in theatro perinde
vt in magno conuiuio salibus mordeor. Mos hic etiamnum durat apud quosdam
Germanos, vt in celebribus conuiuiis adhibeatur dicax aliquis, qui in conuiuas
iaciat scommata, quibus commoueri vehementer inciuile habetur.
[624] 84 Dicere solitus est saltatione mouenti cor|pus spatiosa domo opus
esse ad exercendum sese, at qui cantu aut oratione sese exerceat, huic vel stanti
vel accumbenti quemuis locum sufficere. Hoc dicto probabat moderatas exercitationes, praesertim a cibo sumpto, turbulentiores improbabat.
[625] 85 Socrati acrius obiurganti familiarem quempiam in conuiuio Plato
dixit: Nonne satius erat haec illi dixisse seorsum? Cui Socrates: Et an non tu
quoque rectius fecisses, si haec mihi seorsum dixisses? Salsissime taxauit hoc
ipsum reprehendendo committentem, quod reprehendebat.
[626] 86 Socrates in conuiuio videns adolescentem auidius vescentem
obsonio ac subinde panem in ius immergentem, O conuiuae, inquit, quis vestrum pane vtitur pro obsonio, obsonio pro pane? Hinc orta inter conuiuas disputatione sensit iuuenis et erubuit, coepitque moderatius obsonio vesci.
[627] 87 Rogatus quae esset praecipua iuuenum virtus, Vt inquit ne quid
nimium tentent. Nam calor aetatis vix sinit illos seruare modum. Huc Terentius
spectauit in iuuene Pamphilo.
[628] 88 Literas, quas vulgus putat repertas iuuandae memoriae, dixit
vehementer officere memoriae. Olim enim homines, si quid audissent dignum
[623]
500503 Quum mordeor Plut. Mor. 10 C, De
liberis educandis 14. Cf. Adag. 3890 (Nugae
theatri), ASD II, 8, p. 222, ll. 975976.
502 Comoediae libertas*.
502505 Mos habetur Cf. Coll., ASD I, 3, p.
337, ll. 145150.
[624]
506508 Dicere sufficere Plut. Mor. 130 EF,
De tuenda sanitate praecepta 16 (transl. ASD
IV, 2, p. 202, ll. 422425).
506 Exercitatio moderata*.
508509 Hoc improbabat This remark does
not concern the dictum. Cf. perhaps Xen.
Mem. I, 2, 4: t mn on peresqonta perponen pedokmahe, t d, sa dwv cux
dxetai, tata kanv kponen dokmahe.
[625]
510512 Socrati dixisses Plut. Mor. 70 EF,
De adulatore 32 (transl. ASD IV, 2, p. 156, ll.
4447).
510 Salse*.
[626]
514516 Socrates pane Athen. V, 186 D. Cf.
Adag. 1364 (Edax currus), ASD II, 3, p. 374,
ll. 140144.

515 Deliciae*.
516517 Hinc vesci Athenaeus does not mention the effect of Socrates question. See,
however, Xen. Mem. III, 14, 4.
[627]
518519 Rogatus tentent Diog. Laert. II, 32.
518 Modus*.
519520 Huc Pamphilo Ter. Andr. 5561.
[628]
521522 Literas memoriae See Plat. Phaedr.
274 E275 A. Cf. Quint. Inst. XI, 2, 9:
quamquam invenio apud Platonem, obstare
memoriae vsum litterarum, videlicet quoniam illa, quae scriptis reposuimus, velut
custodire desinimus et ipsa securitate dimittimus. See also Caes. Gall. VI, 14, 34:
neque fas esse existimant [sc. druides] ea
[their knowledge] litteris mandare []. id
mihi duabus de causis instituisse videntur,
quod neque in vulgum disciplinam efferri
velint neque eos, qui discunt, litteris confisos
minus memoriae studere, quod fere plerisque
accidit, ut praesidio litterarum diligentiam in
perdiscendo ac memoriam remittant. Cf.
Apophth., LB IV, 326 A, Antisthenes 15.
521 Memoria*.

218
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551

APOPHTHEGMATVM LIBER III

cognitu, non libris sed animo inscribebant; hac exercitatione confirmata memoria facile tenebant quicquid volebant, et quod quisque sciebat, habebat in
promptu. Post reperto literarum vsu dum libris fidunt, non perinde studuerunt
animo infigere quod didicerant. Ita factum est vt neglecto memoriae cultu minus
viuida esset rerum cognitio et pauciora quisque sciret; quandoquidem tantum
scimus, quantum memoria tenemus.
[629] 89 Quum iam tempus vrgeret moriendi, rogatus a Critone quomodo
sepeliri vellet, Multam, inquit, o amici, operam frustra consumpsi. Critoni
enim nostro nondum persuasi me hinc auolaturum neque quicquam mei relicturum. Veruntamen, o Crito, si me assequi poteris aut sicubi nactus eris, vtcunque
tibi videtur sepelito. Sed mihi crede, nemo me vestrum quum hinc excessero
consequetur. Sensit Socrates animum esse hominem, corpus nihil aliud esse
quam animi vel organum vel domicilium, eoque stulte facere illos, qui soliciti
sunt quomodo sepeliantur.
[630] 90 Idem dicere solet mortem esse similem profundo somno aut diutinae peregrinationi. Somnus profundior adimit omnem sensum et animus a corpore digressus aliquando in suum domicilium rediturus est.
[631] 91 Idem dicere solet, vt omnes omnium hominum calamitates in
vnum conferrentur moxque singulis ex eo aceruo portiones aequae distribuerentur, ita fore vt suas quisque calamitates recipere malit quam aequam e communi
portionem. Hoc aduersus vulgares hominum mores, qui alienae inuident, suam
deplorant sortem. [B]
[632] 92 Didicit fidibus canere iam natu grandior inter pueros. Id admirantibus velut absurdum negauit absurdum esse, quae quis nesciret ea discere.
Nulli enim vitio vertitur ea sibi parare quibus opus est, si desint; nec hic spectanda est aetas, sed egestas.
[633] 93 Dicebat bene incipere non esse pusillum, sed iuxta pusillum.
Graece sic habent: e rxesqai mikrn mn m enai, paramikrn d, quod Laertii
interpres ita reddidit: Bene incipere paruum non esse, sed maximum. Quanquam
532 vtcunque B C: vt A.
541 aequae A C: aeque B.

550 Graece AC: Graeca DLB.

[629]
529534 Quum consequetur Cic. Tusc. I, 103.
Cf. Plat. Phaed. 115 C116 A.
529 Anima immortalis*.
[630]
537538 Idem peregrinationi Plut. Mor. 107
C, Consolatio ad Apollonium 12.
537 Mors et somnus*.
[631]
540543 Idem portionem Plut. Mor. 106 B,
Consolatio ad Apollonium 9.
540 Sua cuique sors displicet*.
[632]
545546 Didicit discere Diog. Laert. II, 32.

[633]
549550 Dicebat d Diog. Laert. II, 32; see
app. crit. Marcovich. Cf. Apophth. [577].
551 Bene maximum Traversari, ed. Curio, p.
57.
555556 vt addamus Hes. Erg. 361362,
quoted in Adag. 794 (Multis ictibus deiicitur
quercus), ASD II, 2, p. 316, ll. 626627: E
gr ken t smikrn p smikrn kataqeo /
Ka qam tot rdoiv, txa ken mga ka ti
gnoito, with the marginal note Pusillum
pusillo addere (see BAS II, p. 290), which
is included in the indices of LB II and ASD
II, 2.

219

APOPHTHEGMATVM LIBER III

552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
LB

165
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579

aliud exprimunt verba Socratis; sed sentit, ni fallor, bene incipere non esse quidem paruum, sed parui fieri, aut: recte incipere non esse pusillum, sed iuxta
pusillum. Paulatim enim incipiendum, eo quod qui in initio praeproperi sunt,
serius perueniant ad finem, vt alludat ad Hesiodum iubentem vt pusillum pusillo
addamus. Dicti argutia est in Graecis vocibus eaque Latine reddi non potest.
[634] 94 Admonebat esse dandam operam geometriae, donec quis possit
mensura terram et accipere et tradere. Graeca sic habent: faske den gewmetren,
mxri n tiv mtrw dnjtai gn paralaben te ka paradonai. Opinor eum sensisse moderatos agros esse parandos, quos et tibi commodum sit a maioribus accipere et haeredibus tuis tradere. Nam immodicae possessiones vt non sine negocio
parantur, ita non absque lite perueniunt ad haeredes. Dicti argutia est in verbo
gewmetren, quod anceps est, ad artem geometricam et ad agrorum mensores. |
[635] 95 Cuidam moleste ferenti quod negligeretur, quo tempore triginta
tyranni rempublicam occuparant, Nunquid est inquit cuius te poenitet?, sentiens non esse moleste ferendum, si quis contemnatur ab improbis, nec hoc
nomine sibi quemquam oportere displicere, sed si quid commisit ob quod merito
et sibi et aliis bonis displiceat. Malis enim displicere laudis est.
[636] 96 Quum in somnis quidam ipsi visus esset dicere:
Jmati mn trittw Fqjn rbwlon koio,
Ad Phthiam venias simul ac lux tertia surget,

Aeschini dixit: Tertio die moriar, versum Homericum pro oraculo interpretans;
idque euenit. Phthia erat patria Achillis, et amici conati sunt persuadere Socrati
vt in Thessaliam fugeret, quod illic haberet bonos amicos.
[637] 97 Dicebat viros oportere ciuitatis parere legibus, vxores autem maritorum quibuscum viuunt moribus. Norma coniugis vir est, quae recte viuit, si ille
publicis legibus obtemperet.
[638] 98 Admonebat voluptates non aliter quam Sirenas esse praetereundas
ei, qui properat vt virtutem veluti patriam conspiciat. Allusit ad Vlyssem, qui
570 rbwlon AD: rbolon BAS LB.
[634]
557559 Admonebat paradonai Diog. Laert.
II, 32.
559561 Opinor haeredes According to Xen.
Mem. IV, 7, 23 the dictum means that it is
not useful to spend ones lifetime studying
geometry; it is enough to know how to measure a parcel. Cf. Apophth. [562], l. 148.
[635]
564565 Cuidam poenitet Diog. Laert. II, 34.
quo occuparant In 404403.
[636]
569572 Quum moriar Diog. Laert. II, 35
(570 Jmat ken).
570 Jmati koio Cf. Hom. Il. IX, 363
(mat ken komjn).

573 Phthia In southern Thessaly.

574 quod amicos According to Plat. Crito 45
C friends of Crito lived in Thessaly.
[637]
575576 Dicebat moribus Stob. IV, 23, 58.
[638]
578579 Admonebat conspiciat Stob. III, 5, 30.
579580 Allusit Sirenas Hom. Od. XII,
3954; 158200. Cf. Adag. 3207 (Ceram
auribus obdis), ASD II, 7, p. 144, ll. 8586:
Natum ab Vlyssis cera, qua suas ac sociorum aures obturat apud Homerum aduersus Sirenarum cantilenas. Odysseus stopped the ears of his comrades with wax, not
his own ears. He had himself bound to the
mast.

220
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598

599
600
601
602
603

APOPHTHEGMATVM LIBER III

cera obturatis auribus praeternauigauit Sirenas vt Ithacae fumum subsilientem

cerneret.
[639] 99 Quum audiret recitare Lysidem Platonis, Deum inquit immortalem, quam multa de me mentitur adolescens!, siue quod ob modestiam non
agnosceret laudes quas ipsi tribuebat Plato, siue quod in dialogo multa de Socrate
fingeret.
[640] 100 Aeschinem, qui premebatur inopia, solet admonere vt a seipso
sumeret mutuum siue vsuram, par auto danehesqai, et addidit modum
sibiipsi subtrahendo cibaria, iuxta illud: magnum vectigal parsimonia. Expeditissima ratio est augendi census detrahere sumptibus. [C]
[641] 101 Interrogatus de Archelao Perdiccae filio, qui tum fortissimus
habebatur, num eum beatum iudicaret, Nescio, inquit, nunquam cum eo collocutus sum. Subiicienti Eadem opera de rege Persarum dubitare potes an sit
beatus, Quid ni, inquit, quum nesciam quam sit doctus aut quam vir bonus.
Socrates hominis beatitudinem veris animi bonis metiebatur. Refertur a Cicerone
libro Tusculanarum quaestionum quinto ex Gorgia Platonis. [A]
ARISTIPPVS

Arbitror conuenire, vt discipulum et aetate et autoritate primum praeceptori iungamus, quo nemo fuit inter philosophos vel ingenii dexterioris et ad omnem vitae
habitum accommodatioris vel in dictis vrbanior aut festiuior, tametsi non praestitisse videtur eam morum sanctimoniam, quam in Socrate mirantur omnes.
[642] 1 Inter hunc et Diogenem Cynicum nonnulla fuit aemulatio ob
diuersum vitae institutum. Diogenes Aristippum appellabat canem regium, quod
Dionysium Siciliae tyrannum coleret. In quem vicissim Aristippus: Si Diogenes
580581 vt cerneret Hom. Od. I, 5759:
atr Odussev, / menov ka kapnn poqrskonta nosai / v gajv, qanein meretai.
[639]
582583 Quum adolescens Diog. Laert. III, 35.
584585 siue fingeret Cf. Diog. Laert., loc.
cit.: Ok lga gr n ok erjke Swkrtjv
ggrafen nr.
[640]
586588 Aeschinem cibaria Diog. Laert. II, 62.
588 magnum parsimonia Cic. Parad. 6, 49;
cf. Otto 1350.
[641]
590593 Interrogatus bonus Cic. Tusc. V, 35;
cf. Plat. Gorg. 470 DE.
590 Archelao King of Macedon 413399.
fortissimus Cic., loc. cit.: fortunatissimus.
596 ARISTIPPVS From Cyrene (N. Africa), c.
435after 366, philosopher, pupil of Socrates.

597 discipulum primum Cf. Cic. Tusc. II, 15:

Quorum [sc. philosophorum] princeps et
auctoritate et antiquitate, Socraticus Aristippus, .
598599 ad accommodatioris Cf. Diog.
Laert. II, 66: Jn d kanv rmsasqai ka
tpw ka xrnw ka prospw, ka psan
perstasin rmodwv pokrnasqai. See also
Apophth. [645], l. 621.
[642]
602603 Diogenes coleret Diog. Laert. II, 66.
602 Libertas*.
603 Dionysium Dionysius I of Syracuse, or his
son.
603605 In regius Different versions of this
anecdote are found in Diog. Laert. II, 68
(Diogenes refuted by Aristippus); Diog.
Laert. VI, 58 (Plato refuted by Diogenes);
Hor. Epist. I, 17, 1315 (Diogenes refuted by
Aristippus); Val. Max. IV, 3 ext., 4 (Aristippus refuted by Diogenes). Cf. SSR IV A

APOPHTHEGMATVM LIBER III

604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620

221

sciret vti regibus, non vesceretur crudis holeribus. Contra Diogenes: Si Aristippus didicisset esse contentus crudis holeribus, non esset canis regius.
[643] 2 Quum aliquando perdicem quinquaginta drachmis iussisset emi,
cuidam detestanti luxum in philosopho Et tu, inquit Aristippus, si obolo venalis esset, non emeres? Quum is respondisset se empturum, Et mihi inquit tanti
sunt quinquaginta drachmae. Quod ille luxus nomine damnabat, hic detorsit ad
laudem contemptae pecuniae. Siquidem qui precii magnitudine deterretur ab
emendo, is non contemnit cibum, sed pluris facit pecuniam. At philosopho
nihilo pluris aestimabantur quinquaginta drachmae quam illi obolus. Aristippus
itaque obsonii cupiditate par, superior erat despectu nummorum.
[644] 3 Quum Dionysius illi tres venustas meretrices obtulisset, admonens
vt ex his quam vellet eligeret, omnes apprehendit, dicens ne Paridi quidem fuisse
tutum vnam caeteris praetulisse, ac puellas deduxit ad aulae vestibulum dimisitque, non minus in contemnendo facilis quam in amplectendo.
[645] 4 Strato siue, vt alii tradunt, Plato dixit Aristippo: Tibi vni et chlamydem et pannum ferre datum est. Chlamys vestis est satraparum, pannus mendicorum. Id notauit Horatius quum ait:
Omnis Aristippum decuit color. |

LB

166
623
624
625
626
627
628
629
630

Apud Dionysium saltauit in purpura, interdum vili pallio vtebatur, semper tamen
decori memor.
[646] 5 Consputus a Dionysio aequo animo tulit. Ob eam contumeliam
indignantibus Piscatores inquit vt gobionem capiant, aqua marina se patiuntur
aspergi; ego vt balenam capiam, non patiar me aspergi saliua?, balenae vocabulo
regem signans, quem sua patientia conabatur ad philosophiae studium allicere.
Plurimum autem vtilitatis ex principum sapientia nascitur.
[647] 6 Rogatus quid fructus cepisset ex philosophiae studio, Quod cum
quibuslibet inquit libere loqui possim. Nec enim metuebat potentes nec fasti625 Argute* A: om. B C.
4448; V B 56. None of these versions
includes the characterization canis regius,
which Er. apparently took from Diog. Laert.
II, 66; see l. 602.
604605 Si regibus Hor. Epist. I, 17, 1415:
si sciret regibus vti, / fastidiret holus, qui
me notat.
[643]
606609 Quum drachmae Diog. Laert. II,
66. Cf. Apophth. [673], [677], [681].
607 Argute*.
[644]
614617 Quum amplectendo Diog. Laert. II, 67.
615 Lepide*.
Paridi The judgement of Paris, who had to
choose between Hera, Athena and Aphrodite, resulted in the Trojan War.

[645]
618619 Strato datum est Diog. Laert. II, 67.
618 Strato Identity uncertain. Straton of Lampsacus, the peripatetic, was no contemporary
of Arstippus.
621 Omnis color Hor. Epist. I, 17, 23.
622 Apud purpura See Apophth. [689].
[646]
624626 Consputus saliua Diog. Laert. II, 67.
626 balenam This is Traversaris translation of
blnnon (ed. Curio, p. 69), which leaves the
pun on blnnov (blenny, a kind of fish) and
blennv (someone who drivels) aside. See
Goulet-Caz a.o., p. 276, n. 5.
[647]
629630 Rogatus possim Diog. Laert. II, 68.
629 Libertas*.

222
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661

APOPHTHEGMATVM LIBER III

diebat humiles. Quoniam animum habebat spe pariter ac metu liberum, nemini
seruiebat neque cuiquam assentabatur praeter animi sententiam.
[648] 7 Quum quidam illi probro darent, quod splendide exquisiteque
viueret philosophus, Id inquit si vitium esset, in celebritatibus deorum nequaquam fieret. In his enim et magnifice vestiri et lautissimo ciborum apparatu
solent vti. Porro quum dii sint infensi vitiis, non placarentur sed iritarentur eiusmodi magnificentia, si ea cum vitio esset coniuncta. Sic ille quidem elusit conuitium, non ostendit quid esset optimum.
[649] 8 Percontanti Dionysio, quid eximium haberent philosophi prae caeteris hominibus, Vt inquit etiam si omnes leges aboleantur tamen aequabiliter
victuri simus. Vulgus legum praescriptis arcetur a peccando; philosophus rationem habet pro legibus, non ideo quod rectum est faciens quia lex iussit nec a scelere temperans quia lex vetuit, sed quia nouit illud per se rectum esse, hoc per se
turpe.
[650] 9 Vterque Dionysium coluit Aristippus et Plato, sed Aristippus a
delitiis aulicis quum adessent non abstinebat, Plato etiam inter regalem luxum
frugalitatem seruare nitebatur. Itaque quum Plato reprehenderet Aristippum
quod adeo lauticiis indulgeret, rogauit quid sentiret de Dionysio, num vir bonus
videretur. Quum respondisset videri bonum, Atqui ille inquit me multo viuit
lautius. Proinde nihil vetat eundem et laute viuere et bene viuere.
[651] 10 Percontanti Dionysio qui fieret, vt philosophi diuitum limina
tererent, non contra, Quoniam inquit philosophi norunt quibus egeant, illi nesciunt. Philosophi sciunt absque pecunia viui non posse itaque petunt eos qui
quod opus est dare possunt. Quod si diuites aeque intelligerent se egere sapientia, multo magis tererent philosophorum limina. Miserior enim est egestas animi
quam corporis; atque hoc miserius egeni sunt diuites, quod non intelligant,
quam preciosa quamque necessaria re careant.
[652] 11 Rogatus quo differrent docti ab indoctis, Quo inquit equi domiti
ab indomitis. Quemadmodum equus indomitus ad omnem vsum incommodus
est ob inscitiam ac ferociam, ita qui rapitur affectibus, quos sola domat philosophia, ad omnem vitae consuetudinem inutilis est.
632 assentabatur AC: assentiebatur DLB.
640 Philosophiae fructus* A C: Philosophiae

fructum* B.
654 possunt B C: possint A.

[648]
633635 Quum fieret Diog. Laert. II, 68. Cf.
Adag. 3881 (Saliares dapes), ASD II, 8, p. 217,
ll. 877879.
630 Argute*.
[649]
639641 Percontanti simus Diog. Laert. II, 68.
639 Philosophiae fructus*.
[650]
647650 quum viuere Diog. Laert. II, 69; 76.
649 Lepide*.

[651]
651653 Percontanti nesciunt Diog. Laert. II,
69.
652 Philosophia necessaria*.
[652]
658659 Rogatus indomitis Diog. Laert. II,
69.
658 Philosophiae fructus*.
[653]
662665 Quum turpe Diog. Laert. II, 69.
664 Venus moderata*.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
LB 167
681
682
683
684
685
686
687

223

[653] 12 Quum aliquando adiret scortum, sensit quendam ex adolescentulis qui aderant erubescere, quasi turpe esset philosophum ingredi fornicem. Ad
hunc versus Huc inquit ingredi turpe non est, adolescens, sed egredi non posse
turpe. Sensit ignoscendum si quis moderate vtatur licita venere, non ignoscendum si quis addictus voluptati seruiat. Hoc dictum illo seculo probari poterat,
quo nulla lex vetabat cum scorto congredi, nunc praeter argutiam nihil habet
laudabile.
[654] 13 Cuidam qui proposuerat aenigma, vehementer instanti vt solueret,
Quid, o stolide, inquit, vis soluam, quod nobis etiam ligatum exhibet negocium? Lusit ex ambiguo; soluitur enim quaestio et soluitur homo aut belua
vincta. Stultum autem sit furiosum hominem aut noxiam bestiam soluere, magis
nocituram.
[655] 14 Dicebat satius esse fieri mendicum quam indoctum, quod ille tantum pecuniis egeat, hic humanitate. Nihilominus homo est, cui deest pecunia; at
homo non est, cui deest eruditio. Et tamen cui deest pecunia, petit ab obuiis; cui
deest sapientia, nullum solicitat vt accipiat.
[656] 15 Quum a quodam conuiciis incesseretur, tacitus abiit; at quum
maledicus insequeretur abeuntem, dicens Quur fugis?, Quoniam inquit tibi
quidem potestas est male lo|quendi, mihi vero non audiendi. Salsissime notauit
hominis impudentiam, qui quum sibi ius sumeret male loquendi, non saltem hoc
iuris concederet alteri, vt subduceret sese desineretque male audire. Nam vox
haec Quur fugis? erat velut expostulantis de iniuria.
[657] 16 Quidam multa destomachans in philosophos etiam hoc adiecit,
quod conspiceret illos semper obsidere fores diuitum; cui Aristippus Et medici
inquit aegrotantium domos frequentant; nemo tamen aegrotus esse mallet quam
medicus. Scite retorsit in diuersum conuitium. Philosophi praedicant felicitatem,
672 hominem B C: om. A.
679683 tibi iniuria B C: tu maledicendi
potestatem habes, ego male audiendi non item.
Cessit philosophus potentiori, nam ille instruc-

tior erat ad maledicendum quam ipse ad

ferenda conuitia. Multoque facilius est maledicere quam pati maledicta. Sed hic qui superior
est, deterior est; qui superatur, vir melior A.

[654]
669671 Cuidam negocium Diog. Laert. II,
70.
670 Lepide*.
[655]
674675 Dicebat humanitate Diog. Laert.
II, 70.
674 Eruditio vtilis*.
[656]
678680 Quum audiendi Diog. Laert. II,
70. According to Brugnolis edition Traversaris translation reads: quoniam inquit
maledicendi tu potestatem habes: ego non
audiendi. This had erroneously been
changed by Curio into: quoniam, inquit,
maledicendi tu potestatem habes, audiendi

ego non item (p. 70). In A Er. followed

Curios interpretation (see app. crit.), which
he corrected in B, maybe on the basis of the
Greek text (see Introduction, pp. 1920).
The last sentence of the comment in A (Sed
melior) echoes a saying of Demosthenes
(see Apophth. [1300]).
679 Maledico cedendum*. This marginal note
corresponds with the version of the anecdote
in A.
[657]
684687 Quidam medicus Diog. Laert. II,
70.
684 Philosophia medicina animorum*.
Quidam adiecit The Greek text just reads
Epntov tinv.

224
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716

APOPHTHEGMATVM LIBER III

quam vni sapienti vindicant, et tamen assidue versantur apud diuites aliquid
venantes ab illis; vnde colligebat diuites esse beatiores quam philosophos. Sed ille
interpretatus est philosophos ideo potissimum colere diuites, quod ob luxum ac
delitias caeteris mortalibus et stultiores et corruptiores magis egerent praeceptis
sapientiae. Philosophus autem animorum male habentium medicus est. Porro
beatius est esse medicum quam aegrotum.
[658] 17 Quum aliquando Corinthum nauigasset et orta tempestas naufragium minaretur, expalluit Aristippus. Id animaduertens e vectoribus crassus quispiam militaris ac philosophorum osor, sedata tempestate coepit insultare, Quur
inquiens vos philosophi, qui praedicatis mortem non esse formidandam, expallescitis in discrimine, nos indocti non timemus? Quoniam inquit Aristippus
non de pari anima tibi mihique cura ac metus est. A. Gellius hoc addit: Ego
timeo animae Aristippi, tu non times animae nebulonis, quod tamen amarulentius dictum est quam vt Aristippo conueniat, cuius vrbanitas non tantum habet
nigri salis. Rebus vilissimis minime timemus, vnde prouerbium: Hydria in foribus. Hinc lusit Aristippus illum non expalluisse, non quod esset fortior, sed quod
quum esset homo nihili haberetque animum omni virtute vacuum, minimum
erat detrimenti si perisset. Vir eruditus ac sapientia praeditus non perit nisi graui
reipublicae dispendio.
[659] 18 Cuidam iactanti se quod esset polumaqv, hoc est multiplicis eruditionis, quasi nihil non didicisset, Quemadmodum inquit non hi qui plurimum edunt excernuntque melius valent his qui sumunt quantum opus est, ita
non qui plurima, sed qui vtilia legerunt studiosi et eruditi sunt habendi. Grauiter taxauit eos qui tumultuaria immodicaque lectione semet ingurgitant nec ea
quae legunt traiiciunt in animum, sed tantum reponunt in memoria, quare nec
doctiores euadunt nec meliores.
[660] 19 Orator quidam Aristippum reum defendit in iudicio vicitque
litem. Is quum velut artem suam praeferens philosophiae diceret Quid tibi profuit Socrates, Aristippe?, Hoc, inquit, quod oratio quam pro me dixisti vera
707 polumaqv A B: polumatv C.
[658]
694699 Quum est Diog. Laert. II, 71.
694695 crassus osor This character may be
Er. invention. Diog. Laert., loc. cit., does not
characterize the passenger at all, nor does Ael.
Var. hist. IX, 20. The dull military man is not
found in the versions of Gell. XIX, 1, 110 or
Aug. Civ. IX, 4 (based on Gell.) either.
694 Mortis metus*.
699700 A. Gellius nebulonis Gell. XIX, 1,
110. Gellius relates the story of a Stoic philosopher, who quotes the answer of Aristippus after being critizised for the same reason
in similar circumstances.
702703 Hydria foribus Cf. Adag. 1065 (In

foribus vrceum), ASD II, 3, p. 84.

[659]
707710 Cuidam habendi Diog. Laert. II,
71.
708 Varia lectio*.
709 excernuntque Diog. Laert., loc. cit.: ka
gumnahmenoi, i.e. et exercentur (Traversari,
ed. Curio, p. 70).
710 studiosi habendi Diog. Laert., loc. cit.:
esi spoudaoi. Er. echoes Traversaris translation, ed. Curio, p. 70: studiosi habendi sunt
et eruditi.
[660]
714717 Orator fuit Diog. Laert. II, 71.
716 Philosophia oratoria praestantior*.

225

APOPHTHEGMATVM LIBER III

717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733

fuit. Defenderat vt virum bonum et innocentem. Vt autem talis esset qualis ab

oratore praedicabatur, Socrates praestiterat, a quo philosophiam didicit. Orator
non hoc efficit, vt quis sit vir bonus, sed vt talis videatur iudicibus, etiamsi non
sit. Praestantius igitur est quod praestat philosophus quam quod orator.
[661] 20 Aretam filiam salubribus praeceptis instituebat, consuefaciens vt
vbique quod immodicum esset contemneret, quod mediocritas in omni re sit
optima et in foemina maximae virtutis sit temperare cupiditatibus.
[662] 21 Cuidam percontanti, qua re esset melior euasurus filius, si eum
curaret literis erudiendum, Vt nihil aliud, inquit, certe in theatro non sedebit
lapis super lapidem. Amphitheatra gradus habebant marmoreos, in quibus
sedens populus spectabat. Lapidem autem vulgo dicebant hominem indoctum et
elinguem.
[663] 22 Quidam cum Aristippo agebat vt filium suum susciperet erudiendum, sed quum philosophus pro mercede peteret quingentas drachmas, alter
deterritus magnitudine precii Minoris inquit emerem mancipium. At hic
inquit habebis duo. Sensit eadem pecunia illum sibi paraturum et philosophum
vtilem et filium obsequentem. Lepide taxauit vulgi iudicium, qui nusquam par724 qua re AD: quare BAS LB.

733734 parcior AD: paucior BAS LB.

[661]
721722 Aretam contemneret Diog. Laert. II,
72.
722 Modus*.
[662]
724726 Cuidam lapidem Diog. Laert. II,
72. Cf. Adag. 389 (Lapidi loqueris), ASD II,
1, p. 468, ll. 421423; De pueris, ASD I, 2,
p. 31, ll. 2627; see Ter Meer, A True Mirror,
p. 75.
724 Eruditio vtilis*.
727728 Lapidem elinguem Cf. Adag. 389
(see above, n.ll. 724726).
[663]
729732 Quidam duo Diog. Laert. II, 72.
Cf. Apophth., LB IV, 365 D, 19. The apophthegm is discussed in Ter Meer, A True
Mirror, pp. 7879.
731732 At duo The Greek text reads:
Prw, fj, ka zeiv do, i.e. Eme,
inquit, et habebis duo (Traversari, ed.
Curio, p. 70). So, if the father buys a slave
to educate his son, he will have two slaves,
the one he bought, and his son, who will
not be educated in a manner that suits a
free man. This interpretation is confirmed
by a parallel passage from Plut. Mor. 4 F5
A, De liberis educandis 7: toigaron epe
do zeiv ndrpoda, ka tn un ka n n
prj. See also Maffeo Vegio, De educatione

liberorum et eorum claris moribus libri sex,

books IIII, ed. Maria Walburg Fanning,
Washington DC, 1933, p. 61, ll. 1929:
quid conqueruntur postea filios suos
vilissimum longe ac abiectissimum et qui
non nisi servis conveniat animum induere?
Quam recte eis dici posset, quod Aristippus
cuidam, cuius cum filium eruditurus quingentas drachmas postularet atque ille diceret
tanti se mancipium emere posse: Eme,
inquit, et habebis duo!
Er. supposes that Aristippus is the object
of Prw, as appears from his comment in ll.
732733 (Sensit obsequentem). This unusual interpretation of the dictum is also
found in De pueris, ASD I, 2, p. 42, ll. 24:
Tum philosophus perquam lepide: At nunc,
inquit, pro vno duos es habiturus, filium officiis vtilem, et philosophum filii doctorem;
Inst. christ. matrim., ASD V, 6, p. 235, ll.
172173: At nunc, inquit Aristippus, duos
tibi seruos parabis, filium, et eum quem filio
conduxeris [the one you will hire (!), i.e.
Aristippus].
A similar anecdote occurs in Plut. Mor.
838 A, Isocrates playing the part of the philosopher; see Apophth., LB IV, 365 D, 19. In
this case too Er. comment does not catch
the point of the apophthegm.
729 Institutio recta*.

226
734
735
736
737
LB 168
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763

APOPHTHEGMATVM LIBER III

cior est quam in recte instituendis liberis plusque sumptus impendit curandis
equis quam filiis.
[664] 23 Reprehensus quod pecunias acciperet ab amicis, ait se non ideo
accipere vt vteretur ipse, sed vt illi discerent ad quas res vtendum sit pecuniis.
Vulgus enim | diuitum aut in equos aut in operosas structuras aut in luxum perdit pecuniam, quum ea bonis viris si egeant sit eroganda. Quin et aliter intelligas
licebit. Aristippus non nisi ad vitae necessaria pecuniis vtebatur ideoque a diuitibus accipiebat, vt eis demonstraret bene vtendi rationem. Id non poterat nisi illi
materiam subministrassent, veluti qui cupit artem scribendi discere chartam et
calamum porrigit docturo.
[665] 24 Cuidam exprobranti quod in propria causa oratore conductitio
fuisset vsus, Nil mirum, inquit, et coenam apparaturus coquum conduco. Alter
videri volebat ob hoc oratorem praestantiorem philosopho, quod eius operam
conduceret; ille retorsit in diuersum, innuens inferiorem esse qui conducitur.
Oratoris enim munus inferius est quam vt philosopho conueniat.
[666] 25 Iussus est aliquando e sua philosophia nonnihil dicere, quumque
detrectantem vrgeret Dionysius, Ridiculum, inquit, si quidem me vt de philosophia loquar rogas et quando oporteat loqui ipse me doces. Sensit hoc ipsum
esse philosophi, scire quando loquendum sit, quando tacendum. At qui petit vt
audiat aliquid ex philosophia, declarat se philosophiam a philosopho velle discere; rursus qui cogit ad loquendum, is videtur ipso philosopho doctior, vt qui
melius norit loquendi tempus quam philosophus ipse. Ob hoc Aristippi responsum indignatus rex iussit illum in conuiuio infimum omnium accumbere. Hic
Aristippus nihil offensus Hunc inquit locum, o rex, illustrare vis ac honorificum reddere, significans non locum reddere hominem viliorem, sed ex dignitate
hominis honorem addi loco.
[667] 26 Quendam sibi vehementer placentem de natandi peritia non tulit
Aristippus. Et non te pudet inquit tam insolenter his de rebus iactare te, quae
delphinum sunt propria? Lepidius erat si dixisset ranarum. Decet hominem
gloriari super his quae sunt hominis propria. Nihil autem magis conuenit homini
741 demonstraret B C: commonstraret A.
749 Iussus est B C: Iussus A; quumque B C:

735 equis Er. refers to caring for horses in a

similar manner in the context of the anecdote
in De pueris, ASD I, 2, p. 41, ll. 1718; 42, ll.
57; Inst. christ. matrim., ASD V, 6, p. 235, ll.
132136. See also Vegio, De educatione liberorum, ed. Fanning, p. 60, l. 20p. 61, l. 7.
[664]
736737 Reprehensus pecuniis Diog. Laert.
II, 72.
737 Diuitiarum vsus*.
[665]

quum A.

744745 Cuidam conduco Diog. Laert. II, 72.

744 Philosophus oratore praestantior*.
[666]
749751 Iussus doces Diog. Laert. II, 73.
750 Libere*.
755758 Ob reddere Diog. Laert. II, 73. Cf.
Apophth. [8].
756 Locum ornat homo*.
[667]
760762 Quendam propria Diog. Laert. II,
73.

227

APOPHTHEGMATVM LIBER III

764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793

quam ratione pollere. Nullus tam peritus natator est, quin hic a delphinis superetur.
[668] 27 Percontanti qua re differret sapiens ab indocto, Mitte inquit
ambos nudos ad homines ignotos, et videbis. Significauit sapientem secum in
pectore circunferre, quo se commendet quibuslibet. Proinde si doctum et indoctum pariter nudos mittas in regionem peregrinam, vbi ambo sint aeque ignoti,
sapiens proferens opes suas protinus et rem et amicos inueniet, nudus alter pro
insano ridebitur et fame periclitabitur.
[669] 28 Iactanti cuidam quod multum biberet nec inebriaretur, Quid
inquit magni narras, quum idem faciat mulus?
[670] 29 Quidam Aristippo vitio dabat, quod cum meretrice haberet
consuetudinem. Hunc Socratica isagoge sic confutauit: Age, dic mihi, num
referre putas, vtrum quis accipiat domum quam multi inhabitarint aut quam
nemo? Quum negasset referre, Quid, inquit, refertne vtrum veharis naui quae
multos vexerit an quae nullos? Quum negasset et hoc, Quid igitur interest,
inquit, vtrum consuetudinem habeas cum muliere quae multis sui fecerit
copiam an quae nulli? Et hoc dictum vt festiuum probari potest apud illos, apud
quos simplex stuprum non habetur pro crimine.
[671] 30 Reprehensus a quodam, quod Socratis discipulus contra Socratis
morem pecuniam acciperet, Merito inquit hoc facio; nam Socrati plurimi
diuites amici mittebant triticum et vinum, e quibus pauca in vsus necessarios
reseruans remittebat reliquum. Nimirum habebat ille dispensatores Atheniensium primores, ego vero Eutychidem seruum meum emptitium. Significabat se
nihilo minus contemnere pecuniam quam Socratem, sed illi fuisse largiores amicos. Hoc colore se possent et hodie quidam excusare profitentes summum pecuniae contemptum, quum apud amicos habeant depositam pecuniam, quod olim
habebant benignos peni curatores, nunc esurituros satis, si nihil sit alicubi repositum nummorum.
[672] 31 Habuisse dicitur consuetudinem cum Laide nobili scorto. Quo
nomine quum vulgo male audiret, cuidam obiicienti quod philosophus haberetur
767 nudos B C: nudum A.

784 vsus A B: vsos C.

[668]
766767 Percontanti videbis Diog. Laert. II,
73.
766 Eruditio vtilis*.
[669]
772773 Iactanti mulus Diog. Laert. II, 73.
772 Bibacitas*.
[670]
774780 Quidam nulli Diog. Laert. II, 74.
Cf. Apophth. [683].
775 Socratica isagoge See the opening passage of
book III, preceding Apophth. [541], l. 8.

780781 Et crimine Cf. Apophth. [653], ll.

666668.
[671]
782786 Reprehensus emptitium Diog. Laert.
II, 74.
783 Prouisio necessariorum*.
[672]
792794 Habuisse ego a Laide Diog. Laert.
II, 7475. Cf. Adag. 301 (Non est cuiuslibet
Corinthum appellere), ASD I, 1, p. 408, ll.
2324; Ep. 2774, ll. 1517.
792 Laide Lais, a courtesan from Corinth.

228
794
795
LB

169
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819

APOPHTHEGMATVM LIBER III

a Laide, Imo Lais inquit habetur a me, non ego a Laide, significans non esse
turpe vti concessa voluptate, sed ei seruire deditumque esse in turpibus habendum. |
[673] 32 Rursum obiicienti quod cibis lautioribus vteretur, hac ratione
occlusit os: Tu inquit hos cibos triobolo non emeres? Cumque is qui volebat
lautitiarum videri contemptor annuisset, Ergo inquit non tam ego voluptati
studeo quam tu auaritiae, siquidem vsurus erat et ille lautitiis, si gratis aut
minimo contigissent. Sic nationes quaedam Germanis obiiciunt bibacitatem,
Anglis edacitatem, quum ipsis nihil sit voracius, si quando gratis datur indulgere
gulae. Auariores igitur illae sunt, non temperantiores. Huic simillimum quod
ante retuli de perdice.
[674] 33 Dionysii quaestor nomine Simus natione Phryx ostendit Aristippo suas aedes vndiquaque splendidas, etiam pauimento preciosis tessellis
constrato. Omnibus circunspectis Aristippus sputum oris reiecit in barbam Simi
et ob id indignanti hoc colore se excusauit, quod in tota domo nihil videret ad
excipiendum oris recrementum opportunius, innuens in tota domo nihil esse foedius aut immundius barbari facie, quum eam hominis partem oportuerit esse
mundissimam. Quanquam hoc dictum magis quadrat in Cynicum aliquem
quam in Aristippum; vtcunque illi asscribitur.
[675] 34 Delectatus aliquando insigni vnguento Male sit inquit malis
cinaedis, qui rem tam bellam infamarunt, sentiens multa per se bona reiici culpa
vtentium male.
[676] 35 Interrogatus quomodo Socrates obisset diem, Vt ego inquit optarim, significans talem mortem quauis vita optabiliorem; nec potuit breuius felicem obitum describere. Dicti tamen argutia in hoc est, quod philosophus aliud
responderit quam expectabat percontator. Ille quaerebat de genere mortis, morbo
797 Lautitiae* AC: Lautitia* D BAS.
816817 Vt optarim B C: Vtinam, inquit,
794796 significans habendum Aristippus
explains: pe t kraten ka m
ttsqai donn riston, o t m xrsqai
(Diog. Laert. II, 75).
[673]
797800 Rursum auaritiae Diog. Laert. II, 75.
797 Lautitiae*.
803804 Huic perdice See Apophth. [643];
cf. also [677], [681].
[674]
805809 Dionysii opportunius Diog. Laert.
II, 75.
805 Libere*.
natione Phryx Diogenes Laertius says in
parenthesis: n d Frz ka leqrov. Er. does
not render ka leqrov, which was omitted
by Traversari too (ed. Curio, p. 71).

sic ego A.

807 in barbam The translated text reads t

cei.
811 Quanquam aliquem The apophthegm is
ascribed to Diogenes the Cynic in Diog.
Laert. VI, 32 and Gal. Protr. 8 (transl. ASD I,
1, p. 647, ll. 112).
[675]
813814 Delectatus infamarunt Sen. Benef.
VII, 25, 1: Aristippus aliquando delectatus
unguento Male inquit istis effeminatis eveniat, qui rem tam bellam infamaverunt. A
similar malediction is found in Diog. Laert.
II, 76, concluding the anecdote rendered in
Apophth. [703]. Cf. Ep. 2771, ll. 2527.
[676]
816817 Interrogatus optarim Diog. Laert. II,
76.

229

APOPHTHEGMATVM LIBER III

820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846

perisset, gladio, veneno an praecipitio; ille putans id nihil referre, respondit illum
feliciter esse mortuum.
[677] 36 Sophista Polyaenus ingressus aedes Aristippi, quum videret illic
mulieres pulchre ornatas ac magnifice instructum conuiuium, coepit reprehendere tantum in philosopho luxum. Aristippus dissimulata obiurgatione aliquanto
post Potesne inquit hodie nobiscum esse? Cum ille non recusasset, Quid igitur inquit incusas? Videris enim non lautiorem mensam reprehendere sed
impendium. Nam si conuiuium ob hoc ipsum displicuisset quod esset lautius,
recusasset esse conuiua. Porro probare quidem apparatum sed offendi sumptu
non frugalis sed auari hominis esse videtur.
[678] 37 Vix credibile est quod de illo refert Bion: quum famulus in itinere
gestans pecuniam onere premeretur, Abiice inquit quod nimium est et fer quod
potes.
[679] 38 Quodam tempore nauigans, vt intellexit nauim esse piraticam,
deprompsit aurum ac numerare coepit moxque abiecit in mare et grauiter ingemuit, fingens sibi imprudenti et inuito excidisse. Hoc ingenio vitae suae consuluit, adempta piratis occidendi vinciendiue materia. Sunt qui narrent illum et
haec dixisse: Satius est vt haec per Aristippum quam propter haec pereat Aristippus.
[680] 39 Percontanti Dionysio, quur Aristippus venisset in Siciliam relicto
Socrate, Vt inquit quae habeo impartiam, quae non habeo accipiam. Sunt qui
narrent illum sic respondisse: Quum egerem sapientia, adii Socratem; nunc quoniam egeo pecunia, ad te veni.
[681] 40 Aristippus Platoni obiurganti quod multos pisces emisset respondit se illos emisse obolo; quumque Plato dixisset Tanti et ipse empturus eram,
Vides inquit igitur, o Plato, me non esse obsoniorum auidum, sed te pecuniae
amantem. Similia quaedam ante commemorata sunt.

820 perisset B C: om. A.

834 mare B C: mari A.

840 impartiam B C: impartiar A.

[677]
822827 Sophista impendium Diog. Laert.
II, 7677. Cf. Apophth. [643], [673], [681].
822 Polyaenus According to Diogenes Laertius the
sophist was Polyxenus, who opposed Plato.
826 Argute*.
[678]
830832 Vix potes Diog. Laert. II, 77.
830 Philosophiae studium*.
Vix est The incredibility of the story is
not mentioned by Diogenes Laertius.
[679]
833838 Quodam Aristippus Diog. Laert. II,
77.

834 Ingeniose*.
835836 Hoc materia Explanation inserted
into the paraphrased text by Er.
[680]
839842 Percontanti veni Diog. Laert. II,
7778.
840 Libere*.
[681]
843846 Aristippus amantem Athen. VIII,
343 D.
843 Argute*.
844 obolo Athen., loc. cit.: duen bolon.
846 Similia sunt See Apophth. [643], [673],
[677].

230
847
848
849
850
851
852
853
854
855
LB

170
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[682] 41 Idem Aeginae in Neptunalibus consuetudinem habuit cum

Phryne; quumque illi quispiam obiecisset, quod tantum pecuniae impenderet
mulieri, quae Diogenem Cynicum gratis admitteret, Ego inquit illi multa suppedito vt ipse ea fruar, non ne quis alius. Traditum est hoc de Phryne quod
quum esset formosissima, quibuslibet tamen sui copiam facere soleat nullo
delectu personarum, seu diuites essent seu pauperes, in neminem fastidiosa.
Itaque turbam amatorum habuit. Huc respexit Horatius:
me libertina nec vno
Contenta Phryne macerat.

[683] 42 Aristippum cum Phryne consuetudinem ha|bentem sic obiurgauit

Diogenes: Cum publica inquit muliere tibi res est, Aristippe; aut igitur canem
agas, quemadmodum ego, aut desinas. Hunc inductione sic repulit Aristippus:
Num absurdum tibi videtur, Diogenes, inhabitare domum, in qua prius habitarunt alii? Quum negasset ille, Quid, inquit, num vehi naui, quae multos antea
vexerit? Quum hoc quoque negasset absurdum esse, Quur igitur inquit absurdum putas congredi cum muliere, qua plures sunt vsi? Hoc ante commemoratum est, nisi quod Athenaeus hunc in modum retulit.
[684] 43 Quum praedium amoenissimum perdidisset, cuidam deploranti
tam miserabilem illius casum Quid, inquit, an nescis tibi vnicum esse praediolum, mihi vero tres agros superesse? Quum annuisset alter, Quin igitur tuam
potius vicem deploramus?, sentiens insipientis esse dolere amissis potius quam
gaudere relictis.
[685] 44 Cuidam interroganti Num tu es vbique? ridens Naulum inquit
non perdo, si sum vbique. Elusit Aristippus sophisticam quaestionem an idem
859 Supra ap. 29* C: om. A B.
862 sunt B C: sint A; ante AD: om. BAS LB.

863 hunc in modum B C: hoc modo A.

[682]
847850 Idem alius Athen. XIII, 588 E. This
anecdote is about Lais (cf. Apophth. [672],
n.l. 792), not Phryne: g Ladi xorjg
poll See also below, n.ll. 850853.
849 Candide*.
850853 Traditum habuit See the characterization of Lais, not Phryne, in Athen. XIII,
588 E preceding the apophthegm: diahjlotupoumnj d pote Lav Frnj poln
rastn sxjken milon, o diakrnousa
plosion pnjta od bristikv atov
xrwmnj (cf. RE XX1, 896, ll. 1012).
854855 me macerat Hor. Epod. 14, 1516.
[683]
856862 Aristippum vsi Athen. XIII, 588 F.
856 Phryne The courtesan was Lais; see above,
notes on Apophth. [682].
859 Candide. Supra ap. 29*.

826863 Hoc est See Apophth. [670].

[684]
864868 Quum relictis Plut. Mor. 469 CD,
De tranquillitate animi 8.
864 Relictis gaudendum*.
[685]
869870 Cuidam vbique Plut. Mor. 439 E,
An virtus doceri possit 2.
869 Lepide*.
870 non perdo Plut., loc. cit.: Okon, fj,
parapllumi t nalon, i.e. Well then, he
said, I am wasting my fare. Er. apparently
translated Okoun, which variant also occurs
in the quotation of the dictum in Adag. 2476
(Perdere naulum), ASD II, 5, p. 335, l. 169.
The interpretation mentioned in l. 873
(Potest perdidi) implies the reading
Okon. Cf. ASD II, 5, p. 335, n.l. 170; LB II,
845 EF (note by H. Stephanus).

231

APOPHTHEGMATVM LIBER III

871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891

corpus possit esse diuersis locis, dum respondit non esse periculum ne perdat
naulum. Perdit enim naulum, qui dato precio non peruehitur eo quo vult. [C]
Potest et sic accipi: Ergo naulum perdidi. [A]
[686] 45 Confutatus in disputatione a quodam homine audaci, sed eodem
furioso ac stolido, quum illum videret gestientem inflatumque victoria, Ego quidem inquit redargutus abeo, sed suauius dormiturus te qui redarguisti.
[687] 46 Helicon Cyzicenus, vnus ex Platonis aequalibus, solis defectum
praedixerat; qui, posteaquam accidit quemadmodum ille praedixerat, a Dionysio
argenti talento donatus est. Tum Aristippus ad reliquos philosophos: Et ego rem
miram habeo quam possim praedicere. Orantibus vt proferret Praedico inquit
breui inter Platonem ac Dionysium futuram simultatem. Senserat enim regem
animum suum iamdudum dissimulare.
[688] 47 Illud cum primis damnabat in hominum moribus, quod in auctionibus vasa diligenter inspicerent priusquam emerent, vitam eorum non inspicerent quos sibi in amicitiam adiungerent. At maior vtilitas est a fidis amicis
quam a vasis et plus damni est nisi deligas.
[689] 48 Quum Dionysius in conuiuio iussisset, vt singuli in veste purpurea saltarent (purpura vero tum regum erat gestamen, nunc sutoribus etiam communis), id Plato facere recusauit his trimetris e fabula quapiam:
Ok n dunamjn qlun ndnai stoln,
Arrjn pefukv ka gnouv z rrenov, id est
890 qlun Ac B C: qlun A.
[686]
874876 Confutatus redarguisti Plut. Mor.
80 C, De profectibus in virtutem 9.
875 Moderate*.
[687]
877881 Helicon simultatem Plut. Dio 19,
67.
877 Helicon Cyzicenus Mathematician and astronomer from Cyzicus (on the southern coast of
the Propontis). The eclipse took place in 361,
during Platos third visit to Sicily.
881882 Senserat dissimulare See Plut. Dio
19, 45. Plato and Dionysius II drifted apart
because of the banishment of Dio, but they
tried to hide their mutual distrust.
[688]
883885 Illud adiungerent Diog. Laert. II,
78. Cf. Apophth. [725]. The paraphrased text
reads: Kategnwske tn nqrpwn v t
skej mn n tav gorasaiv kompontwn
(skopontwn v.l.), tov d bouv ek dokimahntwn. Cf. Traversari, ed. Curio, p. 72:
Arguebat maxime homines, qui in auctionibus quidem uasa inspicerent, uitam uero
non inspicerent. Adding eorum () quos
adiungerent (ll. 884885) he applied the

apophthegm to the choice of friends.

883 Amicus deligendus*.
[689]
887899 Quum corrumpier Diog. Laert. II,
78. Cf. Adag. 286 (Omnium horarum
homo), ASD II, 1, p. 390, ll. 130133.
888889 purpura communis Inserted into
the paraphrased text by Er.
889 his quapiam Cf. Traversari, ed. Curio,
p. 72 in marg.: Senarii ex Euripidis tragoedia quapiam. Diogenes Laertius does not
say anything about the source of the lines
quoted. Curio made use of Suidas version of
the anecdote (Arstippov 3909; SSR IV A
31; Diog. Laert., ed. Marcovich, II, p. 14):
Pltwn epen Eripdou ambik
Curio also took the Greek lines, copied by
Er. in ll. 890891 and 896897, from Suidas.
890891 Ok rrenov Eur. Bacch. 836836a.
For line 836a, which is not included in
modern editions of Euripides, see Dodds
commentary ad Eur. Bacch. 836, and Diggles
edition (OCT), app. crit. ad loc. Diogenes
Laertius quotes l. 836 only. In Traversari, ed.
Curio, p. 72, both lines are quoted on the
basis of Suid., loc. cit.

232
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
LB 171
917

APOPHTHEGMATVM LIBER III

Muliebri ego haudquaquam indui queam stola,

Vir natus ipse et ex virili germine.

Aristippus vero non recusauit, sed indutus purpura saltaturus hos versus recitauit
ex tempore:
Ka gr n bakxemasin
O nov sfrwn o diafqersetai, id est
Nam in Liberi patris sacris
Mens quae pudica est nesciet corrumpier.

[690] 49 Dum aliquando Dionysium interpellaret pro amico nec ille

preces admitteret, prostratus coepit amplecti pedes regis et impetrauit. Id factum
quum quidam velut abiectius quam vt philosophum deceret reprehenderent,
Non ego inquit sum in culpa sed Dionysius, qui aures habet in pedibus. Ingenium iuxta promptum et ad faciendum et ad excusandum quidlibet.
[691] 50 In Asia comprehensus est ab Artapherne satrapa. Id temporis
quum quidam eum interrogaret, num et illic haberet solitam animi fiduciam,
Inepte, inquit, quasi vnquam fuerim fidentiori animo quam nunc, alloquuturus
Artaphernem. Nimirum hoc illi praestabat philosophia, ne quem hominem
metueret, sed cum omnibus libere ageret.
[692] 51 Eos qui liberalibus imbuti disciplinis philosophiam negligerent,
dicebat esse similes procis Penelopes, quod hi cum Melanthone et Polydora ancillis rem habuerint et omnia potius se habituros sperauerint quam dominae nuptias. Sensit liberales disciplinas esse velut pedissequas philosophiae moralis, quae
cum primis sit adhibenda et cuius gratia reliqua discuntur omnia. Simile quiddam dixisse fertur et Aristo de Vlysse, qui quum descendisset ad inferos, ait illum
cum omnibus fere manibus fuisse | colloquutum, quum ipsam reginam ne videre
quidem potuerit.

900 Dum B C: Cum A.

AC:
902 reprehenderent

reprehenderet

894 Comiter*.
896897 Ka diafqersetai Eur. Bacch.
317318: os ge sfrwn o diafqarsetai, which version is also found in Diogenes
Laertius. Er. based himself on Traversari, ed.
Curio, p. 72 (with the correct form diafqarsetai). Curios version accords with
Suid., loc. cit.
[690]
900903 Dum pedibus Diog. Laert. II, 79.
900 Preces abiectae*.
[691]
905908 In Artaphernem Diog. Laert. II,
79.

DLB.
912 se habituros B C: habituros se A.

905 Animus metu liber*.

Artapherne satrapa Identity uncertain (see RE
II, 1308, Artaphernes 5).
[692]
910913 Eos nuptias Diog. Laert. II, 79.
910 Philosophia regina*.
911 Melanthone Polydora Melantho is mentioned in Hom. Od. XVIII, 321; XIX, 65;
Polydora is otherwise unknown (see RE XXI,
2, 1607, Polydora 10).
914917 Simile potuerit Diog. Laert. II,
80.
915 Aristo Stoic, from Chios.
quum inferos Hom. Od. XI.

233

APOPHTHEGMATVM LIBER III

918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942

[693] 52 Percontanti quae potissimum adolescentibus essent discenda,

Quae viris inquit vsui futura sunt. Hoc dictum et aliis ascribitur. Optima statim discenda sunt, nec rudis aetas, quae maxime docilis est, superuacaneis est
occupanda.
[694] 53 Posteaquam Aristippus magnam pecuniarum vim sibi comparasset et admiratus Socrates diceret Vnde tibi tam multa?, Vnde inquit tibi tam
pauca? Non enim minus admirandum arbitrabatur quod Socrates, tantus philosophus et qui tantos haberet amicos, pauper esset quam quod ipse diues.
[695] 54 Scorto cuidam dicenti Sum ex te grauida, Aristippe, Istuc inquit
nihilo magis scire possis quam per densissimas spinas ambulans dicere: haec me
spina pupugit.
[696] 55 Incusante quodam quod filium sic abiiceret negligeretque, quasi
ex ipso natus non esset, An non inquit et pituitam et pediculos e nobis natos
velut inutiles procul a nobis abiicimus? Sensit eos non habendos pro filiis, qui
nihil haberent alioqui quo se parentum affectui commendent, nisi quod ab ipsis
progeniti sint. Ita senex in comoedia: Tantisper te volo dici meum, dum id quod te
dignum est facis.
[697] 56 Quum Aristippus a Dionysio pecunia donatus esset, Plato libris,
atque ob id a quodam carperetur, quasi ad rem attentior esset quam Plato, Quid
refert? inquit, Mihi pecuniis erat opus, Platoni libris, sentiens neutrum accusandum.
[698] 57 Interrogatus quam ob causam sic ipsum argueret Dionysius, Ob
eandem inquit ob quam caeteri, significans philosophi libertatem omnibus esse
molestam, non igitur mirandum si regi; [B] simul illud innuens, regis iudicium
nihil a vulgari differre, quod fortuna non addat sapientiam. [A]
924 admirandum B C: mirandum A.
933 dici Ac: om. AC.

935 esset B C: om. A.

936 esset quam B C: quam esset A.

[693]
918919 Percontanti sunt Diog. Laert. II, 80.
918 Optima primum*.
919 Hoc ascribitur See Apophth. [65] (Agesilaus), [233] (Leotychidas I).
[694]
922924 Posteaquam pauca Diog. Laert. II,
80.
922 Philosophus diues*.
922923 magnam comparasset According to
the Greek text Aristippus had become rich
by teaching (Ez milav at xrjmatisamnw). Both Traversari (ed. Curio, p. 73) and
Er. omit Ez milav.
923924 Vnde pauca? Oqen soi t lga.
Er. followed Traversaris translation, ed.
Curio, p. 73: unde et tibi pauca? (the question mark not in ed. Brugnoli).

[695]
926928 Scorto pupugit Diog. Laert. II,
81.
926 Lepide*.
[696]
929931 Incusante abiicimus Diog. Laert. II,
81.
929 Liberi degeneres*.
933934 Tantisper facis Ter. Heaut. 106107:
Ego te meum esse dici tantisper volo | Dum
quod te dignumst facies.
[697]
935937 Quum libris Diog. Laert. II, 81.
937 Auaritia non pecuniae tantum est*.
[698]
939940 Interrogatus caeteri Diog. Laert. II,
81.
939 Veritas odiosa*.

234
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[699] 58 Quondam petiit talentum a Dionysio, quumque rex redarguendi

nactus occasionem diceret Nonne tu praedicabas philosophum non egere?, Da
inquit et postea de hoc disputabimus. Quum accepisset pecuniam, An non
inquit recte dixi philosophum non egere? Non eget qui, quum opus est, habet
vnde accipiat.
[700] 59 Dionysio recitanti versiculum ex Sophoclis tragoedia:
Prv tn trannon v tiv mporeetai,
Kenou st dolov, kn leqerov mlj,
Quisquis tyranni ad tecta sese contulit,
Fit seruus illi, liber etsi venerit,

id est

Aristippus correcto posteriore versiculo respondit:

Ok sti dolov, n leqerov mlj,
Haud seruus est, si liber illuc venerit,

id est

significans non esse vere liberum, nisi cuius animum spe metuque liberauit philosophia. Neque enim vere liber est quisquis ingenuus natus est. Quidam hoc
dictum asscribunt Platoni.
[701] 60 Quum inter Aristippum et Aeschinem incidisset simultas, quidam
autem diceret Vbi nunc illa vestra amicitia?, Dormit, inquit, sed eam excitabo.
Itaque simultatem Aristippus commoda liberaque appellatione facile sustulit. Ne

950 Kenou st B C: Keinosti A.

951 sese A B: se C.
953955 Aristippus venerit B C: Aristippus
occupauit, et priusquam totum distichon
esset recitatum, correxit secundi versus clau-

sulam, addita diphthongo ok n leqerov

mlj, id est, non si liber venerit A.
954 id est C: om. B.
958 asscribunt AD: asscribit BAS, adscribit
LB.

[699]
943946 Quondam egere Diog. Laert. II, 82.
Cf. Adag. 3760 (Sapiens non eget), ASD II,
8, p. 160, ll. 722724, preceded by a reference to the anecdote rendered in Apophth.
[702].
943 Philosophus nullius eget*.
[700]
948955 Dionysio venerit Diog. Laert. II, 82.
948 ex tragoedia Er. took this detail from
Plutarch (see below, n.ll. 949950). Diogenes
Laertius does not mention any source at
all.
949950 Prv mlj Soph. fr. 873 Radt:
Ostiv gr v trannon mporeetai ,
which is the version quoted by Diogenes
Laertius. The Greek lines do not occur in
Traversari, ed. Curio, p. 73; see Introduction, pp. 1920. Er. probably based himself
on Plut. Pomp. 78; Mor. 33 D, De audiendis

poetis 12; 204 DE, Regum et imperatorum

apophthegmata, Pompeius 15 (see Apophth.
[1179]): Ostiv d prv trannon mporeetai
For some reason Er. adapted the first line.
This adapted version is also found in
Apophth. [1179] from B on.
954 Ok mlj In A Er. supposed that Aristippus interrupted Dionysius and changed
the line extempore by substituting ok n for
kn, i.e. by adding the diphthong o. This is
probably Er. own reconstruction on the
basis of Traversaris translation: Non est,
inquit, seruus si liber uenit (ed. Curio, p.
73).
956 Libertas vera*.
Quidam Platoni Diog. Laert. II, 82.
[701]
959960 Quum excitabo Plut. Mor. 462 D,
De cohibenda ira 14 (transl. ASD IV, 2, p.
283, ll. 507510).

APOPHTHEGMATVM LIBER III

962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
LB 172
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984

235

silentio malum, vt solet, incrudesceret, vltro adiit Aeschinem. Non inquit quamprimum redibimus in gratiam ac nugari desinemus? An potius expectabimus vt
scurris inter pocula de nobis loquendi materiam praebeamus? Cui quum Aeschines respondisset se lubenti animo rediturum in gratiam, Memento igitur,
inquit Aristippus, quod cum essem natu maior, prior ad te venerim. Tum Aeschines: Nae tu profecto vir me longe melior es, siquidem a me simultatis, abs te
sarciendae gratiae fuit initium. Hoc pacto redintegrata est inter illos amicitia.
[702] 61 Quodam tempore cum ciuibus aliquot suis nauigans naufragio
eiectus est. Quum in littore vidisset figuras mathematicas in harena depictas,
Salua inquit res est, amici; hominum vestigia conspicio. Et ingressus ciuitatem
proximam inuestigauit, quinam essent illic disciplinarum studiosi. Cum his vbi
congressus est, summa cum humanitate tractarunt non ipsum modo verum et
comites illius | atque etiam viaticum ad reditum subministrarunt. Tandem
quum hi qui cum Aristippo venerant pararent reditum in patriam rogarentque
illum ecquid vellet suis ciuibus renunciari, Vt inquit studeant sibi huiusmodi
parare opes, quae naufragio non pereunt, sed simul cum possidente enatant. [C]
Refert idem Vitruuius De architectura lib. 6, addens Aristippum tunc venisse
Rhodum. [B]
[703] 62 Quum Socrates taxaret vnguentis delibutos et Charondas siue, vt
aliis placet, Phaedon percontaretur, quis esset ille vnguentis delibutus, Ego
inquit infelix et me infelicior Persarum rex. At vide inquit vt quemadmodum
hac parte nullo caeterorum animalium est superior, ita nec hominum vllo praestantior. Sensit externis bonis hominem nihilo fieri meliorem; et equus sansucino
975 rogarentque B C: rogarant A.
962 adiit Aeschinem This transition is taken
from Plutarchs version of the anecdote. The
dialogue that follows, however, is based on
Diogenes Laertius.
Reconciliatio*.
962968 Non initium Diog. Laert. II,
8283.
963964 An praebeamus Diog. Laert. II, 82:
ll namenev wv n tiv mv p tv klikov fluarn diallzj (dialzj Frobens editio princeps, p. 100; cf. SSR IV A 24). Er. followed Traversaris translation, ed. Curio, p.
73: Num expectabis quoad quippiam de
nobis scurra loquatur ad pocula?
[702]
969977 Quodam enatant Gal. Protr. 5
(transl. ASD I, 1, p. 642, ll. 1526); Vitr. 6,
praef., 1. Neither source mentions Aristippus
question quinam essent illic disciplinarum
studiosi (l. 972), or the gift of a viaticum
(l. 974).
969 Vera bona animi*.
978979 Refert Rhodum According to Gale-

nus Aristippus landed on the coast of the

Syracusans.
[703]
980984 Quum praestantior Diog. Laert. II,
76. Cf. Apophth. [675].
980 Socrates delibutos Diogenes Laertius
does not mention any criticism of Socrates
in this context.
Charondas Otherwise unknown.
982 Libere*.
982984 At praestantior Diog. Laert., loc.
cit.: All ra m v odn tn llwn hwn
par tot ti lattotai, otwv od n
nqrwpov, i.e. Attention cependant: si tre
parfum nenlve rien de ses qualits
aucun autre vivant, il en est de mme pour
lhomme (transl. Goulet-Caz a.o., p. 281).
Er. paraphrase gives the apophthegm a
twist by focusing on the Persian king,
who is not superior or praestantior by using
perfume.
984 sansucino Oil of marjoram (OLD s.v. sampsuchinum).

236
985
986
987
988

989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
2
3
4
5
6

APOPHTHEGMATVM LIBER III

oblitus idem oleret quod rex, et mendicus vnguento simili delibutus non minus
bene olet quam summus pontifex. [A]
DIOGENES CYNICVS

Non inconcinnus, vt arbitror, ordo videbitur, si post facetam Socratis sanctimoniam, post hilarem Aristippi libertatem, Diogenem Sinopensem commemoremus, qui dictorum omniiugi gratia longe superauit caeteros; quanquam omnes
hos tres diuersis quidem virtutibus ex aequo tamen suspiciendos iudico, vt licet
dissimillimi fuerint aequales tamen fuisse dicas.
[704] 1 Primum Athenas profectus ad Antisthenem se contulit, a quo
saepe repulsus (nullum enim discipulum recipiebat Antisthenes) non destitit
tamen haerere, adeo vt quum aliquando baculum intentaret Antisthenes, vltro
baculo caput subiecerit, dicens: Caede si vis, at nullum inuenies baculum tam
durum quo me abs te abigas, dum aliquid dixeris. Insigne exemplum adamatae
sapientiae.
[705] 2 Quum murem forte conspiceret in Megarico discurrentem, qui
neque cauum quaereret neque tenebris terreretur neque cibum appeteret, Bellum inquit libertatis exemplum moxque contemptis omnibus coepit in dolio
habitare.
[706] 3 Demirantibus quod nullas haberet aediculas vbi cibum capere posset, ostendit Iouis porticum aitque Athenienses ipsi magnificam extruxisse aulam
vbi vesceretur. Quod publicum erat, sibi quoque paratum interpretabatur. Neque
potuit optare coenationem splendidiorem.
994 destitit B C: desistit A.
999 Megarico B C: Ceramico A.

1000 Forte turbis* C D: om. A B BAS; tenebris

AD: turbis BAS LB.

987 DIOGENES CYNICVS From Sinope (on

the south shore of the Black Sea), c.
412/403c. 324/321.
[704]
993998 Primum dixeris Diog. Laert. VI, 21.
993 Studium sapientiae*.
[705]
9992 Quum habitare Diog. Laert. VI, 22.
999 in Megarico The phrase in Megarico is
actually part of a parenthesis: kaq fjsi
Qefrastov n t Megarik, i.e. as Theophrastus says in his Megaricus. Er. was mislead by the punctuation in Traversari, ed.
Curio, p. 189: Conspecto, ut Theophrastus
ait, in Megarico mure discurrente (punctuation is lacking in Brugnolis edition). In A Er.
substituted in Ceramico for in Megarico
(cf. Apophth. [738], l. 213), but he restored
the former reading in B.

1000 tenebris Forte turbis*. The translated text

reads mte skton (kpon emend. Marcovich) elabomenon.
neque tenebris appeteret Diog. Laert., loc.
cit.: mte poqont ti tn dokontwn polaustn. Er. summarizes Traversaris translation: qui neque aliquid eorum, quae ad
uescendum idonea uiderentur, appetere[t]
(ed. Curio, p. 189).
1 Libertas*.
12 Bellum habitare According to Diogenes Laertius the main clause reads pron
zere tv peristsewv. Cf. Traversari, ed.
Curio, p. 189: et ipse casus suos consolatus
est.
[706]
35 Demirantibus vesceretur Diog. Laert. VI,
22.
4 Facete*.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32

237

[707] 4 Euclidis scholam, quod arguta quidem sed ad recte viuendum

inutilia docere videretur, xoln, id est bilem ac molestiam appellabat, quum
schola Graecis sonet ocium. Et Platonis diatribn, id est exercitationem, katatribn, id est contritionem voce deprauata vocabat, quod a communi vita semotus disputationibus insenesceret, quum Diogenes in publico viuens mallet philosophice viuere quam disputare.
[708] 5 Dionysiaca certamina, quae Athenis in honorem Bacchi magnis
impendiis pompaque celebrabantur, appellabat magna stultorum miracula, quod
in his nihil non ridiculum ageretur.
[709] 6 Oratores qui summo in precio habebantur Athenis dicebat turbae
ministros, quod ad gratiam loqui cogerentur ac seruiliter adulari stolidae multitudini. [B] Coronas autem dicebat esse gloriae pustulas, zanqmata, qualia nonnullis progerminant in naso vultuque ex bile. [A]
[710] 7 Quoties considerabat in hominum vita ciuitatum gubernatores,
medicos ac philosophos, dicebat nullum animal homine sapientius. Idem
contemplans somniorum interpretes, coniectores, diuinos et huius generis caeteros, aut qui gloriae diuitiisque seruirent, aiebat sibi nihil homine videri stultius,
indicans hominis ingenium ad res optimas accommodum, si exerceatur, sin ad
vitia degeneret, longe esse infra mutas pecudes.
[711] 8 Dicere solitus est saepius in vita parandum lgon brxon, id est
sermonem quam laqueum. Qui desponderunt animum, ad laqueum confugiunt,
quum ad consolatorium sermonem potius sit confugiendum. Nam animo aegrotanti medicus est oratio. Nec absurdus fuerit sensus, si lgon accipias pro ratione.
[712] 9 Quum in opiparo conuiuio videret Platonem nihil attingentem
lautitiarum, sed oleis duntaxat vescentem, Quid accidit, inquit, vir sapientissime, vt quum ob huiusmodi mensas in Siciliam profectus sis, hic a paratis absti[707]
710 Euclidis vocabat Diog. Laert. VI, 24.
7 Artes superuacaneae*.
[708]
13 Pompa inepta*.
1314 Dionysiaca miracula Diog. Laert. VI,
24.
quae celebrabantur Inserted into the paraphrased text by Er.
[709]
1617 Oratores ministros Diog. Laert. VI,
24; 41.
16 Oratores*.
18 Coronas zanqmata Diog. Laert. VI, 41.
[710]
2023 Quoties stultius Diog. Laert. VI, 24.
20 Homo animal stultissimum*.
2223 huius caeteros Diog. Laert., loc. cit.:
tov prosxontav totoiv, i.e. ceux qui les
coutent (transl. Goulet-Caz a.o., p. 708).
Er. followed the translation of Traversari, ed.

Curio, p. 190: uel huiusmodi caeteros.

23 qui seruirent Diog. Laert., loc. cit.: tov
p dzj ka plotw pefusjmnouv (puffed
up with pride). Er. followed the translation
of Traversari, ed. Curio, p. 190: qui gloriae
aut diuitiis addicti essent.
[711]
2627 Dicere laqueum Diog. Laert. VI, 24.
26 Ratio*.
29 Nec ratione Cf. transl. Goulet-Caz a.o.,
p. 708: il faut de la raison ou une corde.
sermonem (l. 27) probably echoes Traversaris
translation, ed. Curio, p. 190: uerbum. Er.
was able to correct the translation as he
found the Greek words lgon, brxon in
the margin of Curios edition.
[712]
3035 Quum Aristippo Diog. Laert. VI, 25.
Cf. Adag. 1091 (Concupiuit assam farinam),
ASD II, 3, p. 114, ll. 399409.
32 Philosophus aulicus*.

238
LB

173
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55

APOPHTHEGMATVM LIBER III

neas? Ad haec Plato: At Hercle, Diogenes, et in Sicilia huiusmo|di fere cibo

contentus eram. Quid igitur inquit Diogenes necesse erat Syracusas nauigare?
An tum Attica non ferebat oleas? Hoc dictum quidam asscribunt Aristippo.
[713] 10 Diogenes aliquando Platoni occurrit caricas edens eique offerens
dixit Licet participem esse. Quum acceptas edisset, Participem esse dixi, inquit,
non deuorare, [B] metasxen epon, o katafagen. [A] Hic iocus ad rem seriam
potest accommodari, videlicet in eos qui principis, praeceptoris aut parentum
permissu abutuntur ad inconcessa; veluti si quis, admonitus non esse inutile
degustare dialecticam, totam vitam ei impendat studio. [B] Dictum ita refertur a
Laertio, vt dubites vter alteri obtulerit caricas. [A]
[714] 11 Plato frugalis quidem erat, sed tamen amans mundiciei, contra
Diogenes sordidus. Itaque calcans Platonis culcitram praesentibus aliquot Dionysii amicis, quos Plato inuitarat ad conuiuium, dixit: Calco Platonis ambitionem.
Mox Plato: At quanta superbia tumes ipse, Diogenes, dum alienam superbiam te
calcare putas. Hoc ipsum ab aliis narratur lepidius. Diogeni dicenti Calco fastum Platonis, Calcas, inquit Plato, sed alio fastu. Nam hoc ipsum fastus erat,
quod iactabat mundiciei contemptum; et qui sordibus gloriantur, non minus
ambitiosi sunt quam qui splendide vestiuntur, sed aliter. Turpior est autem ambitio ex fuco virtutis laudem captans. Sotion tamen hoc non asscribit Diogeni, sed
Platoni Cynico.
[715] 12 Diogenes a Platone petierat vini paululum, tunc et caricas. Plato
misit lagenam, cui Cynicus hunc in modum gratias egit: Quum interrogaris
quot sint duo et duo, respondes viginti. Ita nec secundum ea quae rogaris das,
37 participem esse B C: degustare A; Participem inquit B C: Gustare, inquit, iussi A.

50 est autem B C: autem est A.

53 tunc B C: om. A.

[713]
3638 Diogenes katafagen Diog. Laert. VI,
25.
36 Concessis abuti*.
37 participem esse () Participem esse The reading of A, degustare () Gustare, echoes Traversaris translation, ed. Curio, p. 190:
degustare () Degustare.
[714]
4448 calcans fastu Diog. Laert. VI, 26. Cf.
Ep. 906, ll. 242248; 1581, ll. 429435; Lingua, ASD IV, 1A, p. 135, ll. 584585.
46 Gloria tecta*.
4647 At putas Diog. Laert., loc. cit.: Oson,
Digenev, to tfou diafaneiv, dokn m
tetufsqai. Er. made use of Traversaris
translation, ed. Curio, p. 190: quanto,
inquit, o Diogenes fastu tumes dum superbiam te calcare putas. By adding alienam,
however, he changed the meaning.
5152 Sotion Cynico Diog. Laert. VI, 26:

Swtwn d n t tetrtw fjs prv atn

toto epen tn Pltwna tn Kna, i.e.
Sotion, however, in his fourth book makes
the Cynic address this remark to Plato himself (Diogenes Laertius, Lives of eminent
philosophers, transl. R.D. Hicks, II, London,
Cambridge Mass., 1958, p. 29). It is also suggested that the passage is corrupt, see Goulet-Caz a.o., pp. 708709, n. 5.
51 Sotion Peripatetic, from Alexandria (2nd cent.
BC).
52 Platoni Cynico Cf. Traversari, ed. Curio, p.
190: Porro Sotion in quarto refert hoc illi
dixisse Platonem cynicum.
[715]
5356 Diogenes loquacem Diog. Laert. VI,
26.
54 Liberalitas nimia*.
5455 Quum viginti According to Marcovich this is a question. The question mark is
lacking in Traversari, ed. Curio, p. 190.

239

APOPHTHEGMATVM LIBER III

56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80

nec ad ea quae interrogaris respondes. Notauit Platonem vt immodice loquacem,

quod idem in illius scriptis notauit Aristoteles.
[716] 13 Percontanti in qua parte Graeciae vidisset bonos viros, Viros ait
nusquam, sed Lacedaemone vidi pueros, notans totius Graeciae corruptissimos
mores, adeo vt apud Lacedaemonios, gentem incorruptissimam, tantum in pueris resideret prisca integritas. Simul illud innuit, in reliqua Graecia ne pueros quidem esse bonos; tum et illud, viros esse pueris deteriores, quum ab his oporteat
pueros ad probitatem institui.
[717] 14 Quum aliquando de re seria disserens nullum haberet auscultatorem attendentem, coepit ineptam cantionem canere veluti saltaturis. Vbi iam
plurimi concurrissent, obiurgauit illos, quod ad stulta et inepta frequentes et
alacres accurrerent, ad seria vero et ad bene viuendum vtilia nec alacriter conuenirent nec diligenter auscultarent. Huic simillimum est quod Demonstheni quidam ascribunt de vmbra asini.
[718] 15 Reprehendebat homines, quod lucta, calcitrando aliisque his similibus semet exercerent, vt periti euadant; nullos autem in hoc incumbere, vt
probi et honesti euaderent.
[719] 16 A nullo denique hominum genere linguae dicacitatem temperabat. Grammaticos aiebat se demirari, qui tanto studio mala Vlyssis perquirerent,
sua ipsorum mala ignorarent. Olim grammatici potissimum versabantur in
Homeri rhapsodiis; at is in Odyssea commemorat varios Vlyssis errores. Musicos
item accusabat, quod in cithara diligenter aptarent chordas ad concentus, mores
haberent inconcinnos. Reprehendebat et mathematicos, quod solem, lunam ac
stellas intuerentur, non videntes ea quae essent ante pedes. Oratores carpebat,
quod studerent iusta dicere, sed eadem facere negligerent. Auaros obiurgabat,
65 terethein* B C: om. A; attendentem B C:
57 quod Aristoteles I do not know from
which source Er. took this remark.
[716]
5859 Percontanti pueros Diog. Laert. VI,
27.
59 Pauci boni*.
[717]
6468 Quum auscultarent Diog. Laert. VI,
27.
65 terethein*. Also found in the margin of
Traversari, ed. Curio, p. 190.
66 Ridicula praeferuntur salutaribus*.
6869 Huic asini Adag. 252 (De asini
vmbra), ASD II, 1, pp. 362365; Apophth.,
LB IV, 364 AB, 6.
[718]
7072 Reprehendebat euaderent Diog. Laert.
VI, 27.
70 Cura praepostera*.

attentum A.
lucta Diog. Laert., loc. cit.: per mn to
parorttein. Traversari, ed. Curio, p. 191:
de fodiendo, in marg.: to perorttein.
Liddell-Scott s.v. parorssw: dig one
against another. Goulet-Caz a.o., p. 709:
gratter la terre pour se jeter de la poussire;
cf. Aegidius Menagius, Observationes et
emendationes in Diogenem Laertium, ed.
H.G. Huebner, II, Lipsiae, 1833, pp. 1718.
[719]
7475 Grammaticos ignorarent Diog. Laert.
VI, 27. Cf. Adag. 585 (Aedibus in nostris
quae praua aut recta geruntur), ASD II, 2, p.
109, ll. 854856.
7681 Musicos facerent Diog. Laert. VI,
2728.
7678 Musicos inconcinnos Cf. Apophth.
[885].
76 Praepostera studia*.

240
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
LB 174
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107

APOPHTHEGMATVM LIBER III

quod pecuniam verbis vituperarent, quum eam animo plurimi facerent. Est enim
hoc auaris peculiare, quod nulli magis detestantur auaritiam quam ipsi.
[720] 17 Taxabat hominum vulgus, quod bonos viros hoc nomine laudarent, quia pecunias contemnerent, nec interim imitarentur quos laudibus extollerent vehementer, sed pecuniosos magis sequerentur, quos vituperabant. Destomachabatur in eos, qui pro bona valetudine sacrificarent et in ipso sacro epulis
immodicis semet ingurgitantes facerent bonae valetudini contraria. Dicebat se
mirari seruos, qui quum viderent dominos plus aequo voraces, non illis eriperent
cibos. Nam hoc esset dominorum valetudini consulere; et seruis magis conuenit
edacitas.
[721] 18 Hactenus dictum est, quos quibus nominibus reprehenderit; nunc
audi, quos laudarit. Probabat eos qui | vxores ducturi non ducerent, qui nauigaturi non nauigarent, [B] qui pueros alturi non alerent, [A] qui ad rem publicam
accessuri non accederent, qui se ad conuiuendum praepotentibus componerent
nec tamen accederent, significans ab his omnibus abstinendum eoque prudentes
videri qui ad ea solicitati tempestiue vertissent sententiam, quod semel aggressis
non sit integrum mutare consilium, etiam si poeniteat instituti. Qui duxit vxorem, iam sui iuris non est; qui se mari commisit, ventorum arbitrio feratur oportet; qui semel accessit ad rempublicam, scenae seruiat oportet, et vt cupiat, tutum
non est ad priuatam redire vitam.
[722] 19 Illi tribuitur et hoc aenigma, manus non esse porrigendas amicis
complicatis digitis, innuens non satis esse, si comes nos praebeamus amicis, sed
comitati comitem adiungendam benignitatem. Qui comiter tractant amicos
dicuntur deziosqai, [B] quasi dicas dextrare. [A]
[723] 20 Quum captus venderetur in Creta, praeconi roganti quid sciret et
quo titulo eum commendaret emptori, Dic inquit te vendere hominem qui
sciat imperare liberis. Quidam Xeniades Corinthius admiratus praeconii nouita81 eam A B: ea C.
82 hoc auaris AD: auaris hoc BAS LB.
89 esset A B: esse C.

9394 qui praepotentibus B C: id est qui se

ad rempublicam capessendam A.
99 scenae AC: om. DLB.

[720]
8389 Taxabat cibos Diog. Laert. VI, 28.
[721]
9294 Probabat accederent Diog. Laert. VI,
29.
92 Quae in vita fugienda*.
93 1qui alerent Diog. Laert., loc. cit.: tov
[mllontav] paidotrofen ka m paidotrofen. Er. skipped this part of the apophthegm in A, perhaps because he mistrusted
Traversaris translation: qui pueros habituri
in delitiis se continerent (ed. Curio, p. 191).
He inserted his own translation in B in the
wrong place; it should precede qui se ad
conuiuendum etc. in l. 94.
99 scenae seruiat Adag. 91 (Seruire scenae),

ASD II, 1, p. 198.

[722]
101102 manus digitis Diog. Laert. VI, 29.
101 Benignitas*.
[723]
105110 Quum tradidit Diog. Laert. VI, 74;
Gell. II, 18, 910. Cf. De pueris, ASD I, 2,
p. 55, ll. 1521; Inst. christ. matrim., ASD, V, 6,
p. 234, ll. 160166.
107 liberis Gell. II, 18, 9: hominibus liberis.
107110 Quidam tradidit According to Diogenes Laertius the philosopher himself told
the auctioneer that Xeniades, a distinguished
Corinthian (otherwise unknown), was in
need of him. The auctioneer does not figure
in Gellius version, according to which

APOPHTHEGMATVM LIBER III

108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138

241

tem adiit Diogenem, percontans num sciret quod profiteretur. Vbi ex sermone
hominis comperit esse sapientem ac doctum, mercatus duxit domum eique suos
liberos erudiendos tradidit; quos ille susceptos liberaliter instituit, primumque
tradidit artes liberales, mox docuit equitare, arcum tendere, fundam rotare, iaculari telum. In palaestra vero non permittebat, vt paedotriba illos grauioribus laboribus in morem athletarum exerceret, sed hactenus quantum ad ruborem
bonamque corporis valetudinem conduceret. Curauit vt ex poetis aliisque scriptoribus optima quaeque ediscerent, quod ea modo vere scimus quae memoria
tenemus. Breuiter totius doctrinae summam illis redegit in compendium, quo et
citius perciperent et fidelius memoria complecterentur. Eosdem instituit domi
ministrare parentibus, cibo leui vilique et aquae potu contentos esse; quumque
caeteri caesariem alant ad formae commendationem, ille iussit illos radere
comam; et si quando prodeundum esset in publicum, incomptos producebat
absque tunicis, incalceatos ac tacitos. Quin et ad venatum illos instituebat, Lacedaemonios imitatus. His rebus factum est, vt a pueris obseruaretur perque illos
parenti commendaretur. Alii narrant praeconem Diogenis iussu ita praedicasse:
Estne quispiam qui velit emere dominum?
[724] 21 Quum sederet in auctione, [B] vetitus est sedere ac [A] iussus est
stare, ob id, opinor, vt facilius inspiceret emptor quid emeret. At Diogenes Quid
inquit refert, quando pisces quocunque modo iaceant emuntur, [B] notans vulgi
stultitiam, qui empturi seruum cauent ne quod corporis vitium fallat nec simili
cautione explorant mentis habitum. Is autem deprehenditur ex oratione. [A]
[725] 22 Aiebat sibi videri mirum, quod quum ollam aut operculum non
emerent homines nisi pulsu ac tinnitu exploratum, in emendo homine solo
aspectu essent contenti, significans hominem nulla ex re melius cognosci quam
ex oratione. Vt igitur qui vas fictile teruncio parant emere, digito pulsant atque
ex tinnitu reddito dignoscunt, sitne integrum, probae argillae ac bene coctum, ita
priusquam minis aliquot emant hominem, oportebat ad dicendum prouocare
atque ex oratione deprehendere qualis sit. Eodem pertinet dictum superius: piscis mutus est nec refert quomodo iaceat, quum nihil aliud sit quam piscis; ita
non refert quo corporis habitu emas hominem, si silentem emas.
Xeniades was the one who inquired after
Diogenes abilities and decided to buy him.
110123 primumque commendaretur Diog.
Laert. VI, 3031.
110 Educatio frugalis*.
115116 quod tenemus Inserted into the paraphrased text by Er., cf. Apophth. [628], ll.
527528.
118119 quumque commendationem Inserted
into the paraphrased text by Er.
121122 Lacedaemonios imitatus Inserted into
the paraphrased text by Er. Cf. Xen. Lac. pol.
4, 7 (see also RE IX, 559560).
123124 Alii dominum Diog. Laert. VI, 29,

with a reference to Menippus; Plut. Mor.

499 B, An vitiositas ad infelicitatem sufficiat
3.
[724]
125127 Quum emuntur Diog. Laert. VI, 29.
125 Sermo index animi*. Cf. Walther 20342:
Oratio est index animi certissimus. See
also Apophth. [610].
[725]
130132 Aiebat contenti Diog. Laert. VI, 30.
Cf. Apophth. [688].
130 operculum This is Traversaris translation of
lopda. Curio added the Greek word in the
margin (p. 191).

242
139
140
141
142
143
144
145
146
147
LB 175
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[726] 23 Xeniadae a quo fuerat emptus dicebat: Mihi licet seruo obtemperes necesse est, propterea quod qui nauclerum aut medicum habet seruum, ei
tamen parere cogitur, si velit ex eo capere vtilitatem.
[727] 24 Apud hunc Xeniadem fertur consenuisse et a suis discipulis sepultus esse. Rogatus a Xeniade quomodo sepeliri vellet, In faciem inquit. Percontanti causam Quoniam inquit paulo post futurum est, vt inferiora fiant superiora, huc alludens, quod id temporis Macedones rerum potirentur atque ex
humilibus fierent excelsi; quod si inuerterentur omnia, fore vt cadauer etiam ex
prono fieret supinum. Fortasse illud sensit, nihil referre quo statu corpus exanime
sepeliatur, qua in re magna erat vulgi superstitio: porre|ctis in portam pedibus
efferebantur, stantes cremabantur; et hodie stantes, vt audio, sepeliuntur Iudaei,
certe supini sepeliuntur omnes Christiani.
[728] 25 In foro quondam stans clamabat Adeste homines, veluti concionaturus apud populum; quumque iam frequentes conuenissent nec ille desineret
clamare Adeste homines, quidam indignati En adsumus, dic aliquid. Tum Diogenes baculo illos abigens Homines inquit adesse iussi, non sterquilinia. Non
putauit hominis cognomen competere in eos, qui non viuerent iuxta rationem,
sed brutorum in morem agerentur affectibus.
[729] 26 Alexander Magnus quum esset Corinthi, adiit Diogenem pro
dolio sedentem cumque eo multa collocutus est. A quo digressus indignantibus
amicis quod rex illi cani tantum habuisset honoris, qui tanto principi nec assurgere dignaretur, Imo inquit ni Alexander essem, Diogenes esse vellem. Adeo
demiratus est animum illum liberum ac rebus humanis omnibus superiorem, vt
nihil regno similius esse iudicaret. Praecipua regum felicitas est, quod nulli
seruiunt, sed quicquid volunt facile efficiunt, tum quod nullius egeant; atqui hoc
147 Fortasse AC: Fortassis DLB; sensit AD:
[726]
139141 Xeniadae cogitur Diog. Laert. VI,
30. Cf. Apophth. [742].
139 Xeniadae See Apophth. [723], n.ll. 107110.
Seruo prudenti obtemperandum*.
[727]
142146 Apud excelsi Diog. Laert. VI,
3132.
142 Xeniadem See Apophth. [723], n.ll. 107110.
143 Sepultura*.
[728]
151154 In sterquilinia Diog. Laert. VI, 32.
Er. enlivened the apophthegm by adding the
indignant reaction En aliquid (l. 153), as
he did in De pueris, ASD I, 2, p. 32, ll. 37.
A concise version is found in De conscr. ep.,
ASD I, 2, p. 244, ll. 1720.
154 Homines pecudum similes*. Cf. De pueris,
ASD I, 2, p. 32, l. 2: Sciebat illic esse turbam, sed pecudum, non hominum, which

sentiens BAS LB.

comment follows the anecdote rendered in
Apophth. [766] and precedes this one. See
Ter Meer, A True Mirror, p. 75.
154156 Non affectibus Cf. De pueris, ASD I,
2, p. 32, ll. 712.
[729]
157160 Alexander vellem Diog. Laert. VI,
32; Plut. Alex. 14, 25. Inserting the anecdote
into arguments, Er. liked to observe that
Alexander should have wished to be Diogenes all the more because he was Alexander
(cf. Plut. Mor. 782 B); see Ter Meer, A True
Mirror, pp. 7273.
158160 A quo vellem Cf. Eccles., ASD V, 4,
pp. 5456, ll. 407412. According to Plut.
Alex. 14, 5 Alexanders companions mocked
at Diogenes when they left.
165166 Quanquam esse Plut. Mor. 331
F332 A, De Alexandri Magni fortuna aut virtute I, 10.

243

APOPHTHEGMATVM LIBER III

164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180

ipsum homini praestat philosophia multo verius quam regnum monarchis.

Quanquam Alexandrum esse Alexander maius quiddam existimabat quam regem
esse.
[730] 27 Negabat illos debiles ac mancos appellandos, qui surdi essent aut
caeci, sed qui peram non haberent. Lusit autem affinitate vocum; nam npjrov
Graecis dicitur mancus aut mutilus, pjrov qui pera caret; innuens, opinor,
hominem ad omnem vitae functionem inutilem esse, qui expers sit philosophiae.
Pera enim Cynicorum penus erat.
[731] 28 Ingressus aliquando iuuenum conuiuium capite semitonso, non
solum non comiter exceptus est, sed multis plagis onustus dimissus est. Quos ille
hac ratione est vltus: nomina iuuenum a quibus fuerat caesus albo inscripsit
itaque obambulabat soluto pallio; plagarum notae loquebantur quid esset passus,
et album prodebat autores. Hoc pacto iuuenes inhumanos omnibus obiurgandos
ac reprehendendos exposuit.
[732] 29 Quoniam Cynicus erat, canis dictus est; et hoc vitae genus a multis laudabatur, nemo tamen imitabatur. Itaque dicere solitus est se canem esse
laudantium, sed laudatorum neminem cum laudato cane audere venatum ire.

174 albo B C: chartae A.

175 itaque pallio B C: eaque fronti imposita
obambulabat in Leucone loco vrbis celeber-

rimo, vbi causae forenses aguntur A.

176 album B C: charta A.

[730]
167168 Negabat haberent Diog. Laert. VI,
33.
168 Philosophia*.
169 pjrov This word does not occur in the
paraphrased text, which reads instead tov
m xontav pran. Er. probably derived pjrov (not found in this sense in Liddell-Scott
or ThGL) from the marginal note naprouv
in Traversari, ed. Curio, p. 192. Cf. Introduction, pp. 1920.
[731]
172177 Ingressus exposuit Diog. Laert. VI,
33. Cf. LB IV, 341 AB, Crates 9.
172 Vindicta ciuilis*.
174 albo ev lekwma. In A Er. followed the
translation of Traversari, ed. Curio, p. 192:
in Leucone (?), which is not found in Brugnolis edition. Cf. Aegidius Menagius:
Ineptus vetus interpres in Leucone (Observationes et emendationes in Diogenem Laertium, ed. H.G. Huebner, II, Lipsiae, 1833, p.
23). Notably the reading of Frobens editio
princeps is ev lekwna (p. 275). It is unclear
to me on which source Er. based his expla-

nation loco vrbis celeberrimo, vbi causae

forenses aguntur (A).
175 soluto pallio Not found in Diog. Laert. It
was added in B. From B on Er. omitted a
translation of zjmmnov (with the tablet
hanging round his neck). In A we find
eaque [charta] fronti imposita, which
was possibly based on Traversaris translation of the parallel version ascribed to
Crates (Diog. Laert. VI, 89): Cartulam
itaque imponens fronti (ed. Curio, p.
210), cf. LB IV, 341 A: fronti imposuit
tabellam.
175176 plagarum autores Inserted into the
paraphrased text by Er.
[732]
178 Virtus laudata tantum*.
179180 Itaque ire Diog. Laert. VI, 33.
180 laudantium () laudatorum Diog. Laert.,
loc. cit.: tn painoumnwn () tn painontwn, cf. Traversari, ed. Brugnoli: laudabilium () laudatorum. Curio changed this
into laudatorum () laudantium (p. 192).
Er. apparently took Curios laudatorum for
the gen. plur. of laudator.

244
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
LB

176
206

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[733] 30 Iactante se quopiam ac dicente Viros supero in Pythiis, Equidem inquit viros, tu vero mancipia. Lusit rursus affinitate vocum quae est inter
ndrav et ndrpoda. Mancipia autem appellabat quicunque seruirent cupiditatibus; has philosophia vincere pulchrius est quam in Pythiis ludis vincere viros.
[734] 31 Cuidam admonenti vt iam senex quiesceret a laboribus, Quid,
inquit, si in stadio currerem, vtrum oporteret iam metae vicinum cursum remittere an magis intendere? Recte sensit virtutis studium hoc magis intendendum
quo minus superest vitae, quod turpe sit tum ab honesto instituto refrigescere.
[735] 32 Aliquando vocatus ad coenam, negauit se venturum. Roganti causam Quoniam inquit heri mihi non sunt actae gratiae. Vulgus hominum postulat sibi veluti pro magno beneficio gratias agi, si quem admiserint ad
conuiuium. At Diogenes licet pauper existimabat sibi deberi gratiam, quod non
grauaretur interesse conuiuio, quia nusquam iret asymbolus, sed lautius philosophiae sermonibus pasceret conuiuatoris et conuiuarum animos quam ille corpus
epulis.
[736] 33 Demosthenem adolescentem aliquando in publico diuersorio
prandentem deprehendit; quumque ille conspecto Diogene sese subduceret
introrsum, Tanto magis inquit in diuersorio futurus es, significans hoc illum
magis fore conuiuarum fabulam, quod non solum ibi versaretur, sed etiam tanquam in re nefaria deprehensus sese subduxisset. Hoc enim memorabilius quam
quod illic potaret. Alii narrant hoc cuidam adolescenti dictum; is potuit et
Demosthenes esse. Simplicior autem sensus est, vt accipiamus adolescentulum
admonitum ne intro fugeret, sed foras. [B] Nam quo interius sese abdebat in
popinam, hoc magis erat in popina. | [A]
[737] 34 Hospitibus quibusdam celebrem illum Demosthenem videre
cupientibus, porrecto medio digito Hic est inquit ille Demosthenes Athenien181182 Equidem AC: Ego quidem Ac.
182 viros Ac B C: om. A.
196 adolescentem C: om. A B.

198 introrsum C: om. A B; hoc illum B C:

illum hoc A.

[733]
181182 Iactante mancipia Diog. Laert. VI,
33. Cf. Apophth. [774].
181 Serui veri*.
181182 Equidem mancipia Traversari, ed.
Brugnoli: Dicente quodam uiros se in
pythia uincere: uiros equidem inquit: sed tu
mancipia; id., ed. Curio, p. 192: uiros,
equidem inquit mancipia (?). See also app.
crit.: Ego quidem (Ac).
183184 Mancipia viros This comment does
not match the apophthegm.
[734]
185187 Cuidam intendere Diog. Laert. VI, 34.
185 Intendendum honesti studium*.
[735]
189190 Aliquando gratiae Diog. Laert. VI,

34.
[736]
196198 Demosthenem es Diog. Laert. VI, 34.
196 Demosthenem Athenian orator and politician (384322).
adolescentem Not found in Diogenes Laertius; see l. 201.
201202 Alii esse Plut. Mor. 82 CD, De
profectibus in virtutem 11.
[737]
205207 Hospitibus orator Diog. Laert. VI,
34. Cf. Adag. 943 (Monstrari digito), ASD II,
2, p. 450, ll. 721726; Adag. 1368 (Medium
ostendere digitum), ASD II, 3, p. 376, ll.
189191.
205 Demosthenem See Apophth. [736], n.l. 196.
206 Hic est ille*.

245

APOPHTHEGMATVM LIBER III

207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232

sium orator. Digitus pollici proximus index dicitur, quod hunc intendentes solemus aliquid commonstrare. Digitus autem medius apud priscos infamis habebatur ob causam hic non referendam. Porro Demosthenes vulgo male audiebat,
quasi parum vir esset. Id significans Diogenes maluit illum medio quam indice
demonstrare.
[738] 35 Cuidam exciderat panis eumque reliquit, quod puderet recipere.
Hunc castigare volens Diogenes iniecto fune collo traxit vrceum per Ceramicum,
hoc faciens in poculo, quod ille in pane facere erubescebat.
[739] 36 Cum multis videretur immodice philosophus, respondit sese imitari chori magistros, qui tonum legitimum excedere solent, vt alii congruum arriperent. Quod enim excedit modum, tametsi vitiosum est, tamen ad excitandam
aliorum socordiam conducibile est. Ita pallium ac dolium Diogenis diuitibus suas
delitias exprobrabant.
[740] 37 Dicebat plurimos insanire praeter digitum. Nam si quis assidue
medium digitum intendat vice indicis, vulgo habetur insanus; si quis indicem,
sanus videtur. At plurimi sunt homines qui grauius insaniunt in rebus seriis,
quam si digitum pro digito porrigant, et tamen hi vulgo non habentur insani.
Quemadmodum et hodie parentes in liberis pro graui peccato castigant, si laeua
pro sinistra vtantur; atqui non itidem castigant eos, quum turpia pro honestis eligunt.
[741] 38 Taxabat et in hoc hominum insaniam, quod res preciosas minimo
emerent venderentque, vilissimas plurimo; statuam enim tribus nummum milibus emi, quum farinae choenix duobus aereis veniret. At statua nihil opus ad
vitam, sine farina viuere non licet. Conueniebat igitur farinam multo statuis esse
chariorem. Philosophus precia rerum aestimabat vsu naturali, vulgus aestimat
stulta persuasione.
213 iniecto fune B C: om. A.
214 facere erubescebat B C: om. A.
216 excedere solent B C: excederent A.

218 socordiam Ac B C: secordiam A.

227 preciosas B C: preciosissimas A.

207209 Digitus referendam See e.g. Iuv. 10,

53; Pers. 2, 33; Martial. II, 28, 2.
209210 Porro esset See Plut. Mor. 847 E,
Vitae decem oratorum 8, in which context
Plutarch relates the anecdote rendered in
Apophth. [736].
[738]
212213 Cuidam Ceramicum Diog. Laert.
VI, 35.
212 Pudor inutilis*.
213 Ceramicum A quarter of Athens, where the
potters lived.
[739]
215217 respondit arriperent Diog. Laert. VI,
35.
217 Exempla insignia*.

[740]
220222 Dicebat videtur Diog. Laert. VI,
35. Cf. Adag. 1368 (Medium ostendere digitum), ASD II, 3, p. 376, ll. 191194.
220 Insaniae genera*.
221 medium digitum Cf. Apophth. [737], n.ll.
207209.
224226 Quemadmodum eligunt Er. comment is reminiscent of a passage from Plut.
Mor. 5 A, De liberis educandis 7.
224225 laeua sinistra Supposedly this is an
error.
[741]
227229 Taxabat veniret Diog. Laert. VI,
35.
227 Aestimatio praepostera*.

246
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[742] 39 Quod supra retulimus de Xeniade, quidam ita narrant. Quum

esset emptus Diogenes, perinde quasi ipse Xeniadem emisset, dixit illi Vide vt
iussis meis pareas. Quumque ille diceret Anw potamn, significans rem praepostere agi si seruus imperet hero, Si medicum inquit Diogenes emisses aeger,
non illi praescribenti obtemperares, an diceres nw potamn? Si herus corpore
male affectus auscultat seruo rei medicae perito, multo magis decet animo
aegrum auscultare seruo philosophiae perito; quod enim ars medica praestat corpori, hoc philosophia praestat animo: illa medetur febri, haec prauis cupiditatibus. Quanto autem animus praestat corpori, hoc illius morbi sunt quam huius
grauiores. Laertius addit: Quum a praecone rogaretur quo titulo vellet praedicari,
isque respondisset se scire imperare liberis, vbi vidisset praetereuntem quendam
bene cultum, Huic inquit me vende, nam is eget domino.
[743] 40 Cuidam ambienti a Diogene in philosophiae disciplinam recipi,
admisso explorandi gratia pernam in via ferendam dedit seque iussit sequi. Ille
prae pudore abiecto quod gestabat furtim se subduxit. Aliquanto post forte fortuna illi factus obuius, ridens Tuam inquit ac meam amicitiam perna diremit,
indicans illum non esse idoneum philosophiae discipulum, qui stultum pudorem
non posset contemnere. Neque enim turpe est gestare pernam, sed ab honesto
recedere turpe est. Diocles hoc ipsum paulo secus narrat. Quum quidam ambiens
esse Diogenis discipulus dixisset illi Impera mihi, Diogenes, admisso in famulitium casei frustum portandum dedit. Id quum ille ob pudorem recusaret, Nostram inquit Diogenes amicitiam paululum casei diremit.
[744] 41 Quum aliquando vidisset puerum caua manu bibentem, Hic
puer inquit me frugalitate superat, qui supellectilem superfluam mecum cir237 non AD: num BAS LB.

252 admisso B C: Diogenes admisso A.

[742]
233 Quod Xeniade See Apophth. [726].
233235 Quum potamn Diog. Laert. VI,
36. Cf. Adag. 215 (Sursum versus sacrorum
fluminum feruntur fontes), ASD II, 1, p. 328,
ll. 1823.
234 Seruus prudentior hero*.
235, 237 Anw potamn Diog. Laert., loc. cit.:
Anw potamn xwrosi paga. Cf. Eur. Med.
410: nw potamn ern xwrosi paga.
Traversari, ed. Curio, p. 193, first quotes
the complete line and then nw potamn
only.
242244 Quum domino Diog. Laert. VI, 74.
242243 Quum liberis Cf. Apophth. [723], ll.
105107.
[743]
245248 Cuidam diremit Diog. Laert. VI,
36.
246 pernam saprdjn, cf. note in LB IV, 176:

Imo saperdam, vt habet Diogenes Laertius.

Er. followed the translation of Traversari, ed.
Curio, p. 193: pernam.
explorandi gratia Added by Er.
248 Pudor inutilis*.
251254 Diocles diremit Diog. Laert. VI,
36.
251 Diocles From Magnesia, 2nd/1st cent. BC.
253, 254 casei frustum, paululum casei Diog.
Laert., loc. cit.: miwbolou turn, miwbolou turon. Cf. Traversari, ed. Curio, p.
193: casei frustum, modicum casei.
[744]
255257 Quum abiecit Diog. Laert. VI, 37.
256257 qui circumferam Inserted into the
paraphrased text by Er. Cf. Diogenes selfreproach in the same context in Sen. Epist.
90, 14: quamdiu homo stultus supervacuas
sarcinas habui?
256 Frugalitas*.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

257
258
259
260
LB

177
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276

247

cumferam et eductum e pera poculum ligneum abiecit, Nesciebam inquiens et

in hoc nobis prouidisse naturam. Quum alterum puerum vidisset vasculo fracto
cauo panis excipere lenticulam, abiecit et catinum ligneum vt superuacaneum.
Haec patiar videri ridicula, modo fateamur immodicum simplicitatis exemplum
in hoc vtile, vt nos nostri luxus pudeat. |
[745] 42 Sapienti nihil deesse colligebat hoc syllogismo: deorum omnia
sunt; deorum autem amici sunt sapientes; et amicorum communia sunt omnia;
sapientum igitur sunt omnia. Sed eodem syllogismo reiici poterat petens aliquid:
quur petis habens omnia?
[746] 43 Quum vidisset foeminam diis procumbentem ita curuato corpore, vt a tergo quaedam apparerent quae nudari non decet oculis hominum,
adiit illam dicens Non vereris, mulier, ne stante post tergum tuum deo (nam
illius plena sunt omnia) parum decenter te geras? Aesculapio percussorem consecrasse dicitur, qui accurrens procidentes in faciem contereret, hoc figmento deterrens homines a superstitione, qui credunt deos non audituros, nisi ipsis indecoro
corporis gestu supplicent.
[747] 44 Solitus est ioco dicere sibi tragicas execrationes occurrisse, quod
esset nstiov, poliv, patriv, ptwxv, ltjv ka merbiov, id est domo, ciuitate patriaque carens, pauper et erro, alludens ad locum aliquem e tragoediis. De
Oedipi execrationibus nobis dictum in Chiliadibus.
276 dictum C: dictum est A B.
257258 Nesciebam naturam Hier. Adv. Iov.
II, 14, concluding the same anecdote:
dicens: nesciebam quod et natura haberet
poculum (SSR V B 175, ll. 1516).
258259 Quum ligneum Diog. Laert. VI, 37.
[745]
262264 Sapienti omnia Diog. Laert. VI, 37.
Cf. Adag. 1 (Amicorum communia omnia),
ASD II, 1, p. 84, ll. 689692, ascribed to
Socrates.
262 Sapiens diues*.
[746]
266269 Quum geras Diog. Laert. VI, 37.
268 Decorum vbique*.
269270 Aesculapio contereret Diog. Laert.
VI, 38.
270 contereret This is Traversaris translation of
suntriben, i.e. beat to a jelly (ed. Curio, p.
194).
270272 hoc supplicent Cf. Diog. Laert. VI,
37: boulmenov atv (i.e. the woman
addressed in ll. 268269) perielen tn deisidaimonan.
[747]
273275 Solitus erro Diog. Laert. VI, 38. Cf.
Adag. 184 (Deuotionis templum), ASD II, 1,

p. 292, ll. 871875; Adag. 661 (Oedipi imprecatio), ASD II, 2, p. 186, ll. 241245.
273 Paupertas tragica*.
274 nstiov merbiov Diogenes Laertius
quotes the fragment as follows: Apoliv,
oikov, patrdov sterjmnov, / ptwxv,
plantjv, bon xwn tof mran (Trag.
adesp. fr. 284 Nauck2 = Diog. Sinop. (88),
Dubia, fr. 4, TGF I, p. 257 Snell). Curio
confined himself in this case to Traversaris
translation: sine domo, sine ciuitate, priuatum patria, pauperem, palantem, uitam in
dies habentem (p. 194), without quoting the
lines from the Greek manuscript (see Introduction, p. 20). Traversaris translation is
echoed in Adag. 661, except for the two final
words (diem agentem). In Adag. 184 a Greek
version occurs, different from the one in the
apophthegm and not corresponding with
Diogenes Laertius either. In both instances Er.
himself might have translated Traversaris version into Greek.
274275 domo erro A translation of merbiov is omitted.
276 De Chiliadibus See above, n.ll. 273
275.

248
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[748] 45 Quin et illud dixisse fertur, quod fortunae opponeret animi fiduciam, legi naturam, affectibus rationem, eo quod his tribus paratur ac seruatur
hominum tranquillitas. Aduersus fortunae procellas tuetur sapientem animus
impauidus; naturam pro lege sequitur, cui si repugnet lex, contemnit eam; porro
cupiditatum tumultus ratione compescit.
[749] 46 Quum Alexander Magnus inuiseret Diogenem, reperit eum in
Cranio sedentem pro dolio ac laceras schedas glutino committentem. Posteaquam rex multa cum illo colloquutus pararet abire diceretque Cogita, Diogenes,
quid a me velis petere, nam quicquid optaris feres, Mox inquit de aliis, interim
secede paulisper. Cum rex secessisset, putans illum velle deliberare, diutius silenti
repetiit Pete quod vis, Diogenes. Hoc inquit volebam; nam prius arcebas mihi
solem ad id quod ago necessarium. Alii narrant illum dixisse: Ne mihi feceris
vmbram, quod vellet apricari.
[750] 47 Memoratur et illud, Alexandrum ita fuisse loquutum: Adsum, o
Diogenes, tibi subuenturus, quandoquidem video te multis egentem. Cui Diogenes: Vter nostrum pluribus eget, ego qui vltra peram et pallium nihil desidero,
an tu qui non contentus patrio regno tot periculis temet obiicis vt latius imperes,
adeo vt vix totus orbis tuae cupiditati videatur satis futurus?
285 interim B C: om. A.

287 repetiit B C: dixit A.

[748]
277278 Quin rationem Diog. Laert. VI,
38.
279 Philosophi vita*.
[749]
282288 Quum necessarium Cf. e.g. Diog.
Laert. VI, 38; Plut. Alex. 14, 24. The anecdote is no exact paraphrase of any of the
fragments dealing with Alexander the Great
meeting Diogenes collected in SSR V B
3149.
283 Cranio Krneion, Vorstadt von Korinth
mit einem Zypressenhain und Gymnasion
(RE XI, 1571).
laceras committentem Francesco Robortello scornfully commented: Dii boni!
Quale somnium! Quis dicat in schedis glutinandis fuisse occupatum Diogenem! (Annotationes in apophthegmata ab Erasmo versa e
Laertio, vbi Diogenis Cynici vitam describit,
LB VIII, 587 C). This criticism proves to be
inappropriate, as the detail is found in Ps.
Diog. Epist. 33: Ekaqmjn n t qetrw
bibldia kolln, fikmenov d A
lzandrov
Filppou stv n t katantikr pljson
mo tn lion felet mou, kg di t
mjkti pwv rn t diaspsmata tn
biblidwn nbleca ka tte gnwn atn

parnta (Epistolographi Graeci, ed. Hercher,

p. 247; SSR V B 563).
285 Mox aliis Val. Max. IV, 3, ext. 4: mox
inquit de ceteris, interim velim a sole mihi
non obstes.
288 ad necessarium See above, n.l. 283
Cranio.
288289 Alii apricari Cic. Tusc. V, 92; see
also SSR V B 33.
[750]
290294 Memoratur futurus Cf. perhaps Ps.
Diog. Epist. 33 (see Apophth. [749], n.l. 283
Cranio), in which Alexander states that
Diogenes is needy. Diogenes refutes this and
demonstrates that the king himself is needy
because he desires everything. However, the
apophthegm is no exact paraphrase of this
letter or any of the fragments dealing with
Alexander the Great meeting Diogenes collected in SSR V B 3149.
290 Philosophus paucis eget*.
292294 Vter futurus Cf. Iuv. 14, 311314:
sensit Alexander, testa cum vidit in illa /
magnum habitatorem, quanto felicior hic
qui / nil cuperet quam qui totum sibi posceret orbem / passurus gestis aequanda pericula
rebus.
294 vix orbis Cf. Apophth. [961], ll. 239240.

249

APOPHTHEGMATVM LIBER III

295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317

[751] 48 Quodam tempore quum diutissime legens tandem eo venisset vt

videret chartam vacuam, Bono inquit animo estote, viri, terram video, alludens
ad longa nauigatione fessos, qui recreantur animo quum ipsis procul apparet
portus.
[752] 49 Cuidam sophisticis argutationibus colligenti quod Diogenes
haberet cornua, frontem ac tempora manu contrectans Atqui inquit ego non
video. Irridere maluit friuolum enthymema quam soluere.
[753] 50 Quum Zenon in scholis disserens acutissimis rationibus probaret
nullum esse motum nec esse posse, Diogenes surgens coepit inambulare. Id
admiratus Zenon Quid inquit agis, Diogenes? Confuto inquit tuas rationes,
taxans interim inanem ingenii ostentationem.
[754] 51 Sophista quidam volens apud Diogenem ostentare acumen ingenii
hunc in modum ratiocinatus est: Quod ego sum, tu non es. Cum annuisset
Diogenes, Ego inquit sum homo, igitur tu non es homo. Tum Diogenes A me
inquit incipe et recte collegeris. Non dignatus est aperire quid haberet vitii ratiocinatio, sed maluit irridere de tam friuolis nugis sibi placentem. Si sic sumpsisset:
Tu es homo, sequebatur sophistam non esse hominem.
[755] 52 Cuidam ad ostentationem ingenii multa de rebus coelestibus disserenti Quam nuper inquit de coelo venisti? Socratem in hoc retulit, cuius est
illud Quae supra nos, nihil ad nos.
[756] 53 Eunuchus quispiam contaminatae famae inscripserat aedibus suis
Mjdn estw kakn, Ne quid ingrediatur mali. Id videns Diogenes Aedium
inquit dominus qua ingreditur? Eunuchus boni ominis gratia posuerat titulum,
302 scholis B C: schola A.
316 estw scr.: esetw ALB

317 posuerat AD: proposuerat BAS LB.

[751]
295296 Quodam video Diog. Laert. VI, 38.
Cf. Adag. 3718 (Terram video), ASD II, 8, p.
138, ll. 223225.
295 diutissime legens According to Diogenes
Laertius someone is reading: Makr tinov
naginskontov Er. was misled by a transcribers or printers error in both Brugnolis
and Curios editon (p. 194) of Traversaris
translation: Legerat quidem [l. quidam]
diutissime . The same error influenced
the paraphrase of the anecdote in Adag. 3718.
296 Lepide*.
[752]
299301 Cuidam video Diog. Laert. VI, 38.
299 Argutiae friuolae*.
argutationibus See Apophth. [572], n.l. 203
argutationum.
[753]
302304 Quum rationes Cf. Diog. Laert. VI,
39, without mention of Zeno.
302 Zenon Zeno of Elea (c. 495 until or after

445), famous for his reasonings about motion,

was not a contemporary of Diogenes. The
anecdote is found in connection with Zeno
(but without Zeno figuring in it) in Simplicius commentary on Aristotles Physica. See
Commentaria in Aristotelem Graeca, ed. H.
Diels, X, Berolini, 1895, p. 1012, ll. 2226; p.
1205, ll. 2428 (SSR V B 481).
[754]
306309 Sophista collegeris Gell. XVIII, 13,
8. Cf. Ep. 1587, ll. 8082 (from Celio Calcagnini).
308 Argutiae friuolae*.
[755]
312313 Cuidam venisti Diog. Laert. VI, 39.
312 Ignota loqui*.
313314 Socratem nos See Apophth. [563].
[756]
315317 Eunuchus ingreditur Diog. Laert.
VI, 39. Cf. Adag. 2260 (Agewmtrjtov odev
estw), ASD II, 5, p. 220, ll. 330332.
315 Mala vera*.

250
318
319
320
LB 178
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340

APOPHTHEGMATVM LIBER III

ne quid infelicitatis attingeret domum; id Diogenes detorsit ad mala animi, quae

sola vere mala sunt.
[757] 54 Nactus vnguentum eo pedes inunxit praeter morem publicum. Id
demirantibus dixit: Quoniam vnguen|tum capiti infusum exhalatur in aerem, a
pedibus autem ascendit ad nares. Similiter alius reprehendit publicam consuetudinem qua coronas capiti imponunt, quum magis conueniat infra nares ponere,
quod fragrantiae vapor non tam descendat quam ascendat.
[758] 55 Athenienses hortabantur Diogenem vt mysteriis initiaretur,
addentes quod initiati apud inferos principatum tenerent. Ad quae Diogenes
Perquam ridiculum est, inquit, si Agesilaus et Epaminondas in coeno degunt, et
Patetion fur ac vilissimi quique homines, quod initiati sint, in beatorum insulis
erunt. Grauiter taxauit sacerdotum mores, qui quaestus gratia blandiebantur
hominum imperitorum superstitioni, persuadentes initiationem conferre felicitatem post hanc vitam, quum ea parata sit his qui piis et egregiis factis eam promeruerint, siue sint initiati siue non sint.
[759] 56 Quum primum coepisset philosophari, quum in dolio sicco mucidoque pane vescens solus audiret totam vrbem laetitia perstrepentem (erat enim
dies festus), sensit animo nonnihil taedii diuque secum de relinquendo vitae instituto cogitauit. Sed quum tandem mures videret adrepentes panisque micas
edere, Quid tibi displices, inquit, o Diogenes? Sat magnificus es, ecce etiam
parasitos alis.
[760] 57 Platoni ipsum ob vitae sordes canem appellanti Sane, inquit,
nam ad eos qui me vendiderant recurri. Solent enim canes si vendantur ad
328 Patetion B C: Paretion A.
[757]
320322 Nactus nares Diog. Laert. VI, 39.
320 Ridiculum*.
322324 Similiter ascendat Lucian. Nigr. 32:
otw d ka atv tito tn stefanoumnwn, ti m sasi to stefnou tn tpon
e gr toi, fj, t pno tn wn te ka dwn
xarousin, p t in mlista xrn atov
stfesqai, par atn v ofin te tn napnon, n v pleston nspwn tv donv.
[758]
325329 Athenienses erunt Diog. Laert. VI,
39.
325 Initiari non est satis*.
327 Agesilaus See Apophth. [3][82].
Epaminondas Theban general, killed at the
battle of Mantinea (362); cf. Apophth. [73].
328 Patetion fur Not mentioned by Diogenes
Laertius. The spelling Patetion instead of
Pataecio(n) is notable. See Plut. Mor. 21 EF,
Quomodo adulescens poetas audire debeat 4:
Krettona moran zei Pataikwn klptjv

poqann Epameinndav ti memjtai;

[759]
333338 Quum alis This apophthegm is a
concise rendering of Plut. Mor. 77 E78 A,
De profectibus in virtutem 5, except for Diogenes characterization of the mice as parasites, which is based on Diog. Laert. VI, 40:
Prv tov rpsantav p tn trpehan mv
Ido, fjs, ka Diognjv parastouv trfei.
333334 sicco vescens Plutarch just says that
the mouse was attracted to the crumbs from
Diogenes bread.
337 Lepide*.
[760]
339340 Platoni recurri Diog. Laert. VI, 40.
The meaning of the dictum is uncertain.
Marcovich: Na, fj <ll> g g <ok>
panlqon p tov pepraktav, based on
Ael. Var. hist. XIV, 33. According to Aelianus
Diogenes alludes to Platos visits to Sicily.
339 Canis conuitium*.

251

APOPHTHEGMATVM LIBER III

341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363

veteres dominos recurrere. Non offensus est conuitio, sed commode interpretatus
est. Quum Aeginam nauigaret, interceptus est a piratis atque in Cretam perductus ibique venditus. Eos piratas puto fuisse Corinthios aut Athenienses, aut certe
Aeginetas.
[761] 58 Quum e balneis redeuntem quidam rogassent, num illic esset
multum hominum, negauit esse. Rursus percontatus an illic esset multa turba,
annuit, significans hominis vocabulum in paucos competere.
[762] 59 Narratur et illud vix credibile. Plato sic definierat hominem:
homo est animal bipes absque pennis. Ei definitioni quum discipuli Platonis
applauderent, Diogenes gallum gallinaceum pennis ac plumis nudatum produxit
in scholam, En inquiens hic est homo Platonis. Itaque definitioni adiectum est
latis vnguibus, quod aues eiusmodi non habent.
[763] 60 Percontanti qua quis hora prandere debeat, Si diues est inquit
quum vult, si pauper quum potest.
[764] 61 Apud Megarenses quum videret arietes pellibus tectos aduersus
frigoris iniuriam, ipsorum autem filios nudos, Satius est inquit Megarensis esse
arietem quam filium. Traditum est de Megarensibus quod indiligenter habent
filios suos.
[765] 62 Quidam in publico gestans longam trabem per imprudentiam
percusserat Diogenem moxque ex more dixit Caue. At Diogenes Num inquit
me vis iterum percutere? Alii sic narrant: dicenti Caue baculum impegit in
caput et post ictum adiecit Caue, par pari referens. Nam ante laesionem dicendum erat Caue.

343 Eos Ac B C: Eo A.
345 rogassent AC: rogasset DLB.
346 percontatus B C: percontantibus A.

349 Ei A B: Et C.
353 Percontanti A B: Percontati C.
355 aduersus A B: aduersos C.

342343 Quum venditus Diog. Laert. VI,

74; cf. Apophth. [723].
[761]
345347 Quum annuit Diog. Laert. VI, 40.
Cf. Apophth. [858].
346 Homines non homines*.
[762]
348352 Plato vnguibus Diog. Laert. VI,
40.
348 Ridiculum*.
[763]
353354 Percontanti potest Diog. Laert. VI,
40.
353 Festiuum*.
[764]
355357 Apud filium Diog. Laert. VI, 41.
355356 aduersus iniuriam Inserted into the
paraphrased text by Er. The fleece was cov-

ered because of the wool (Varro Rust. II, 2,

18). Diogenes means that the Megarians take
care of their sheep for profit while neglecting
(the education of ) their children. Cf. the
context of Diogenes saying in Plut. Mor. 526
C, De cupiditate diuitiarum 7.
356 Educatio*.
357358 Traditum suos Cf. the explanation
following Diogenes saying in Ael. Var. hist.
XII, 56: ntteto d ti tn qremmtwn
poiontai prnoian o Megarev, tn padwn
d ox.
[765]
359361 Quidam percutere Diog. Laert. VI,
41.
360 Sera monitio*.
361362 dicenti adiecit Cave Diog. Laert.
VI, 66.

252
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
LB 179
383
384
385
386
387

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[766] 63 Quodam tempore lucernam accensam gestans obambulabat in

foro clarissima luce quaerenti similis. Rogantibus quid ageret Hominem inquit
quaero, notans publicos ciuitatis mores vix homine dignos.
[767] 64 Quum aliquando perfusus esset aqua staretque toto distillans corpore, circumstantes aliquot, vt fit, commiserabantur hominem indigna passum.
Quibus Plato (nam et is forte tum aderat) Si vultis inquit commiserari Diogenem, abite, notans in philosopho gloriae cupiditatem. Hoc igitur spectaculo
quoniam delectabatur, felix erat potius quam miserandus. At si nullo teste perfusus fuisset, tum vere fuisset miserabilis.
[768] 65 Colaphum impingenti Profecto inquit nesciebam me capite
galeato ambulare. Ludens manum pronam galeam dixit. Nec aliter vltus est percussorem. Nisi forte legendum est Nesciebam capite galea tecto incedendum
esse.
[769] 66 At non eadem patientia tulit Midiam, qui impacto illi colapho
dixerat Tria milia tibi in mensa sunt posita, per ludibrium illi gratulans, quod
pro colapho tantum nummorum ex mulcta ad ipsum esset rediturum, si lege ageret. At Diogenes postridie sumpto pugilum loro eoque impacto Midiae totidem
verbis dixit: Tria milia tibi in mensa sunt posita. A. Gellius narrat de quodam,
qui pro delectamento habebat manu depalmare homines moxque e | crumena
quam in hoc circumferebat iussit numerari mulctam. At Diogenes declarauit non
omnes esse ea patientia, vt mulcta contenti sint.
[770] 67 Philosophi vulgo hoc nomine male audiebant, quod deos aut
non crederent esse aut contemnerent. Hoc innuens Lysias interrogabat Diogenem, crederetne esse deos. Cui Diogenes Qui conuenit inquit vt non credam,
380 loro eoque impacto B C: cestu percusso A.
[766]
364366 Quodam quaero Diog. Laert. VI,
41. Cf. Adag. 1406 (Lucernam adhibes in
meridie), ASD II, 3, p. 408, ll. 265267;
Epist. nunc. IVI, ll. 203204; two other instances are mentioned in Epist. nunc. IVI,
n.l. 205.
365 quaerenti similis Inserted into the paraphrased text by Er.
Rogantibus ageret Cf. Arsenius, Violetum,
ed. Walz, p. 197: punqanomnwn d tinwn,
prv t toto, which is not found in the version of Diogenes Laertius.
Homo rarus inuentu*.
[767]
367370 Quum cupiditatem Diog. Laert.
VI, 41.
369 Gloria tecta*.
[768]
373374 Colaphum ambulare Diog. Laert.
VI, 41. Cf. Apophth. [585], [829].
373 Moderate*.

375376 Nesciebam esse Cf. transl. GouletCaz a.o., p. 719: comment ai-je pu oublier
de mettre un casque pour me promener?
The text reads: ofion me xrma lnqane t
met perikefalaav peripaten. In ll.
373374 Er. followed Traversaris translation,
ed. Curio, p. 195: nesciebam me galea
armato capite ambulare.
[769]
377381 At posita Diog. Laert. VI, 42.
377 Par pari*.
Midiam Perhaps the same person as the one
who slapped Demosthenes face at the Dionysia of 348 (RE XV, 1, 334338, Meidias 2).
378380 per ageret Explanantion added to
the paraphrased text by Er.
381383 A. Gellius mulctam Gell. XX, 1, 13.
[770]
386389 Lysias Theodoro Diog. Laert. VI, 42.
386 Salse*.
Lysias Diog. Laert., loc. cit.: Lusou to farmakoplou.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415

253

quum persuasum habeam te diis inuisum esse? Hoc dictum quidam attribuunt
Theodoro. Non respondit ad quaestionem, sed in contumeliose interrogantem
retorsit sermonem.
[771] 68 Conspicatus quendam se religionis causa aspergentem aquis
fluuialibus (nam hoc ritu prisci solent purificari, si quid piaculi commissum crederent), Infelix! inquit. Quum erras in grammatica, non absolueris aspersus;
multo minus aspersio te liberabit a vitae criminibus. Recte notabat hominum
superstitionem, qui crederent sensibili elemento purgari maculas animi, nisi
prauas cupiditates amputassent.
[772] 69 Eos summopere reprehendebat qui si quid secus euenisset fortunam incusarent, id quod vulgus hominum solet, dicens ipsos homines potius
incusandos, qui postularent a fortuna non quae vere bona essent, sed quae ipsis
bona viderentur. Nam si permitterent diis quae ipsi iudicant optima dare, darent;
nunc acceptis his quae flagitarunt, impudenter incusant deos.
[773] 70 Superstitionem hominum qui insomniis terrerentur hoc pacto
deridebat. Quae vigilantes inquit agitis, ea non curatis; quae vero dormientes
somniatis, solicite perquiritis. Ad felicitatem enim aut infelicitatem hominis non
tam refert quid patiatur in somnis quam quid agat vigilans. Ibi quoties aliquid
turpe committit, oportebat metuere deorum iram ac tristem euentum, non si
quid dormientibus sit visum.
[774] 71 In Olympiis praeconem ita pronunciantem Doxippus viros vicit
correxit Diogenes, Hic inquiens mancipia, sed ego viros, significans eos qui
certarent Olympia non esse viros sed gloriae mancipia. Solus philosophus vincit
viros. Simile huic est quod supra retulimus.
[775] 72 Quum Philippus exercitum haberet apud Cheroniam, venit eo
Diogenes et comprehensus a militibus deductus est ad regem; qui conspecto Diogene ignoto iratus exclamauit Explorator! Cui Diogenes Prorsus inquit explorator, nam huc veni inspecturus insaniam tuam, qui non contentus regno Mace402 insomniis A: in somniis B C.

408 Refertur ante pa. 251, ap. 30* C: om. A B.

389 Theodoro See Diog. Laert. II, 102. Theodorus of Cyrene, c. 340250, was known as an
atheist.
[771]
391394 Conspicatus criminibus Diog. Laert.
VI, 42.
391 Superstitio*.
392393 nam crederent Explanation added
to the paraphrased text by Er.
[772]
397400 Eos viderentur Diog. Laert. VI, 42.
397 Vota stulta*.
[773]
402404 Superstitionem perquiritis Diog.
Laert. VI, 43.
[774]

408409 In viros Diog. Laert. VI, 43.

408 Victoria pulchra. Refertur ante pa. 251 [=
p. 244], ap. 30*.
Doxippus Diog. Laert., loc. cit.: Dizippov
(RE V, 1151, Dioxippos 2).
411 Simile retulimus See Apophth. [733].
[775]
412417 Quum liberum This apophthegm is
a compilation of Diog. Laert. VI, 43, Plut.
Mor. 70 C, De adulatore 30 (transl. ASD IV,
2, p. 155, ll. 2328), and Mor. 606 BC, De
exilio 16. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 62, ll.
180184; Eccles., ASD V, 4, p. 54, ll. 405407.
412 Ambitio*.
Cheroniam The battle of Chaeronea took
place in 338.

254
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437

APOPHTHEGMATVM LIBER III

donum aliena captans temet in discrimen coniicis, ne et regno et vita priueris.

Rex admiratus hominis libertatem iussit illum abire liberum.
[776] 73 Alexander Macedonum rex miserat epistolam ad Antipatrum per
quendam nomine Athliam, quum id temporis forte adesset Diogenes, qui Cynico
more dixit: Athlius [B] ab athlio [A] per Athliam ad athlium. Porro athlius
Graece miserum sonat multisque laboribus afflictum, vnde et athletis nomen.
Sensit philosophus principes ob ambitionem assiduis bellis tumultuantes vere
miseros esse. Aeque miseros qui illorum cupiditatibus inseruirent.
[777] 74 Inuitatus vt ad Alexandrum veniret, recusauit; at Perdiccae praefecto minitanti necem ni veniret Nil inquit magni feceris, siquidem et cantharis et phalangium idem possunt. Cantharis pusillum est insectum non dissimile
scarabeo, sed praesentaneum habens venenum; phalangium aranei genus est
nocentissimum. Nec dubitauit vicissim minitari Perdiccae se feliciter victurum, si
sine illo viueret, indicans infelices esse qui cum Perdicca viuerent.
[778] 75 Aiebat faciles esse deos ad donandam hominibus vitam, caeterum
hanc ignorari ab his qui quaerunt dulciaria, vnguenta aliasque hoc genus delitias.
His enim qui fruuntur, credunt se viuere, quum veram vitam, tranquillam ac
suauem, sola praestet sapientia. Non igitur dii sunt incusandi, sed homines, qui
per stultitiam non postulant ab illis vitam, sed voluptates.
[779] 76 Conspiciens delicatum quendam a seruo calceari, Nondum
inquit sat beatus es, nisi te etiam abstergeat; id erit, si mancus fueris. Visum est
Diogeni non multo minus absurdum in calceatu abuti opera famuli, si quis ipse
424 Perdiccae B C: Perdicae A.
428 Perdiccae B C: Perdicae A.
429 Perdicca B C: Perdica A.

436 te AC om. DLB; abstergeat B C: abstergat A.

[776]
418420 Alexander athlium Diog. Laert. VI,
44.
419420 Cynico more Added to the paraphrased
text by Er.
420 Athlius Sc. nuntius (message)? The Greek
text reads: Aqlav (Aqliov emend.) par
qlou di qlou prv qlion. The omission
of ab athlio in A is probably due to Traversaris translation, ed. Curio, p. 195: Athlias
inquit, per Athlium ad Athlium.
[777]
424426 Perdiccae possunt Diog. Laert. VI, 44.
424 Libere*.
Perdiccae Macedonian commander (?321).
Traversari, ed. Curio, p. 195: Perdica (cf. A,
see app. crit.).
428429 Nec viueret Diog. Laert. VI, 44:
keno d mllon peilen zou v E ka
xwrv mo hsai, edaimnwv hsoito, i.e.
Il jugeait plus redoutable la menace suivante: Mme si je ne tai pas eu dans ma vie,

je vivrai heureux (transl. Goulet-Caz a.o.,

pp. 720721). Er. partially followed Traversaris translation, ed. Curio, p. 195: Illud
autem non dubitabat contra minari ac
dicere, quod si et absque se uiueret, feliciter
uicturus esset.
[778]
430431 Aiebat delitias Diog. Laert. VI, 44.
430 faciles According to the paraphrased text
the adjective belongs to vitam: Eba pollkiv lgwn tn tn nqrpwn bon dion p
tn qen dedsqai. In Traversaris translation, ed. Curio, pp. 195196, Er. found:
Clamabat autem saepius hominum uitam
facile a diis dari. This facile is, however, a
printers error; Brugnolis edition has the correct reading facilem (facile).
431 Voluptas*.
[779]
435436 Conspiciens fueris Diog. Laert. VI,
44. Cf. Apophth. [470].
435 Deliciae*.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

438
439
LB 180
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462

255

sibi hoc praestare valeat, quam si post exoneratam aluum adhibeat famulum abstergendo podici. [B] Quanquam intelligi potest et de abstergendo naso. [A] Philosopho ethnico prodigiosae delitiae videbantur ethnicum calceari a fa|mulo; at
ego noui Christianum, sacerdotem ac theologum, cui quum nullum esset membrum mancum tamen aditurus latrinam famulos accersebat qui soluerent ligulas,
item reuersus qui alligarent. Id ego videns sic mecum cogitabam: vtinam hic
adesset spectator Diogenes!
[780] 77 Conspicatus duci quendam qui phialam ex aerario furatus sustulerat ducebatur autem a magistratibus quos illi eromnmonav appellant, Magni
inquit Diogenes fures paruum ducunt. Vtinam hoc non possit vere dici in
magistratus aliquot Christianos, a quibus ad laqueum adigitur interdum qui X
drachmas sustulit; ipsi impune magnis furtis vel peculatu potius ditescunt.
[781] 78 Videns adolescentem lapides iacientem in crucem, Euge, inquit,
scopum attinges, innuens fore vt aliquando in crucem ageretur.
[782] 79 Quum adolescentuli circumstantes Diogenem acclamassent
Canis, canis! ac mox territi fugere coepissent [B] rogatique quur fugerent dixissent Ne mordeas nos, canis, [A] Bono inquit animo sitis, filioli; canis non edit
betulam, tecte illis exprobrans molliciem.
[783] 80 Cuidam sibi placenti quod leonis exuuio tectus incederet, Non tu
desines inquit virtutis stragulas pudefacere? [B] Indecorum esse censuit [A]
quod homo mollis Herculis amictum sibi vindicaret. [B] Idem dici potest iis qui
prodigioso amictu profitentur sanctimoniam vita non respondente. [A]
[784] 81 Praedicantibus beatum Callisthenem philosophum, quod apud
Alexandrum apparatu splendido exciperetur, Imo inquit infelix est, quod illi
prandendum coenandumque sit quum Alexandro visum fuerit, sentiens nihil
452 acclamassent B C: dixissent A.

454455 edit betulam B C: vescitur betis A.

439 Quanquam naso This is a better interpretation indeed, as the Greek verb reads
pomzj. In A, probably composed without
the Greek text (see Introduction, pp. 1920),
Er. took Traversaris abstergat (ed. Curio,
p. 196) in a wrong sense.
440443 at alligarent Cf. Apophth. [470], l.
785.
[780]
445447 Conspicatus ducunt Diog. Laert.
VI, 45.
446 ducebatur appellant Cf. Traversari, ed.
Curio, p. 196: magistratus qui eromnmonev
dicebantur (the paraphrased text just reads:
tov eromnmonav).
[781]
450451 Videns attinges Diog. Laert. VI, 45.
Cf. Adag. 930 (Scopum attingere), ASD II, 2,
p. 436, ll. 476478.
450 Salse*.

[782]
452455 Quum betulam Diog. Laert. VI, 45.
Cf. Adag. 1372 (Betizare, lachanizare), ASD
II, 3, p. 380, ll. 263266.
452 Salse*.
452454 Quum nos, canis Diog. Laert., loc.
cit.: Prv t peristnta meirkia ka
epnta Blpwmen m dkj mv, The
boys called Diogenes a dog according to
Apost. 13, 23: tot epe Diognjv
kunikv prv tina meirkia qruptmena ka
kna atn kalonta.
[783]
456457 Cuidam pudefacere Diog. Laert.
VI, 45.
457 Hypocrisis*.
[784]
460462 Praedicantibus fuerit Diog. Laert.
VI, 45.

256
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487

APOPHTHEGMATVM LIBER III

esse beatum si absit libertas. Hic est Callisthenes Aristotelis discipulus, quem
Alexander tandem coniecit in carcerem, vbi et periit. Quidam pro Callisthene
supponunt ipsum Aristotelem; cuius felicitatem praedicantibus, quod cum regis
filio viueret, Aristoteles inquit prandet quum vult Alexander, Diogenes quum
vult Diogenes.
[785] 82 Si quando egebat pecuniis, eas ab amicis accipiebat; at suggillantibus eum, quod praeter philosophi dignitatem peteret, quod esset mendicorum,
Imo inquit non peto, sed repeto, [B] ok at, ll pait. [A] Repetimus
enim mutuum aut depositum; amicus autem egenti amico dans non donat, sed
reddit quod debebat. Quisquis enim in tali casu pecuniam seruat, rem alienam
detinet.
[786] 83 Quum adolescens quidam comptior Diogeni proposuisset quaestiunculam, Non tibi prius inquit responsurus sum, quam sublatis vestibus
ostenderis vtrum masculus sis an foemina. Ex cultu parum virili notauit illius
molliciem.
[787] 84 Alteri cuidam adolescenti lusum quendam amatorium eleganter
in balneis exhibenti, quod Graeci vocant kottabhein, Diogenes Quo melius,
inquit, hoc deterius, damnans improbatam artem, qualis est et alea, cuius quo
quisque est artifex melior, hoc vir est deterior.
[788] 85 Quum Diogenes adesset conuiuio, qui accumbebant appellantes
illum canem ossa illi proiiciebant, quod id canibus fieri consueuit; at ille discedens a tergo commingebat accumbentes, significans et hoc esse canum.
[789] 86 Oratores ac caeteros omnia ad gloriam facientes appellabat trisanqrpouv, id est ter homines, ancipiti dicto. Nam vt vulgus hominem esse negat
qui nec doctus est nec humanus, ita philosophus hominem vocabat miserum qui
469 esset B C: est A.
475476 sublatis vestibus ostenderis B C: mihi

liqueat A.
483484 discedens B C: propius accedens A.

463 Callisthenes Of Olynthus, nephew of Aristotle, connected with the court of Alexander
as a historian. He was executed in 327, or
died from illness in prison (Plut. Alex. 55, 9).
464467 Quidam Diogenes Cf. Plut. Mor.
604 D, De exilio 12: t to Diognouv Aristotljv rist tan dok Filppw, Diognjv, tan Diognei.
[785]
468470 Si repeto Diog. Laert. VI, 46.
470 Benignitas*.
ok pait Diog. Laert., loc. cit.:
Xrjmtwn demenov paiten lege tov
flouv, ok aten.
[786]
474476 Quum foemina Diog. Laert. VI,
46.
474 Mollicies*.
[787]

478480 Alteri deterius Diog. Laert. VI, 46.

478 Ars inhonesta*.
479 kottabhein The purpose of this game was
to throw a heeltap of wine into a basin. The
result of a throw predicted whether the
player would be lucky in love or not; hence
amatorium (l. 478).
[788]
482484 Quum canum Diog. Laert. VI, 46.
Cf. Adag. 778 (Vt sementem feceris, ita et
metes), ASD II, 2, p. 298, ll. 318320.
482 Canini mores*.
483484 discedens Diog. Laert., loc. cit.: pallattmenov. In A Er. followed Traversaris
translation propius accedens (ed. Curio, p.
196).
[789]
485486 Oratores homines Diog. Laert. VI, 47.
486 Ter homines*.

257

APOPHTHEGMATVM LIBER III

488
489
490
491
492
493
494
495
LB 181
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509

nihil haberet supra hominem. Siquidem iuxta Homerum nullum animal homine
miserius. Proinde ter homines dixit, ter miseros, qui sua studia omnia conferrent
ad rem inanissimam ac populari multitudini, multorum capitum beluae, seruirent seruitutem.
[790] 87 Diuitem quendam indoctum sed splendide vestitum xrusmjlon
appellabat, hoc est ouem aureo vellere. Nam tales fuisse proditum est a poetis.
Qui minimum valerent ingenio, ouillis moribus etiam prouerbio dicebantur.
[791] 88 Praeteriens prodigi cuiusdam aedes inscriptionem habentes
venales, Facile inquit diuinabam fo|re, vt prae immodica crapula domum euomeres. Iam enim domum absumpserat antequam venalem proscriberet. Vomitus
igitur erat ille verius quam venditio.
[792] 89 Adolescenti conquerenti quod a multis perturbaretur, Desine
inquit et tu perturbationis indicia prae te ferre, significans nulla re melius
improbitatem laedentium finiri, quam si qui laeditur dolorem dissimulet. Etenim
qui ob id incessunt hominem vt illum discrucient, desinent si viderint illum nihil
commoueri. [B] Et Graecis suspicor alium esse sensum. Quum enim adolescens
quereretur sibi turbam esse molestam, Pasai gr inquit ka s t degmata
to pasxjtintov perifrein, id est At desine tu quoque signa mollis et effoeminati circumferre. [A]
[793] 90 Citharoedum imperitum obesoque corpore et ab omnibus vituperatum solus Diogenes laudabat. Demirantibus quam ob rem id faceret Laudo,
inquit, quod quum talis sit maluerit se cithara quam latrociniis exercere, signifi-

498 erat ille AD: ille erat BAS LB.

507 obesoque AD: vastoque BAS LB.

509 maluerit AD: maluit BAS LB.

488489 Siquidem miserius Hom. Il. XVII,

446447; Od. XVIII, 130131.
489 ter miseros Cf. Diog. Laert., loc. cit.: trisanqrpouv peklei nt to trisaqlouv.
490491 populari beluae Hor. Epist. I, 1, 76:
belua multorum es [sc. populus Romanus]
capitum.
[790]
492493 Diuitem vellere Diog. Laert. VI,
47. Cf. Adag. 2095 (Ouium mores), ASD II,
5, p. 97, ll. 907908.
492 xrusmjlon Diog. Laert., loc. cit.: prbaton xrusmallon (xrusmalon v.l.).
493 Nam poetis Diogenes alludes to the
Golden Fleece.
494 prouerbio See above, n.ll. 492493.
[791]
495497 Praeteriens euomeres Diog. Laert.
VI, 47.
495 Profusio*.
496 domum According to the paraphrased text

the house vomits up the owner: Qeasmenov

p stou oka pigegrammnon Prsimov, Jidein, epen, ti otw kraipalsa
adwv zemseiv tn krion (cf. Traversari,
ed. Curio, p. 196: dominum euomeres).
[792]
499 Dolor dissimulatus*. This is based on Traversaris interpretation (see n.ll. 499500
Desine ferre).
499500 Adolescenti ferre Diog. Laert. VI,
47.
Desine ferre In A Er. followed Traversaris
translation, ed. Curio, p. 196: desiste,
inquit, et tu perturbationis indicia proferre.
After consulting the Greek manuscript (see
Introduction, pp. 1920) Er. added the correct interpretation in B (ll. 503506).
[793]
507509 Citharoedum exercere Diog. Laert.
VI, 47.
509 Salse*.

258
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535

APOPHTHEGMATVM LIBER III

cans illum corpore validum, ingenio rudem, latrociniis aptiorem esse quam musicae. [B] Iocus est ab inexpectato. [A]
[794] 91 Alterum citharoedum, qui quoties caneret ab auditoribus deserebatur, obuium ita salutabat: Salue, galle. Quum ille offensus salutationis nouitate diceret Quid ita?, Quoniam inquit cantu tuo excitas omnes. Iocum captauit ex ambiguitate verbi Graeci; negerein enim dicitur et qui excitat
dormientem, quod solent galli gallinacei mane canentes, et qui sedentem excitat
vt surgat, quod ille solet.
[795] 92 Quum adolescentem quendam insigni forma plurimi intuerentur,
Diogenes incuruato corpore sinum lupinis implebat. Ad hoc spectaculum
conuersis omnium oculis, aiebat mirari se quur adolescentulo dimisso sese intuerentur, obiter notans illorum intemperantiam.
[796] 93 Cuidam vehementer superstitioso ac lemurum laruarumque terroribus obnoxio, necem ipsi minanti dicentique Vnico ictu tibi perfringam
caput, At ego, inquit, si id feceris, tibi sinister astans vt contremiscas efficiam,
significans se mortuum etiam illum terrere posse, a quo viuus contemnebatur.
Hic tamen affectus et hodie plurimos habet, qui quum sint aduersus viuos
feroces, aduersus vmbras sunt formidolosissimi.
[797] 94 Ab Hegesia rogatus vt ipsi libros aliquot commodato daret, Non
sapis, inquit, Hegesia, qui quum caricas non pictas sed veras eligas, vera exercitatione neglecta ad scriptam te conferas. Hoc dicto notauit eos, qui per omnem
vitam nihil aliud quam legunt philosophorum libros recte viuendi praecepta
continentes, quum virtus magis vsu discatur quam lectione. Grfein Graecis
anceps vox est ad scribere et ad pingere. Itaque virtus libris expressa quodammodo picta virtus est. Absurdum autem videtur in caricis habere delectum, in
virtute non item.
511 Iocus scr. [cf. Apophth. [829], l. 688]: locus
post punctum habent B C, Locus DLB.
516 mane BAS LB: male AD.

520 se B C: om. A.
528 aliquot AC: aliquos D BAS, om. LB; commodato daret B C: praelegeret A.

[794]
512514 Alterum omnes Diog. Laert. VI, 48.
513 Salse*.
515 negerein Diog. Laert., loc. cit.: gereiv.
[795]
518521 Quum intuerentur Diog. Laert. VI, 48.
518519 Quum implebat Meirakou pideiknumnou pljrsav t proklpion qrmwn
ntikr kapte (kampte v.l.), i.e. Un jeune
homme faisait une dclamation publique;
Diogne, qui avait rempli de lupins le pli
suprieur de son vtement, avalait ceux-ci
gloutonnement, juste en face de lui (transl.
Goulet-Caz a.o., p. 723). Er. probably based
himself on Traversari, ed. Curio, p. 197:
Cum adulescentem plurimi inspicerent, ille
sinum lupinis complens se incuruabat.

[796]
522524 Cuidam efficiam Diog. Laert. VI,
48.
522 Superstitio*.
524 si feceris Added to the paraphrased
text by Er., like ac obnoxio (ll. 522523).
Diogenes for his part threatens to terrify
his superstitious adversary ptarn (by
sneezing, parn v.l., Traversari, ed. Curio,
p. 197: adstans) z ristern.
[797]
528530 Ab conferas Diog. Laert. VI, 48.
528 Lectio mortua*.
Hegesia Diog. Laert. VI, 84 mentions
Jgjsav Sinwpev Kloiv pkljn as one
of the pupils of Diogenes (cf. RE VII, 2607,
Hegesias 11).

259

APOPHTHEGMATVM LIBER III

536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
LB 182
557
558
559
560

[798] 95 Cuidam illi probro obiicienti quod exularet a patria, Miser,

inquit, istius rei causa philosophatus sum, siue quod exilium compulisset Diogenem ad philosophandum, siue quod ideo didicisset philosophiam, vt exilium
similesque casus aequo animo perpeti posset.
[799] 96 Alteri cuipiam per conuitium dicenti Sinopenses te exilio damnant, At ego inquit illos mansione, significans se quod solum vertere iuberetur
nihilo infeliciorem esse his, qui in patria manerent nec exilium aequo animo pati
possent. Tam enim miserum est manere coactum quam exulare coactum. Philosophus, cui quaeuis terra patria est, si iubeatur ire exulatum, vnius tantum ciuitatis exul est. At qui nusquam potest viuere nisi in patria, plurimarum regionum
exul est. Diogenes autem ob adulteratam, vt putant, monetam solum vertere iussus est. Erat autem Sinopensis. Hoc ita refert Plutarchus in libello De exilio: Te
Sinopenses Ponto exulem esse iusserunt. At ego inquit illos hac damno poena,
vt in Ponto extremisque Euxini littoribus inclusi perpetuo maneant. [B] Diogenes mutarat patriam, sed in melius; exulabant potius qui infelici regioni erant
asscripti. [A]
[800] 97 Quum Olympionicen, hoc est in Olympiis certare solitum,
offendisset pascentem oues, Quam celeriter, inquit, o praeclare, ab Olympiis ad
Nemea te contulisti, ludens affinitate vocum. Nam Nmea certamina dicuntur a
loco, quemadmodum Olympia. Nmw vero Graecis pasco sonat et nmov pascua. |
[801] 98 Interrogatus quamobrem athletae nihil sentirent, Quoniam
inquit suillis ac bubulis carnibus educati sunt. Nam athletae crassioribus cibis
enutriuntur, qui corpori quidem robur conferunt, sed mentis acumen hebetant.
Vocis autem ambiguitas dedit ioco locum. Nam vt Graecis asqnesqai, ita Latinis sentire tam ad animum quam ad corpus pertinet. At percontator ille quaere555 Nmw C: Nemo A B; Graecis AD: om.
BAS LB; nmov BAS LB: nmov AD.

557 nwkodmjntai* B C: om. A.

[798]
536537 Cuidam sum Diog. Laert. VI, 49.
536 Exilium vtile*.
quod patria See Apophth. [799], ll.
546547.
[799]
540541 Alteri mansione Diog. Laert. VI, 49.
543545 Philosophus est Plut. Mor. 602 B, De
exilio 8: man plin xwn znov st tn
llwn pasn ka lltriov; 604 B, De exilio 12: so d, ox nv dedomnou mnon, ll
peirjmnou tpou, pasn stin zousa
plewn miv klusiv.
544 cui est Cf. Plut. Mor. 600 F, De exilio 5:
O d Swkrtjv bltion Kosmiov enai
fsav. See also Apophth. [874].
546547 Diogenes est See Diog. Laert. VI,
2021.

547549 Hoc maneant Plut. Mor. 602 A, De

exilio 7.
549 extremisque littoribus Plut., loc. cit.:
kraiv p jgmsin znou prou (emend.
based on Eur. Iph. T. 253, ezenou pntou
codd.).
[800]
552554 Quum contulisti Diog. Laert. VI,
49.
553 Facete*.
555 nmov Perhaps Curios marginal note p t
nmea (p. 197) accounts for the reading nmov
in AD.
[801]
556557 Interrogatus sunt Diog. Laert. VI,
49.
557 nwkodmjntai*.
558 Stupor animi*.

260
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579

APOPHTHEGMATVM LIBER III

bat, quid esset causae quur athletae veluti sensu carentes non offenderentur plagis; Diogenes animorum stuporem notare maluit.
[802] 99 Solitus est interdum adire statuas et aliquid ab illis petere. Demirantibus quur id faceret Vt consuescam inquit non commoueri, si quando ab
hominibus non impetro quod peto.
[803] 100 Posteaquam inopia compulsus coepisset mendicare, his verbis
solet aggredi: Si cui alteri dedisti, da et mihi; sin nemini, a me incipe. Significabat se non inferiorem caeteris mendicis itaque par esse vt qui daret quibuslibet,
daret et Diogeni; qui vero tam parcus esset vt nemini quicquam daret, huic tempus esse vt aliquando dare incipiat.
[804] 1 Interrogatus aliquando a tyranno, e cuiusmodi aere potissimum
oporteret fieri statuas, Ex eo, inquit, ex quo fusi sunt Harmodius et Aristogiton, innuens illum esse tollendum, quod illi tyrannicidae fuerint.
[805] 2 Percontanti quo pacto Dionysius vteretur amicis, Vt vtribus,
inquit, plenos suspendit, inanes abiicit, significans a tyranno diuites occidi, pauperes negligi.
[806] 3 Quidam gloriosum titulum inscripserat aedibus suis Iouis filius
Callinicus Hercules hic habitat; ne quid introeat mali. Diogenes ex inscriptione
stultitiam hominis deprehendens adiecit: [B] Met plemon summaxa, id est
579 plemon AC: polemn DLB.
[802]
563565 Solitus peto Diog. Laert. VI, 49;
Plut. Mor. 531 F, De vitioso pudore 7.
564 Vsus lenit molestiam*.
[803]
566567 Posteaquam incipe Diog. Laert. VI, 49.
566 Mendicitas*.
[804]
571573 Interrogatus Aristogiton Diog. Laert.
VI, 50. Cf. Apophth., LB IV, 348 BC,
Democritus Milesius [l. Antipho; the correct
heading is found in B, p. 358] 6.
572 Libere*.
572573 Harmodius Aristogiton Hipparchus,
tyrant of Athens together with his brother
Hippias, was murdered by Harmodius and
Aristogiton in 514. After Hippias was expelled in 510 statues of the tyrannicides were
erected.
[805]
574575 Percontanti abiicit Diog. Laert. VI,
50.
574 Salse*.
575576 significans negligi The dictum does
not imply Dionysius killed rich people; suspendit (krjmnn) belongs to the metaphor of
the sacks, which were suspended as long as
they contained anything useful, thrown away
when empty.

[806]
577580 Quidam auxilium Diog. Laert. VI,
50. Cf. Adag. 1852 (Sic est ad pugnae partes
re peracta veniendum), ASD II, 4, p. 248, ll.
688692; Adag. 2517 (Post bellum auxilium),
ASD II, 6, p. 354, ll. 152159.
577 Quidam The anecdote deals with someone
just married (Neogmou pigrcantov p tn
okan ). The malum which had already
entered the mans house is his wife. The
apophthegm characterizes Diogenes as a
woman-hater; cf. Apophth. [818], [822], [828].
Er. comment in ll. 580581 (indicans
immigrasset) and 582583 (Eum malum) is
incorrect. The same misunderstanding occurs
in the adages (see above, n.ll. 577580):
significans sero vocari Herculem depulsorem
malorum, quum iam malus hospes immigrasset in eas aedes (ASD II, 4, p. 248, ll.
691692); videlicet indicans iam tunc receptum in eas malum, cum ipse malus immigrasset (ASD II, 6, p. 354, ll. 158159). Er. confused the anecdote with Apophth. [756] (cf.
ASD II, 6, p. 355, n.ll. 158159).
Sero*.
578 Callinicus Kallnikov.
578579 ex deprehendens Inserted into the
paraphrased text by Er.
579 plemon Diog. Laert., loc. cit.: tn plemon.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605

261

[A] Post bellum auxilium, indicans seram esse malorum omnium deprecationem
posteaquam talis immigrasset. Colebatur enim Hercules lezkakov, malorum
depulsor. Eum oportuit in aedes immigrare priusquam immigrasset dominus
aedium, qui ipse erat magnum malum.
[807] 4 Luxuriosum quempiam in diuersorio conspiciens vescentem oleis,
Si sic prandisses, inquit, non ita coenares, sentiens non esse frugalitatis quod
coenaret oleas, sed quod stomachus nimis lauto prandio grauatus nihil appeteret
in coena. Nam tenue prandium optime condit coenam.
[808] 5 Dicere solebat cupiditatem esse malorum omnium arcem, [B]
mjtrpolin, [A] non procul abludens a sententia Solomonis, qui dixit cupiditatem radicem malorum omnium.
[809] 6 Bonos viros dicebat esse deorum simulacra. Deorum, quum sint
optimi natura, proprium est bene facere omnibus, nocere nemini. Haec imago
melius relucet in sapientibus ac bonis viris quam in statuis, quum dii sint incorporei.
[810] 7 Amorem dixit ociosorum negocium, quod hic affectus potissimum
occupet ocio deditos. Ita fit vt dum ocio vacant in rem negociosissimam incidant,
nec interim tamen quicquam bonae rei agunt.
[811] 8 Percontanti quid esset in vita miserrimum, Senex inquit egenus,
siquidem vbi naturae praesidia destituunt hominem, extrariis rebus fulcienda est
aetatis imbecillitas. Verum inter egenos habendus non est, qui bonas artes ac probos amicos sibi parauit certissimum senectutis viaticum; ille infelicissime egenus
est, qui nulla virtute praeditus est.
[812] 9 Interrogatus quae bestia morsum haberet nocentissimum, Si de
feris inquit interrogas, obtrectator; si de cicuribus, adulator. Nam obtrectator
prae se fert odium, adulator sub amici persona multo etiam laedit grauius.

[807]
584585 Luxuriosum coenares Diog. Laert.
VI, 50.
584 Luxus*.
[808]
588589 Dicere mjtrpolin Diog. Laert. VI,
50.
588 Auaritia*.
589 sententia Solomonis For the proverb quoted
see 1. Tim. 6, 10: radix enim omnium malorum est cupiditas (Vulg.).
[809]
591 Bonos simulacra Diog. Laert. VI, 51.
Boni similes diis*.
[810]
595 Amorem negocium Diog. Laert. VI, 51.
Cf. Ep. 6, ll. 59.
Amor turpis*.
596597 Ita agunt Cf. Plin. Epist. I, 9, 8:
Satius est otiosum esse quam nihil

agere, see Apophth., LB IV, 358 AB, Attilius

23.
[811]
598 Percontanti egenus Diog. Laert. VI, 51.
Cf. Adag. 2265 (Optimum obsonium labor
senectuti), ASD II, 5, p. 222, ll. 383384;
Adag. 2322 (Senescit bos), ASD II, 5, p. 250,
ll. 229231.
Senectus*.
[812]
603604 Interrogatus adulator Diog. Laert.
VI, 51. Cf. Adag. 1159 (Genuino mordere),
ASD II, 3, p. 174, ll. 980982, and Inst.
princ. christ., ASD IV, 1, p. 175, ll. 275277,
ascribed to Diogenes, ni fallor, with a
tyrannus instead of a sukofntjv (see the
version ascribed to Bias in Plut. Mor. 61 C,
De adulatore 19, transl. ASD IV, 2, p. 141, ll.
595597).

262
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
LB 183
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[813] 10 Conspiciens duos centauros pugnantes in tabula pessime pictos

Vter inquit horum deterior est?, notans pictoris imperitiam, quasi dubitaret
vter esset deterius pictus. Vsus est autem voce ambigua; nam xerwn et peior dicitur et in pugna inferior.
[814] 11 Orationem blandam non ex animo proficiscentem sed ad gratiam
compositam dicere solet melleum laqueum, quod blande amplectens hominem
iugulet.
[815] 12 Luxuriosorum ventrem vitae Charybdim appellabat, quod omnia
deuoraret nec satiaretur vnquam. Charybdis tantum ea sorbet quae mari vehuntur et reuomit tandem quod absorbuit; at lurconum ventribus nec aer nec terra
nec flumina nec maria sufficiunt, quin et domos et agros totos absorbent nec
reuomunt.
[816] 13 Quum quidam Diogeni referrent Didymo|nem moechum comprehensum, Dignus est inquit ex ipso nomine suspendi. Porro didymi Graecis
testiculi dicuntur; ab his igitur vnde nomen habebat et quibus peccauerat, vult
eum suspendi.
[817] 14 Physicus quidam interrogauit Diogenem, quam ob causam aurum
palleret. Quoniam inquit plurimos habet sibi insidiantes. Pallent autem qui
metuunt.
[818] 15 Quum videret mulierem in lectica, dixit caueam non conuenire
ferae, notans tam efferum ac noxium animal ferrea cauea cohercendum. Lectica
vero sellae genus est cancellatae, vt aliquam caueae speciem praebeat; in hac
diuites ac delicatae sedere atque etiam gestari solent.

613 Charybdim AD: Charybdin BAS LB.

626 cohercendum B C: cohercendam A.

[813]
606607 Conspiciens est Diog. Laert. VI,
51.
606 pugnantes Er. erroneously inserted this
into the paraphrased text, see below, n.ll.
608609.
Salse*.
608609 Vsus inferior According to the
paraphrased text the centaurs were not
depicted as fighting: Idn pote do kentarouv kkista hwgrafjmnouv fj Pterov
totwn Xerwn st; Traversaris translation
reads: Intuitus aliquando Centauros duos
pessime pictos, ait, uter horum deterior est?
(ed. Curio, p. 197). Er. rightly gathered from
Curios marginal note xerwn st; that there
was a pun on xerwn, but he missed the allusion to the name of the centaur Chiron
(Xerwn, cf. Apophth. [855]).
[814]
610611 Orationem laqueum Diog. Laert.

VI, 51. Cf. Adag. 758 (Letale mulsum), ASD

II, 2, p. 282283, ll. 2427.
610 Blandiloquium*.
[815]
613 Luxuriosorum appellabat Diog. Laert.
VI, 51. Cf. Adag. 2641 (Charybdis. Barathrum), ASD II, 6, p. 446, ll. 348349.
Venter omnia deuorans*.
[816]
618619 Quum suspendi Diog. Laert. VI,
51.
618 Adulterium*.
[817]
622623 Physicus insidiantes Diog. Laert.
VI, 51.
622 Auri amor*.
Physicus quidam Diogenes Laertius does not
mention any person asking the question.
[818]
625626 Quum ferae Diog. Laert. VI, 51.
625 Delitiae*.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651

263

[819] 16 Seruum fugitiuum videns ad puteum sedentem Vide, inquit,

adolescens, ne excidas, ambiguo verbo ludens. Nam excidit qui in puteum decidit, et kpptei, id est excidit, qui de loco pellitur. Arbitror autem puteos olim
fuisse sacros et ab his non fuisse phas quenquam vi detrahere, quemadmodum e
templis aut a statua principis.
[820] 17 Quum in balneis vidisset lwpodtjn, id est furem vestium, dixit
illi: Num ad vnctiunculam an ad aliud vestimentum? Rursum lusit affinitate
vocum, quae Latine reddi non potest. Graece est: p leimmtion p ll mtion; Dictiones minimo discrimine soni inter se differunt. Aleimma ab lefw
vnguentum est, vnde et aliptae dicti; inde leimmtion diminutiuum. All mtion duae dictiones, sed ob sunaloifn propemodum vna videtur, quam si
remoueas, est llo mtion, id est aliam vesticulam. In balneis enim olim vngebantur et ibidem fures suum agebant negocium, quod positis vestibus lauare mos
est. Notabat itaque furem, quod alibi furatus vestem eo venisset alteram furaturus.
[821] 18 Ingressus aliquando sordidum balneum, dicebat: Qui hic lauant,
vbi lauantur? Significabat illic homines puros sordidari et ibi lotis opus esse alio
balneo quo mundentur.
[822] 19 Quum aliquando vidisset mulieres ex oliua pendere laqueo praefocatas, Vtinam inquit et caeterae arbores similem ferrent fructum! Erat enim
Diogenes misogunv, id est mulierum osor, eoque cupiebat omnes videre pensiles.
[823] 20 Cernens quendam male audientem, quasi monumenta spoliaret,
Homeri carmine compellauit:
636637 ll mtion B C: ll mtion A.
638639 All mtion B C: All mtion A.
640641 vngebantur AC: vnguebantur DLB.

645 lauantur B C: lauant A; illic AD: ibi BAS

LB.

[819]
629630 Seruum excidas Diog. Laert. VI, 52.
630 Ambigue*.
excidas Diog. Laert., loc. cit.: mpsjv. Marcovich refers to Plat. Tht. 174 C: ev frat
te ka psan poran mpptwn (cf. LiddellScott s.v. frar). SSR V B 443 mentions the
variant reading kpsjv, which is also found
in Frobens editio princeps, p. 284. Cf. Traversari, ed. Brugnoli: incidas; id., ed. Curio,
p. 198: excidas.
[820]
634635 Quum vestimentum Diog. Laert.
VI, 52.
634 lwpodtjn Not found in the paraphrased
text, which mentions a <meira>kllion matioklptjn. The word lwpodtjn occurs in
the passage rendered in Apophth. [823]. It is
noted in the margin in Traversari, ed. Curio,
p. 198, following immediately after the marginal note p lleimmtion, p llo m-

tion, which belongs to this apophthegm.

634 Ambigue*.
[821]
644645 Ingressus lauantur Diog. Laert. VI,
47. Cf. Adag. 967 (Lutum luto purgare),
ASD II, 2, p. 464, ll. 1012.
644 Sordes*.
[822]
647648 Quum fructum Diog. Laert. VI,
52.
648 Osor foeminarum*.
[823]
650655 Cernens atra Diog. Laert. VI, 52.
650 quendam spoliaret lwpodtjn, i.e.
someone who steals clothes. The anecdote
probably has its setting in a bathhouse (cf.
Apophth. [820]). Er. made use of Traversari,
ed. Curio, p. 198: sepulchrorum uiolatorem, which is based on the quotation in l.
653. Curio added in the margin: lwpodtjn
(cf. Apophth. [820], n.l. 634).

264
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674

APOPHTHEGMATVM LIBER III

Tpte s de, friste;

J tin sulswn nekwn katateqneitwn; id est
Quid tu huc venisti, vir praestantissime? Num fors
Vt spolies aliquem horum quos mors occupat atra?

[824] 21 Interrogatus num seruum ancillamue haberet, negauit. Quumque

percontator adiecisset Quis igitur te efferet si moriaris?, Cui domo inquit erit
opus. Multi superstitiose soliciti sunt, quomodo et per quos efferantur. Hac cura
prorsus vacabat Diogenes, non dubitans quin futurus esset aliquis qui cadauer eiiceret, vel ob id quo domum faceret vacuam. Quanquam illi contigit honorifica
sepultura.
[825] 22 Conspiciens adolescentem quendam neglectius dormientem,
baculo pungens illum dixit carmen Homeri: Egereo,
Mtiv soi edonti metafrnw n dru pzj, id est Surge,
Ne quis dum dormis a tergo infixerit hastam.

[826] 23 Ad eum qui obsoniis ac luxui plus aequo indulgebat, illud Homericum accommodabat:
Wkmorov d moi, tkov, sseai,
Nate, mihi fueris breuis aeui,

id est

significans illum sibi luxu mortem acceleraturum.

[827] 24 Platonis ideas, id est formas, risit et Aristoteles. Quodam igitur
tempore, quum Plato multa de ideis dissereret et rem confictam confictis vocabulis explicare conaretur, subinde in ore habens menseitates et cyathitates, per
quas voces intelligebat species mensae et cyathi, Diogenes irridens subtiles nugas
653 id est C: om. A B.
653 J katateqneitwn Hom. Il. X, 343;
387: tina katateqnjtwn (Traversari, ed.
Curio, p. 198: tin katateqneitwn).
654 Sacrilegium*.
[824]
656658 Interrogatus opus Diog. Laert. VI,
52.
657 Sepultura*.
660661 Quanquam sepultura See Diog.
Laert. VI, 31; 78.
[825]
662665 Conspiciens hastam Diog. Laert.
VI, 53. Cf. Adag. 2703 (Cauentis clancularias
insidias), ASD II, 6, p. 484, ll. 5456.
663 Egereo Possibly Er. translation into
Greek of Traversaris surge (ed. Curio, p.
198; cf. Introduction, p. 20). Diog. Laert.,
loc. cit.: Epgeirai (pgeire, pgeirav v.l.
664 see SSR V B 499).
663 Luxus*.

664 Mtiv pzj Diog. Laert., loc. cit.: M

tv pzj (Traversari, ed. Curio, p. 198:
Mtiv pzj). Cf. Hom. Il. VIII, 95: m
tv toi fegonti metafrnw n dru pzj.
[826]
666669 Ad aeui Diog. Laert. VI, 53.
668 Wkmorov sseai Diog. Laert., loc. cit.:
Wkmorov d moi, tkov, sseai, ofi gorheiv. Cf. Hom. Il. XVIII, 95: goreeiv.
Er. followed the version of Traversari, ed.
Curio, p. 198, where the two final words of
the line are omitted.
[827]
671675 Quodam non video Diog. Laert. VI,
53. Cf. Adag. 3684 (Pugno tenere), ASD II, 8,
p. 118, ll. 5255.
671 Argutiae nugatoriae*.
672674 et conaretur () per cyathi
Explanations inserted into the paraphrased
text by Er.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

675
676
LB 184
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699

265

Mensam inquit ac cyathum video, menseitatem et cyathitatem non video.

Tametsi sunt et hodie qui sorteitatibus et ecceitatibus sibi videntur acuti. [B] At
Plato regessit dictum: Nec mirum, inquit, nam | oculos habes quibus cernuntur cyathi ac mensae, at mentem non habes qua cernuntur menseitates ac cyathitates. [A]
[828] 25 Interroganti quando ducenda esset vxor, Iuueni inquit nondum,
seni nunquam [B] (Graece iucundius mjdpote et mjdeppote), [A] subindicans
prorsus abstinendum a matrimonio. At percontator ille discere cupiebat, quo
aetatis anno aut qua anni parte expediret asciscere coniugem; quemadmodum
Aristoteles praescripsit puellae decimum octauum, viro trigesimum quintum, et
Romani Aprilem et Iunium existimabant auspicatum nuptiis, Maium inauspicatum.
[829] 26 Percontanti quid nam vellet vt colaphum acciperet, Galeam
inquit. Et hic iocus est ab inexpectato. Nam ille expectabat, quid mercedis peteret pro colapho.
[830] 27 Quum videret adolescentem quempiam sese ornantem, Si ad
viros, inquit, frustra; si ad foeminas, iniuste. Hoc dictum festiuius est Graecis
ob vocum affinitatem tuxev et dikev. Nam frustra se mas parat masculo, inter
quos non potest esse coniugium; et inique facit adolescens, si cultura formae insidiatur infirmo sexui, quum vxor non lenocinio sed honestis moribus concilianda
sit.
[831] 28 Adolescenti cuidam erubescenti atque ob id perturbato Bono
animo es, inquit, fili, istiusmodi est virtutis tinctura.
[832] 29 Quum audisset duos legum peritos inter se contendentes, damnauit ambos, quod alter furtum commisisset, alter non perdidisset, significans
676 sorteitatibus et ecceitatibus See Moria, ASD
IV, 3, p. 145, n.ll. 372373: Ecceitas (from
ecce ipsum) or haecceitas(from haec res)
is Scotus term for the principle of individuation which makes a thing this particular
member of a species rather than another; p.
149, n.l. 409: Some call these principles of
individuation ecceitates; some call them
sorteitates, expressing these unheard of
monstrosities in monstrous and unheard of
words (Listrius).
676679 At cyathitates Diog. Laert. VI, 53.
[828]
680681 Interroganti nunquam Diog. Laert.
VI, 54.
680681 nondum () nunquam This is Traversaris translation (ed. Curio, p. 198), which
does not correspond with the Greek words
added in B. Cf. Diog. Laert., loc. cit.: mjdpw
(mjdpote v.l.) mjdeppote (mjdpote or
mjkti emend., see SSR V B 200).
680 Matrimonium vitandum*.

684 Aristoteles quintum Aristot. Pol. VII,

1335 a: pt (pnte olim Spengelius) ka
trikonta (see app. crit. in ed. O. Immisch,
Lipsiae, 1929, p. 266).
685686 Romani inauspicatum See Adag.
309 (Mense Maio nubunt malae), ASD II, 1,
pp. 416418.
[829]
687688 Percontanti inquit Diog. Laert. VI,
54. Cf. Apophth. [585], [768].
688 Iocus ab inexpectato*.
[830]
690691 Quum iniuste Diog. Laert. VI, 54.
690 Mollicies*.
[831]
696697 Adolescenti tinctura Diog. Laert.
VI, 54.
696 Pudor*.
[832]
698699 Quum perdidisset Diog. Laert. VI,
54.
698 Furacitas*.

266
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725

APOPHTHEGMATVM LIBER III

vtrunque dignum exitio. Argutia dicti in hoc est: qui furatur, lucrifacit aliquid; is
vero cui res furto tollitur, damno afficitur. At hic absurdum quiddam acciderat:
alter alterius rem furatus erat, nec tamen is cui furtum est factum perdidit, quod
hoc ipse furatus esset, quod alter sustulit.
[833] 30 Percontanti quod vinum libentius biberet, Alienum inquit. Et hic
t prosdkjton addit gratiam dicto. Aliud enim expectabat percontator, videlicet de genere vini sentiens.
[834] 31 Cuidam ipsi dicenti Plurimi te derident, At ego inquit non derideor. Id autem videtur dnaton, vt aliquis te percutiat, tu tamen non percutiaris; sed Diogenes negauit se derideri, siue quod non esset deridiculus, siue quod
existimaret hominum irrisionem nihil ad se pertinere.
[835] 32 Dicenti miserum esse viuere Non inquit viuere miserum est, sed
male viuere miserum est. Vulgus miseram appellat vitam laboribus, doloribus,
morbis, damnis, exiliis multisque hoc genus incommodis obnoxiam. At philosophus nihil malum aut miserum esse ducebat, nisi quod cum turpitudine coniunctum esset.
[836] 33 Erat Diogeni seruus nomine Manes. Is quum profugisset a
domino, admonuerunt amici vt fugitiuum inuestigaret. At ridiculum, inquit
Diogenes, si Manes absque Diogene viuat, Diogenes absque Mane viuere non
possit. At multi seruos insequuntur vt vlciscantur; Diogenes spectabat vsum.
Melior autem philosophus est qui paucioribus eget. Nolebat itaque hic seruo
videri deterior.
[837] 34 Quodam tempore prandebat oleas; mox inductam placentam
abiecit accinens illud e tragoedia:
W zne, turnnoiv kpodn kaqstaso,
Procul a tyrannis temet, hospes, auferas,

id est

724 zne A B: zee C.

700703 Argutia sustulit The anecdote deals
with mendacity, not with theft or profit seeking. Diogenes considers both lawyers right
away as liars because of the reputation of their
profession. Cf. Aegidius Menagius, Observationes et emendationes in Diogenem Laertium,
ed. H.G. Huebner, II, Lipsiae, 1833, p. 43, who
refers to the sentence of the monkey, passing
judgement on the wolf and the fox in Phaedr.
I, 10: Tu non videris perdidisse quod petis; /
Te credo surripuisse quod pulchre negas.
[833]
704 Percontanti inquit Diog. Laert. VI, 54.
Aliena dulciora*.
[834]
707708 Cuidam derideor Diog. Laert. VI, 54.
707 Neglectus iniuriarum*.
[835]
711712 Dicenti est Diog. Laert. VI, 55.
711 Vita misera*.

[836]
716719 Erat possit Diog. Laert. VI, 55.
719 Frugalitas*.
[837]
722728 Quodam agitabat Diog. Laert. VI, 55.
722 Delitiae spretae*. Leopardus already questioned the correctness of Er. interpretation
(Emend. et misc. IX, 6), referring to an anecdote about Philoxenus, who disdains the
olives after a dish of fish had been served,
quoting the same words from Homer as
Diogenes (Athen. VI, 246 A, see Apophth.,
LB IV, 313 E, 18). Cf. transl. Goulet-Caz
a.o., p. 728: Il tait en train de manger des
olives quand on lui apporta un gteau. Il
lana son olive et dit: .
724 W zne kaqstaso Eur. Phoen. 40:
meqstaso, which reading is also found in
Diogenes Laertius. Er. found kaqstaso in
Traversari, ed. Curio, p. 199.

267

APOPHTHEGMATVM LIBER III

726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
LB 185
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749

item illud Homericum:

Allote mstizin d lan,
Interdum scuticis agitabat,

id est

se tyrannum appellans, delitiarum contemptorem, quas procul abigi volebat.

[838] 35 Diogenes vulgo canis dicebatur. Sunt autem canum multa genera;
sunt enim venatorii, sunt aucupatorii, sunt custodes ouium et aedium, sunt qui
habentur in delitiis. Ergo percontanti qualis ipse canis esset lepide respondit,
Esuriens inquiens Melitaeus, satur Molosseus, quod cibi appetens blandiretur,
saturatus morderet.
[839] 36 Interrogatus an philosophi placentis vescerentur, Omnibus,
inquit, vt caeteri homines. Rursus hic aliud respondit quam interrogabatur.
Quaerebat percontator an conueniret philosophis frugalitatem profitentibus vesci
placentis, cibis delicatorum. Diogenes erwnewn ita respondit, quasi philosophi
non essent homines et tamen | vescerentur cibis humanis. [C] Siquidem animalia
bruta non vescuntur quibuslibet: bos comedit foenum, leo nequaquam; oues
amant frondes salicum, equi auenam. Quaedam aues pascuntur granis iuniperi,
quaedam carniuorae sunt, quaedam vescuntur piscibus. Huc allusit Diogenes. [A]
[840] 37 Quum aliquando Diogenes in conuiuio placentam ederet diceretque conuiuarum quispiam Quid comedis, Diogenes?, suspicans Cynicum
philosophum nescire quid sit placenta, Panem inquit bene pistum, dissimulans
se scire quid esset. Aliis erat placenta, Diogeni panis erat, qui non edebat voluptatis gratia.
[841] 38 Percontanti quur caeteris mendicis benigne largirentur homines,
philosophis non item, Quoniam inquit sperant citius futurum vt claudi caeciue
727 lan A: lan B C; id est C: om. A B.
731 venatorii aucupatorii Ac B C: venatorum aucupatorum A.

738 erwnewn B C: om. A.

739 tamen B C: ideo non A.
749 sperant C: credunt A B.

727 Allote lan Diog. Laert., loc. cit.: ka

llote Mstizen d lan. Cf. Hom. Il. V,
366; VIII, 45: Mstizen d lan Er.
considered Allote a part of the quotation,
following Traversari, ed. Curio, p. 199. Er.
reading mstizin is no printing error, as
appears from his translation. He possibly
missed the ambiguity of lan (inf. pres. of
lanw and acc. sg. of la), though his
explanation of the apophthegm from Athenaeus (see above, n.l. 722) is correct.
[838]
730 Canis Diogenes*.
732733 percontanti Molosseus Diog. Laert.
VI, 55.
733 Melitaeus Molosseus A lapdog and its
opposite.
[839]
735736 Interrogatus homines Diog. Laert.
VI, 56.

735 Philosophus homo*.

[840]
743745 Quum pistum Athen. III, 113 F. Cf.
Adag. 2176 (Album panem pinso tibi), ASD
II, 5, p. 146, ll. 993995.
743 Dissimulatio*.
743745 diceretque placenta Athen., loc.
cit.: Diognjv plakont pote sqwn n
depnw lbrwv prv tn punqanmenon
legen rton sqein kalv pepoijmnon.
The question, I suppose, rather expressed
astonishment about the fact that Diogenes
was greedily (lbrwv, not translated by Er.)
eating cake.
745747 dissimulans gratia Diogenes just
parries the criticism with a quip.
[841]
748750 Percontanti philosophi Diog. Laert.
VI, 56.
749 Salse*.

268
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777

APOPHTHEGMATVM LIBER III

fiant quam philosophi. Qui miserentur afflictorum, quales fere sunt mendici,
faciunt hoc contemplatione communis hominum sortis; ita caeco opitulantur
cogitantes Hoc ipsum mihi poterit accidere. De philosopho non item cogitant.
Dictum festiuius est ob abusum verbi sperant: vt philosophus fias sperari potest,
caecitatem aut claudicationem nemo sperat.
[842] 39 Diogenes poscebat aliquid ab homine auaro; quem vbi videret
contantem ac negaturo similem, O homo, inquit, ad cibum te postulo, non ad
cyppum, vt qua licet Graecarum vocum affinitatem reddam. Graecis enim et
trof cibus est et taf sepultura.
[843] 40 Cuidam obiicienti quod aliquando falso signasset monetam (nam
hanc ob rem, vt dictum est, iussus est exulare), Fateor inquit fuisse tempus, quo
talis eram qualis tu nunc es; qualis autem ego nunc sum, tu nunquam futurus es.
Notabat eos qui iuuentutis errores in aliis reprehendunt, quum ipsi ne in senectute quidem corrigant suos.
[844] 41 Alteri cuidam hoc ipsum opprobranti crimen iuuentutis obtentu
defendit, dicens: Tum celerius reddebam lotium, nunc non item. Cynica circuitione notauit iuuenilem aetatem, quae facilius reddit humorem vesicae, quum
senibus molesta sit dysuria.
[845] 42 Myndum aliquando profectus quum videret portas amplas ac
magnifice extructas, quum oppidum esset exiguum, Viri inquit Myndii, claudite portas ne ciuitas vestra egrediatur, notans oppidum tam esse pusillum, vt
per portas egredi posset.
[846] 43 Conspiciens furem purpurae comprehensum, Homericum carmen in eum detorsit. Ellabe, inquit, te
porfreov qnatov ka mora kratai, id est
Te mors purpurea apprendit violentaque Parca.

[847] 44 Craterus [B] Alexandri Magni praefectus, [A] homo praediues,

inuitarat Diogenem vt ad se commigraret; cui respondit: Malo Athenis salem
758 est B C: om. A.
[842]
755757 Diogenes cyppum Diog. Laert. VI, 56.
755 Contanter dare*.
[843]
759761 Cuidam es Diog. Laert. VI, 56.
759 Error correctus*.
759760 nam exulare See Apophth. [799], ll.
546547.
[844]
764765 Alteri item Diog. Laert. VI, 56.
764 Error iuuenilis*.
765 Tum lotium The dictum refers to bedwetting by children: Ka gr neoroun
qtton, i.e. En effet avant je pissais au lit
(transl. Goulet-Caz a.o., p. 729).
[845]

768770 Myndum egrediatur Diog. Laert.

VI, 57.
768 Ridiculum*.
[846]
772775 Conspiciens Parca Diog. Laert. VI, 57.
773 Facete*.
774 Ellabe () porfreov kratai Hom.
Il. V, 83.
[847]
776778 Craterus mensa Diog. Laert. VI,
57. Cf. Adag. 2633 (Salem lingere), ASD II, 6,
p. 443.
776 Libertas*.
Alexandri praediues Explanation inserted
into the paraphrased text by Er. Craterus
died in 321.

269

APOPHTHEGMATVM LIBER III

778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
LB 186
799
800
801
802

lingere quam apud Craterum opipara frui mensa, sentiens libertatem quamuis
inopem omnibus diuitum delitiis praeferendam, vbi minuitur libertas.
[848] 45 Anaximenes rhetor obeso aqualiculo erat onustus. Hunc adiens
Diogenes ita loquutus est: Impartire nobis tenuibus et ventrem. Nam et ipse
leuaberis onere et nobis commodabis.
[849] 46 Cum oraret aliquando Anaximenes, Diogenes praetendens pernam auditores in se conuertit. Ob id indignatus Anaximenes obticuit, ab auditorio destitutus. Tum Diogenes Anaximenis inquit disputationem oboli precium
dissoluit, significans illum de rebus friuolis disseruisse, quae non admodum
attentos haberent auditores.
[850] 47 Quibusdam obiicientibus quod in foro cibum caperet, Quid
mirum? inquit, In foro esurio, ratiocinatus a relatiue oppositis. Si fames non
vrgeret hominem in foro, fortassis absurdum esset in foro vesci. Sed eodem colore
se tueri potuerat in foro deiiciens aluum aut vrinam reddens.
[851] 48 Sunt qui et illud asscribant Diogeni. Plato offendens illum lauantem olera, dixit illi ad aurem: Si Dionysio morem gessisses, profecto non lauares
olera. Diogenes vicissim Platoni in aurem dixit: Si tu lauares olera, Dionysio
non inseruisses. Verum hoc videtur effictum ad similitudinem illius quod ante
retulimus de Aristippo, quemadmodum et hoc quod subiiciam.
[852] 49 Cuidam dicenti Multi te derident, o Diogenes, Et illos inquit
fortassis asini. Altero subiiciente Sed | illi non curant asinos, Nihilomagis
inquit ego ipsos. Asinis irrisionem tribuit, quod subinde nudatis dentibus irrisionis speciem praebeant. Quin et deridentes quempiam mota ab aure manu imitantur asininas auriculas. Videtur igitur et asinus motis auriculis irridere
homines; nemo tamen offenditur.

780 Anaximenes A B: Anaximes C.

801 irridere AD: ridere BAS LB.

[848]
780782 Anaximenes commodabis Diog.
Laert. VI, 57.
780 Obesitas*.
Anaximenes From Lampsacus (c. 380320).
[849]
783786 Cum dissoluit Diog. Laert. VI, 57.
783 Ridiculum*.
784 Anaximenes See Apophth. [848], n.l. 780.
[850]
788789 Quibusdam esurio Diog. Laert. VI,
58.
788 Vesci in publico*.
[851]
792795 Sunt inseruisses Diog. Laert. VI, 58.
792 Libertas*.
795796 quod Aristippo See Apophth. [642].
quemadmodum subiiciam Er. probably

considered Apophth. [852] a parallel version

of [834]. Er. noted other instances of imitation in Apophth. [858], ll. 828829, and [885],
ll. 944945.
[852]
797799 Cuidam ipsos Diog. Laert. VI, 58.
797 Irrisio contempta*.
798799 Altero subiiciente () inquit According to the punctuation in Marcovichs edition ll ote kenoi tn nwn pistrfontai is a part of Diogenes reply. According to
Brugnolis edition Traversari ascribed these
words to the adversary: Dicenti cuidam
complures te irrident: et illos inquit forte
asini: sed non illi asinos curant subdidit ille:
neque ego illos respondit. Curio deleted
subdidit ille, but maintained respondit
(p. 200).

270
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[853] 50 Conspicatus adolescentulum philosophiae dantem operam,

Euge, inquit, corporeae formae amatores ad animi pulchritudinem auocas, sentiens illum hoc agentem vt animum virtutibus et honestis disciplinis exornaret,
hoc consequuturum vt longe meliores amicos sit habiturus. Nihil enim sapientia
pulchrius, nihil virtute amabilius.
[854] 51 Solent olim a periculis seruati in templis suspendere donaria, velut
incolumitatem suam diis acceptam ferentes. Proinde quum Samothracen profecto ostenderentur illi donaria quae e bello, morbo, nauigatione alioue discrimine seruati dicarant, Atqui inquit Diogenes multo plura essent, si qui seruati
non sunt ista dedicassent. Sensit, opinor, eos qui seruarentur casu seruari, non
deorum beneficio. Quod si diis imputandum est si quis seruatur, iisdem imputandum est quod plures pereunt quam seruantur. Sunt qui hoc tribuant Diagorae
Melio impio. Samothraces autem magna in hisce rebus superstitione laborabant.
[855] 52 Adolescenti formoso ad conuiuium eunti Deterior inquit redibis. Reuersus a conuiuio adolescens quum Diogeni dixisset Iui nec redii deterior, inquit Xerwn menon, id est Deterior igitur, indicans fieri non posse,
quin adolescens e luxurioso temulentoque conuiuio redeat deterior.
[856] 53 Diogenes ab Eurytio petiit quiddam magni; qui quum ex more
his verbis negaret Faciam, si mihi persuadere possis, Si possim, inquit Dio804 amatores A B: auditores C.
817818 nec igitur B C: inquit, nec redii

deterior, nihil aliud respondit quam Deterior

A.

[853]
803804 Conspicatus auocas Diog. Laert. VI, 58.
803 Animi cultus*.
[854]
808 Anathemata*.
809812 quum dedicassent Diog. Laert. VI, 59.
809811 quum dicarant This part of the
apophthegm differs from Laertius version,
which reads: Qaumhontv tinov t n Samoqrkj naqmata.
811812 si dedicassent Diog. Laert., loc. cit.:
e ka o m swqntev netqesan, i.e. si les
gens qui nont pas t sauvs en avaient
offert aussi (transl. Goulet-Caz a.o., p.
730). Traversaris translation is confusing: si
et qui seruati non sunt, ea dedicassent (ed.
Curio, p. 200).
814815 Sunt impio Diog. Laert. VI, 59; see
Cic. Nat. III, 89. Diagoras of Melos, a lyric
poet (5th cent.), was nicknamed qeov.
815 Samothraces laborabant On the cult of
the Cabiri on Samothrace (island in the
Aegean Sea) see RE X, 14231437.
[855]
816818 Adolescenti igitur Diog. Laert. VI, 59.
816 Conuictus improbus*.
818 Xerwn igitur Diog. Laert., loc. cit.:
Xerwn mn o, Erutwn d. Er. missed the

pun on xerwn/Xerwn (see Apophth. [813]),

and Erutwn, the name of another centaur,
whose drunkenness caused disaster (Hom.
Od. XXI, 295304; cf. Myth. Lex. I, 1434, ll.
811: Eurytion derived from e and utv).
Er. was misled by Traversaris translation, as
already noticed by Nannius, Miscellanea, pp.
247248. Traversari erroneously considered
Erutwn d as the beginning of the next
apophthegm: Illo redeunte et postridie
sibi dicente, et abii et deterior effectus non
sum, deterior inquit. Postulabat ab Eurytio
difficile quiddam (ed. Curio, p. 200).
He also omitted the negation in Diogenes
reply. The Greek phrase Er. added in B does
not include this negation either. The reading
menon is not found in Frobens editio princeps, nor mentioned in ed. Marcovich or SSR
V B 485.
[856]
820822 Diogenes suspenderes Diog. Laert.
VI, 59.
820 Diogenes magni Diog. Laert., loc. cit.:
Dskolon tei, i.e. He asked a sorehead for
charity. See Apophth. [855], n.l. 818.
ex more Inserted into the paraphrased text by
Er.
821 Libere*.

271

APOPHTHEGMATVM LIBER III

822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844

genes, iam pridem tibi suasissem, vt te suspenderes. Hic praeter Cynicam libertatem nihil est quod mireris.
[857] 54 Inuiserat Lacedaemonem. Inde Athenas reuersum percontabantur,
vt fit, quo iret et vnde veniret. A viris inquit ad foeminas, notans Atheniensium
delitiis effoeminatos mores, quum Lacedaemonii dure instituerentur.
[858] 55 Redeuntem ex Olympiis quidam interrogabant, vidissetne illic
multam turbam. Turbam inquit plurimam, sed homines perpaucos. Et hoc
imitatum apparet ex eo quod supra dictum de balneo.
[859] 56 Eos qui per luxum in coquos, nepotes, scorta et adulatores facultates suas profunderent, similes dicebat arboribus per praecipitia nascentibus,
quarum fructus homo non gustaret, sed a coruis et vulturibus ederentur, sentiens
eos qui gulae ventrique seruiunt non esse homines.
[860] 57 Graeci si cui precantur exitium, iubent abire ad coruos, v krakav. At Diogenes dicere solet multo periculosius esse incidere in assentatores
quam in coruos. Dicti iucunditas perit nobis, quae est in Graecarum vocum affinitate. Nam illi krakav appellant coruos et vnica literula mutata klakav dicunt
adulatores. Hoc dictum tribuitur et Antistheni.
[861] 58 Phryne meretrix Delphis Venerem auream dicauit. Eam videns
Diogenes asscripsit elogium Ex Graecorum intemperantia. Arguebat enim Graecos supra modum libidini deditos esse, quod scortum e turpi quaestu tantum
auri collegisset.
[862] 59 Sunt qui et illud illi attribuant. Cum Alexander Magnus ad Diogenem venisset eumque salutasset, percontatus est Diogenes quis esset; quumque
824 percontabantur A B: percontabatur C.

837 klakav B C: kolkav A.

[857]
824825 Inuiserat foeminas Diog. Laert. VI,
59.
824 Delitiae*.
[858]
827828 Redeuntem perpaucos Diog. Laert.
VI, 60.
828 Homines pauci*.
828829 Et balneo See Apophth. [761]. Er.
noted other instances of imitation in
Apophth. [851], ll. 795796 and [885], ll.
944945.
[859]
830832 Eos ederentur Diog. Laert. VI, 60.
830 Profusio*.
830831 Eos profunderent Diog. Laert., loc.
cit.: Tov stouv. Cf. perhaps Stob. IV, 31,
48: kenouv te tn ploton klazi d ka
prnaiv ka tav asxrottaiv donav ka
kenwttaiv dzaiv xorjgen.
831 arboribus Diog. Laert., loc. cit.: sukav,
Stob., loc. cit.: dndroiv ka mploiv.

[860]
834835 Graeci krakav See the adage mentioned below, n.ll. 835836.
834 Adulatio*.
835836 At coruos Athen. VI, 254 C. Cf.
Adag. 1096 (Ad coruos), ASD II, 3, p. 120, ll.
532534, with the explanation quod hi et
viuos et bonos etiam viros deuorarent (ll.
534535), which is taken from the same passage from Athenaeus.
838 Hoc Antistheni Diog. Laert. VI, 4, see
Apophth., LB IV, 325 EF, Antisthenes 13.
[861]
839840 Phryne intemperantia Diog. Laert.
VI, 60.
839 Phryne Athenian courtesan (4th cent.).
[862]
843846 Cum canis Diog. Laert. VI, 60.
843845 Cum respondisset The paraphrased
text does not mention Diogenes question:
Alezndrou pot pistntov at ka epontov .

272
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
LB 187
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867

APOPHTHEGMATVM LIBER III

ille respondisset Ego sum Alexander ille rex, At ego inquit sum Diogenes ille
canis, non minus superbiens sua libertate quam Alexander suo regno. Interrogatus ob quae facta canis nomen vulgo sortitus esset, Quoniam dantibus blandior,
inquit, non dantibus oblatro, malos etiam mordeo.
[863] 60 E ficu quadam fructus decerpenti Diogeni quum horti custos
dixisset Ex ista arbore ante paucos dies homo quidam se suspendit, At ego
inquit illam purgabo. Arbitrabatur ille fore vt Diogenes admonitus abstineret a
funesta arbore, quae gestasset cadauer. At ille liber ab omni superstitione nihilo
impuriores fructus arbitrabatur.
[864] 61 Animaduertens Olympionicen quendam oculos defigere in scortum, adeo vt praeteritum capite reflexo intueretur, Ecce inquit vt aries Martius
a puella publica | obtorto collo vinctus abducitur! Ridiculum existimabat certare
cum electis viris et a vili puella veluti captiuum trahi sine funibus.
[865] 62 Formosa scorta similia dicebat mulso letalibus venenis temperato,
quod adferrent quidem initio voluptatem, sed quam perpetuus dolor consequeretur.
[866] 63 Quum in publica via pranderet multique cingerent illum ob spectaculi nouitatem ac subinde acclamarent Canis, canis!, Imo inquit vos potius
estis canes, qui prandentem circumstatis. Nam id canibus cum primis familiare.
[867] 64 Quum mentio fieret de puero stuprato, Diogenes interrogatus
cuias esset lusit ex ambiguo dicens Tegeates. Nam Tegea ciuitas est Arcadiae.
Tegos autem interdum id quod lupanar; vnde Tegeatem dixit philosophus scortum publicum.
854 Olympionicen scr. [cf. Apophth. [800],
l. 552]: Olympionice A, Olympionicem
B C.

856 obtorto A: oborto B C; vinctus B C: victus

A.
866 id AC: idem DLB.

845 Libertas*.
846848 Interrogatus mordeo Diog. Laert.
VI, 60.
[863]
849851 E ficu purgabo Diog. Laert. VI, 61.
850 Superstitio nulla*.
[864]
854856 Animaduertens abducitur Diog.
Laert. VI, 61.
855 Voluptas*.
adeo intueretur Inserted into the paraphrased text by Er.
856 obtorto abducitur Diog. Laert., loc. cit.:
traxjlhetai, i.e. his neck is being twisted,
i.e. he is overpowered, like a victim or a
wrestler (see Liddell-Scott s.v. traxjlhw
III). The verb does not imply that the one
who is overpowered is led away (abducitur,
cf. trahi in l. 857). Er. was possibly influenced by Traversari, ed. Curio, p. 200: per

collum captus abducitur.

obtorto collo Cf. Adag. 3850 (Obtorto collo),
ASD II, 8, p. 203, l. 565: Qui vi compellitur
obtorto collo trahi dicitur. Translating Plutarchs version of the anecdote Er. used the
same expression (Plut. Mor. 521 B, De curiositate 12; ASD IV, 2, p. 300, l. 296).
[865]
858 Formosa temperato Diog. Laert. VI, 61.
Cf. Adag. 758 (Letale mulsum), ASD II, 2, p.
282284.
Scortum*.
[866]
861863 Quum circumstatis Diog. Laert. VI,
61.
862 Libere*.
[867]
864865 Quum Tegeates Diog. Laert. VI,
61.
866 Ambigue*.

273

APOPHTHEGMATVM LIBER III

868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896

[868] 65 Videns quendam iam artem medendi profitentem, qui prius fuerat palaestrites, sed ignauus, dixit illi: An eos qui te hactenus deiecerunt nunc
vicissim deiicies? Deiicit luctator quem superat, et deiicit medicus quos in lectum coniicit aut etiam in sepulchrum. Sensit autem Diogenes illum tam malum
esse medicum, quam fuerat ignauus palaestrites. Similis iocus est apud Martialem
de eo qui ex medico factus hoplomachus non aliud faceret hoplomachus quam
quod fecerat medicus.
[869] 66 Ad puerum spurium [B] ex meretrice natum [A] lapillos iacientem in populum Caue, inquit, ne patrem ferias. Erat enim e scorto natus atque
ob id incerto patre.
[870] 67 Quibusdam praedicantibus eius benignitatem, qui Diogeni quiddam donarat, Quin et me inquit laudatis, qui accipere merui? Plus enim est
meruisse beneficium quam dedisse, iuxta illud Publii Mimi:
Beneficium dando accepit, qui digno dedit.

[871] 68 Ei qui pallium a Diogene repetebat lepidissime respondit Si

donasti, habeo; si commodasti, vtor, significans sibi non in animo reddere, siue
dono siue commodato accepisset. Turpe est reposcere quod dono dederis, et
inhumanum est eripere quo vtenti est opus.
[872] 69 Quum supposititius quidam de Diogene dixisset Aurum habet in
pallio, recte regessit in illum conuitium, Ideo inquiens supposito indormio.
Supposititii partus dicuntur, qui simulantur esse nati ex vtero vnde non prodierunt. Indormimus thesauro seruandi gratia et indormimus ei quod negligimus.
Diogenes autem pallium habebat noctu pro culcitra.
[873] 70 Percontanti quid lucri caperet ex philosophia, Vt nihil inquit
aliud, certe hoc, quod ad omnem fortunam paratus sum. Hoc dictum vix sapit
Diogenem, quanquam illi asscribitur.
[874] 71 Interrogatus a quopiam cuias esset, respondit kosmopoltjv, id est
ciuis mundi, significans philosophum, vbicunque locorum agat, in sua patria
viuere.
883 non B C: non esse A.

[868]
868870 Videns deiicies Diog. Laert. VI, 62.
868 Medicus malus*.
872874 Similis medicus Mart. VIII, 74.
[869]
875876 Ad ferias Diog. Laert. VI, 62.
[870]
878879 Quibusdam merui Diog. Laert. VI,
62.
879 Beneficium meritum*.
881 Beneficium dedit Publil. Syr. B 12.
[871]

882883 Ei vtor Diog. Laert. VI, 62.

[872]
886887 Quum indormio Diog. Laert. VI,
62.
[873]
891892 Percontanti sum Diog. Laert. VI,
63.
891 Philosophus*.
[874]
894895 Interrogatus mundi Diog. Laert.
VI, 63.
894 Omne solum forti patria*. Ov. Fast. I, 493.

274
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
LB 188
917

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[875] 72 Cum aliquando stipem posceret, ita ranrxjn, id est qui stipibus
erogandis erat praefectus, Homerico carmine compellauit:
Tov llouv nrih, p d Ektorov sxeo xerav,
Despolia reliquos, teneas sed ab Hectore dextram.

id est

Dicti festiuitas in hoc est, quod pro rnihe dixit nrihe, quorum prius est Da
stipem, alterum Armis spolia, se Hectoris nomine signans. Spoliat autem qui
negat egenti. Et solet hoc hominum genus esse furax.
[876] 73 Scorta dicebat esse regum reginas, quod ab his quicquid collibuisset peterent et impetrarent. Nam ideo regum reginas appellabat, non quod essent
pares vxoribus, sed quod in ipsos reges regnum exercerent. Reges a populo non
semper obtinent quod exigunt; at scorto nihil negatur. Tales opinor olim fuisse
reges barbaros.
[877] 74 Athenienses per adulationem decreuerunt, vt Alexander pro
Libero patre haberetur et coleretur. Hunc honorem irridens Diogenes Et me
inquit Serapin facite. Vt enim Bacchus inter Satyros est, ita Serapis ab Aegyptiis
specie bouis colitur.
[878] 75 Obiurgatus quod intraret loca spurca ac parum honesta, Et sol
inquit subit latrinas, nec tamen inquinatur. Sensit probum virum non fieri deteriorem ob loci infamiam. |
[879] 76 Quum in phano coenaret eique panes sordidi essent appositi,
abiecit illos e phano, dicens in templum nihil oportere ingredi sordidum.
[875]
897900 Cum dextram Diog. Laert. VI, 63.
897898 Cum compellauit Diog. Laert., loc.
cit.: Erann pote paitomenov (atomenov
v.l.) prv tn ranrxjn fj , i.e. When
he was asked for a contribution, he said to
the collector . According to Traversaris
translation Diogenes was the one who asked
for a gift: Cum stipem aliquando posceret
ait egrotanti (ed. Brugnoli). A. Sottili
quotes from Traversaris autograph the correct reading eroganti (Il Laerzio latino e
greco e altri autografi di Ambrogio Traversari,
in: R. Avesani a.o. (eds.), Vestigia: Studi in
onore di Giuseppe Billanovich, II, Roma,
1984, p. 724). The transcribers or printers
error influenced Curios version: Cum stipem aliquando posceret aegrotanti, ait,
(p. 201). Notably Curio added prv tn
ranrxjn in the margin, referring to aegrotanti. This enabled Er. to correct Curio on
this point.
898 Facete*.
899 Tov xerav Hom. The line is not
found in the Iliad. In the past some editors
added it either after Il. XVI, 82 or after XVI,

90. See the Teubner edition of the Iliad, ed.

Martin L. West, II, Mnchen-Leipzig, 2000,
app. crit., p. 103, and Hickss note ad Diog.
Laert. VI, 63 in the Loeb edition.
nrih Diog. Laert., loc. cit.: rnih (nrih
v.l.), Curio: nruh.
[876]
904905 Scorta impetrarent Diog. Laert. VI,
63.
904 Scortum imperiosum*.
[877]
909911 Athenienses facite Diog. Laert. VI,
63.
911912 Vt colitur On the interpretation of
the apophthegm see J. Servais, AlexandreDionysos et Diogne-Sarapis. A propos de
Diogne Larce, VI, 63, AC 28 (1959), pp.
98106.
[878]
913914 Obiurgatus inquinatur Diog. Laert.
VI, 63.
913 Locus non contaminat*.
[879]
916917 Quum sordidum Diog. Laert. VI,
64.
916 Pura sacra*.

275

APOPHTHEGMATVM LIBER III

918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945

[880] 77 Cuidam procaciter interroganti quur quum nihil sciret se philosophum profiteretur, Si philosophum inquit simulo, hoc ipsum est philosophari, subnotans philosophiam rem esse vsque adeo difficilem, vt eam vel simulare magna sit philosophiae pars. Quemadmodum multum regis habet, qui scite
regis personam possit gerere. Et qui simulat, imitatur; at imitari philosophos est
philosophari, hoc est philosophiae studiosum esse.
[881] 78 Quidam adduxit puerum ad Diogenem, vt illius doctrinae fieret
particeps. Vt autem illum philosopho commendaret, dixit eum excellenti ingenio
optimisque moribus praeditum esse. Hic Diogenes: Quid igitur eget mei?
Notauit immodicum laudatorem, qui hoc tribueret adolescenti, cuius adipiscendi
gratia solent pueri tradi philosophis. Satis erat probam indolem bonamque spem
in puero praedicare.
[882] 79 Qui de virtute loquerentur nec recte viuerent, eos dicebat citharae
similes, quae sono prodesset aliis, ipsa nec sentiret nec audiret quicquam. Hoc
dictum non multum abludit a dicto beati Pauli de cymbalo tinniente.
[883] 80 Quodam die quum populus theatrum egrederetur, ipse aduersus
populum nitens ingrediebatur. Interrogatus quur id faceret, Hoc inquit in omni
vita facere studeo, sentiens hoc esse philosophari, in omnibus actionibus quam
maxime a multitudine dissidere, propterea quod vulgus hominum cupiditatibus
agitur, non ratione.
[884] 81 Conspecto adolescentulo cultu gestuque parum virili, Non te
pudet, inquit, qui peius tibi velis quam ipsa natura voluit? Siquidem illa te virum
fecit, tu teipsum refingis in foeminam. Id in plerosque dici potest, quos quum
natura crearit homines, ipsi sua sponte degenerant in pecudes.
[885] 82 Quum videret cantorem quendam vaecordem ac moribus incompositis aptare psalterium, Non te tui pudet, inquit, qui sonos ligno aptare noris,
vitam ad rectam rationem componere nescias? Et hoc apophthegma ex superioribus videtur effictum.

922 at AD: aut BAS LB.

924 adduxit A B: abduxit C.

925 eum AD: illum BAS LB.

[880]
918920 Cuidam philosophari Diog. Laert.
VI, 64.
918 Philosophiae simulatio*.
[881]
924926 Quidam mei Diog. Laert. VI, 64.
924 Laus immodica*.
[882]
930931 Qui quicquam Diog. Laert. VI,
64.
930 Doctrina sine moribus*.
931932 Hoc tinniente 1. Cor. 13, 1.
[883]

933935 Quodam studeo Diog. Laert. VI, 64.

933 Vulgo nihil recte placet*.
[884]
938940 Conspecto foeminam Diog. Laert.
VI, 65.
938 Degeneratio*.
[885]
942944 Quum nescias Diog. Laert. VI, 65.
942 Optima negligimus*.
944945 Et effictum See Apophth. [719], ll.
7678. Er. noted other instances of imitation
in Apophth. [851], ll. 795796, and [858], ll.
828829.

276
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[886] 83 Dicenti cuidam, quem ad sapientiae studium hortabatur, Non

sum idoneus philosophiae, Quid igitur viuis, inquit, si tibi nulla recte viuendi
cura est? Non enim in hoc viuit homo, vt viuat tantum, sed vt discat recte
viuere. Natura dat viuere, philosophia dat recte viuere. Natura gignit ad virtutem
dociles, doctos non gignit.
[887] 84 Ad eum qui patrem despiciebat Non te pudet inquit eum
contemnere, cui debes hoc ipsum quod tibi places? Dicti gratia sita est in allusione contrariorum. Pugnant inter sese despectui esse et sibi placere.
[888] 85 Audiens adolescentem honesta specie verbis parum honestis vtentem, Non te pudet, inquit, qui ex eburnea vagina plumbeum educas gladium?
Ebur olim in summo erat precio. Animus corpore tegitur; is in oratione relucet.
[889] 86 Quum illi quispiam probri vice obiecisset quod in caupona biberet, Et in tonstrina inquit tondeor, significans nihilo minus honestum bibere
quam tonderi aut radi. Quemadmodum nemo reprehendit in tonstrina radi,
quod is locus ei rei paratus sit, ita turpe videri non debet si quis bibat in caupona,
modo bibat modice. Nam immodice bibere quouis loco turpe est.
[890] 87 Opprobranti quod a Philippo rege pallium accepisset Homerico
versiculo respondit:
Otoi pbljt st qen rikuda dra, id est
Non sunt reiicienda insignia munera diuum.

Quod Homerus de forma corporis quae deorum munus est scripsit, hoc Diogenes detorsit ad pallium a rege datum. Idem carmen et ipse possem occinere
calumniantibus, quod interdum a principibus aut episcopis accipio quae dantur
honoris gratia. Nullus est horum a quo quicquam vnquam petii nec aperte nec
oblique. Quae vero volentes deferunt, libenter accipio, non tam vt munera quam
vt testimonia, praesertim quum illorum facultates abundantiores sint quam vt
hoc damni sentiant. |
964 st rikuda DLB: sti rikjda
AC.
[886]
946948 Dicenti est Diog. Laert. VI, 65.
947 Vita sine literis mors*. Cf. Sen. Epist. 82,
3: otium sine litteris mors est et hominis
vivi sepultura.
948950 Non gignit Cf. De pueris, ASD I, 2,
p. 31, l. 21: at homines, mihi crede, non nascuntur, sed finguntur.
[887]
951952 Ad places Diog. Laert. VI, 65.
951 Impietas*.
[888]
954955 Audiens gladium Diog. Laert. VI,
65. Cf. Adag. 625 (In eburna vagina plumbeus gladius), ASD II, 2, p. 152.

954 Turpiloquium*.
956 is relucet Cf. Apophth. [610].
[889]
957958 Quum tondeor Diog. Laert. VI, 66.
957 Vesci quouis loco*.
[890]
962965 Opprobranti diuum Diog. Laert.
VI, 66. Cf. Adag. 2714 (Quae diuinitus
contingunt), ASD II, 6, pp. 488489, ll.
162164.
962 a Philippo Diog. Laert., loc. cit.: par
Antiptrou.
964 Otoi dra Hom. Il. III, 65.
966 forma corporis Of Paris.
967 Munera regum*.

277

APOPHTHEGMATVM LIBER III

LB

189
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997

[891] 88 Diogeni de non irascendo accurate disserenti adolescens quidam

proteruus, veluti periculum faciens an re praestaret ea quae docebat, inspuit illi in
faciem. Tulit hoc leniter ac sapienter: Non quidem inquit irascor, sed dubito
tamen an irasci oporteat.
[892] 89 Conspiciens quendam meretrici supplicem, vt impetraret quod
petebat, Quid inquit tibi vis, miser? Praestat non impetrare quod rogas. A
scorto reiici felicius est quam admitti. Et tamen plerique malum suum et
ambiunt instanter et magno emunt.
[893] 90 Cuidam habenti capillos vnguento delibutos Caue, inquit, ne
capitis suauiolentia vitae maleolentiam adducat; nam Graecarum vocum iucundam affinitatem vtcunque reddere studuimus, ewda et duswdan. Vnguentum
enim in viro arguit vitae mollitiem. Fama porro velut odor est hominis. Simile
quiddam dixit Martialis:
Neuole, non bene olet, qui bene semper olet.

[894] 91 Dicebat inter seruos ac dominos malos praeter vocabula nihil

aliud interesse, nisi quod mancipia seruirent dominis, domini cupiditatibus,
significans vtrosque esse seruos, miseriorem tamen seruire seruitutem dominos
quam mancipia, si sint improbi. Nam qui ducitur affectuum arbitrio, et multos
habet dominos et turpes et inclementes.
[895] 92 Graeci mancipia, praecipue fugitiua, vocant ndrpoda, quae dictio videtur composita ex viro et pede, quum grammatici variam reddant etymologiam. Quum igitur quidam improbus Diogenem interrogasset quare mancipia
fugitiua dicerentur ndrpoda, Quoniam inquit pedes habent virorum, animum
autem qualem tu nunc habes, qui hoc percontaris, sentiens illi esse mentem non
hominis sed pecudis.
983 ewda A B: ewdan C.
[891]
973976 Diogeni oporteat Sen. Dial. V, 38, 1.
It seems Er. substituted this anecdote for the
one from Diog. Laert. VI, 66 which he had
already rendered in Apophth. [765], ll.
361363.
975 Lenitas*.
[892]
977978 Conspiciens rogas Diog. Laert. VI,
66.
977 Scortator*.
[893]
981982 Cuidam adducat Diog. Laert. VI,
66.
981 Vnguenta*.
986 Neuole olet Mart. II, 12, 4 (Postume).
[894]
987988 Dicebat cupiditatibus Diog. Laert.

VI, 66.
987 Seruitus vitiorum*.
dominos malos Diogenes Laertius mentions
bad people in general, not bad masters: Tov
mn oktav tov desptaiv, tov d falouv
tav piqumaiv douleein legen.
[895]
992 praecipue fugitiua Cf. Etym. Gud.:
Andrpodon, fugv dolov (ed. Sturz,
col. 53).
Salse*.
993994 quum etymologiam See Etym. Gud.,
ed. Sturz, col. 5354; Suid. ndrapodokpjlov 2155.
994996 Quum percontaris Diog. Laert. VI,
67.
995 fugitiua Inserted into the paraphrased text
by Er., cf. above, n.l. 992.

278
998
999
1000
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22

APOPHTHEGMATVM LIBER III

[896] 93 A prodigo petebat minam. Ille miratus improbam postulationem

rogabat: Quur, quum ab aliis obolum petere soleas, a me minam petis? Quoniam inquit ab aliis iterum me accepturum spero, a te vero an vnquam posthac
accepturus sim, qen n gonasi ketai, id est in deorum genibus situm est.
Attexuit enim hoc Homeri hemistichium. Significauit autem homini profuso
periculum imminere, ne breui redigeretur ad extremam inopiam, vt ne obolum
quidem haberet reliquum.
[897] 94 Quibusdam Diogeni probro vertentibus quod peteret, quum id
Plato non faceret, Imo inquit petit et ille, sed
Agxi sxn kefaln, na m peuqoaq o lloi,
Admoto capite, vt ne quisquam exaudiat alter.

id est

Abusus est Homerico carmine, [C] quod est Odysseae a, [A] quo significauit Platonem non minus esse petacem, nisi quod ille clam peteret, ipse palam.
[898] 95 Animaduertens quendam imperite iaculantem, proxime scopum
consedit. Quur id faceret interrogantibus Ne forte inquit me feriat, significans
illum quiduis percussurum citius quam scopum. At alii spectatores quam possunt
longissime sese a scopo semouent ne feriantur.
[899] 96 Qui scopum non attingunt, hi vulgo tuxen, id est frustrari
dicuntur. At Diogenes negauit illos frustrari qui aberrarent a scopo, sed eos qui
curas suas ad voluptatem velut ad scopum dirigerent. Nam ab his petunt beatitudinem, quum per eas deueniant in summam miseriam.
[900] 97 Interrogatus num quid mali esset mors, Quo inquit pacto
malum, quum praesentem non sentiamus? Quod autem abest, nulli malum est.
Dum sentit homo, viuit; nondum igitur adest mors, quae si adsit, abest sensus.
Malum autem non est, quod non sentitur. Hanc ratiocinationem quidam tri3 redigeretur B C: redigatur A.
16 aberrarent AD: aberrant BAS LB.

17 voluptatem AD: voluptates BAS LB.

[896]
9981 A prodigo situm est Diog. Laert. VI,
67.
998 Profusio*.
1 qen ketai Hom. Il. XVII, 514, etc.; cf.
Adag. 1758 (In quinque iudicum genibus
situm est), ASD II, 4, p. 186, ll. 786789.
[897]
58 Quibusdam alter Diog. Laert. VI, 67.
7 Agxi sxn lloi Hom. Od. I, 157; IV, 70.
Mendicitas occulta*.
[898]
1112 Animaduertens feriat Diog. Laert. VI,
67. Cf. Adag. 1578 (Nec propius ferire), ASD
II, 4, p. 72, ll. 278280.
11 Ridiculum*.
[899]

1617 At dirigerent Diog. Laert. VI, 67:

Tov rntav fj prv donn tuxen. Er.
followed the translation of Traversari, ed.
Curio, p. 202: Eos qui ad uoluptatem aspicerent falli ac frustrari dixit. Cf. SSR V B
199: ut legisse videatur [sc. Traversari]
rntav (Huebner).
16 Voluptas*.
[900]
1920 Interrogatus sentiamus Diog. Laert.
VI, 68.
19 Mors an mala*.
2223 Hanc Epicuro Diog. Laert. X, 125
(Epicurus letter to Menoeceus): qnatov
oqn prv mv, peidper tan mn mev
men, qnatov o prestin tan d qnatov par, tq mev ok smn.

279

APOPHTHEGMATVM LIBER III

23
24
25
26
27
28
29
30
LB 190
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48

buunt Epicuro. Mors quidem mala non est, sed iter ad mortem miserum est. Id
si metuimus, tota hominis vita quid aliud est quam iter ad mortem?
[901] 98 Narrant Alexandrum Magnum adstantem Diogeni quaesisse ab
eo, num ipsum metueret. At ille: Quid es? Bonum an malum? Alexander
respondit Bonum. Quis inquit timet bonum? Conuicit regem non esse
metuendum, nisi se malum esse profiteretur. Sed eodem enthymemate colligeret
deum non esse timendum.
[902] 99 Eruditionem omnibus hoc sermone commendabat, quod diceret
eam iuuenibus adferre sobrietatem, | senibus solatium, pauperibus diuitias, diuitibus ornamentum, propterea quod aetatem suapte sponte lubricam coherceat ab
intemperantia, senectutis incommoda honesto solatio mitiget, pauperibus sit pro
viatico (non enim egent eruditi), diuitum fortunas ornet.
[903] 100 Didymon, qui vulgo audiebat adulter, curabat oculum virginis.
Ei Diogenes dixit: Vide ne corrumpas pupillam. Hoc dictum apud nos perdit
suam gratiam. Apud Graecos autem krj et virginem sonat et oculi pupillam.
Lusit igitur ex ambiguo Diogenes.
[904] 1 Admonitus a quodam ab amicis illi tendi insidias, vt caueret,
Quid facias, inquit, si similiter et cum amicis et cum inimicis habebimus
consuetudinem? Ab inimicis nobis cauemus, amicis fidimus. Quod si pariter ab
vtrisque nobis cauebimus, non est suaue viuere.
[905] 2 Interrogatus quid esset in vita optimum, Libertas inquit. At vere
liber non est, qui seruit vitiis. Nec liber esse potest, qui multis eget; plurimis
autem eget auarus, ambitiosus ac deliciis deditus.
[906] 3 Olim in scholis pingi solent Musae ceu studiorum praesides.
Ingressus igitur scholam, quum videret multas Musas, discipulos admodum paucos, dixit praeceptori Cum diis multos habes discipulos, ludens ex ambiguo ser36 perdit AD: perdidit BAS LB.
45 eget Ac B C: om. A.

48 Iocus ex ambiguo* A: om. B C.

24 tota mortem Sen. Dial. XI, 11, 2: quid

enim est noui hominem mori, cuius tota uita
nihil aliud quam ad mortem iter est?
[901]
2527 Narrant timet bonum Diog. Laert.
VI, 68.
25 Argute*.
[902]
3032 Eruditionem ornamentum Diog.
Laert. VI, 68.
30 Eruditio*.
[903]
3536 Didymon pupillam Diog. Laert. VI, 68.
35 Didymon Cf. Apophth. [816].
Iocus ab ambiguo*.
[904]
3941 Admonitus consuetudinem Diog.
Laert. VI, 68.

39 Amicis fidendum*.
[905]
43 Interrogatus inquit Diog. Laert. VI, 69.
Libertas*.
Libertas Diog. Laert., loc. cit.: Parrjsa. Er.
comment (At deditus, ll. 4345) focuses
on other aspects of freedom than implied in
this word. Cf. Francesco Robortello, Annotationes in apophthegmata ab Erasmo versa e
Laertio, vbi Diogenis Cynici vitam describit,
LB VIII, 590 F591 A. Er. based himself on
Traversaris translation, ed. Curio, p. 203
(libertas), without consulting the Greek
text.
[906]
4748 Ingressus discipulos Diog. Laert. VI,
69.
48 Iocus ex ambiguo*.

280
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71

APOPHTHEGMATVM LIBER III

monis. Nam Graeci cum diis dicunt pro eo quod nos dicimus fauentibus diis.
Interdum sun, id est cum, significat comitem: cum multis te defendi, id est
multi mecum te defenderunt.
[907] 4 Quicquid per se turpe non esset, id ne in publico quidem dicebat
esse turpe. Hunc igitur in morem ratiocinabatur: si prandere malum non est, nec
in foro prandere malum est; sed prandere nihil mali est; ergo nec in foro prandere malum est. Hactenus tolerari poterat Cynicus syllogismus. Verum quis ferat
similiter colligentem: exonerare ventrem aut reddere lotium aut habere rem cum
vxore aut exuere vestes malum non est; ergo nec in publico malum est. Probis
viris vbique placet verecundia.
[908] 5 Dicebat vsum atque exercitationem, quemadmodum in actionibus
extrariis, ita et in actionibus virtutis et animi tum celeritatem quandam tum facilitatem parere.
[909] 6 Dicebat nec legem esse sine ciuitate, nec ciuitatem sine lege.
[910] 7 Nobilitatem atque hoc genus alia fortunae decora dicebat nihil
aliud esse quam velamenta malitiae. Diuites enim quum aliis nihilo sint meliores,
tamen peccant licentius, iuxta illud Flacci de diuite:
Et quicquid volet, hoc veluti virtute peractum
Sperauit magnae laudi fore.

Nobiles autem plerique et hodie sibi nihil non permittunt.

[911] 8 Quum Xeniadae seruiret, amici agebant de illo redimendo. At ille
Nequaquam, inquit. An nescitis leones non iis seruire a quibus aluntur, sed
altores potius seruire leonibus? Nam leo vbicunque est semper leo est.
58 Quum in foro in conspectu omnium fuisset
operatus, Vtinam inquit liceat sic perfricto
ventre a fame quietum esse!, sentiens agitatione corporis acui stomachi orexim, a qua
necessitate cupiebat esse liber. Itidem stu-

diosi grauiter ferunt a literis naturae necessitatibus auocari. A B habent post verecundiam, om. C.
62 Dicebat nec legem B C: Nec legem dicebat A.
68 plerique B C: om. A.

[907]
52 Turpe vbique turpe*.
5355 Hunc est Diog. Laert. VI, 69.
In A B there follows another apophthegm
from Diog. Laert. VI, 69; see app. crit. For
operor (i.e. masturbor) see ThLL IX, 2, 695,
ll. 7172. The same verb is used by Traversari, ed. Curio, p. 203 (the apophthegm
under discussion) and p. 196 (Diog. Laert.
VI, 46, a parallel version not included by Er.
in any edition). Robortellos supposition that
Er. did not understand the anecdote (Annotationes in apophth. ab Er. versa e Laertio, LB
VIII, 591 A592 A) was refuted by Nannius
(Miscellanea, p. 252).
[908]

5961 Dicebat parere Cf. Diog. Laert. VI,

70.
[909]
62 Dicebat lege Cf. Diog. Laert. VI, 72.
[910]
6364 Nobilitatem malitiae Diog. Laert. VI,
72.
63 Bona fortunae*.
6667 Et fore Hor. Serm. II, 3, 9699:
quas [sc. divitias] qui construxerit, ille / clarus erit, fortis, iustus. sapiensne? etiam, et
rex, / et quicquid volet. hoc, veluti virtute
paratum, / speravit magnae laudi fore.
[911]
6971 Quum leonibus Diog. Laert. VI, 75.
69 Libertas*.

APOPHTHEGMATVM LIBER III

72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
LB 191
91
92
93

281

[912] 9 Quum a letali somno esset experrectus medicusque rogaret quid

ageretur, Recte, inquit, nam frater fratrem amplectitur, alludens ad Homerum,
qui qnaton et pnon germanos finxit, quod somnus mortis sit imago.
[913] 10 Rogatus quomodo se vellet sepeliri, iussit cadauer abiici inhumatum. Tum amici: Volucribusne et feris? Minime vero, inquit, sed bacillum
prope me quo illos abigam ponite. Rursus illi: Qui poteris? Non enim senties.
Quid igitur inquit mihi ferarum laniatus oberit nihil sentienti?
[914] 11 Quum Plato laudaret quendam hoc nomine, quod erga omnes
esset humanissimus, Quid inquit Diogenes illi tribuendum est, qui tot annos in
philosophia versatus nullum hactenus affecit dolore?, sentiens proprium philosophi munus esse mederi vitiis hominum; id autem fieri non posse nisi metu ac
dolore, metu probri, dolore praesentis ignominiae.
[915] 12 Idem in Lacedaemone peregrinum quendam conspiciens sese studiose ad festum diem componentem, Quid facis? inquit, An non quilibet dies
viro bono festus est? Sensit hunc mundum esse phanum deo dignum, in quo
constitutus homo semper honeste velut in conspectu numinis omnia cernentis
versari deberet. Detorsit huc prouerbium, quo dicitur pigris semper esse festum.
[916] 13 Dicere solet adolescentibus: Meretricum domos ingredere, vt
perspicias quam viles res quanto emantur | precio. Huc allusit Terentius: Haec
omnia nosse salus est adolescentulis.
[917] 14 Ad salutem opus esse dicebat aut fidis amicis aut acribus inimicis,
eo quod illi monent, hi redarguunt; vtrique diuersis quidem modis sed pariter

77 illos B C: om. A; ponite B C: ponito A.

[912]
7273 Quum amplectitur Plut. Mor. 107
EF, Consolatio ad Apollonium 12.
72 Iocus in morte*.
experrectus Plut., loc. cit.: diegerantov atn
to atro.
7374 alludens finxit Hom. Il. XIV, 231;
XVI, 672.
[913]
7578 Rogatus sentienti Cic. Tusc. I, 104.
75 Sepultura*.
7576 iussit inhumatum See also Diog.
Laert. VI, 79.
[914]
7981 Quum dolore Plut. Mor. 452 D, De
virtute morali 12.
79 Lenitas mala*.
Quum quendam According to Plutarch
Plato himself was praised: Ji ka Diognjv
painoumnou Pltwnov epen .
7980 hoc humanissimus Plutarch does not

mention any reason.

[915]
8486 Idem est Plut. Mor. 477 C, De tranqillitate animi 20.
84 Festum semper sapienti*.
88 prouerbium Adag. 1512 (Ignauis semper
feriae sunt), ASD II, 4, pp. 2628, where Er.
points out in the manner of Diogenes: nam
vere Christianis omnis dies festus est (p. 28,
ll. 200201).
[916]
8990 Dicere precio Plut. Mor. 5 C, De liberis educandis 7.
89 Scorta*.
9091 Haec adolescentulis Ter. Eun. 940
(nosse omnia haec).
[917]
9293 Ad redarguunt Plut. Mor. 74 C, De
adulatore 36 (transl. ASD IV, 2, p. 162, ll.
222224); 82 AB, De profectibus in virtute 11.
92 Obiurgatio*.

282
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
LB 192

APOPHTHEGMATVM LIBER III

prosunt, dum per eos vitia nostra discimus. Hoc Laertius tribuit Antistheni, Plutarchus Diogeni.
[918] 15 Interrogatus a quodam, quo pacto maxime posset vlcisci inimicum, Si teipsum inquit probum et honestum virum praestiteris. Hoc qui facit,
et sibi prodest maxime et inimicum maxime discruciat. Nam si fundum conspiciens bene cultum discruciatur inimicus, quid fiet si teipsum viderit veris ornatum bonis?
[919] 16 Cum Antisthenem morbo decumbentem inuiseret, dixit: Nunquid amico est opus?, significans in rebus afflictis potissimum fidis amicis vtendum, qui vel re opitulentur vel consolando molestiam mitigent.
[920] 17 Ad eundem alias, quoniam acceperat illum amore vitae morbum
ferre molestius, cum sica ingressus est; ad quem cum Antisthenes dixisset Quis
hisce doloribus liberabit?, Diogenes prolata sica Haec inquit. Contra Antisthenes Doloribus inquit dixi, non vita.
[921] 18 Corinthum profectus ludum ingressus est, quem ibi Dionysius
regno pulsus aperuerat, audiuitque pueros male canentes. Interim ingressus Dionysius, quoniam putabat Diogenem consolandi gratia venisse, Humaniter inquit
facis, Diogenes; haec est rerum humanarum volubilitas. Imo inquit Diogenes
miror te etiamnum viuere, qui tantum malorum in regno patraris; et video
nihilo meliorem esse ludimagistrum quam fuisti rex. [B]
[922] 19 Idem dicebat: Caeteris mortalibus, quibus res sunt prosperae, vita
iucunda est, mors odiosior; rursus infelicibus vita grauis est, mors optabilis. At
horum vtrunque tyrannis est molestius. Siquidem vt viuunt insuauius iis qui
mortem vehementer optant, ita mortem perinde metuunt quasi vitam suauissime
degant. |
105 Quis B C: Quis me A.

107 vita Ac B C: de vita A.

94 Hoc Antistheni Diog. Laert. VI, 12, referring only to the criticism of enemies; see also
Plut. Mor. 89 B, De capienda ex inimicis utilitate 6, where Antisthenes mentions both
friends and enemies in the same manner as
Diogenes.
[918]
9697 Interrogatus praestiteris Plut. Mor. 21
E, De audiendis poetis 4; 88 AB, De
capienda ex inimicis utilitate 4.
96 Vindicta optima*.
9899 fundum () bene cultum Example taken
from Plutarchs explanation of the apophthegm: An xwron kpeponjmnon dwsin,
n eqalonta kpon, pistnousi. T on
oei, seautn pideiknmenov ndra dkaion
; (Mor. 88 B).
[919]
101102 Cum opus Diog. Laert. VI, 18.
101 Amicus consolator*.

[920]
104107 Ad vita Diog. Laert. VI, 1819.
104 Mors liberat a cruciatu*.
[921]
108113 Corinthum rex The apophthegm
agrees to some extent with Plut. Tim. 15, 89.
Plutarch, however, leaves Dionysius position
as a schoolmaster aside. Perhaps Er. made use
of Ps. Diog. Epist. 8 (Epistolographi Graeci, ed.
Hercher, p. 237; SSR V B 538). According to
this letter Diogenes observed that the schoolboys ok e rracdoun and said to their
teacher v ok e, Dionsie, didskeiv, which
Dionysius took as an expression of pity. The
anecdote is not found in Adag. 83 (Dionysius
Corinthi), ASD II, 1, p. 192.
111 Qui malus vbique malus*.
[922]
114118 Idem degant Dio Chrys. VI, 4647;
Stob. IV, 8, 27 (SSR V B 583).

283

APOPHTHEGMATVM LIBER III

120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142

[923] 20 Cuidam ostendenti horoscopon Bellum, inquit, hercle, instrumentum ne frustremur coena, sentiens inutiles esse artes geometricas cum caeteris.
[924] 21 Alteri cuidam iactanti musices peritiam respondit:
Gnmaiv gr ndrn e mn okontai pleiv,
E d okov o calmosi ka teretsmasin, id est
Prudentia vrbes bene gubernat, at domus
Nec cantilenis nec modis regitur probe.

[925] 22 Quum Speusippus paralysi resolutus vehiculo deportaretur in

Academiam ac Diogeni forte obuio dixisset Xare, is respondit: At non tu sane,
qui quum ad istum sis affectus modum sustineas viuere, sentiens esse veri philosophi sponte mortem asciscere, posteaquam desiit esse vsui ad vitam humanam.
Idque fecit postea Speusippus.
[926] 23 Quum puerum conspiceret indecore se gerentem, paedagogum
illius baculo percussit, dicens Quur sic instituis?, indicans primae aetatis formatoribus potissimum imputandum esse, si adolescentes euadant male morati aut
secus. Refert Aphthonius ac Priscianus.
[927] 24 Cuidam probri gratia obiicienti paupertatem, quum ipse esset
scelerosus, Ob paupertatem inquit neminem vidi torqueri, ob maliciam multos.
[928] 25 Paupertatem appellabat virtutem atoddakton, id est quae per se
discitur. Diuitibus opus est multis praeceptis vt frugaliter viuant, vt corpus exerceant laboribus, ne corporis ambitioso cultu delectentur aliaque innumera, quae
omnia seipsam docet paupertas. [A]

128 xare is B C: xareiv D, xare BAS LB.

[923]
119120 Cuidam coena Diog. Laert. VI,
104.
120121 sentiens caeteris Diog. Laert. VI, 73;
104.
[924]
122126 Alteri probe Diog. Laert. VI, 104.
123124 Gnmaiv teretsmasin Marcovich
takes pleiv and okov together, with a
comma after okov. Cf. Traversari, ed. Brugnoli: Nam uirorum sententiis bene se
habent urbes atque domus non cantibus nec
pulsibus. Er. followed the interpretation of
Curio: Magnae reguntur urbes nam prudentia / At una cantu non queat regi domus
(Traversari, ed. Curio, p. 215).
[925]
127129 Quum viuere Diog. Laert. IV, 3.

127 Speusippus Nephew of Plato; head of the

Academy 347339.
131 Idque Speusippus See Diog. Laert. IV, 3.
[926]
132133 Quum instituis Example of an anecdote that combines speech and action in
Hermog. Prog. 3, 20; Aphth. Prog. 3, 63 (Rhetores Graeci, ed. L. Spengel, II, Lipsiae, 1854,
pp. 6 and 23); Prisc. Praeexercit. 2, 8 (Rhetores
Latini minores, ed. K. Halm, Lipsiae, 1863, p.
552).
[927]
136138 Cuidam multos Stob. IV, 32, 12.
136 Paupertas*.
[928]
139140 Paupertatem discitur Stob. IV, 32,
19.
139 Paupertas*.

284
143
144
145

APOPHTHEGMATVM LIBER III

Lacedaemoniis, quibus merito prima laus debetur in apophthegmatibus,

subiecimus tres philosophos, sed in hoc genere praecipuos; quibus addemus totidem reges, qui ciuilium dictorum gratia prae caeteris celebrantur, ne lectorem
turba rerum obruamus.

143 Lacedaemoniis apophthegmatibus See

Epist. nunc. IVI, n.l. 93.
144145 totidem reges Philip of Macedon,

Alexander the Great and Antigonus I

Monophthalmos, see Apophth. [929]
[1060].

LB

191
2
3
4

5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17

[A]

LIBER QVARTVS

PHILIPPVS MACEDO

Ex Graecorum regibus mea sententia nullus fuit, quem cum Philippo rege Macedonum Alexandri Magni patre conferamus vel ingenii dexteritate vel dictorum
vrbanitate.
[929] 1 Is dicere solet Athenienses sibi magnopere beatos videri, qui quotannis inuenirent decem quos belli duces crearent, quum ipse multis annis vnum
duntaxat belli ducem reperisset, Parmenionem, significans inutile reipublicae
subinde mutare duces, sed satius esse, quem idoneum ac fidum nactus sis, eum
non mutare. Tum in bello non referre quam multi sint duces, sed quam bello
gerendo accommodi.
[930] 2 Cum illi nuncium esset allatum vno die multas res feliciter ac prospere gestas esse [B] (nam eodem tempore tethrippo vicerat in Olympiis et Parmenio Dardanenses praelio fuderat et Olympias ipsi masculum foetum erat
enixa), porrectis in coelum manibus [A] exclamauit: Et, o fortuna, inquit, pro
tot tantisque bonis leui quopiam malo me affice! Vir cordatissimus non insolenter gestiit ob rerum successum, sed fortunae indulgentiam suspectam habuit,
13 tethrippo BD: quadrigis BAS LB.

14 Dardanenses BD: Dardanos BAS LB.

2 PHILIPPVS MACEDO Philip II, king of

Macedon 359336.
[929]
68 Is Parmenionem Plut. Mor. 177 C, Reg.
et imp. apophth., Philippus 2.
6 Bonum nactus ne mutet*.
8 Parmenionem General of Philip and Alexander,
murdered on command of the latter in 330.
[930]
1216 Cum affice Plut. Mor. 177 C, Reg. et
imp. apophth., Philippus 3.
1315 nam manibus Er. inserted this into the

paraphrased text (from B on), basing himself

on the version of the anecdote found in Plut.
Mor. 105 AB, Consolatio ad Apollonium 6.
1314 Parmenio See Apophth. [929], n.l. 8.
14 Dardanenses The Dardani (cf. BAS: Dardanos), an Illyrian tribe.
1415 Olympias enixa In 356 Philips wife
Olympias gave birth to a son, Alexander.
16 Inuidia fortunae*. Cf. Plut. Mor. 105 AB,
after the dictum: edv ti tov megloiv
etuxmasi fqonen pfuken txj. See also
n.ll. 1920.

286
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
LB 192
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

cuius ingenium esse nouit vt quibus exitium molitur, his prius noua rerum prosperitate blandiatur. Huc pertinet quod de Polycrate Samiorum tyranno refert Plinius.
[931] 3 Quum subactis Graecis quidam ipsi autores essent, vt ciuitates
praesidiis contineret ne deficerent, Malo inquit diu bonus et commodus quam
breui tempore dominus appellari, sentiens regnum quod beneficiis ac beneuolentia teneretur esse perpetuum, quod vi metuque non esse diuturnum.
[932] 4 Quidam petulantioris linguae maledicta coniicere solet in Philippum. Hunc amici hortabantur vt eiiceret in exilium. At ille negauit se hoc facturum. Demirantibus quid ita Ne inquit oberrans inter plures male de me loquatur. Quod maledicum non egit in crucem, vel clementiae erat quod ignouit, vel
magnanimitatis quod contempsit; | quod noluit expellere, prudentiae. Plus enim
nocuisset.
[933] 5 Smicythus Nicanorem deferebat apud regem, quod sine fine de
ipso male loqueretur; quumque suaderent amici vt hominem accersi iuberet
deque eo supplicium sumeret, Philippus ita respondit: Nicanor non est Macedonum pessimus; videndum est igitur, necubi nos cessemus in officio. Vt igitur
cognouit vehementer afflictum inopia et tamen a rege neglectum fuisse, iussit
donum aliquod ad illum deferri. Hoc facto quum rursus Smicythus diceret regi
Nicanorem apud omnes sine fine praedicare laudes ipsius, Videtis igitur inquit
in nobis esse situm, vt bene aut male audiamus. Immane quantum absunt ab
huius principis ingenio, qui nunquam sibi videntur satis laudari, quum nihil
faciant laudandum, nec student beneficiis sibi conciliare beneuolentiam hominum, sed metui malunt quam amari; cumque saepenumero faciant detestanda,
idque palam, tamen periit quisquis ausus est hiscere.
[934] 6 Aiebat se his qui in republica Atheniensium administranda primores essent plurimam habere gratiam, quod suis conuiciis efficerent vt ipse tum
oratione tum moribus euaderet melior, dum conor inquit illos dictis pariter ac
factis mendacii conuincere. O vere philosophicum principis animum, qui nouit
22 diu Ac B C: dici A.
1920 Huc Plinius Plin. Nat. 37, 3: ut
Polycrati Samio, insularum ac litorum
tyranno, felicitatis suae, quam nimiam fatebatur etiam ipse qui felix erat, satis piamenti
in unius gemmae voluntario damno videretur, si cum Fortunae volubilitate paria fecisset, planeque ab invidia eius abunde se
redimi putaret, si hoc unum doluisset, adsiduo gaudio lassus.
[931]
2123 Quum appellari Plut. Mor. 177 CD,
Reg. et imp. apophth., Philippus 4.
21 Metus malus diuturnitatis custos*.
subactis Graecis The Greeks were defeated by
the Macedonians in 338 (battle of Chaeronea).
[932]

2528 Quidam loquatur Plut. Mor. 177 D,

Reg. et imp. apophth., Philippus 5. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 167, ll. 662664.
26 Maledicus contemptus*.
[933]
3138 Smicythus audiamus Plut. Mor. 177
DE, Reg. et imp. apophth., Philippus 6. Cf.
Lingua, ASD IV, 1A, p. 167, ll. 664673.
31 Smicythus Nicanorem Both men are otherwise unknown.
33 In nobis est vt bene audiamus*.
[934]
4346 Aiebat conuincere Plut. Mor. 177 E,
Reg. et imp. apophth., Philippus 7. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, pp. 166167, ll. 659662.
43 Conuiciator vtilis*.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
LB

193
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78

287

etiam ex inimicis capere vtilitatem nec, quod vulgus solet, hoc tantum spectare,
vt maledicos afficeret malo, sed vt ipse minus malus redderetur illorum maledictis admonitus.
[935] 7 Quum Athenienses, quotquot apud Cheronaeam capti fuerant,
gratis dimisisset, illi vero etiam vestes stragulasque reposcerent atque hac de causa
Macedones in ius vocarent, risit Philippus, dicens Quid? Nonne videntur Athenienses arbitrari se a nobis in talorum ludo victos esse? Tam ciuiliter tulit victor
victorum ingratitudinem, qui non solum gratias non agerent quod ipsi et incolumes et gratis fuissent dimissi, verum etiam criminarentur quod non simul et
amictus et stragulas redderent, quasi nescirent quale esset ius belli, quasique nihil
aliud esset certare armis quam certare talis, qui ludus est puerorum. |
[936] 8 Quum esset illi clauicula in bello fracta ac medicus a quo curabatur in singulos omnino dies aliquid posceret, Sume inquit quantum voles, nam
clauem habes, ludens ancipiti voce. Klev enim Graece et clauem sonat, qua aperitur scrinium aut ostium, et commissuram humeri cum pectore. Quid hoc
animo ciuilius, cui et in dolore et erga auarum medicum iocari libuit, nec ob cruciatum morosior nec improbitate postulantis offensior?
[937] 9 Duo erant fratres, quorum alteri nomen Amphoteros, quod Graecis sonat ambo, alteri Hecateros, quod illis sonat vterque. Philippus itaque animaduertens Hecateron esse cordatum ac gerendis rebus accommodum, contra
Amphoteron ineptum ac degenerem, inuertit illis nomina, dicens Hecateron esse
Amphoteron, Amphoteron autem esse Vdeteron, id est neutrum, significans alterum fratrum, videlicet Hecateron, duorum in se virtutes complecti, alteri nihil
relictum. Itaque ei qui Amphoteros dicebatur mutauit nomen in contrarium, vt
odterov diceretur, quasi nullius precii.
[938] 10 Quibusdam ipsi consulentibus vt cum Atheniensibus asperius ageret, respondit illos absurde facere, qui homini cuncta ad gloriam tum agenti tum
patienti suaderent vt gloriae suae theatrum abiiceret, significans sese hoc agere,
non vt Athenas euerteret, sed vt ciuitati celeberrimae doctissimorum virorum
copia florenti suas virtutes probaret.
[939] 11 Duo pariter scelerosi sese inuicem accusabant cognoscente Philippo. Audita causa pronunciauit vt alter exularet Macedonia, alter illum inse-

47 ex vtilitatem Cf. Plutarchs treatise on

this subject (Mor. 86 B92 F, transl. ASD IV,
2, pp. 165184).
[935]
5053 Quum esse Plut. Mor. 177 EF, Reg. et
imp. apophth., Philippus 8.
50 Cheronaeam See Apophth. [931], n.l. 21.
Ingratitudo tolerata*.
[936]
5860 Quum habes Plut. Mor. 177 F, Reg. et
imp. apophth., Philippus 9.
59 Iocus in morbo*.
[937]

6468 Duo neutrum Plut. Mor. 177 F, Reg. et

imp. apophth., Philippus 10. Cf. Adag. 3255
(Vterque ambo), ASD II, 7, p. 162.
64 Iocus ex vocabulis*.
[938]
7274 Quibusdam abiiceret Plut. Mor. 178
A, Reg. et imp. apophth., Philippus 11.
72 Clementer*.
[939]
7779 Duo insequeretur Plut. Mor. 178 A,
Reg. et imp. apophth., Philippus 12.
77 Facetum iudicium*.

288
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

queretur. Hoc Graece sonat iucundius, quod fegein et ad fugientem pertineat et

ad exulantem; fugientem autem insequimur. Neutrum igitur absoluit Philippus,
sed vtrunque damnauit exilio.
[940] 12 Quum appararet in loco pulchro castra metari et moneretur illic
non esse pabulum pro iumentis, Qualis inquit est nostra vita, si etiam ad asinorum commoditatem viuere cogimur?
[941] 13 Quum arcem quandam ac praesidium capere destinasset valde
munitam, atque exploratores retulissent prorsus esse difficile atque adeo etiam
impossibile, percontatus est num vsque adeo difficile esset, vt nec asinus auro
onustus posset accedere, significans nihil esse tam munitum, quod auro non
expugnetur. Quod ipsum poetae significarunt fabula Danaes a Ioue stupratae, sed
deo in aurum verso. Vnde Flaccus:
Aurum per medios ire satellites
Et perrumpere amat castra potentius
Ferro.

[942] 14 Quum hi qui apud Lasthenem erant quererentur indigneque ferrent, quod quidam ex Philippi comitatu dicerent ipsos proditores, Philippus
respondit Macedones esse ingenio parum dextro, sed plane rusticanos, qui ligonem nihil aliud nossent vocare quam ligonem, alludens ad illud prouerbium
celebre t ska ska, tn skfjn skfjn lgwn. Innuit autem illos reuera esse
proditores. Rusticana veritas quanque rem suis nominibus appellat.
[943] 15 Filium Alexandrum admonere solet, vt cum Macedonibus comiter
haberet consuetudinem, vulgo interim conciliata beneuolentia vires ac robur sibi
86 munitam AC: munitum Ac; difficile AD:
arduum BAS LB.

97 prouerbium B C: prouerbio A.

7980 Hoc insequimur Leopardus, rejecting

Er. explanation, supposes a pun on juridical
terms: Lusit igitur ambiguo inter exsulare, et
accusari, et sequi in exsilium, et iudicio persequi (Emend. et misc. XIV, 13). Cf. Fuhrmann
ad loc.: Jeu de mots par confusion du
sens ordinaire et du sens juridique des verbes
fegein (fuir et tre accus) et dikein
(poursuivre et accuser).
[940]
8284 Quum cogimur Plut. Mor. 178 A, Reg.
et imp. apophth., Philippus 13.
83 Militia misera*.
[941]
8588 Quum accedere Plut. Mor. 178 AB,
Reg. et imp. apophth., Philippus 14. Cf. Adag.
1694 (Pecuniarum cupiditas Spartam capiet,
praeterea nihil), ASD II, 4, p. 142, ll.
287289 (this apophthegm) and 289290 (a
reference to the story of Danae).
85 Auro nihil inexpugnabile*.

9193 Aurum Ferro Hor. Carm. III, 16, 911

( saxa potentius / ictu fulmineo).
[942]
9497 Quum ligonem Plut. Mor. 178 B, Reg.
et imp. apophth., Philippus 15.
94 Veritas*.
Lasthenem From Olynthus (on the peninsula
Chalcidice), which city he betrayed to the
Macedonians in 348.
97 ligonem Other instances of this erroneous
translation of skfjn are found in Adag.
1149 and 1205. See Adag. 1149, ASD II, 3, p.
167, n.l. 2797; p. 221, n.ll. 116117. There
however (p. 166, l. 803) Er. is aware that
skfj may mean something else.
98 t lgwn Adag. 1205 (Ficus ficus, ligonem ligonem vocat), ASD II, 3, p. 220.
[943]
100102 Filium humanum Plut. Mor. 178 B,
Reg. et imp. apophth., Philippus 16.
100 Regum humanitas*.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
LB 194
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133

289

parans, dum liceret alio regnante esse humanum, prudenter intelligens vt nulla re
melius constabiliri imperium quam ciuium beneuolentia, ita difficillimum esse
iam regnum administranti erga quoslibet esse humanum, non solum quod regia
potestas opposita sit inuidiae, verumetiam quod respublica non possit esse incolumis, nisi scelera suppliciis coherceantur. Regibus enim hactenus temperanda est
humanitas erga ciues, vt interim regiam tueantur autoritatem. Nam immodica
bonitas saepe contemptum parit.
[944] 16 Eidem suadebat, vt eos qui in republica pollerent autoritate tum
bonos tum malos sibi conciliaret amicos, ac bonis quidem vteretur, malis vero
abuteretur. Praecipua regum ars est nullum reiicere, sed ad publicam vtilitatem
omnium operam accommodare. Quemadmodum Deus vnicus totius mundi
monarcha malis geniis ac impiis hominibus abutitur ad vtilitatem ecclesiae, ita
principes cordati norunt et probis et improbis vti, non quod ipsi per malos mali
quippiam faciunt, sed quod per malos puniunt malos. At multi sunt principes
qui praepostere bonis abutuntur, malis vtuntur. Ad tyrannica negocia viros
ad|hibent sanctitatis opinione celebres, quo vulgus esse rectum ac pium quod
agunt existimet.
[945] 17 Idem Philippus cum Thebis obses esset, Philonis Thebani hospitio vsus est multisque insuper ab eo beneficiis affectus. Is quum vicissim a Philippo nihil muneris vellet accipere, Ne me inquit Philippus beneficentia superatum hac laude spolies, quod hactenus a nemine beneficiis victus fuerim. O
animum imperio dignum! Pulchrius existimauit benefaciendo quam potentia
vincere.
[946] 18 Quum multi bello capti venderentur, Philippus in auctione sedebat sublata veste parum decore. Quidam igitur eorum qui vendebantur exclamauit: Parce mihi, Philippe, paternus enim tibi sum amicus. Philippo vero
interrogante Quo pacto et vnde, o homo, conflata est haec amicitia? tum ille
Volo inquit propius accedens dicere. Quum admissus esset quasi arcani quippiam dicturus, Demitte inquit chlamydem aliquantulum, nam ad istum
modum indecenter sedes. Mox Philippus Hunc inquit sinite abire liberum.
Nesciebam enim illum mihi vere beneuolum et amicum esse. Non offensus est
rex tantus nec simulatione nec admonitione ignoti hominis, sed simul et simula-

106108 Regibus parit Cf. Apophth. [219].

[944]
109111 Eidem abuteretur Plut. Mor. 178
BC, Reg. et imp. apophth., Philippus 17.
109 Bonis vti, malis abuti*.
110 bonis malis Plut., loc. cit.: ofiv ofiv,
Ald.Er., p. 155 in marg.: ofiv pro tov.
115118 Ad existimet Cf. Apophth., LB IV,
236 F237 A, Dionysius iunior 1.
[945]
119122 Idem fuerim Plut. Mor. 178 C, Reg.
et imp. apophth., Philippus 18. Cf. Apophth.

[987].
119 Beneficentia*.
cum esset From 368 until 365.
Philonis Probably the same person as the
Theban ambassador Philon mentioned in
Demosth. XIX, 140.
[946]
125132 Quum esse Plut. Mor. 178 CD, Reg.
et imp. apophth., Philippus 19. Cf. Inst. princ.
christ., ASD IV, 1, p. 182, ll. 517519; Lingua,
ASD IV, 1A, pp. 6162, ll. 159166.
128 Admonitio grata*.

290
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

tione mutua simulationem texit et tantillum officium magno libertatis praemio

pensauit.
[947] 19 Quodam tempore ab hospite quodam inuitatus ad coenam, inter
eundum plures forte obuios secum adduxit vmbras. Vbi sensit hospitem turbari
quod tam multis non sufficeret apparatus, praemisso ad singulos amicos puero
iussit vt placentae seruarent locum; illi persuasi, dum placentam expectant, paululum edebant. Ita factum est vt coena suffecerit omnibus. Faceto ioco simul et
elusit amicos et hospitis pudori subuenit.
[948] 20 Hipparcho Euboico vita defuncto Philippus prae se ferebat quam
illius mortem acerbe ferret. Itaque cuidam volenti dolorem ipsius mitigare dicentique Attamen ille tempestiue decessit, iam natu grandis, Sibi quidem ipsi
inquit Philippus tempestiue decessit, sed mihi praepropere. Mors enim illum
anticipauit, priusquam a me beneficium acceperit nostra dignum amicitia. Perquam rarum est principem sentire gratiarum affectus, sed amicis plerique non aliter quam equis vtuntur. Dum vsui sunt curant, inutiles factos abiiciunt, eosque
spoliant citius quam beneficio iuuant.
[949] 21 Vbi resciuit Alexandrum filium queri quod pater ex pluribus foeminis gigneret liberos, sic illum hortatus est: Ergo quum plures habeas regni
competitores, da operam vt honestus ac probus euadas, vt non per me sed per
teipsum regnum obtinuisse videaris. Vir prudentia vere regia praeditus non
consolatus est filium, sed metum illius auxit, quo magis extimularet ad virtutem,
indicans illi non aliter sperandum paternum regnum, nisi se successione dignum
praeberet, nec tam magnum esse regnum adipisci quam regnum promeruisse.
[950] 22 Eundem hortabatur vt auscultaret Aristoteli, cui traditus erat instituendus, daretque operam philosophiae, Ne inquit multa committas, quae me
fecisse nunc poenitet. Perspexit egregius princeps neminem philosophiae expertem regno idoneum esse; nec puduit fateri se multa per errorem fecisse perperam,
quod a teneris vnguiculis philosophiae praeceptis non fuisset imbutus. Nam qui
136 quodam B C: quopiam A.

139 placentam AC: placenta D, placentas BAS

LB.

[947]
136140 Quodam omnibus Plut. Mor. 178 D,
Reg. et imp. apophth., Philippus 20.
136 Vrbanum mendacium*.
[948]
142146 Hipparcho amicitia Plut. Mor. 178
E, Reg. et imp. apophth., Philippus 21.
142 Gratitudo*.
Hipparcho Euboico Hipparchus from Eretria
(a city of Euboea) died shortly after 342 (RE
VIII, 1664).
[949]
150153 Vbi videaris Plut. Mor. 178 E, Reg. et
imp. apophth., Philippus 22.
150 Regnum virtute ambiendum*.
150151 quod liberos See Plut. Alex. 9, 511.

[950]
157159 Eundem poenitet Plut. Mor. 178 EF,
Reg. et imp. apophth., Philippus 23. Cf. De
pueris, ASD I, 2, p. 40, ll. 79; Eccles., ASD
V, 4, p. 250, ll. 9294.
157158 cui instituendus In 343/342. Er.
inserted this remark into the paraphrased text.
158 Philosophia regi necessaria*.
161 a vnguiculis Adag. 652, ASD II, 2, pp.
178179.
161165 Nam deflectere See the context of
the passages from De pueris and Eccles.
referred to in n.ll. 164166; Inst. princ.
christ., ASD IV, 1, p. 148, ll. 157159; Ep.
2458, ll. 3942. Cf. Ter Meer, A True Mirror,
pp. 7677.

291

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
LB

195
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190

experimentis discunt administrare regnum, licet ingenio felicissimo nati sint,

tamen et sero et magno reipublicae malo tandem euadunt boni reges. At qui philosophiae praeceptis praemunitus accedit, si adsit mens integra, vix poterit ab
honesto deflectere. Vbi sunt interim qui literas ac philosophiae studium clamant
ad rempublicam administrandam prorsus inutile?
[951] 23 Ex Antipatri amicis quendam in iudicum numerum asscripserat.
Verum post vbi cognouit illum tingere barbam et capillos, submouit eum, dicens
Qui in capillis fidus non esset, eum in rebus gerendis non videri dignum cui
fideretur. Fuco vtebatur in tingendis capillis, vbi non multum erat lucri; multo
magis vsurus erat fuco in publicis negociis, vbi dolus interdum ingens adfert
emolumentum. Et hanc oportet regum praecipuam esse curam, vt cognoscendis
causis viros praeficiant incorruptos. Id qui fieri potest, vbi venduntur iudicandi
munia et is designatur iudex, non qui vir melior est, sed qui ad dandum prior |
aut largior? At apud Philippum nec Antipatri tantum valebat autoritas, quin suspectum e iudicum ordine moueret.
[952] 24 Machaetae cuiusdam pro tribunali sedens causam cognouit, sed
dormitabundus nec satis attentus ad iuris aequitatem; itaque sententiam tulit
aduersus Machaetam. Verum quum is exclamasset se ab ea sententia appellare,
rex iratus Ad quem? inquit. Nam appellandi verbum monarchis est inuisum.
Hic Machaetes: Ad te ipsum, o rex, si expergiscaris et attentius audias causam.
Ac tum quidem surrexit rex; caeterum posteaquam causam apud se melius perpendisset intelligeretque Machaetae factam iniuriam, iudicata quidem non rescidit, sed pecuniam qua damnatus fuerat Machaetes, ipse persoluit. In vno facto
quot regiae virtutis argumenta! Non perseuerauit irasci et prouocanti et somnolentiam publice obiicienti, sed per ocium rem suo cum animo accuratius considerauit, iam ab ira liber. Sit hoc ciuilitatis regiaeque moderationis, illud vero prudentiae, quod ingenioso commento sic damnatum exemit damno, vt regiam
tamen in iudicando autoritatem non proderet: mulctam priuatim, perinde quasi
ipse damnatus esset, dissoluit.
164 praemunitus AD: praemonitus BAS LB.
166 prorsus B C: esse prorsus A.
172 regum praecipuam esse B C: esse regum

praecipuam A.
181 attentius AD: attentus BAS LB.

[951]
167170 Ex fideretur Plut. Mor. 178 F, Reg. et
imp. apophth., Philippus 24.
167 Fuco non credendum*.
Antipatri Macedonian statesman (c.
400319), who enjoyed Philips trust, viceroy
in Europe during Alexanders Asian campaign, treated by Olympias with animosity.
Later he and Alexander drifted apart.
173175 Id largior Cf. Moria, ASD IV, 3, p.
168, ll. 700701 (on princes): si suo
commodo vendiderint magistratus ac prae-

fecturas.
[952]
177184 Machaetae persoluit Plut. Mor. 178
F179 A, Reg. et imp. apophth., Philippus 25.
177 Machaetae Perhaps Machatas, the brother
of Philips wife Phila and the father of
Harpalus (see RE XIV, 1, 153, Machatas 1).
The variant Machaetes (ll. 181, 184) is not
found in Ald., Filelfo or Regio.
180 Nam inuisum This comment is added
to the paraphrased text by Er.
181 Iudex attentus*.

292
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[953] 25 Indignantibus Philippi amicis, quod Peloponnesii in Olympiacis

ipsum sibilis deriderent, praesertim beneficiis a rege affecti, hoc sermone Philippum extimulantibus ad vindictam, Quid igitur inquit futurum est, si quid illis
faciamus mali? Vrbanissime amicorum argumentum vertit in diuersum. Si tam
prauo ingenio sunt, vt eos irrideant, qui de ipsis bene meriti sunt, grauius nocebunt, si quis illos malefactis prouocet. Hoc non solum moderationis et clementiae, verumetiam eximiae cuiusdam magnanimitatis documentum fuit, ingratorum sibilos regem negligere.
[954] 26 Harpalus pro Cratete propinquo ac familiari suo, qui iniuriarum
postulabatur, petiit a Philippo vt reus mulctam quidem solueret, sed a causa liberaretur, ne damnatus hominum maledictis exponeretur. Hic vero Philippus
Praestat inquit vt ipse male audiat, quam vt nos propter illum. Indulgebat amicis, sed quatenus licebat integra iudicis opinione.
[955] 27 In exercitu quum multo tempore dormisset, experrectus Tuto
inquit dormiui, vigilauit enim Antipater, subindicans non esse regium indulgere
somno, praesertim in bello, sed tamen hoc interdum absque periculo fieri, si rex
habeat fidum ac vigilantem praefectum. Ita cum laude amici suam excusauit
somnolentiam.
[956] 28 Rursus euenit vt interdiu dormiente Philippo Graeci, qui multi
simul ad ostium conuenerant, indigne ferrent regemque incusarent, quod ob
illius somnolentiam non statim admitterentur ad colloquium. Hic Parmenio sic
regi patrocinatus est: Ne miremini, inquit, si nunc dormit Philippus, nam
quum vos dormiretis, hic vigilabat, significans Graecis negligenter rem gerentibus Philippum illis fuisse praesidio.
[957] 29 Quemadmodum ipse fuit vrbanus, ita aliorum salse dictis delectabatur. Itaque quum cantorem inter coenandum vellet reprehendere deque pulsu
chordarum loqueretur, Dii inquit cantor prohibeant, o rex, ne tu me melius
193 extimulantibus B C: extimulantes A.
200 petiit B C: postulauit A.

217 loqueretur B C: loqui A.

[953]
191194 Indignantibus mali Plut. Mor. 179
A, Reg. et imp. apophth., Philippus 27. Cf.
Apophth. [313].
192193 hoc vindictam This comment is
added to the paraphrased text by Er.
193 Vrbane*.
[954]
199201 Harpalus illum Plut. Mor. 179 A,
Reg. et imp. apophth., Philippus 26.
199 Iudex seuerus*.
Harpalus Friend of Alexander. Entrusted
with the finances he was guilty of defalcation. In 324 he fled to Athens, where he was
suspected of bribery, which led to the prosecution of Demosthenes.

Cratete Otherwise unknown.

[955]
204205 In Antipater Plut. Mor. 179 B, Reg.
et imp. apophth., Philippus 28.
204 Praefectus vigilans*.
205 Antipater See Apophth. [951], n.l. 167.
[956]
209213 Rursus vigilabat Plut. Mor. 179 B,
Reg. et imp. apophth., Philippus 29.
209 Somnus excusatus*.
211 Parmenio See Apophth. [929], n.l. 8.
[957]
215 De arte iudicet artifex*.
216218 quum noris Plut. Mor. 179 B, Reg. et
imp. apophth., Philippus 30.

293

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
LB 196
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244

haec noris. Ciuiliter et sibi vindicauit de arte iudicium et regem non offendit,
meliorem illum iudicans quam vt cum musico de fidibus contenderet.
[958] 30 Quin et asperius dicta, modo tempestiue, aequo ferebat animo.
Nam quum dissidium haberet cum Olympiade vxore cumque Alexandro filio,
Demaratum Corinthium ad se venientem percontatus est, quomodo inter Graecos inuicem conueniret. Hic Demaratus Scilicet inquit magnopere tibi curae est
Graecorum concordia, quum qui tibi sunt coniunctissimi, huiusmodi in te sint
animo. Quid hic expectas, nisi vt rex offensus Demarati libertate iubeat illum ab
oculis suis abduci? Imo quoniam Demarati sermo ab ira ad saniora consilia vocabat, rex sese ad eius obiurgationem composuit positaque ira rediit cum suis in
gratiam.
[959] 31 Anui cuidam pauperculae Philippum appellanti vt causam ipsius
cognosceret, quum hac flagitatione frequenter obstreperet illi, respondit sibi non
esse ocium; quumque anus inclamasset Proinde ne rex quidem esse velis, | Philippus admiratus aniculae liberam vocem non illi solum praebuit aures, verumetiam alios audiuit. Hoc idem Latini tribuunt Adriano imperatori.
[960] 32 Philippus quum audisset filium suum quodam in loco scite cecinisse, ciuiliter obiurgauit, dicens: Non te tui pudet, qui noris tam belle canere?,
significans alias artes esse rege digniores.
[961] 33 Idem in palaestra prolapsus, quum surgens in puluere vidisset corporis vestigium, Pape, inquit, vt minimam terrae partem natura sortiti orbem
appetimus vniuersum! Vtinam hoc dictum inhaesisset animo filii, cuius ambitioni orbis fuit angustus!
[962] 34 Philippus Alexandrum filium obiurgans quod largitionibus Macedonum beneuolentiam consectaretur, Quae te, malum, inquit, ratio in istam
spem induxit, vt eos tibi putes fore fideles, quos pecunia corruperis? An tu id
agis, vt Macedones te non regem suum sed praebitorem putent?
222 Demaratum B C: Damaratum A.

236 rege AC: regi DLB.

[958]
221228 quum gratiam Plut. Mor. 179 BC,
Reg. et imp. apophth., Philippus 31.
221 Admonitio libera*.
dissidium See Plut. Alex. 9, 511; cf. Apophth.
[949].
222 Demaratum Corinthian who took the side
of the Macedonians, confidant of Alexander.
225226 Quid abduci This comment is
added to the paraphrased text by Er.
[959]
229233 Anui audiuit Plut. Mor. 179 C, Reg.
et imp. apophth., Philippus 32. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 62, ll. 176179.
229 Regum est audire omnes*.
233 Hoc imperatori Cass. Dio LXIX, 6, 3; cf.
Apophth., LB IV, 281 CD, Adrianus Caesar

18.
[960]
234235 Philippus canere Plut. Per. 1, 6.
234 Artes rege indignae*.
quodam loco The translated text reads n
tini ptw, i.e. during a banquet.
[961]
237239 Idem vniuersum Plut. Mor. 602 D,
De exilio 8.
237 Ambitio*.
239240 cuius angustus Cf. Sen. Suas. 1, 3:
Alexander orbi magnus est, Alexandro orbis
angustus est; Iuv. 10, 168170: unus Pellaeo
iuveni non sufficit orbis; / aestuat infelix
angusto limite mundi / ut Gyarae clausus
scopulis parvave Seripho. Cf. Apophth.
[750], l. 294.

294
245
246
247
248
249
250
251
252

253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[963] 35 Athenienses legationem ad Philippum miserant. Ea benigne

audita, vt humaniter dimitteret, iussit illos dicere qua in re gratum facere posset
Atheniensibus. Hic Demochares excipiens Si teipsum inquit suspendas. Is
Demochares vnus fuit e legatorum numero ob linguae procaciam dictus parrhesiastes. Ob tam inhumanum responsum indignantibus regiis amicis, Philippus
compescuit eos iussitque vt Thersiten illum incolumem dimitterent. Tum ad caeteros legatos conuersus Renunciate inquit Atheniensibus multo superbiores esse
qui ista dicunt, quam qui impune dicta audiunt. Tales demum animi regno
digni sunt.
ALEXANDER MAGNVS

[964] 1 In Philippi dictis nihil erat, quod praeter vrbanitatem non etiam
ad bonos mores conduceret; nec video quem Philippo iungamus congruentius
quam filium Alexandrum. Is puer etiamnum, quum Philippus pater multa praeclare feliciterque gereret, nequaquam eo gaudebat, sed ad pueros aequales ac collactaneos dicebat: Pater mihi nihil relicturus est. Illis contra dicentibus Immo
haec omnia tibi parat, Quid profuerit, inquit Alexander, si multa possidens
agam nihil? Iam tum cognoscas scintillam indolis ambitiosae et irrequietae.
[965] 2 Idem quum leuitate corporis ac pedum celeritate polleret, patri
hortanti vt in Olympiis stadium decurreret, Facerem, inquit, si reges habiturus
essem concertatores. Et hic agnoscas excelsum nec cuiquam facile cessurum in
certamine laudis et imperii. Nondum erat rex et tamen non dignabatur nisi cum
regibus committi.
[966] 3 Quum puella multa nocte ad Alexandrum esset deducta cum eo
dormitura, rogauit rex vbi fuisset tam diu. Illa respondente se expectasse donec
maritus isset cubitum, ministros accitos acriter obiurgauit. Reducite inquit
261 cognoscas B C: agnoscas A.
[962]
241244 Philippus putent Cic. Off. II, 53.
242 Beneuolentia virtute paranda*. This is the
tenor of Cic. Off. II, 5254.
[963]
245252 Athenienses audiunt Sen. Dial. V,
23, 2.
245 Lenitas*.
247 Demochares Otherwise unknown (RE IV,
2863, Demochares 4).
250 Thersiten One of the Greeks who took part
in the Trojan War, a common soldier, rebellious and foul-mouthed, who was scolded
and beaten by Odysseus for his insubordination (Hom. Il. II, 211277).
254 ALEXANDER MAGNVS King of Macedon 336323.

[964]
257261 Is nihil Plut. Mor. 179 D, Reg. et
imp. apophth., Alexander 1.
257 Indoles agilis*.
[965]
262264 Idem concertatores Plut. Mor. 179
D, Reg. et imp. apophth., Alexander 2.
262 Regem regia decent*.
[966]
267270 Quum adulter Plut. Mor. 179 DE,
Reg. et imp. apophth., Alexander 3.
269270 Reducite () hanc Inserted into the
paraphrased text by Er.; cf. Inst. princ. christ.,
ASD IV, 1, p. 180, ll. 468470: Permulta
furiose Alexander, sed recte a Darii mulieribus
captiuis abstinuit et recte mulierem reduci
domum iussit, vbi sensit esse coniugatam.
267 Adulterium*.

295

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
LB 197
290
291
292
293
294
295
296
297

hanc; parum enim abfuit, quin vestra culpa fuerim factus adulter. Egregium castitatis exemplum tum in iuuene tum in rege. Nam apud illos simplex stuprum
pro nullo crimine habebatur. Apparet autem tum fuisse morem, qui adhuc durat
in Italia, vt vxores secubarent a viris, nisi si quando vocarentur.
[967] 4 Alexandro puero diis largius facienti suffitum ac subinde ad thus
accurrenti Leonides illius paedagogus, qui tum aderat, Heus puer, inquit, tum
large facies suffitum, quum regionem deuiceris quae thus gignit. Post quum eam
regionem obtinuisset, memor eius dicti hac sententia scripsit illi literas: Mitto
tibi thuris et casiae talenta aliquot, ne posthac parcus sis erga deos, quum non
ignores nos potitos regione odores gignente.
[968] 5 Apud Granicum Martem experturus hortabatur Macedones vt
affatim pranderent, veluti postridie ex hostium commeatu coenaturi. Praesens
animus ac de belli euentu fidens ac securus.
[969] 6 Perillus, vnus ex amicorum Alexandri numero, filiabus suis ab
Alexandro dotem petiit. Iussit rex illum capere talenta quinquaginta quumque is
respondisset decem satis esse, Tibi quidem inquit satis est tantum accipere,
mihi vero non satis est tantum dare. Praeclare dictum, nisi virtutis indolem
ambitio vitiasset.
[970] 7 Anaxarcho philosopho iusserat quaestorem dare quantumcunque
ille postularet; cumque quaestor au|dita postulatione turbatus Alexandro indicasset philosophum petere centum talenta, Recte inquit facit, sciens se amicum
habere qui tantum dare et possit et velit. Hic dubites vtrum potius admirari
oporteat, regiamne liberalitatem in donando an philosophi improbitatem in postulando, nisi malumus hanc vocare fiduciam.
[971] 8 Mileti quum vidisset multas statuas eorum qui in Olympiis ac
Pythiis vicerant easque praegrandes, Et vbi inquit erant tam magna corpora,
quum barbari vestram vrbem obsiderent? Salse taxauit illorum stultam ambitionem, qui gloriarentur his qui corporum magnitudine viribusque praestantes in
282 ac securus B C: om. A.

283 Liberalitas* AC: Libertas* D BAS.

[967]
274279 Alexandro gignente Plut. Mor. 179
E, Reg. et imp. apophth., Alexander 4.
274 Profusio*.
274275 ad accurrenti Plut., loc. cit.: pidrattomnw to libanwto, i.e. laying hold
of incense.
275 Leonides Leonides (or -das, cf. RE XII,
2019, Leonidas 4), nr t t qov astjrv
(Plut. Alex. 5, 7).
276277 eam regionem According to Plut. Alex.
25, 6 Alexander sent incense and myrrh to
Leonidas after he conquered Gaza in 332.
[968]
280281 Apud coenaturi Plut. Mor. 179 EF,
Reg. et imp. apophth., Alexander 5.
280 Fiducia*.

Granicum In 334 Alexander defeated the Persians near the river Granicus.
280281 vt pranderent Er. omits ka pnta
frein ev mson.
[969]
283286 Perillus dare Plut. Mor. 179 F, Reg.
et imp. apophth., Alexander 6.
283 Liberalitas*.
Perillus See RE XIX, 1, 798.
[970]
288291 Anaxarcho velit Plut. Mor. 179
F180 A, Reg. et imp. apophth., Alexander 7.
288 Liberalitas*.
Anaxarcho Philosopher from Abdera, who
accompanied Alexander to Asia.
289 audita turbatus Detail added to the
paraphrased text by Er.

296
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

ludicris certaminibus victoriam reportassent, quum in tantis periculis nulli fuissent, qui aduersus barbaros se tales praeberent.
[972] 9 Quum regina Carum Adas illud haberet studio, vt assiduo mitteret
Alexandro opsonia bellariaque per talium rerum architectos coquosque magna
arte parata, Alexander ait seipsum habere meliores opsoniorum artifices, ad prandium quidem nocturnum iter, ad coenam vero tenue prandium.
[973] 10 Quodam tempore quum omnibus ad praelium apparatis interrogaretur, nunquid aliud praeter haec fieri vellet, Nihil, inquit, nisi vt Macedonum barbae radantur. Hoc dictum quid sibi vellet admirante Parmenione, An
nescis inquit in praelio nullam ansam meliorem esse quam barbae? Significabat
cominus esse pugnandum, in quo genere certaminis barbae officiunt, quod his
milites facillime possunt apprehendi.
[974] 11 Darius obtulit has conditiones Alexandro, vt ab ipso acciperet
talentorum decem milia et insuper Asiam secum ex aequo partiretur. Id quum
recusaret Alexander, Ego inquit Parmenio accepissem, si Alexander essem. Et
ego, inquit Alexander, si Parmenio essem. Dario vero hunc in modum respondit, neque terram duos soles neque Asiam duos reges ferre posse. Et hic animi celsitudinem probare possis, nisi dictum impotentiam quandam dominandi saperet.
[975] 12 Quum in Arbelis de rerum summa periclitaturus esset, conflicturus cum mille hominum milibus ad pugnandum instructis, adierunt illum milites
aliquot ipsi bene volentes deferebantque caeteros, quod in castris inter se misce300 assiduo B C: assidue A.
305 Barbae bello inutiles* B C: Barbae in bello
[971]
294296 Mileti obsiderent Plut. Mor. 180 A,
Reg. et imp. apophth., Alexander 8.
294 Fortitudo intempestiua*.
296 barbari The Persians.
[972]
300303 Quum prandium Plut. Mor. 180 A,
Reg. et imp. apophth., Alexander 9.
300 Frugalitas*.
Adas Ada, satrap of Caria, displaced by her
brother in 340, took the side of Alexander in
334 and adopted him as her son. Er. treats
Adas as nominative, cf. Plut., loc. cit.: Tv d
tn Karn basilssjv Adav
302303 seipsum prandium According to
Plut. Alex. 22, 910 the answer to Ada was
inspired by the lessons of Leonidas (see
Apophth. [967], n.l. 275).
[973]
304307 Quodam barbae Plut. Mor. 180 B,
Reg. et imp. apophth., Alexander 10.
305 Barbae bello inutiles*.
306 Parmenione See Apophth. [929], n.l. 8.
[974]
310314 Darius posse Plut. Mor. 180 B, Reg. et

inutiles* A.

imp. apophth., Alexander 11. Cf. Apophth. [204].

310 Monarchia*.
Darius Darius III, Persian king 336330,
defeated by Alexander in 333 (Issus) and 331
(Gaugamela).
312 Parmenio See Apophth. [929], n.l. 8.
314 neque terram posse Cf. Adag. 1122 (Vnicum arbustum haud alit duos erithacos),
ASD II, 3, p. 144, ll. 348349.
[975]
316324 Quum poterunt Plut. Mor. 180 C,
Reg. et imp. apophth., Alexander 12.
316 Interpretatio commoda*.
Arbelis Cf. Plut. Alex. 31, 6: Tn d megljn
mxjn prv Dareon ok n A
rbloiv, sper o
pollo grfousin, ll n Gaugamloiv gensqai
sunpese. The battle took place in 331. Gaugamela and Arbela are situated east of the Tigris.
317318 adierunt quod The Greek text reads
prosesan o floi tn stratiwtn katjgorontev v , i.e. ses amis vinrent le trouver
en accusant les soldats de (Fuhrmann).
Apparently Er. took the gen. tn stratiwtn
with o floi, cf. Ald., p. 157: prosesan o
floi tn stratiwtn, katjgorontev v

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
LB 198
345

297

rent sermones conspirarentque ne quid praedae in regium tentorium deportarent,

sed ipsi totum in suum verterent lucrum. His auditis subrisit Alexander. Fausta
inquit nunciatis; siquidem audio sermones virorum ad vincendum, non ad
fugiendum animatorum. Nec illum fefellit diuinatio; plurimi namque milites
regem adiere, dicentes: Bono animo esto, rex, neque metuas hostium multitudinem; ne pedorem quidem nostrum ferre poterunt.
[976] 13 Idem instructa iam ad praelium acie, quum cerneret militem
quendam id temporis amentum telo adaptantem, vt inutilem submouit ab exercitu, qui tum demum appararet arma, quum his vtendi tempus adesset. Hoc
inter strategemata magis commemorandum erat quam inter apophthegmata,
quemadmodum et hoc quod subiiciam.
[977] 14 Legebat Alexander epistolam a matre missam, quae arcana quaedam et calumnias aduersus Antipatrum continebat, simulque, vt solet, cum rege
legebat Hephaestion. Nec eum rex vetuit legere, sed perlecta epistola anulum
signatorium e digito detractum ori illius appressit, hoc gestu admonens, vt arcana
contineret. Exemplum insignis de amico fiduciae, tum etiam humanitatis egregiae, qui calumnias latius spargi noluerit, licet inuisum haberet Antipatrum.
[978] 15 In Ammonis templo quum a vate dictus esset Iouis filius, Nihil
inquit mirum; nam Iupiter omnium quidem natura pater est, sed ex his optimos
quosque peculiariter suos facit. Modestissime interpretatus est oraculum; nam
vates per adulationem dixit illum filium Iouis, quasi sic e Ioue prognatus esset,
quemadmodum Hercules creditus est esse Iouis filius. Alexander fassus est Iouem
natura autorem ac parentem esse omnium, sed eos demum peculiariter pro suis
filiis agnoscere, qui virtute ac praeclare gestis proxime ad diuinam naturam accederent. Ea est omnibus benefacere.
[979] 16 Quum in bello crus esset illi sagitta vulneratum | multique accurrerent, qui ipsum frequenter deum appellare consueuerant, exporrecta hilarique
332 eum AD: enim BAS LB; rex B C: om. A.
319 in tentorium Translation of ev t basilikn,
au trsor royal (Fuhrmann). Er. followed the
interpretation of Filelfo, f. s2ro: in regiam, or
Regio, p. 28: in regium tabernaculum.
321 Praedae contemptus*.
322 Nec diuinatio Inserted into the paraphrased text by Er.
[976]
325327 Idem adesset Plut. Mor. 180 CD,
Reg. et imp. apophth., Alexander 13.
325 Serus apparatus*.
[977]
330333 Legebat appressit Plut. Mor. 180 D,
Reg. et imp. apophth., Alexander 14.
330 Silentium*.
matre Olympias.
330331 arcana quaedam Ald., p. 157: porrtouv lgouv (cf. app. crit. Nachstdt, atav

porrtouv v.l.).
331 Antipatrum See Apophth. [951], n.l. 167.
332 Hephaestion Intimate friend of Alexander,
who held several important posts. His death
(324) affected the king deeply.
[978]
336338 In facit Plut. Mor. 180 D, Reg. et
imp. apophth., Alexander 15.
336 Filii deorum qui*.
In templo Alexander went to Egypt in 332,
and visited the temple of Ammon-Zeus in
the oasis of Siwah, where he was hailed as a
son of Zeus.
[979]
344347 Quum beatis Plut. Mor. 180 E, Reg.
et imp. apophth., Alexander 16.
344 Modeste*.

298
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

fronte ad Homeri carmen alludens dixit: Hic sanguis est quem videtis, liquorque
qualis diuis solet emanare beatis, nimirum irridens adulatorum vanitatem, quum
ipsa res declararet ipsum nihil aliud esse quam hominem. [C] Allusit autem ad
locum Homeri Iliad. e, vbi narratur Venus a Diomede vulnerata. [A]
[980] 17 Nonnullis Antipatri frugalitatem laudantibus, quod alienam ab
omnibus delitiis austeramque vitam ageret, Foris inquit Antipater albo vtitur
pallio, intus vero totus est purpureus, notans fictam illius parsimoniam, quum
esset alioqui ambitiosissimus.
[981] 18 Quum hyeme frigidoque coelo apud amicum quendam conuiuio
acciperetur videretque foculum exiguum et ignis pusillum, Aut ligna inquit
inferte aut thus, subnotans conuiuatorem lignis suis parcere perinde quasi thus
essent, quum in rigore tanto nec thuri parcendum esset; simul satis esse ignis ad
faciendum suffitum diis, at parum ad depellendum frigus.
[982] 19 Quum apud Antipatridem coenaret isque ad coenam formosam
psaltriam induxisset, Alexander aspectu motus in illam exarsit. Mox rogauit Antipatridem, nunquid ipse mulieris amore teneretur. Illo confitente, O sceleste,
inquit, non tu protinus abduces e conuiuio mulierem? Quantum ille animus
aberat a constupranda aliena vxore, qui tantopere sibi metuit ab amica hospitis!
[983] 20 Rursum quum Cassander Pythonem Euii tibicinis amasium per
vim osculari vellet idque Euium aegre ferentem sensisset Alexander, iratus exiliit
in Cassandrum clamans Itane per nos ne amare quidem quicquam licebit? Non
356 inferte AC: infert D, infer BAS LB.

359607 [982][1030] Vid. comm. infra.

346 ad alludens Added to the paraphrased

text by Er.
Homeri carmen Hom. Il. V, 340: xr, ofiv
pr te ei makressi qeosin.
liquorque Plut., loc. cit.: ka ok xr. Er. omits
the negation. Filelfos translation reads: hic
quidem sanguis est ait ut uidetis et non cruor.
Caelicolae qualem diui misere fluentem. This
is the version of the 1471 edition. In Filelfos
Orationes, however, the negation is omitted (f.
s2vo). As appears from his comment (ll.
347348) and marginal note Er. did not intend
to change the meaning of the dictum.
357 irridens vanitatem Cf. the version of
Plut. Mor. 341 B, De Alexandri fortuna aut
virtute II, 9: te ka prv tov klakav epen
pimeidisav , see also Apophth. [1029].
[980]
350352 Nonnullis purpureus Plut. Mor. 180
E, Reg. et imp. apophth., Alexander 17.
350 Hypocrisis*.
Antipatri See Apophth. [951], n.l. 167.
[981]
354356 Quum thus Plut. Mor. 180 E, Reg. et
imp. apophth., Alexander 18.

354 Parsimonia*.
[982]
359607 In A B Apophth. [982] bears no number, [983] = 19, etc. In CBAS Apophth. [984]
and [985] are both numbered 21, [986] = 22,
etc. The numbers are corrected in LB.
359362 Quum mulierem Plut. Mor. 180
EF, Reg. et imp. apophth., Alexander 19.
359 Continentia*.
Antipatridem Otherwise unknown.
[983]
364366 Rursum licebit Plut. Mor. 180 F,
Reg. et imp. apophth., Alexander 20.
364 Continentia*.
Cassander Son of Antipater.
Pythonem See RE XXIV, 617, Python 13.
Euii Flute-player, favourite of Hephaestion
(on the latter see Apophth. [977], n.l. 332).
366 nos Ald., p. 157: mv (mv codd.). Cf. the
1471 edition of Filelfos translation: nos
(Orationes, f. s2vo: uos). However, in this
context vos makes more sense.
quicquam Plut., loc. cit.: (rasqna) tinov,
here referring to a person, rather than to a
thing.

299

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396

satis erat regi, si seipsum praestaret continentem, nisi et praefectos haberet sui
similes. Quando autem passus fuisset a suis per vim constuprari filiam aut vxorem honesti ciuis, qui tibicini suos amores etiam ab osculo voluit esse inuiolatos?
Denique quod duces peccarent, arbitratus est ad se pertinere.
[984] 21 Quum e Macedonum numero ad mare remitteret valetudinarios
ac mutilos debilesque, proditus est quidam qui se inter aegrotos asscripserat
quum non aegrotaret. Is quum ad Alexandri conspectum adductus esset et examinatus fateretur se morbum praetexuisse ob amorem Telesippae, quae ad mare
fuerat profecta, percontatus est Alexander, cui negocium retrahendae ad exercitum Telesippae delegaretur. Caeterum vt cognouit eam esse liberam, Persuadeamus igitur, inquit, o Antigenes, Telesippae, vt nobiscum maneat. Nam vim
admouere liberae non est nostrum. Sic indulsit amori strennui militis, quem in
exercitu retinere cupiebat, vt ingenuam mulierem redire nollet nisi persuasam.
[985] 22 Quum Graeci qui apud hostes stipendium faciebant venissent in
potestatem Alexandri, Athenienses quidem iussit in compedibus seruari, quod
quum ex publico stipendium haberent, tamen apud hostes meruissent; similiter
et Thessalos, quod regionem optimam nacti non eam colerent. Thebanos vero
dimisit, dicens: His per nos nihil est reliquum, neque ciuitas neque agri. Ita
moderatus est poenam, vt mortem commeritis non indiceret nisi vincula, et culpam eorum qui necessitatem excusare poterant, in se transtulit.
[986] 23 Ex Indis quendam sagittandi arte cum primis celebrem, adeo vt
etiam per annulum sagittam mittere diceretur, quum in bello cepisset, iussit artis
suae specimen aedere; recusantem iratus rex necari iussit. Quum duceretur
homo, dixit his a quibus ducebatur se multis diebus non exercuisse artem eoque
timuisse ne aberraret. Id vbi renunciatum est Alexandro, quod non contumacia
sed ignominiae metu recusasset, admiratus ingenium gloriae studiosum dimisit
illum donatum, eo quod mortem oppetere maluisset quam fama sua videri indignus. Hic apparet non omnino vanum esse quod prouerbio iactatum est, simile
simili esse amicum. Alexander gloriae supra modum appetens similem affectum
in aliis amabat.
388 cepisset A B: coepisset C.

391 est B C: esset A.

[984]
371378 Quum nostrum Plut. Mor. 180
F181 A, Reg. et imp. apophth., Alexander 21.
373 Ciuiliter*.
374 Telesippae, Antigenes Otherwise unknown.
375376 cui delegaretur Plut., loc. cit.: Prv
tna de per tv Telesppav dialgesqai;
[985]
380384 Quum agri Plut. Mor. 181 AB,
Reg. et imp. apophth., Alexander 22.
380 Moderatio poenae*.
hostes The Persians.

383384 Thebanos agri In 335 Alexander

destroyed the city of the revolting Thebans.
[986]
387394 Ex indignus Plut. Mor. 181 B, Reg.
et imp. apophth., Alexander 23.
387 Gloria vita charior*.
Ex Indis Alexanders Indian campaign started
in 327.
394395 simile amicum Adag. 121 (Simile
gaudet simili), ASD II, 1, p. 240, l. 645:
Omoion mow flon, id est Simile simili
amicum.

300
397
398
LB

199
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[987] 24 Taxiles, vnus e numero regum Indiae, occurrens Alexandro sic

illum affatus est: Prouoco te inquit non ad pugnam neque ad bellum, sed ad
aliud certaminis genus. Si inferior es, a nobis accipe beneficium; sin superior, |
nobis benefacito. Cui Alexander Atqui inquit ob hoc ipsum inter nos certandum est, vter benefaciendo superet alterum. Et humanissime complexus illum
non solum non spoliauit ditione sed auxit etiam.
[988] 25 Quum audisset de rupe quadam apud Indos, quae ob sublimitatem velut auibus inaccessa Aornov dicitur, quod ipse quidem locus expugnatu
difficilis esset, sed qui eum teneret formidolosus, Nunc inquit locus captu facilis est, significans nihil prodesse munimenta, nisi vir fortis ea tueatur. Arx enim
non tam fossis ac muris tuta est quam viris.
[989] 26 Quum alius quidam rupem teneret inexpugnabilem, vt putabatur, semet Alexandro dedidit. At Alexander non solum eius ditionis principem
esse iussit, verumetiam addidit, dicens Hic homo mihi videtur sapere, qui se
maluit bono viro quam loco munito concredere.
[990] 27 Rupe capta quum amici dicerent illum egregiis gestis Herculem
superasse, At ego inquit meas res gestas in imperio ne verbo quidem cum his
quae gessit Hercules arbitror conferendas. Adulabantur illi, sed huius animo
nulla satisfaciebat adulatio.
407 viris B C: viro A.
[987]
397401 Taxiles alterum Plut. Mor. 181 C,
Reg. et imp. apophth., Alexander 24.
397 Certamen vere regium*.
Taxiles Omphis, ruler of the territory between
the Indus and the Hydaspes, including the
city of Taxila.
398399 sed genus Inserted into the paraphrased text by Er.
401402 Et etiam Cf. Plut. Alex. 59, 4:
Jsqev on A
lzandrov ka deziwsmenov
atn ; Curt. VIII, 12, 10: Laetus simplicitate barbari rex et dexteram fidei suae
pignus dedit et regnum restituit.
[988]
403406 Quum est Plut. Mor. 181 C, Reg. et
imp. apophth., Alexander 25.
403 Viri fortis fiducia*.
403404 ob inaccessa Explanation inserted
into the paraphrased text by Er.
[989]
408411 Quum concredere Plut. Mor. 181
CD, Reg. et imp. apophth., Alexander 26.
408 Fides in deditum*.
[990]
412414 Rupe conferendas Plut. Mor. 181 D,
Reg. et imp. apophth., Alexander 27.

412 Herculem contempsit Alexander*. This is

not implied by the dictum. Like Apophth.
[979] this anecdote deals with flatterers who
are despised by Alexander. See also below,
n.ll. 413414.
412413 Herculem superasse See Curt. VIII, 11,
2: Multa ignobilia oppida deserta a suis
venere in regis potestatem. Quorum incolae
armati petram Aornin nomine occupaverunt.
Hanc ab Hercule frustra obsessam esse terraeque motu coactum absistere fama vulgaverat.
413414 At conferendas Plut., loc. cit.: All
g, epe, tv mv przeiv met tv
gemonav nv o nomhw matov (?prgmatov Babbitt) ntazav enai to Jraklouv,
i.e. No, I do not feel that my deeds, with
my position as commander, are to be weighed against one word of Heracles (Babbitt). Er. followed the translation of Filelfo, f.
s3ro: at ego inquit meas res gestas simul cum
imperio ne uno quidem uerbo cum Herculis
rebus conferendas puto, or Regio, p. 31: At
ego inquit mea gesta cum imperio, ne uno
quidem uerbo cum Herculis gestis arbitror
conferenda.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441

301

[991] 28 Quosdam ex amicis mulctauit, quod in ludo aleae sensisset eos

non ludere. Siquidem multi sunt qui in hoc ludo velut in re maxime seria versantur. Non enim ludunt qui fortunas suas omnes, interdum et liberos, aleae permittunt arbitrio.
[992] 29 Inter amicos quos habebat praecipuos ac potentissimos omnium
maxime videbatur honorare Craterum, sed omnium maxime diligere Hephaestionem. Craterus enim inquit amat regem, Hephaestion amat Alexandrum (id
Graece iucundius dicitur filobasilev et filalzandrov), sentiens Craterum in
his quae ad regiam dignitatem attinebant praestare fidum amicum, Hephaestionem priuato quodam affectu diligere Alexandrum. Pariter itaque, licet dissimiliter, amantibus diuersa ratione persoluit praemium: Craterum ornauit dignitate,
Hephaestionem ad intimam admisit familiaritatem.
[993] 30 Xenocrati philosopho quinquaginta talenta dono misit. Ea quum
ille recusasset accipere, dicens sibi non esse opus, interrogauit an ne amicum quidem vllum haberet cui esset opus. Nam mihi inquit vix Darii opes in amicos
suffecerunt. Hic vtrius animum magis admirari conueniat nondum statui,
regisne tam ad liberalitatem propensum, an philosophi qui tantum munus a
tanto rege vltro delatum remiserit.
[994] 31 Porus rex ab Alexandro deuictus, quum ab eo post pugnam rogaretur dicente Quomodo te tractabo?, Regaliter ait. Rursus subiicienti Alexandro Num quid etiam aliud?, Omnia inquit Porus complectitur hoc verbum
regaliter. Alexander et prudentiam et fortitudinem viri admiratus latiorem ditionem illi addidit ea quam prius obtinuerat. Supplici et ad pedes abiecto minus
concessisset. Adeo diligebat animosus iuuenis impauidos animos. [B] Q. Curtius
aliquanto secus narrat. Interrogatus Porus quid ipse victorem statuere debere censeret, Quod hic inquit dies tibi suadet, quo expertus es quam esset caduca feli437 viri B C: om. A.
[991]
416417 Quosdam ludere Plut. Mor. 181 D,
Reg. et imp. apophth., Alexander 28.
[992]
420422 Inter Alexandrum Plut. Mor. 181 D,
Reg. et imp. apophth., Alexander 29.
420 Amicus*.
421 Craterum General of Alexander (?321).
421422 Hephaestionem See Apophth. [977], n.l.
332.
[993]
428431 Xenocrati suffecerunt Plut. Mor. 181
DE, Reg. et imp. apophth., Alexander 30.
428 Liberalitas*.
Xenocrati Philosopher from Chalcedon, disciple of Plato, head of the Academy 339314.
430 Darii See Apophth. [974], n.l. 310.
431433 Hic remiserit Cf. Plut. Mor. 333 B,

De Alexandri fortuna aut virtute I, 12: Zenokrtjn, pentkonta tlanta dwren A

lezndrou pmcantov, ti ok labe qaumhomen
t d donai, o; J ox mowv katafronen
xrjmtwn dokomen tn m prosimenon ka
tn xarihmenon;
[994]
434438 Porus obtinuerat Plut. Mor. 181 E,
Reg. et imp. apophth., Alexander 31. Cf. Adag.
4010 (Basilica facinora), ASD II, 8, p. 274, ll.
9194; Ep. 2582, ll. 2021.
434 Porus Indian ruler, defeated by Alexander
in 326 at the battle of the Hydaspes.
435 Regaliter*.
438439 Supplici concessisset Cf. Curt. VIII,
14, 44: Plus monendo profecit, quam si precatus esset.
440442 Interrogatus felicitas Curt. VIII, 14, 43.

302
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
LB 200
457

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

citas. Submonuit regem vt modeste sua fortuna vteretur, memor ipsi posse accidere quod acciderat Poro. [A]
[995] 32 Quum accepisset esse quendam qui conuiciis ipsum impeteret,
Regium est, inquit, quum facias bene, audire male. Nihil hoc dicto generosius;
quanquam idem et aliis asscribitur.
[996] 33 Morti proximus ad amicos respiciens dixit: Magnum epitaphium
video futurum, praesentiens res ab ipso gestas multorum eloquentia celebrandas.
Nec eum sua fefellit diuinatio.
[997] 34 Cum Darii filias haberet captiuas, demissis oculis eas salutabat
idque raro, sibi metuens ab illarum insigni forma. Apud familiares autem dicere
solet Dolores oculorum sunt Persicae puellae.
[998] 35 Edicto vetuit, ne a quoquam pingeretur praeterquam ab Apelle
aut a quoquam aere sculperetur praeterquam a Lysippo, artificibus illius aetatis
praestantissimis. Nam hoc quoque iudicabat ad principis dignitatem pertinere.
Cum Cherylo poeta pactus erat, vt pro vno|quoque bono versu Philippicum acciperet aureum, pro malo colaphum.
[995]
444445 Quum male Plut. Mor. 181 E, Reg.
et imp. apophth., Alexander 32.
444 Animus vere regius*.
445 Regium male This saying is frequently
quoted by Er.: Ep. 1578, l. 30; 1797, ll. 1718;
1819, ll. 113115; 2379, l. 238; 2421, ll. 4849;
Adag. 1689 (Magistratum gerens audi et iuste
et iniuste), ASD II, 4, pp. 140141, ll.
248250; Lingua, ASD IV, 1A, pp. 165166,
ll. 616620; Eccles., ASD V, 4, p. 52, ll.
345346. See also Ep. 1587, ll. 227228 (from
Celio Calcagnini); 2340, ll. 7477 (from
Germain de Brie).
446 quanquam asscribitur The dictum is
ascribed to Antisthenes by Diog. Laert. VI, 3
(Apophth., LB IV, 325 CD, Antisthenes 7);
Epict. IV, 6, 20; to someone by Dio Chrys.
Or. 47, 25; it is quoted by M. Aur. VII, 36.
[996]
447448 Morti futurum Plut. Mor. 181 E,
Reg. et imp. apophth., Alexander 33.
447 epitaphium Plut., loc. cit.: pitfion. Er.
followed the translations of Filelfo, f. s3ro:
Magnam mei funeris laudationem fore
intueor, and Regio, p. 32: Magnum inquit
mihi epitaphium uideo futurum. This interpretation has been rejected by Leopardus:
Nemo omnium recte. Ego omnino vertendum censeo, Magnos ludos funebres video
mihi futuros: intelligens successorum [the
Diadochi] inter ipsos de imperio certamina.
Intelligo autem in voce pitfion non lgon
sed gna (Emend. et misc. XVII, 13). Cf.
Curt. X, 5, 5: Quaerentibusque his, cui

relinqueret regnum, respondit ei, qui esset

optimus; ceterum providere iam se ob id certamen magnos funebres ludos parari sibi.
448 praesentiens celebrandas See preceding
note.
[997]
450451 Cum forma This passage is possibly
based on Basil. Ad adulesc. 7, 9 (cf. Apophth.,
LB IV, 356 F357A, Alexander Magnus 10).
See also Plut. Alex. 21, 7 and 11, stressing
Alexanders continence.
452 Dolores puellae Plut. Alex. 21, 10.
[998]
453454 Edicto Lysippo Hor. Epist. II, 1,
237241: idem rex ille edicto vetuit,
nequis se praeter Apellen / pingeret aut alius
Lysippo duceret aera / fortis Alexandri voltum simulantia.
453 Artes*.
Apelle From Colophon. He was considered a
better painter than any other one (Plin. Nat.
XXXV, 79).
454 Lysippo From Sicyon.
456457 Cum colaphum Ps. Acro Ars 357:
Choerilus Alexandri poeta fuit. Depactus
cum eo, ut, si bonum uersum faceret, aureo
nomismate donaretur, colapho feriretur, si
malum, s<a>epius male dicendo colaphis
necatus est. Cf. Apophth., LB IV, 370 F, 17.
456 Cherylo Choerilus of Iasus.
Philippicum See Hor. Epist. II, 1, 232234:
gratus Alexandro regi magno fuit ille /
Choerilus, incultis qui versibus et male natis
/ rettulit acceptos, regale nomisma, Philippos. Cf. Ep. 104, ll. 1821

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484

303

[999] 36 Idem interrogatus vbi suos reconderet thesauros, Apud amicos

inquit, significans facultates nusquam reponi tutius. Cum enim res postulat,
redeunt ad te cum foenore.
[1000] 37 Cum nuncius quidam gaudio gestiens porrectaque manu accurreret, rem prospere gestam narraturus, Quid mihi, bone vir, magni nunciabis,
nisi nuncies Homerum reuixisse?, significans omnium praeclare gestorum gloriam abolendam, nisi contingeret talis praeco qualis fuit Homerus.
[1001] 38 Ciuitas quaedam, vt ab armis Alexandri quietem haberet, obtulit
illi partem agrorum et praeterea rerum omnium dimidium. Cui sic respondit:
Hoc animo veni in Asiam, non vt acciperem quod dedissetis, sed vt vos haberetis quod reliquissem.
[1002] 39 Alexander habebat Eudaemonicum philosophum sed quouis
parasito adulantiorem. Hic, quum aliquando tonaret vehementer adeo vt omnes
expauescerent, dixit Alexandro Quin tu tale quippiam facis, Alexander fili Iouis?
At ille non ferens tam abiecti philosophi vocem ridens ait: Nolo enim formidabilis esse, quemadmodum tu me doces, qui satraparum ac regum capita me iubes
super coenam apponere. Sic Athenaeus. Plutarchus in vita secus aliquanto:
Quid mihi succenses, quod pisces apponam in conuiuio ac non potius satraparum capita?
[1003] 40 Alexander quum hyeme duceret exercitum, assidens igni recognoscere praetereunteis copias coepit; quumque videret senem quendam horrentem frigore et ad ignem stantem, considere loco suo iussit, dicens Si in Perside
natus esses, in regia sella sedere tibi capitale foret; in Macedonia nato conceditur.
[1004] 41 Alexander etiamnum adolescens, videns patrem Philippum
equum praeferocem nec vllum sessorem tergo patientem velut inutilem abiectum
ire, Qualem inquit equum isti perdunt, dum illo per imperitiam ac molliciem
vti nesciunt! Cumque mira arte sine verberibus tractasset equum, tandem
483 imperitiam A LB: imperitiem BBAS.
[999]
458459 Idem inquit Themist. Or. 203 BC;
Arsenius, Violetum, ed. Walz, pp. 9394.
458 Liberalitas*.
[1000]
461463 Cum reuixisse Plut. Mor. 85 C, De
profectibus in virtute 16.
461 Praeco rerum gestarum*.
463464 significans Homerus Cf. Plut., loc.
cit.: odenv at t prgmata pln sterofjmav omenov nden.
[1001]
465468 Ciuitas reliquissem Sen. Epist. 53, 10.
465 Imperiose*.
[1002]
469474 Alexander apponere Athen. 250
F251 A.
469 Adulatio*.

Eudaemonicum Athen. 250 F: Anzarxn

tn edaimonikn filsofon na tn A
lezndrou kolkwn. Anaxarchus of Abdera,
who accompanied Alexander to Asia, was
called udaimonikv.
473474 qui apponere Alexander alludes to a
remark Anaxarchus made on another occasion; see Plut. Alex. 28, 5; Diog. Laert. IX, 58
(cf. Apophth., LB IV, 348 C, Anaxarchus 7).
474476 Plutarchus capita Plut. Alex. 28, 4.
[1003]
477480 Alexander conceditur Frontin.
Strat. IV, 6, 3.
477 Ciuiliter*.
[1004]
481487 Alexander Macedonia Plut. Alex. 6.
482 equum Bucephalas.
483 Indoles excelsa*.

304
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

conscensum ad cursum admisisset, tum calcibus vsus est; ac molliter flexis habenis quum equum reduxisset, descendentis caput exosculatus pater Aliud, inquit,
o fili, tibi par regnum quaere, quando iam te non capit Macedonia. Praesagiit vir
prudens tam excelsae indoli non suffecturam paternam ditionem. Sed equus ille
nos admonet multa bene nata ingenia perire vitio instituentium, qui fere nesciunt imperare, nisi ex equis generosis reddiderint asinos.
[1005] 42 Idem Aristotelem, cui puer formandus fuerat traditus, summa
veneratione prosequebatur, dicens se illi non minus quam patri debere, quod a
patre viuendi, a praeceptore bene viuendi initium accepisset.
[1006] 43 Quum pirata captus ad ipsum deductus esset, rogatus qua re fretus auderet infestare maria, compendio respondit: Ego inquit quoniam id vnico
nauigiolo facio, pirata nominor; tu quum idem facias magna classe, rex appellaris. Alexander admiratus intrepidum animum donauit illi vitam.
[1007] 44 Idem Delphos profectus, quum sacerdos negaret se consulturam
deum, quod dies essent nefasti, quibus ne oraculis quidem loqui phas esset, vi
pertracta secum sacerdote templum ascendit; quumque illa importunitate victa
diceret Inuictus es, o fili, Satis inquit Alexander oraculi est, mulieris vocem
responsi loco ducens.
[1008] 45 Posteaquam in expeditionem profectus regias opes pene omnes
in milites ac duces distribuisset, roganti Perdiccae Quid tibi nunc, rex, superest?,
Spes inquit. Hic Perdicca Haec inquit nobis commilitonibus tuis futura communis est, et praedium quod ipsi designarat Alexander recusauit. Tanta erat fiducia bene successuram expeditionem.
[1009] 46 Idem initio, quum in causis capitalibus sederet iudex, accusatori
alteram aurem occludebat. Rogatus quur id faceret, Alteram inquit integram
seruo reo.
[1010] 47 Quum Philoxenus classis praefectus Alexandro scripsisset Tarentinum quendam Theodorum esse apud se, pueros habentem insigni forma
485 conscensum B C: conscensum equum A.
498 consulturam B C: consulturum A.

504 Perdiccae B C: Perdicae A.

505 Perdicca B C: Perdica A.

[1005]
491493 Idem accepisset Plut. Alex. 8, 4. Cf.
Apophth., LB IV, 338 F, Aristoteles 17. Cf. De
pueris, ASD I, 2, p. 31, ll. 57; Ep. 2432, ll.
3843; see Ter Meer, A True Mirror, pp.
7374.
491 Pietas in praeceptorem*.
[1006]
494497 Quum appellaris Aug. Civ. IV, 4; cf.
Cic. Rep. III, 24. Cf. Adag. 2601 (Scarabeus
aquilam quaerit), ASD II, 6, p. 406, ll.
265267; Lingua, ASD IV, 1A, p. 59, ll. 8386.
494 Animose*.
[1007]
498502 Idem ducens Plut. Alex. 14, 67.
498 Oraculum*.

[1008]
503506 Posteaquam recusauit Plut. Alex. 15,
45.
504 Perdiccae See Apophth. [777], n.l. 424.
505 Fiducia euentus*.
[1009]
508510 Idem reo Plut. Alex. 42, 2. Cf. Inst.
princ. christ., ASD IV, 1, p. 177, ll. 360361.
508 Iudex incorruptus*.
[1010]
511514 Quum conciliaret Plut. Alex. 22, 1.
511 Integritas*.
Philoxenus See RE XX, 1, 189, Philoxenos 1.
According to Plut., loc. cit., he was tn p
qalttj stratjgv.
512 Theodorum Otherwise unknown.

305

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

LB

201
514
515
516
517
518
519

venales, si vellet emere, indigne tulit, apud aequales subinde clamitans | Quid in
me Philoxenus tam obscoenum animaduertit, vt mihi tantum probri conciliaret?
[1011] 48 In Callisthenem nequaquam sese accommodantem aulae regiae
moribus, sed et dictis et gestu prae se ferentem nihil ibi placere, dixit hunc versiculum:

520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534

[1012] 49 Nisam expugnaturus quum videret milites deterreri fluminis

quod ciuitatem praeterlabitur profunditate, exiliit O me omnium deterrimum
exclamans qui natare non didicerim! moxque clypeo pro subere innixus primus
tranauit.
[1013] 50 Ilium profectus Achillis statuam coronans O te felicem, inquit,
Achilles, cui viuo talis amicus, mortuo talis contigerit praeco!, de Patroclo
loquens et Homero, quorum ille fidissimus Achilli fuit amicus, hic defunctum
Iliade tota celebrauit.
[1014] 51 Duabus potissimum rebus, quum deus a multis praedicaretur, se
quod mortalis esset deprehendere dicebat, somno et coitu, quod haec praecipue
proderent humani corporis imbecillitatem; ad caetera inuictus erat. Somnus
enim mortis imago est et coitus species est morbi comitialis.
[1015] 52 Darii regiam ingressus, quum vidisset sublime cubiculum et in eo
stratum, mensas caeteraque omnia mirifico ornatu instructa, Hoccine inquit
erat imperare?, sentiens non esse regium huiusmodi delitiis indulgere.

Mis sofistn stiv ox at sofv,

Sapientem ego odi qui sibi sapit nihil.

id est

518 stiv C: v tiv A B; id est AD: om. BAS

LB.

[1011]
515519 In nihil Plut. Alex. 53, 2. Cf. Adag.
520 (Nequicquam sapit, qui sibi non sapit),
ASD II, 2, p. 44, ll. 483486.
515 Seruire tempori*. Er. was aware that St.
Paul used this expression, see Ep. 740, l. 3:
sed tempori seruiendum, etiam Paulo
autore. Cf. Rom. 12, 11, where in the
New Testament of 1519 Erasmus reads t
kair, instead of Kurou, 1516 (Allen ad
loc.).
Callisthenem See Apophth. [784], n.l. 463.
518 Mis sofv Eur. fr. 905 Nauck2.
[1012]
520523 Nisam tranauit Plut. Alex. 58, 6.
520 Exemplum ducis*.
Nisam Nysa, in India.
[1013]

524525 Ilium praeco Plut. Alex. 15, 78.

524 Praecipua bona*.
statuam Plut. Alex. 15, 8: stljn.
525 mortuo praeco Cf. Apophth., LB IV, 370
F, 17, based on Cic. Arch. 24; Ep. 104, ll.
2931; 236, ll. 2324 (from Andrea Ammonio).
[1014]
528530 Duabus imbecillitatem Plut. Alex.
22, 6.
528 Quae nos admonent mortalitatis*.
quum praedicaretur Detail added to the
paraphrased text by Er.; see Plut. Mor. 65 F,
De adulatore 25 (transl. ASD IV, 2, p. 148, ll.
813815).
[1015]
532534 Darii imperare Plut. Alex. 20, 13.
532 Deliciae indignae principe*.

306
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1016] 53 Idem lectum ingressus excussis accurate palliis dicere solet Nunquid hic delicatum aut superfluum mater addidit? Adeo abhorrebat a muliebribus delitiis.
[1017] 54 Quum delato ad ipsum scriniolo, quo nihil inter opes Darii preciosius pulchriusue repertum est, quaereretur in quem vsum destinandum esset,
aliis aliud suadentibus, dixit: Huic optime seruandus dabitur Homerus, sentiens
nullum esse thesaurum illo preciosiorem. Ita visum est iuueni, qui se totum ad
exemplar Achillis componebat.
[1018] 55 Idem hortante Parmenione vt noctu hostem adoriretur, alioqui
summum fore discrimen si palam cum tanta multitudine Martem experiretur
(siquidem ex fragore procul velut e pelago resonante coniectabant immensum
esse numerum), Non furor inquit victoriam, recusans tenebrarum praesidio
vincere.
[1019] 56 Quum legisset prolixam epistolam ab Antipatro scriptam, in qua
multae inerant aduersus Olympiadem calumniae, Ignorare videtur inquit Antipater, quod vna matris lachryma multas delebit epistolas.
[1020] 57 Quum sensisset sororem suam cum iuuene quodam eleganti
forma consuetudinem agere, nihil offensus est, sed dixit concedendum esse vt illa
quoque aliqua ex parte regno frueretur, multum dissentiens ab animo Caesaris
Augusti, qui nihil acerbius tulit quam filiae neptiumque lasciuiam.
536 addidit AD: abdidit BAS LB.
539 destinandum Ac B C: destinatum A.

554 neptiumque AD: neptumque BAS LB.

[1016]
535536 Idem addidit Cf. Plut. Alex. 22, 10.
The paraphrased text reads: O d atv
otov nr (i.e. Leonidas, see Apophth. [967],
n.l. 275) fj (sc. Alexander) ka tn
strwmtwn pin t ggea ka tn matwn
luen, piskopn m t moi trufern perissn mtjr ntqeiken, i.e. Ce mme
Lonidas, ajoutait-il, visitait les coffres qui
contenaient mes couvertures et mes vtements, et les ouvrait pour voir si ma mre
ny avait pas plac quelque chose de luxueux
ou de superflu (Plutarque, Vies, IX, ed. and
transl. Robert Flacelire et mile Chambry,
Paris, 1975, p. 58). Leopardus, Emend. et
misc. XIII, 13, supposes that Er. was influenced by the translation of Guarino Guarini: Idem cum lectum ingrederetur, discussis accurate vestibus, num quicquam hic
aiebat, superuacanea refertum mollitie
mater administrauit? (quoted by Leopardus, loc. cit.).
[1017]
538540 Quum Homerus Plut. Alex. 26, 12.

Cf. Ep. 1407, ll. 112115 (from Jean Lange).

538 Literarum amor*.
539 quaereretur According to Plutarch Alexander put this question to his friends.
[1018]
543546 Idem victoriam Plut. Alex. 31,
1012.
543 Ingenue*.
Parmenione See Apophth. [929], n.l. 8.
hostem The Persian army; cf. Apophth.
[1027].
[1019]
548550 Quum epistolas Plut. Alex. 39, 13.
548, 549 Antipatro, Olympiadem See Apophth.
[951], n.l. 167.
548 Matris lachrymae*.
[1020]
551553 Quum frueretur Plut. Mor. 818 B,
Praecepta gerendae reipublicae 24. Plutarch
explicitly rejects Alexanders indulgence.
551 Candide*.
sororem See RE XI, 735738, Kleopatra 13.
553554 multum lasciuiam See Apophth.
[1124].

307

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
LB 202
573
574
575
576
577

[1021] 58 Quum audisset Anaxagoram disserentem innumerabiles esse

mundos, illachrymasse dicitur. Rogantibus nunquid accidisset lachrymis dignum,
An non videor inquit merito flere, qui quum mundi sint innumerabiles, nos
nondum vnius domini facti sumus?
[1022] 59 Philippus a Triballis in praelio vulneratus est femore lancea
traiecto. Opera chirurgi liberatus periculo mortis, dolebat claudicationis deformitatem contractam manere. Cui Alexander Ne verearis inquit in publicum prodire, sed gradum mouens virtutis tuae potius memineris. Hoc et aliis asscribitur.
[1023] 60 Si quando in colloquiis aut conuiuiis incidisset contentio de carminibus Homeri, aliis alia praeferentibus, hoc vnice probauit Alexander:
mfteron basilev t gaqv kraterv t axmjtv,
A
Dux bonus atque idem validus pugnator in armis.

id est

Addebat Homerum hoc versu virtutem Agamemnonis praedicasse, Alexandri

vaticinatum esse.
[1024] 61 Quum transmisso Hellesponto Troiam inuiseret, veterum
heroum res gestas animo reuoluens, quidam, si vellet, pollicitus est se Paridis
lyram daturum. Hic Alexander Minime inquit illa mihi est opus, quum Achillis | lyram habeam. Hac vir strennuus fortium virorum laudes canere consueuit,
quum Paris sua lyra molles ac lasciuos modulos incineret.
[1025] 62 Quodam tempore Darii mulieres inuisit vna cum Hephaestione.
Hunc quum esset eodem ornatu quo rex, corpore etiam maior, Syngambris Darii
mater pro rege adorauit. Eadem quum ex nutibus adstantium intellexisset errorem suum, perturbata denuo salutauit Alexandrum. Tum Alexander: Nihil est, o
564 hoc B C: hunc A.
565 basilev C: basilev A B; axmjtv B C:
[1021]
555558 Quum sumus Plut. Mor. 466 D, De
tranquillitate animi 4.
555 Ambitio insatiabilis*.
Anaxagoram Cf. Francesco Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII ex eius exemplari transumpti, ex quibus vltimi XXI nouissime reperti fuere, Venetiis, 1502, f. 122ro:
Idemque Anaxagoram: cum de infinitis
mundis disputantem audisset. Plutarch,
however, mentions Anaxarchus (see Apophth.
[1002], n.l. 469), who also figures in the version of Val. Max. VIII, 14, ext. 2.
[1022]
559562 Philippus memineris Plut. Mor. 331
B, De Alexandri fortuna aut virtute I, 9.
559 Triballis A tribe living north of Macedonia.
562 Hoc asscribitur See Apophth. [486], [488].
[1023]
563568 Si esse Plut. Mor. 331 CD, De

axmjtv A.

Alexandri fortuna aut virtute I, 10. Cf. Adag.

2975 (Imperator bonus et idem robustus
miles), ASD, II, 6, pp. 573574, ll. 584591.
563 Comparatio carminum Homericorum*.
565 Amfteron axmjtv Hom. Il. III, 179.
Iliad. g*.
[1024]
569573 Quum incineret Plut. Mor. 331
DE, De Alexandri fortuna aut virtute I, 10.
569 Musica digna duce*.
572 Hac consueuit Plut., Mor. 331 D: prv n
kenov nepaeto eide d ra kla ndrn
(Hom. Il. IX, 189).
[1025]
574578 Quodam Alexander est Diod. XVII,
37, 56.
574 Humaniter*.
Hephaestione See Apophth. [977], n.l. 332.
575 Syngambris Diod. XVII, 37, 5: Sisggambriv.

308
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

mater, quod turberis. Nam et hic Alexander est, sentiens amicum esse alterum
Alexandrum.
[1026] 63 Quum in Hammonis templum venisset, sacerdos grandaeuus
illum salutauit: Salue, fili, et hanc appellationem a deo habeas. Tum Alexander:
Accipio eam, o pater, et posthac patiar tuus dici, si mihi totius orbis dominium
concesseris. Sacerdos recepit se intro et quasi consulto deo respondit Iouem certo
promittere quod peteret. Hic Alexander: Scire cupio, num quis supersit inultus
eorum qui patrem meum interfecerunt. Ad haec sacerdos Philippi inquit interfectores omnes dedere poenas, sed patri tuo nemo mortalium potest tendere insidias, significans illum esse Iouis, non Philippi filium.
[1027] 64 Quum Darius numerosissimum exercitum instruxisset, Alexander profundissimo somno correptus est, adeo vt nec interdiu potuerit expergisci.
Tandem imminente periculo amici ingressi regem excitarunt, qui quum dicerent
se mirari in eo rerum statu tantam regis securitatem, Magna inquit Alexander
animi molestia me Darius liberauit, qui vires suas omnes in vnum contraxit, vt
liceat vno die de summa rerum decernere.
[1028] 65 Alexandro Magno Corinthii per legatos ius suae ciuitatis detulerunt. Hoc officii genus quum risisset Alexander, quidam e legatis Nulli inquit
ciuitatem vnquam donauimus praeterquam tibi et Herculi. Hoc audito lubens
accepit oblatum honorem, quem illi commendabat partim raritas, partim cum
Hercule laudatissimo viro societas.
[1029] 66 Dum in obsidione cuiusdam vrbis infirmissima moenium quaerit, sagitta ictus est, nec tamen ab instituto destitit. Mox quum represso sanguine
sicci vulneris dolor cresceret et crus equo suspensum paulatim obtorpuisset, coactus quod coeperat omittere ac chirurgum accersere, Omnes inquit me praedicant Iouis esse filium, sed vulnus hoc hominem esse me clamat.
[1030] 67 Zenophantus certis modis Alexandrum ad arma solet concitare.
Eam musices vim admirantibus cunctis, quidam ait Si tantus artifex est, incinat
[1026]
580587 Quum insidias Diod. XVII, 51, 13.
580 Adulatio*.
Hammonis templum See Apophth. [978], n.l.
336.
[1027]
588593 Quum decernere Diod. XVII, 56, 14.
588 Animose*.
Quum instruxisset The incident took
place before the battle of Gaugamela (331).
[1028]
594597 Alexandro honorem Sen. Ben. I, 13,
12. Cf. Ep. 401, ll. 3335 (from Ulrich Zwingli).
[1029]
599603 Dum clamat Sen. Epist. 59, 12
[1030]
604 Zenophantus concitare Sen. Dial. IV, 2,
6: Alexandrum aiunt Xenophanto canente
manum ad arma misisse. The name of the

musician varies; see Dio Chrys. I, 1: Timotheus; Plut. Mor. 335 A: Antigenidas. Cf.
Adag. 146 (Currentem incitare), ASD II, 1, p.
262, ll. 175177; 1493 (A Dorio ad Phrygium), ASD II, 3, pp. 468469, ll. 490492;
3671 (Cithara incitat ad bellum), ASD II, 8,
p. 110, ll. 881883.
Zenophantus I.e. Xenophantus (RE 2IX, 2,
1564, Xenophantos 4).
605606 Eam reuocet Cf. Dio Chrys. I, 6:
gon Timqeov, e kaqper polemikn tina
dielqen dei nmon, otwv pstato aljma
dikaan ka frnimon ka sfrona tn cuxn
ka filnqrwpon dnamenon parasxen, m
prv pla rmsan mnon, ll p te
ernjn ka mnoian ka qen timv ka
nqrpwn pimleian, to pantv n n ziov
Alezndrw parena te ka paulen See
also Basil. Ad adulesc. 8, 78.

309

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

606
607
608

modulos quibus illum a bellis reuocet, sentiens non esse magnae artis hominem
eo perpellere, quo suapte natura pronus est.
ANTIGONVS REX MACEDONVM

609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628

[1031] 1 Antigonus in extorquendis pecuniis acer erat ac rigidus. Cuidam

itaque dicenti At non talis fuit Alexander, Merito, inquit, nam ille metebat
Asiam, ego culmos lego, sentiens opulentissimam Asiam prius ab illo spoliatam,
sibi a spoliatis corradendum quod posset.
[1032] 2 Milites quosdam videns thoracibus et galeis indutos sphaera
ludere, delectatus est hoc spectaculo ac duces illorum accersi iubet, vt eos coram
illis laudaret; verum vbi nunciatum esset duces bibere, praefecturas illorum militibus dedit, qui sphaera luserant armati, simul et ducum ignauiam puniens et
militum strennuitatem honorans.
[1033] 3 Quum omnes admirarentur quod quum initio regni durior fuisset,
senex factus clementer ac placide regnum gubernaret, Prius inquit opus erat
regno, nunc gloria et beneuolentia, sentiens regnum armis et austeritate frequenter parari, sed non nisi honesta opinione ciuiumque beneuolentia retineri.
[1034] 4 Idem filio Philippo multis praesentibus percontanti ac dicenti
Quando castra mouebimus?, Quid? inquit, Num metuis ne solus tubam non
audias?, notans adolescentis imperitiam, qui hoc patrem multis audientibus percontaretur, quum in bello celanda sint consilia principum; sed quoties castra
mouenda sunt, tum omnibus tuba dat signum.
[1035] 5 Quum adolescens institisset vt hospitium nancisceretur apud
viduam treis habentem forma decente filias, accito hospitiis designandis prae614 illorum Ac: illos AC.

617 strennuitatem A B: strenuitatem C.

606607 sentiens est See Dio Chrys. I, 2:

the fact that Alexander ran for his arms, was
not so much due to the music as to to
basilwv dinoia sntonov osa ka
qumoeidv. Cf. Adag. 146 (Currentem incitare), ASD II, 1, pp. 262263, ll. 177179:
Atque incitabat ille [sc. Timotheus] quidem,
sed sponte currentem vtpote natura sanguinarium et belli sitientissimum.

et imp. apophth., Antigonus 2.

613 Seuere*.
614 coram illis Inserted into the translated text
by Er.
[1033]
618620 Quum beneuolentia Plut. Mor. 182
A, Reg. et imp. apophth., Antigonus 3.
618 Regni stabilitas*.
[1034]
622624 Idem audias Plut. Mor. 182 B, Reg.
et imp. apophth., Antigonus 4. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 68, ll. 382384.
622 Silentium in bello*.
Philippo The second son of Antigonus (RE
XIX, 2, 23332334, Philippos 14).
[1035]
627629 Quum angustia Plut. Mor. 182 B,
Reg. et imp. apophth., Antigonus 5.
627 Caste*.
adolescens Philippus (see Apophth. [1034], n.l.
622); cf. Plut. Demetr. 23, 6.

608 ANTIGONVS Antigonus I Monophthalmos (c. 382301) attempted to reunify the

empire of Alexander. He was defeated in 301
by a coalition of the other Diadochi (battle
of Ipsus).
[1031]
609611 Antigonus lego Plut. Mor. 182 A,
Reg. et imp. apophth., Antigonus 1.
609 Festiuiter*.
[1032]
613616 Milites dedit Plut. Mor. 182 A, Reg.

310
LB

203
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

fecto, Non expelles inquit | filium meum ex loci angustia? Non prodidit adolescentis affectum, qui sciebat illum captare quod amaret, sed excusauit aedium
angustiam in quibus vidua cum tribus filiabus ageret.
[1036] 6 A graui morbo posteaquam conualuerat, Nihilo peius est, inquit,
siquidem hic morbus submonuit nos ne animo efferamur, quum simus mortales. Quis docuerat ethnicum regem philosophiam Christiano dignam animo?
Deplorabant amici ceu magnum malum, quod tam grauiter aegrotasset; ille
interpretatus est ex morbo plus accessisse boni quam mali. Corpus extenuarat,
sed animum reddidit modestiorem; corporis robori nonnihil detraxerat, sed
animo detraxit insolentiam, morbum longe periculosissimum. Proinde non pessime res habet, quum leuior morbus arcet pellitue maiorem.
[1037] 7 Hermodotus Antigonum in carmine scripserat Iouis filium. Is hoc
legens Istius inquit rei nequaquam mihi conscius fuit lasanophorus ille, perquam facete ridens poeticam adulationem parique modestia sui generis humilitatem agnoscens. Lasanum autem matula fictilis est. Quod si Iouis erat filius, ea res
hactenus fefellerat et seruum matulam in cubiculo ferre solitum et Antigonum
filium.
[1038] 8 Quodam dicente omnia regibus honesta iustaque esse, Sunt, per
Iouem, inquit, barbarorum duntaxat regibus; at nobis ea duntaxat honesta sunt
quae honesta sunt, et ea tantum iusta quae iusta sunt. Grauiter retudit adulatricem vocem volentis omnia licere regibus. Non enim rex est honesti iustique
regula, sed honesti iustique minister est. Atque vtinam similes voces non audiant
Christianorum aures, aut si audiant, simili seueritate reiiciant! Quid enim aliud
dicunt, qui occinunt Quod principi placuit, legis vigorem habet, qui negant
principem teneri legibus, qui tribuunt illi geminam potestatem, ordinatam et
absolutam, quarum altera possit quod leges, pacta et foedera postulant, altera
quodcunque libuit?
[1039] 9 Frater Antigoni Marsyas litem habebat, sed a rege postulabat vt
causa domi cognosceretur. Cui Antigonus Si nihil inquit praeter ius agimus,
632 Morbus vtilis* A B: Morbus inutilis* C.

639 leuior AD: lenior BAS LB.

[1036]
632634 A mortales Plut. Mor. 182 B, Reg. et
imp. apophth., Antigonus 6.
632 Morbus vtilis*.
[1037]
640641 Hermodotus ille Plut. Mor. 182
BC, Reg. et imp. apophth., Antigonus 7.
640 Modeste*.
Hermodotus Otherwise unknown; cf. Plut. Mor.
360 C, De Iside et Osiride 24: Ermodtou tinv.
Iouis Plut. Mor. 182 B: Jlou.
[1038]
646648 Quodam iusta sunt Plut. Mor. 182 C,
Reg. et imp. apophth., Antigonus 8. Cf. Panegyr.
ad Philipp., ASD IV, 1, p. 64, ll. 184186.
646 Regibus honesta tantum licent*.

652653 Quod legibus Cf. Apophth. [112], ll.

906907.
[1039]
656658 Frater audientibus Plut. Mor. 182
C, Reg. et imp. apophth., Antigonus 9.
657658 Si audientibus Plut., loc. cit.: Estai
mn on, epen, n t gor ka pntwn
kountwn e mjdn dikomen, Il aura lieu,
dit-il, sur la place publique, o tout le monde
pourra couter, afin de savoir si nous ne commettons nulle injustice (Fuhrmann). Er. was
possibly misled by the incomplete translation
of Regio, p. 33: Melius inquit in foro quidem
erit, si nihil iniuste agimus.
656 Seuere*.
Marsyas The historian Marsyas of Pella.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
LB 204

311

melius fiet in foro cunctisque audientibus. Non impetrauit hoc a rege fraternus
affectus, vt vel tantillum de iure concederet. Ipsum autem hoc dilemmate
constrinxit: si iniustam causam habere te scis, quur litigas; sin iustam, quur fugis
hominum conscientiam et ad domesticas latebras rem fori pertrahis, non cariturus sinistra ciuium suspitione, etiam si bonam causam viceris?
[1040] 10 Quum aliquando tempore hyberno compulisset castra transferri
in locum vbi non erat rerum necessariarum copia, atque hac de causa milites quidam in regem maledicta congererent, ignari ipsum esse in proximo, virga tentorii vela diduxit. Flebitis, inquit, ni longius semoti de me male loquamini. Quid
hac facetia clementius aut quid hac clementia facetius? Simulabat se non indignari quod male de ipso loquerentur, sed quod tam vicini, vt exaudiri possent ab
eo cui maledicebant.
[1041] 11 Aristodemo, qui vnus ex amicorum regiorum numero fuit, e
coquo vt putabatur prognatus, suadenti vt impendiis ac largitionibus aliquid
detraheret, Verba tua, inquit, Aristodeme, ius olent, subindicans coquorum
esse parsimoniam, non regum; proinde illum tali consilio non meminisse cuius
esset amicus, sed quo esset patre natus.
[1042] 12 Quum Athenienses seruum Antigoni honoris gratia perinde vt
ingenuum in ciuium numerum asscripsissent, Nequaquam inquit velim vnum
Atheniensem a me loris caedi, significans per illos factum, vt vnum ciuem Atheniensem posset loris caedere, quippe seruum; sed Athenis esse plures vno commeritos vt a rege loris caederentur, qui seruum alienum, quod in ipsis fuit, manumitterent.
[1043] 13 Adolescens quidam Anaximenis rhetoris discipulus orationem a
praeceptore meditatam et ad eam recitandam subornatus coram Antigono habebat; quumque is inter audiendum quiddam scire cupiens sciscitaretur moxque
adolescens reticuisset, Quid ais? inquit Antigonus, | Num ista tibi sunt in tabu683 quiddam AD LB: quidam BAS.
[1040]
663666 Quum loquamini Plut. Mor. 182
CD, Reg. et imp. apophth., Antigonus 10. In
Ald.Er., p. 159, the apophthegm is marked
with a line in the margin.
663 Lenitas*.
[1041]
670672 Aristodemo olent Plut. Mor. 182 D,
Reg. et imp. apophth., Antigonus 11.
670 Liberalitas regum*.
Aristodemo Of Miletus, commander and
negotiator of Antigonus and Demetrius
Poliorcetes (RE II, 923924, Aristodemos 16).
672 ius Plut., loc. cit.: perihmatov, i.e. apron.
Er. followed the translations of Filelfo, f.
s3vo, and Regio, p. 33: uerba tua ius
olent. Cf. Leopardus, Emend. et misc. XI,
12: Videntur interpretes hwmo et perih-

matov idem esse existimasse.

[1042]
675677 Quum caedi Plut. Mor. 182 D, Reg.
et imp. apophth., Antigonus 12.
675 Seuere*.
[1043]
681685 Adolescens descripta Plut. Mor. 182
DE, Reg. et imp. apophth., Antigonus 13.
681 Oratio aliena*.
Anaximenis Of Lampsacus, historian and
rhetorician (c. 380320).
681682 a praeceptore This is not implied by
the paraphrased text: Neanskou d tinov tn
Anazimnouv to torov maqjtn lgon
skemmnon k paraskeuv epntov
684685 Num descripta Antigonus quotes
Eur. Iph. T. 787: tat (td Eur.) st tn
dltoisin ggegrammna.

312
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

lis descripta? Quod ille in adolescente iudicauit absurdum, hoc hodie magnificum habetur, vt senes etiam apud principes orationem a rhetore quopiam
conducto sex mensibus elaboratam ediscant eamque psittacorum more reddant.
Nec raro fit, vt nemine etiam interpellante sibi excidant cunctisque ridiculi sint.
[1044] 14 Alterum quendam rhetorem audiens ita loquentem: Hora
niuium iaculatrix adueniens regionem herbis defectam reddidit, Non desines
inquit mecum vt cum turba agere? Offensus est rex oratione nimis elaborata,
cuiusmodi verborum apparatu solent se venditare rhetores apud imperitam multitudinem. At idem apud regem facere erat illius abuti patientia. Quoniam autem
affectata sermonis structura Latine non perinde potest exprimi, Graeca ponam:
xionoblov ra genomnj leipobotanen pojse tn xran. Pro xionoblov
ra dicere poterat hyems, et leipobotanen verbum est affectatum vixque poetae
concedendum.
[1045] 15 Thrasyllo Cynico petenti drachmam Non est inquit munus
regium. Cynico subiiciente Talentum igitur da, At non est inquit Cynicum
tale munus accipere. Vtroque cornu repulit postulatoris improbitatem, quem
existimabat nullo dignum beneficio.
[1046] 16 Quum mitteret filium suum Demetrium cum numerosa classe
magnaque militum vi ad Graecos liberandos, dicebat gloriam a Graecia velut a
specula in orbem terrarum accendi, iuuenem gloriae studio extimulans, vti strennue rem gereret, quod eius laudis rumor non intra Graeciae fines esset continendus, sed ob Graeci nominis celebritatem per omnes mundi plagas dimanaturus.
[1047] 17 Antagoram poetam in tentorio congrum coquentem atque
ipsum patellam versantem deprehendit Antigonus a tergo stans eique dixit:
Putasne, o Antagora, Homerum, quum Agamemnonis res gestas scriberet,
coxisse congrum? Contra haec Antagoras: Et tu, rex, putasne Agamemnonem,
cum illas res gereret, fuisse curiosum, si quis in exercitu congrum coqueret?
Aequo animo rex tulit ioci talionem, quasi inter pares res ageretur.

698 Thrasyllo A B: Thrasillo C.

712 rex B C: om. A.

687 sex mensibus Cf. Apophth. [205], n.ll.

525526.
[1044]
689691 Alterum agere Plut. Mor. 182 E,
Reg. et imp. apophth., Antigonus 14.
689 Verba affectata*.
[1045]
698700 Thrasyllo accipere Plut. Mor. 182 E,
Reg. et imp. apophth., Antigonus 15.
698 Facete*.
Thrasyllo Cynico Otherwise unknown.
[1046]
702704 Quum accendi Plut. Mor. 182 EF,

Reg. et imp. apophth., Antigonus 16.

702 Gloriae stimulus*.
Demetrium Demetrius Poliorcetes (336283)
took Athens in 307.
[1047]
707712 Antagoram coqueret Plut. Mor. 182
F, Reg. et imp. apophth., Antigonus 17.
707 Vrbanitas*.
Antagoram Court poet of Antigonus II
Gonatas (see Apophth. [1051], n.l. 726); the
anecdote probably confuses the latter with
Antigonus I.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
LB 205
739

313

[1048] 18 In somnis Antigonus aliquando viderat Mithridatem auream

metentem messem eoque struebat illi insidias, vt tolleret e medio. Idque quum
indicasset Demetrio filio, iureiurando adegit vt sileret. Is vero iuncto sibi Mithridate deambulabat in littore maris et infima hastae parte inscripsit harenae Fuge,
Mithridates. Is intellecta re profugit in Pontum atque illic perpetuo regnauit.
Hoc quum non sit apophthegma, videtur ab aliquo adiectum.
[1049] 19 Antigonus amicis suadentibus vt, si Athenas caperet, validis illam
praesidiis communiret, ne quando deficeret, summaque cura vt totius Graeciae
basim custodiret, respondit se semper in hac fuisse sententia, vt crederet nullum
esse regni praesidium firmius quam ciuium beneuolentiam.
[1050] 20 Idem vbi audiuit reges in ipsius exitium conspirasse, insolentissime respondit se illos omnes velut aues semina legentes vno lapide vnoque clamore disturbaturum.
[1051] 21 Quum Antigonus in arduis ac praeruptis locis planiciei imminentibus exercitum haberet, Pyrrhus positis circa Napliam castris postridie per caduceatorem vt in campum descendens Martem experiretur prouocauit. Antigonus
vero respondit suam militiam non magis armorum quam temporum esse; Pyrrho, si illum suae vitae taedium cepisset, satis multas ad interitum vias patere.
[1052] 22 Antigonus interrogatus, quem e suae aetatis ducibus praestantissimum iudicaret, respondit Pyrrhum, si senesceret. Non pronunciauit optimum,
sed optimum fore, si rerum experientiam aetas adiungeret.
[1053] 23 Idem videns militem quendam, alioqui strennuum et ad pericula
promptum, parum bene affecto corpore, rogauit quid palleret. Illo confesso morbum occultum, iussit medicis vt, si qua fieri posset, adhiberent remedia. At miles
iam morbo liber coepit detrectare pugnam minusque prompte semet obiicere
periculis. Rex admiratus interrogauit illum, quaenam esset mutati animi | causa.
Tum miles Tu ipse inquit in causa fuisti. Quum afflicte viuerem, non magno[1048]
713717 In regnauit Plut. Mor. 183 A, Reg. et
imp. apophth., Antigonus 18.
713 Fides amici*.
Mithridatem Mithradates I Ctistes, the first
king of Pontus (c. 338266).
715 Demetrio See Apophth. [1046], n.l. 702.
[1049]
719722 Antigonus beneuolentiam Plut.
Demetr. 8, 3, perhaps rendered from memory.
719 Clementer*.
Athenas See Apophth. [1046], n.l. 702.
721, 722 basim, praesidium In both cases the
paraphrased text has the word pibqran, i.e.
scaling ladder or gangway, metaphorically
steppingstone.
[1050]
723725 Idem disturbaturum Plut. Demetr.
28, 5.
723 Insolenter*.

reges The coalition by which Antigonus was

defeated in 301 (battle of Ipsus).
[1051]
726730 Quum patere Plut. Pyrrh. 31, 24.
726 Non semper pugnandum*.
Antigonus Antigonus II Gonatas (c.
320239), son of Demetrius Poliorcetes.
727 Pyrrhus Of Epirus, king of the Molossi
(319/8272).
Napliam I.e. Nauplia.
[1052]
731732 Antigonus senesceret Plut. Pyrrh. 8,
4.
731 Antigonus See Apophth. [1051], n.l. 726.
732 Pyrrhum See Apophth. [1051], n.l. 727.
[1053]
734741 Idem pereat Plut. Pel. 1, 24.
734 Felicitas timidos facit*.
Idem Perhaps the anecdote refers to Antigonus II (see Apophth. [1051], n.l. 726).

314
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

pere metuebam tali vitae; nunc quum tua opera mihi vita facta est charior, magis
caueo ne pereat.
[1054] 24 Antigonus senior sophistae cuidam librum de iustitia conscriptum porrigenti Desipis, inquit, qui quum me videas alienas vrbes armis vexantem, tamen apud me de iustitia disseris. Sensit eos qui ditionis ampliandae gloriaeue causa bellum inferunt alienis ciuitatibus, non posse tueri iustitiae leges.
[1055] 25 Antigonus senior quum frequenter Biantem moleste flagitantem
tulisset, tandem victus taedio Date inquit Bianti talentum, vel vi, sentiens
beneficium non impetratum sed improbitate extortum.
[1056] 26 Antigonus quum nocte quadam quosdam e militibus suis exaudisset omnia mala imprecantes regi, qui ipsos in illud iter et inextricabile lutum
induxisset, accessit ad eos qui maxime laborabant. Eos quum ignorantes a quo
adiuuarentur explicuisset, Nunc inquit maledicite Antigono, cuius vitio in has
miserias incidistis; sed ei bene optate, qui vos ex hac voragine eduxit. Hac vindicta contentus erat regis vere excelsus animus.
[1057] 27 Idem, quum in paruulo quodam castello Graeci obsiderentur ac
fiducia loci contemnentes hostem multa in deformitatem Antigoni iocarentur, et
nunc staturam humilem, nunc collisum nasum deriderent, Gaudeo inquit et
aliquid boni spero, quando in castris meis Silenum habeo. Cum hos dicaces fame
domuisset, quod captis facere mos est, videlicet vt qui bello sunt vtiles in
cohortes describantur, caeteri praeconio subiiciantur, negauit se vel id facturum
fuisse, nisi expediret his dominum habere, qui tam malam haberent linguam.
Hoc idem arbitror esse cum eo quod refert Plutarchus, nisi quod aliter commemoratur a Seneca. [B]
[1058] 28 Idem quum accepisset instrumentum praegrandibus literis descriptum, Hae inquit vel caeco perspicuae sunt, iocans in vicium oculorum; erat
enim luscus. Idem alius magno capitis sui periculo dixisset, quod vsu venit Theocrito Chio, de quo postea dicetur. [C]
759 domuisset, quod AC: domuisset, hortantibus vt faceret quod Ac.

761 habere A B: haberem C.

[1054]
742744 Antigonus disseris Plut. Mor. 330 E,
De Alexandri fortuna aut virtute 1, 9.
742 Bellum iniustum*.
[1055]
746747 Antigonus vi Plut. Mor. 531 E, De
vitioso pudore 7 (transl. ASD IV, 2, p. 314, ll.
174176).
746 Biantem Unidentified. Perhaps Bion of
Borysthenes, connected with the court of
Antigonus II, is meant; see the discussion in
Plutarque, Oeuvres morales, VII, 2, ed. and
transl. Robert Klaerr and Yvonne Vernire,
Paris, 1974, p. 181, n. 3.
[1056]

749753 Antigonus eduxit Sen. Dial. V, 22,

3.
[1057]
755761 Idem linguam Sen. Dial. V, 22, 45.
762 Plutarchus Mor. 458 F, De cohibenda ira 10
(transl. ASD IV, 2, p. 277, ll. 318321).
[1058]
764765 Idem sunt Plut. Mor. 633 C, Quaestiones convivales II, 1. Cf. Adag. 793 (Vel
caeco appareat), ASD II, 2, p. 316, ll.
613616.
764 Iocari in seipsum*.
766767 quod Chio Plut., loc. cit.; Macr.
Sat. VII, 3, 12; cf. Apophth., LB IV, 312 AB,
48.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783

784
785
786
787
788

315

[1059] 29 Antigonus rex, quum renunciatum esset filium Alcyoneum in

acie cecidisse, demisso vultu paulisper apud se cogitauit. Mox erupit in hanc
vocem: O Alcyonee, serius quam oportuit vitam morte commutasti, qui tam
audacter in hostes insilieris neque tuae salutis neque meorum monitorum vllam
habens rationem. Putauit non esse deflendum qui sua culpa perisset sibique calamitatem accersisset. Refertur ex Plutarcho.
[1060] 30 Idem conspiciens filium suum eos in quos habebat imperium
ferocius tractantem atque insolentius, An ignoras, inquit, fili, regnum nostrum
esse splendidam seruitutem? Nihil dici potuit cordatius. Nam princeps non
minus obseruire cogitur populo quam populus principi, nisi quod princeps id
facit cum dignitate; alioqui re vera mutua seruitus est. [A]
Iam vt cum Graecis vtcunque paria faciamus, Alexandro Iulium Caesarem,
Philippo Augustum, Antigono M. Tullium obiiciemus.
OCTAVIVS CAESAR AVGVSTVS

[1061] 1 Quum in conuiuio Rhymirales Thracum rex, qui ab Antonio ad

Augustum desciuerat, insolentius iactaret sua erga Caesarem merita ac sine fine
exprobrans belli societatem molestus esset, Caesar dissimulata illius petulantia
alteri cuidam regum propinans dixit Proditionem amo, proditores non laudo,
significans his qui proditione profuerunt nihil deberi gratiae; licet enim officium
quod praestant pro tempore gratum est, ipsi tamen habentur pro malis ac foedifragis.
768773 Antigonus Plutarcho C: om. A, sed
iam inuenitur in B, lib. VIII, p. 376, 52.
770 Alcyonee B: Alcioneae C.
773 ex C: a B.
774778 Idem est C: om. A, sed iam inueni-

tur in B, lib. VIII, p. 386, 38.

774 Idem C: Antigonus rex B; Regnum seruitus* B: Regnu seruitus* C.
782 Rhymirales AD: Rhymitalces BAS LB.

[1059]
768772 Antigonus rationem Plut. Mor. 119
CD, Consolatio ad Apollonium 33.
768 Antigonus See Apophth. [1051], n.l. 726.
Alcyoneum See RE VII, 2273, Halkyoneus 1.
[1060]
774776 Idem seruitutem Ael. Var. hist. II,
20.
774 Regnum seruitus*.
Idem See Apophth. [1051], n.l. 726.
779 Graecis Apparently the Macedonians Philip, Alexander and Antigonus are meant.
780 M. Tullium Augustus and Julius Caesar,
however, are followed by Pompey. Cicero
figures among the orators (Phocion, Cicero,
Demosthenes); see the passage following
Apophth. [1184].

Roman emperor (63 BCAD 14).

[1061]
782785 Quum laudo Plut. Mor. 207 A, Reg.
et imp. apophth., Augustus 2. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 132, ll. 465467.
782 Proditio grata*.
Rhymirales The name of the Thracian king
is Rhoemetalces; cf. Filelfo, f. u2vo in marg.:
Rhoemetalces. The readings Rhymirales
and Rhymitalces (see app. crit.) partly
correspond to Regio, p. 90: Rhymitales,
and Ald., p. 180: Rumetlkjv, respectively.
782783 qui desciuerat After Actium (31).
783 insolentius merita The paraphrased text
just reads ok metrahe. Perhaps Er. was
influenced by Filelfos translation, f. u2vo:
non moderatum se ac demissum praestaret.

781 OCTAVIVS AVGVSTVS The first

316
789
790
791
792
793
794
795
796
LB 206
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1062] 2 Quum Alexandrini post vrbem vi captam extrema se passuros

existimarent, Augustus suggestum conscendit adiuncto sibi Ario Alexandrino;
dixit se ciuitati parcere, primum propter ipsius magnitudinem ac pulchritudinem, dein propter Alexandrum Magnum eius vrbis conditorem, postremo in gratiam Arii amici. Rarae cuiusdam clementiae fuit non diripere ciuitatem quae pertinacissime rebellarat; sed non minus laudis merebatur illa ciuilitas, quod huius
beneficii gratiam non sibi vindicauit, sed vnam praecipuamque partem ipsi
concessit vrbi, alteram tribuit Alexandro, cuius memoriam sciebat apud Alexandrinos esse gratiosissimam, | tertiam transtulit in Arium, eius ciuitatis ciuem,
amicum tanto titulo suis commendans.
[1063] 3 Quum ad Augustum delatum esset Erotem Aegypti procuratorem
emisse coturnicem in pugna superantem omnes ac prorsus inuictam eamque
assam deuorasse, iussit acciri hominem et discussa causa confessum malo nauis
affigi iussit, vita iudicans indignum qui ob tantillam gulae voluptatem non
pepercisset aui, quae pugnando diu multisque potuisset esse voluptati, praeterea
quae laeto quodam omine Caesari perpetuam in bellis prosperitatem portenderet.
[1064] 4 In Sicilia pro Theodoro Arium praefectum instituit, sed quum
Caesari quidam libellum porrexisset, in quo scriptum erat Caluus Theodorus
Tarsensis fur erat; quid tibi videtur?, lecto eo nihil aliud subscripsit quam Videtur.
[1065] 5 Athenodoro philosopho causatione senectutis flagitanti vt sibi
liceret redire domum, Augustus concessit. At quum ille Caesari dixisset vale,
volens aliquod philosopho dignum monumentum apud illum deponere, adiecit:
Caesar, quum fueris iratus, ne quid dixeris fecerisue, priusquam Graecarum literarum XXIIII nomina apud te recensueris. Caesar autem philosophi dexteram
amplexus Adhuc inquit te praesente mihi opus est, totumque etiam annum

805 Sicilia AD: Cilicia BAS LB.

806 porrexisset Ac DLB: porrexit AC.

[1062]
789793 Quum amici Plut. Mor. 207 AB,
Reg. et imp. apophth., Augustus 3.
789 Clementer*.
post captam On 1 August 30.
790 Ario Arius Didymus, philosopher and
teacher of Augustus.
[1063]
799801 Quum iussit Plut. Mor. 207 B, Reg.
et imp. apophth., Augustus 4.
799 Seuere*.
Erotem Otherwise unknown.
[1064]
805807 In Videtur Plut. Mor. 207 B, Reg.
et imp. apophth., Augustus 5.
805 Lepide*.

Theodoro The anecdote might refer to Athenodorus (see Apophth. [1065], n.l. 809); cf.
RE Suppl. V, 4950.
Arium Perhaps Arius Didymus (see Apophth.
[1062], n.l. 790).
[1065]
809816 Athenodoro praemia Plut. Mor. 207
C, Reg. et imp. apophth., Augustus 7. Cf.
Adag. 1001 (Festina lente), ASD II, 3, p. 26,
ll. 473479; Lingua, ASD IV, 1A, pp. 156157,
ll. 325331.
809 Irae remedium*.
Athenodoro Of Tarsus, nicknamed Calvus,
philosopher and teacher of Augustus.
811 volens deponere Explanation inserted
into the paraphrased text by Er.

317

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841

apud se detinuit, dicens illud Graecorum prouerbium: Silentii sunt tuta fidi
praemia, siue approbans philosophi dictum, quod tutum esset iram premere ne
prorumpat in verba, siue sentiens philosopho profuturum fuisse, si hoc dictum
non addidisset iam abiturus. Quanquam tam salubris admonitio magnificum aliquod praemium merebatur.
[1066] 6 Quum audisset quod Alexander natus annos triginta duos, posteaquam plerasque mundi regiones peragrarat, dubitasset quid in reliquum vitae
tempus esset facturus, demirabatur si Alexander non iudicasset maius opus bene
gubernare partum imperium quam amplam ditionem comparasse. Recte notauit
inexplebilem Alexandri ambitionem, qui nullam aliam functionem rege dignam
existimasset quam proferre ditionis terminos, quum multo tum pulchrius tum
difficilius sit regnum quod contigit rectis legibus sanctisque moribus exornare
quam armis regno regnum addere.
[1067] 7 Augustus legem tulerat de adulteris, quomodo iudicandi essent de
hoc crimine delati et quomodo puniendi conuicti. Post irae impotentia irruit in
adolescentem delatum quod cum Iulia Augusti filia commercium habuisset,
eumque manibus verberauit. At quum adolescens exclamasset Legem tulisti, o
Caesar, adeo facti poenituit Caesarem, vt eo die recusaret coenam capere. Crimen per se graue erat, tum admissum in Caesaris filiam. Quis princeps ibi dolori
suo temperaret? Aut quis ibi legum iudiciorumque moras expectaret? At tantus
princeps sibi adeo displicuit, vt a seipso poenas sumeret, quod legi, quam aliis
prodiderat, non per omnia paruisset.
[1068] 8 Quum Caium ex filia nepotem in Armeniam mitteret, optabat a
diis vt illum Pompeii beneuolentia, audacia Alexandri, ipsius autem fortuna
comitaretur. Quod in singulis erat praecipuum, id optabat vni contingere. Illud
autem singularis cuiusdam erat modestiae, quod vir ingenio, doctrina consilioque
praestans sua praeclare gesta fortunae asscribebat.
820821 posteaquam peragrarat B C: quum
peragrasset A.

825 existimasset B C: existimaret A.

815 illud prouerbium Cf. Adag. 2403 (Silentii

tutum praemium), ASD II, 5, pp. 298299,
with a reference to the apophthegm in ll.
260262.
fidi The adjective is not found in the
paraphrased text. Cf. Hor. Carm. III, 2,
25: Est et fideli tuta silentio / Merces,
quoted in Adag. 2043 (see above), p. 298,
ll. 266267.
[1066]
820823 Quum comparasse Plut. Mor. 207
CD, Reg. et imp. apophth., Augustus 8.
820 Parta tueri maximum*.
821 peragrarat Plut., loc. cit.: katestrammnov.
[1067]

828832 Augustus capere Plut. Mor. 207 D,

Reg. et imp. apophth., Augustus 9.
828 Princeps legum obseruator*.
legem Lex Iulia de adulteriis et de pudicitia
(18 BC).
830 Iulia Iulia (39 BCAD 14), daughter of
Augustus and Scribonia.
[1068]
837839 Quum comitaretur Plut. Mor. 207
DE, Reg. et imp. apophth., Augustus 10.
837 Votum*.
Caium Gaius Iulius Caesar (20 BCAD 4),
son of Iulia and M. Vipsanius Agrippa. He
left for Armenia in 1 BC.

318
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
LB 207
855
856
857
858
859
860
861

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1069] 9 Dicebat se Romanis eum imperii successorem relicturum, qui

nunquam eadem de re bis consultasset, de Tiberio sentiens.
[1070] 10 Quum iuuenes nobiles ac dignitate claros inter se tumultuantes
vellet compescere, nec auscultarent illi sed tumultuari pergerent, Audite, inquit,
iuuenes, senem, quem iuuenem senes audierunt. Augustus enim adulescens ad
rempublicam admotus est summaque fuit autoritate. Hac sola voce illos cohercuit, nec aliud supplicium ob concitatum tumultum exegit.
[1071] 11 Quum populus Atheniensium videretur deliquisse quiddam,
scripsit ex vrbe Aegina: Non arbitror vos latere quod vobis irascor. Neque enim
Aeginae sum hybernaturus. Nec aliud illis neque dixit neque fecit, satis habens
illis comminatum esse, ni desisterent.
[1072] 12 Quum quispiam ex Euclidis accusatoribus, affatim et ad satietatem vsque dicendi libertate vtens, eo tan|dem prouectus esset, vt tale quiddam
diceret: Haec si tibi non videntur magna, iube vt mihi reddat septimum Thucydidis librum, his offensus Caesar iussit illum duci; caeterum vt audiuit illum ex
Brasidae posteris reliquum esse, ad se venire iussit ac moderate correptum dimisit.
[1073] 13 Pisoni domum a fundamentis vsque ad extremam contignationem accurate aedificanti Vt bono inquit sim animo facis, o Piso, qui sic aedificas, quasi Roma futura sit perennis. Non offensus est immodico structurae appa852 ni C: si A B.

854 prouectus A B BAS LB: profectus C D.

[1069]
842843 Dicebat sentiens Plut. Mor. 207 E,
Reg. et imp. apophth., Augustus 11.
842 Praesens consilium*.
843 Tiberio The Roman emperor AD 1437.
[1070]
844846 Quum audierunt Plut. Mor. 207 E,
Reg. et imp. apophth., Augustus 12.
844 Autoritas*.
[1071]
849851 Quum fecit Plut. Mor. 207 EF,
Reg. et imp. apophth., Augustus 13.
849 Clementer*.
851 Neque hybernaturus The Greek text
reads: o gr n n Agnj diaxeimsein. For
I do not intend to spend the winter in
Aegina. Er. is trying to make some sense of
this corrupt text, among others by turning
Augustus words into oratio recta. In so
doing he misunderstands what Augustus
clearly means to say: Otherwise I would not
have passed the winter in Aegina. For suggested emendations of the text and corresponding translations cf. Babbitt (-sai) and
Fuhrmann (-hein) ad loc. Augustus passed
the winter of 22/21 BC on the island of

Aegina; see Fuhrmann ad loc.

[1072]
853858 Quum dimisit Plut. Mor. 207 F, Reg.
et imp. apophth., Augustus 14.
853 Clementer*.
Euclidis Plut., loc. cit.: Eruklouv, cf.
Filelfo, Orationes, f. u3ro, and Regio, p. 92:
Euryclis. Variants are found in Ald., p. 181:
Ekuklouv (sic), and Filelfo 1471: Eutidis.
The Spartan Eurycles, who supported Octavian in 31 (Actium), became a Roman citizen
and ruler of Sparta. After 7 BC charges were
brought against him.
855856 septimum librum Brasidas does not
figure in Thucydides book VII. The accuser
possibly refers to an edition divided in thirteen books; see Nachstdt and Fuhrmann ad
loc.
857 Brasidae See Apophth. [159][162].
[1073]
859861 Pisoni perennis Plut. Mor. 208 A,
Reg. et imp. apophth., Augustus 15.
859 Commoda interpretatio*.
Pisoni Probably Cn. Calpurnius Piso (consul
7 BC) or his father; see RE XX, 2, 1801, Piso
2.

319

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888

ratu, sed quod alius fuisset suspicatus ad tyrannidem spectare, ille vertit in laetum
Romani imperii auspicium. [C]
Hactenus Plutarchus. [A]
[1074] 14 Scripserat Augustus tragoediam cui titulus erat Aiax; eam post,
quoniam displicebat, spongia deleuit. Itaque quum Lucius tragoediarum scriptor
interrogaret, quid ageret ipsius Aiax, Caesar admodum festiuiter In spongiam
inquit incubuit, alludens ad argumentum fabulae, in quo Aiax, quum resciuisset quae dixisset fecissetque per insaniam, gladio incumbens sibi necem consciuit.
[1075] 15 Cuidam ipsi libellum trepide porrigenti, qui manum nunc proferret, nunc retraheret, Quid? inquit, An putas te assem dare elephanto? Solent
enim pueri minimos nummos elephanto porrigere, quos ille non sine spectatorum admiratione proboscide sic corripit, vt pueri manum non laedat. Sic videmus pueros et in vrsorum rictum manum inserere, non sine metu. Molestum erat
optimo principi quod timeretur.
[1076] 16 Quum ab eo Pacinnius Taurus munus peteret diceretque populari rumore sparsum pecuniam haud paruam ipsi a Caesare datam, Sed tu inquit
noli credere, lepido ioco significans se non daturum. Alter expectabat futurum
vt Caesar ipsius pudori succurreret, ne si compertum esset rumorem esse vanum,
ipse ludibrio haberetur. Caesar aliud indicauit remedium: sineret homines loqui
quae vellent, modo ne ipsi quod erat falsum persuaderent.
[1077] 17 Alter praefectura equitum submotus insuper et salarium ab
Augusto postulare est ausus hoc colore, vt diceret se non lucri causa salarium
petere, sed vt tuo inquit iudicio videar impetrasse munus et ita credar non ab
officio submotus, sed officium deposuisse. Tu inquit Augustus apud omnes
praedica te accepisse, ego non negabo. Si nihil mouebat petitorem nisi metus
ignominiae, via commonstrata est, qua nihilominus honori suo consulere posset
quam si pecuniam accepisset.
859860 contignationem AC: conditionem
DLB.

860 inquit Ac B C: om. A.

[1074]
865868 Scripserat incubuit Macr. Sat. II, 4,
2. Cf. Adag. 458 (Notari vngui et similia),
ASD II, 1, p. 534, ll. 381382. See also Ep.
563, ll. 4748 (from Johann Oecolampadius); 926, l. 9 (from Louis Ruz); 2424, ll.
333335 (from Nicolas Maillard).
865 Lepide*.
866 Lucius Probably L. Varius, poet and friend
of Virgil and Horace; see Ianus ad loc.
869 insaniam Caused by the fact that Odysseus came into possession of the arms of
Achilles.
[1075]
870871 Cuidam elephanto Macr. Sat. II,
4, 3.

870 Princeps aditu facilis*. Cf. Suet. Aug. 53, 2:

tanta comitate adeuntium desideria excipiens, ut quendam ioco corripuerit, quod sic
sibi libellum porrigere dubitaret, quasi elephanto stipem.
[1076]
876878 Quum credere Macr. Sat. II, 4, 4.
876 Lepide*.
Pacinnius Taurus Macr., loc. cit.: Pacuvius
Taurus. Sex. Pacuvius Taurus was tribune in
27 BC (RE XVIII, 2, 21742176, Pacuvius 7).
The reading Pacinnius is not mentioned by
Ianus.
[1077]
882886 Alter negabo Macr. Sat. II, 4, 5.
882 Lepide negare*.

320
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
LB 208
913
914
915

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1078] 18 Herennium adolescentem vitiis corruptum Caesar castris excedere iusserat; quumque ille dimissus supplex ac plorabundus apud Augustum hac
deprecatione vteretur: Quo ore redibo in patriam? Quid dicam patri meo?, Dic
inquit me tibi displicuisse. Quoniam pudebat adolescentem fateri, quod ipse
Caesari displicuisset, Caesar permisit vt sermonem inuerteret et culpam in ipsum
conferret.
[1079] 19 Miles quidam in expeditione saxo percussus notabilique in
fronte cicatrice deformatus, quoniam honesto vulnere erat insignis, immodice sua
facta iactabat. Eius insolentiam Augustus leniter castigauit: At tu inquit caue ne
quando fugiens post te respexeris, subindicans fieri posse vt vulnus, de quo
nimium se venditabat, non in praelio sed in fuga accepisset.
[1080] 20 Galba corpus habens gibbo deforme, de quo vulgo iactatum est
ingenium Galbae male habitare, quum apud Caesarem causam agens subinde
diceret Corrige me, Caesar, si quid in me reprehendendum videris, Ego, inquit
Galba, monere te possum, corrigere non possum. Corrigitur quod reprehenditur, corrigitur quod ex distorto fit rectum.
[1081] 21 Quum plerique rei quos Seuerus Cassius accusabat absoluerentur,
et is cui Caesar forum extruendum locarat diu traheret illum operis expectatione,
Vellem inquit Cassius et forum meum accusasset. Iocatus est ambiguo verbo.
Nam absoluitur quod perficitur, et absoluitur qui a causa liberatur; absoluit opus
architectus, et reum iudex absoluit.
[1082] 22 Olim erat magna sepulchrorum religio eaque pars agri quae
sepulchro erat dicata non proscindebatur aratro. Vectius itaque quum nihil hac
religione deterritus patris monumentum exarasset, Augustus facete iocatus | est,
Hoc inquiens est vere patris monumentum colere. Rursus lusit ancipiti verbo:
colimus ea quae veneramur, et colitur ager aut aliud simile. Gemina fuisset
amphibologia, si pro monumento dixisset memoriam, quod ab illo dictum arbi899 pr. in AC: om. DLB.
[1078]
889892 Herennium displicuisse Macr. Sat.
II, 4, 6.
889 Iocose*.
Herennium Perhaps Marcus Herennius
Picens, cons. AD 1 (see Marinone ad loc.).
[1079]
895898 Miles respexeris Macr. Sat. II, 4, 7.
Cf. Apophth. [1156].
895 Salse*.
[1080]
900903 Galba possum Macr. Sat. II, 4, 8.
900 Salse*.
900901 de habitare This detail, added to
the paraphrased text by Er., is taken from
Macr. Sat. II, 6, 3: In Galbam eloquentia
clarum, sed quem habitus, ut supra dixi, corporis destruebat, M. Lollii vox circumfereba-

tur: Ingenium Galbae male habitat.

901 Galbae C. Sulpicius Galba, the father of
the emperor of the same name.
[1081]
905907 Quum accusasset Macr. Sat. II, 4, 9.
905 Lepide*.
Seuerus Cassius The orator Cassius Severus
opposed the reign of Augustus and was exiled.
[1082]
911913 Vectius colere Macr. Sat. II, 4, 10.
911 Iocus ex ambiguo*.
Vectius or Vettius (see app. crit. Ianus) is
otherwise unknown.
914-915 Gemina memoriam In that case
both colere and memoria would have been
ambiguous; cf. Lewis-Short s.v. memoria II,
B, 2, c.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937

321

tror. Siquidem eorum memoria nobis sacrosancta dicitur, quos vita defunctos
veneramur, et memorias ad Graecorum imitationem vocamus defunctorum
monumenta.
[1083] 23 Quum Herodianae crudelitatis rumor ad Augustum peruenisset,
quod in Syria pueros omnes qui bimatum non excessissent iussisset interfici et in
his etiam ipsius perisse filium, Praestat inquit Herodis esse porcum quam
filium. Herodes Iudaeus erat, et Iudaei mira religione abstinent ab esu suillae.
[1084] 24 Mecoenas vir alias laudatus in stilo lasciuiebat, verbis affectatis et
compositioni insolenti frequenter indulgens. Augustus contra verbum insolens
quasi scopulum fugiendum esse dicebat. Ad alios itaque scribens stilo simplici
consueuit vti; Mecoenati vero, quem familiariter amabat, scribens Mecoenatem
imitari solet, adeo vt in quadam epistola multa liberius ac dissolutius iocatus
hanc adiecerit clausulam: Vale mel gentium, metuelle, ebur ex Etruria, laser Aretinum, adamas supernas, Tyberinum margaritum, Cilneorum smaragde, iaspis
figulorum, berille Porsennae, carbunculum habeas, na suntmnw pnta, mlagma
moecharum. Sic irrisit parum viriles amici in scribendo delitias. Eiusdem murobrxouv cincinnos iocis exagitare consueuit. Voces ac sententias ineptas foetores
appellare consueuit. Sermonem amabat purum et elegantem, qui sententiam
quam apertissime declararet. Nec Tiberio pepercit interdum reconditas et exoletas voces aucupanti. M. Antonium increpabat velut ea scribentem quae homines
mirentur potius quam intelligant. Quin et Agrippinae neptis ingenium collaudans hoc adiicit: Sed opus est dare te operam, ne moleste loquaris.

917 ad imitationem Cf. mnma or mnjmeon.

[1083]
919922 Quum filium Macr. Sat. II, 4, 11.
919 Crudelitas*.
Herodianae crudelitatis Cf. Mt. 2, 1318
(Massacre of the Innocents). Herod the
Great (c. 734 BC), king of Judaea, had
three of his sons executed in 7 and 4 BC.
[1084]
923931 Mecoenas moecharum Macr. Sat. II,
4, 12.
924925 Augustus dicebat This saying,
added to the paraphrased text by Er., is taken
from Gell. I, 10, 4 (= Macr. Sat. I, 5, 2),
where it is ascribed to Julius Caesar: id,
quod a C. Caesare, excellentis ingenii ac prudentiae uiro, in primo de analogia libro
scriptum est, habe semper in memoria atque
in pectore, ut tamquam scopulum, sic fugias
inauditum atque insolens uerbum.
928 metuelle Meaning unclear; for variant readings and emendations see Ianus ad loc.
928930 ebur Porsennae Augustus jestingly
relates all precious objects to Etruria. Both

parents of Maecenas descended from families

from Arretium in Etruria.
929 Cilneorum Maecenas mother descended
from the Cilnii.
930 figulorum OCD s.v. Arretium: for nearly a
century after c. 30 BC its red-gloss table
wares dominated the markets of the
Roman world.
Porsennae Etruscan king.
carbunculum habeas The text of Macrobius is
probably corrupt; see Ianus ad loc.
mlagma Interpretations vary; see Ianus and
Marinone ad loc.
931932 Eiusdem consueuit Suet. Aug. 86, 2.
932934 Voces declararet Suet. Aug. 86, 1.
934936 Nec intelligant Suet. 86, 2.
934 Tiberio Augustus successor.
935 M. Antonium Mark Antony (8330),
triumvir in 43, defeated by Augustus in 31
(Actium).
936937 Quin loquaris Suet. Aug. 86, 3.
936 Agrippinae Vipsania Agrippina (14 BCAD
33), daughter of Iulia and M. Vipsanius
Agrippa.

322

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

938
939
940
941
942
943

[1085] 25 Potitus Alexandria multis vitam donarat in gratiam Arii philosophi; Sostratum tamen promptissimae quidem linguae virum, sed qui Caesari displiceret, quod temere Academicus haberi vellet, reiecit. At is squalidus promissaque cana barba coepit Arium quocunque iret insequi, versiculum illum in ore
habens:

944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963

[B] id est Sapientes sapientes seruant, si fuerint sapientes. [A] Hac arte coegit Caesarem ignoscere.
[1086] 26 Quum iam quadragesimum excessisset annum ageretque in Gallia, delatum est ad illum L. Cinnam adolescentem nobilem ac Pompeii nepotem
insidias illi struere; dictum est vbi, quando et quomodo aggredi vellent. Decreuerant enim sacrificantem interficere. Dictabatur proscriptionis sententia; sed
Augusto interim varias aedente voces ingressa Liuia vxor Fac inquit quod
medici solent qui, vbi vsitata remedia non procedunt, tentant contraria: seueritate nihil adhuc profecisti, ignosce. Cinna deprehensus vitae tuae nocere non
potest, famae tuae prodesse potest. Protinus iussit accersi Cinnam solum ad colloquium, venienti alteram cathedram poni iussit. Hoc, inquit, Cinna, primum
abs te peto, ne me loquentem interpelles; dabitur tibi loquendi tempus. Hic
commemoratis pluribus in Cinnam beneficiis, quod seruasset repertum in castris
hostium, quod patrimonium omne concessisset, quod insuper ornasset sacerdotio, rogauit quare putarit ipsum occidendum. Perturbato Cinna sic finiit obiurgationem: Vitam tibi, Cinna, iterum do, prius hosti, nunc insidiatori ac parricidae. Ex hodierno die inter nos incipiat amicitia; contendamus vtrum ego meliore
fide vitam tibi dederim an tu mihi debeas. Et consulatum obtulit. Vis exitum?
Cinnam habuit perpetuo amicissimum, solus illi fuit haeres. Nullis amplius insidiis ab vllo petitus est.

Sofo sofov shousin, n sin sofo,

963 vllo AC: illo DLB.

[1085]
938945 Potitus ignoscere Plut. Anton. 80,
35.
938 Extorta venia*.
Arii See Apophth. [1062], n.l. 790.
939 Sostratum Plut., loc. cit.: Filstratov.
943 Sofo sofo Fr. adesp. 422 Nauck2
(n).
[1086]
946963 Quum est Sen. Clem. I, 9, 212
(summarized).
946 Clementer*.
946947 ageretque Gallia 1613 BC.
947 L. Cinnam Cn. Cornelius Cinna Magnus,
consul in AD 5, son of L. Cornelius Cinna

and Pompeia, a daughter of Pompey.

949 Dictabatur sententia Sen. Clem. I, 9, 3:
iam unum hominem occidere non poterat,
cui M. Antonius proscriptionis edictum
inter cenam dictarat. Seneca contrasts
Augustus hesitation with his ruthlessness
during the proscriptions of the triumvirate
(43 BC). Er. paraphrase accords with the
reading of this passage in his edition of
Seneca: cum dictaret (Opera, Basileae,
1529, p. 323).
950 Liuia Livia Drusilla (58 BCAD 29),
Augustus third wife, mother of Tiberius,
child of her previous marriage.

323

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

964
965
966
967
LB 209
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991

[1087] 27 Augustus nulli fere ad conuiuium vocanti negare solitus est.

Exceptus igitur a quodam coena perparca ac pene quotidiana, quum a conuiuatore dimitteretur, hoc illi tantum insusurrauit: Non putabam me tibi tam familiarem. Alius tam ieiunum apparatum contumeliam fuisset interpretatus, ille
etiam pudori consuluit inuitato|ris, familiaritati tribuens idque in aurem, ne caeteri putarent exprobratam parsimoniam. Quid hac comitate amabilius in tanto
monarcha, qualem nunc vix triginta reges aequent?
[1088] 28 Purpuram Tyriam empturus de obscuritate querebatur;
quumque venditor diceret Erige altius et suspice, Ergone inquit vt me populus
Romanus dicat bene cultum, in solario ambulaturus sum?
[1089] 29 Habebat Augustus nomenclatorem obliuiosum, quum hoc genus
hominum oporteat in primis valere memoria. Is ad forum iturus rogat Caesarem,
nunquid eo mandaret. Accipe inquit commendatitias, nam illic neminem nosti.
Atqui hoc est proprium nomenclatorum munus, omnium nomina, cognomina
titulosque dignitatum tenere, quo heris quum opus est suggerant. Vnde illis
etiam nomen est inditum, e Graeco Latinoque conflatum.
[1090] 30 Augustus etiamnum adolescens lepide tetigit Vatinium, siquidem is podagrae obnoxius videri studebat discussisse vitium ac iam mille passus
ambulare se gloriabatur. Non miror, inquit Caesar, dies aliquanto sunt longiores, significans illum nihilo magis liberum esse a podagra, sed dies esse longiores factos.
[1091] 31 Equite Romano quodam defuncto compertum est illum tantum
habuisse aeris alieni, vt summa ducenties nummum excederet; idque dum viueret celauerat. Quum igitur res illius auctioni subiicerentur, vt ex pecunia creditoribus satisfieret, Augustus iussit sibi emi culcitram illius cubicularem; ac mirantibus hoc praeceptum Habenda est inquit ad somnum mihi conciliandum illa
culcitra, in qua ille tanto aere alieno obstrictus somnum capere potuit. Nam
Augustus ob ingentes curas saepe maximam noctis partem ducebat insomnem.
980 Vatinium A BAS LB: Varinium BD.

986 ducenties C: ducenties mille A B.

[1087]
964967 Augustus familiarem Macr. Sat. II,
4, 13. Cf. Adag. 12 (Qui circa salem et
fabam), ASD II, 1, p. 126, ll. 564566.
964 Ciuiliter*.
[1088]
971973 Purpuram sum Macr. Sat. II, 4, 14.
971 Salse*.
Purpuram Tyriam Tyre in Phoenicia was
famous for its purple dye.
[1089]
974976 Habebat nosti Macr. Sat. II, 4, 15.
974 Obliuiosus nomenclator*.
974975 quum memoria Explanation inserted
into the paraphrased text by Er.
979 e Graeco conflatum From nomen and

kljtr or kltwr? Actually -clator is derived

from calare.
[1090]
980983 Augustus longiores Macr. Sat. II, 4,
16. Cf. Apophth. [1251], the same jest ascribed
to Cicero.
980 Lepide*.
Vatinium P. Vatinius (c. 95after 42), supporter of Caesar, was consul in 47. As a witness
against Sestius in 56 he was attacked by
Cicero (In P. Vatinium testem interrogatio),
but was reconciled with him probably the
year after.
[1091]
985990 Equite potuit Macr. Sat. II, 4, 17.
985 Culcitra obaerati*.

324
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1092] 32 Quodam die forte venit in aedes in quibus habitarat Cato Vticensis. Hic quum Strabo, quo Caesari adularetur, Catonis peruicaciam accusaret,
quod sibi manus adferre quam Iulium victorem agnoscere maluisset, Quisquis
inquit Augustus praesentem reipublicae statum mutari non vult, is et ciuis et vir
bonus est. Vnico dicto et Catonis memoriam tutatus est et sibi consuluit, deterrens ne quis in posterum affectaret res nouas. [B] Nam praesens status non is tantum dicitur, qui tum erat quum haec loqueretur Augustus, sed is quoque qui fuerat tempore conspirationis in Iulium. [C] Siquidem haec dictio praesens apud
Latine loquentes ad tria tempora pertinet, praeteritum, praesens et futurum, vt
praesentibus non erat contentus, et praesens vita quae nunc agitur, et praesens
in tempus omittat, id est in futuram opportunitatem. [A]
[1093] 33 Quemadmodum Augustus gaudebat iocis liberalibus in alios
ludere, ita in se iactos aut retortos interdum liberius patientissime tulit. Adolescens quidam prouincialis Romam venerat oris similitudine tam mirifice referens
Augustum, vt in se populi totius oculos conuerteret. Caesar hoc audito iussit ad
se perduci eumque contemplatus hunc in modum percontatus est: Dic mihi,
adolescens, fuitne aliquando mater tua Romae? Negauit ille ac sentiens iocum
retorsit, adiiciens Sed pater meus saepe. Augustus ludens suspitionem intendebat in matrem adolescentis, velut ab ipso stupratam; at adolescens protinus eam
suspitionem retorsit in matrem Caesaris aut in sororem. Nam oris similitudo non
magis arguebat illum esse Caesaris filium quam fratrem aut nepotem.
[1094] 34 Temporibus triumuiralibus, quum Octauius, Lepidus et Antonius rerum potirentur, Augustus in Pollionem scripserat Fescenninos ludibrii
causa. Tum Pollio At ego inquit taceo. Non est enim facile in eum scribere, qui
potest proscribere, notans Augusti tyrannicam potentiam; nec ea libertate offensus est Augustus.
997998 tantum C: om. B.

998 is quoque C: om. B.

[1092]
992997 Quodam nouas Macr. Sat. II, 4, 18.
Cf. Adag. 3903 (Catone hoc contenti sumus),
ASD II, 8, p. 228, ll. 2228; Ep. 586, ll.
178180.
992 Grauiter*.
992993 Cato Vticensis M. Porcius Cato
(9546) committed suicide at Utica in Africa
after Caesars victory at Thapsus.
993 Strabo Probably L. Seius Strabo (RE 2II, 1,
11251126, Seius 15) is meant (see Marinone
ad loc.).
12 praesens omittat Hor. Ars 44.
[1093]
3 Iocus in principem retortus*.
34 Quemadmodum tulit Macr. Sat. II, 4,
19.

49 Adolescens saepe Macr. Sat. II, 4, 20. Cf.

Lingua, ASD IV, 1A, p. 61, ll. 143146; pp.
153154, ll. 219224. In Adag., Prolegomena
iv, ASD II, 1, p. 52, ll. 168169, Mater nunquam, pater persaepe and Ad molas sunt
(Apophth. [1101]) figure as examples of jests
which are no proverbs.
[1094]
1316 Temporibus proscribere Macr. Sat. II,
4, 21.
13 Libere*.
1314 quum potirentur Explanation added to
the paraphrased text by Er. See Apophth.
[1086], n.l. 949.
15 Pollionem C. Asinius Pollio (76 BCAD 4),
consul in 40, historian, friend of Catullus,
Horace and Virgil.

325

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

18
19
20
21
22
23
24
LB 210
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43

[1095] 35 Curtius eques Romanus delitiis diffluens, quum apud Caesarem

coenaret, macrum turdum sustulit e patina eumque tenens interrogauit Caesarem, liceretne mittere; quumque is respondisset Quidni liceat?, ille protinus
auem misit per fenestram, iocum arripiens ex ambiguitate verbi. Nam cibus e
conuiuio dono mittitur amicis, quod apud Romanos erat solemne, et mittitur
quod abiicitur. Nec hoc ioco Caesar offensus est.
[1096] 36 Idem aes alienum cuiusdam senatoris, quem charum habebat,
non rogatus dissoluerat, ac pro eo nume|rarat quadragies nummum. Senator
autem, ea re cognita, pro gratiarum actione nihil aliud scripsit Caesari quam
Mihi nihil, ioco velut expostulans etiam, quod quum numerasset omnibus creditoribus ipsi nihil numerasset. Hunc iocum morosior aliquis ingratitudinem
fuisset interpretatus, Caesar familiaritatis fiducia delectatus est.
[1097] 37 Licinius Caesaris libertus solet patrono nouum aliquod opus
inchoanti magnas conferre pecunias. Quem morem sequutus Licinius nouum
opus aggressuro centies promisit per libellum, in quo post expressam pecuniae
summam, quae virgula superducta signabatur, spatium erat vacuum. Hac occasione Caesar vsus priori summae quam scripserat libertus alterum centies adiecit,
sua quidem manu spatio quod vacabat diligenter expleto, sed affectata literarum
similitudine. Itaque duplum accepit pecuniae dissimulante liberto. Caeterum vbi
Caesar rursus nouum opus inchoaret, libertus hoc factum illi leuiter obiecit dato
tali libello: Confero tibi, domine, ad noui operis impensam, quod videbitur.
Non expressit summae modum, vt illi liberum esset scribere quantum vellet,
quandoquidem priorem summam duplicasset.
[1098] 38 Quum censoris munus gereret Augustus, eques quidam Romanus apud illum delatus est, quasi facultates suas imminuisset. At ille citatus probauit sese auxisse. Mox eidem obiectum est quod legibus contrahere matrimo25 quadragies C: quadragies mille A B.

26 aliud B C: om. A.

[1095]
1821 Curtius fenestram Macr. Sat. II, 4, 22.
18 Libere*.
Curtius Not identified.
2123 Nam abiicitur This explanation of the
pun is doubtful. See Ianus note on an mittere liceret (Macr., loc. cit.): tanquam nimis
macrum ad edendum. Hoc quidem certum
est, sed quaeri potest, utrum mittere h.l.
idem sit ac abiicere, an iocus in eo consistat,
ut Curtius dixerit se velle turdum dimittere,
ut dimittunt aucupes aves nimis macras.
[1096]
2426 Idem nihil Macr. Sat. II, 4, 23.
24 Ingratitudo*.
[1097]
3038 Licinius videbitur Macr. Sat. II, 4, 24.
30 Faceta exprobratio*.
Licinius Marinone: Licinus (emend.). Cf.

RE XIII, 1, 501502, Licinus 1, with a reference to this anecdote. Licinus was proverbial
for his wealth.
3233 in vacuum The paraphrased text
reads: in quo virgulae superductae pars
ultra pecuniae defectionem protendebatur
vacante infra loco. The line which marked
the indication of the sum (C) was too
much extended, so that there was an empty
space below. This enabled Augustus to
double the sum (CC).
[1098]
4146 Quum mandato Macr. Sat. II, 4, 25.
41 Libertas innocentiae*.
42 quasi imminuisset This might have
endangered his status of eques.
4344 legibus iubentibus Lex Iulia de maritandis ordinibus (18 BC); Lex Papia Poppaea (AD 9).

326
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

nium iubentibus non paruisset. Ille docuit se ex vxore trium liberorum esse
patrem. Nec satis erat equiti dimitti, sed Caesari credulitatem exprobrans addebat: Posthac, Caesar, in honestos viros inquirens, honestis mandato, satis aperte
pronuncians eos non fuisse viros bonos, qui manifesto falsa ad ipsum detulissent;
obiter et ipsum criminans, qui vices suas mandaret sycophantis. Et hanc libertatem innocentiae condonauit Caesar.
[1099] 39 In villa quadam inquietas nocteis agebat interrumpente somnos
ipsius noctuae cantu. Miles aucupii peritus curauit apprehendendam noctuam
speque ingentis praemii ad Augustum pertulit. Laudato imperator mille nummum dari iussit. Ille ausus est dicere Malo viuat auemque dimisit. Quis non
miretur hanc contumaciam impune cessisse militi?
[1100] 40 Veteranus quidam quum vocatus in ius periclitaretur, adiit in
publico Caesarem, rogans vt sibi vellet adesse. Caesar e comitatu suo selectum
ilico dedit eique litigatorem commendauit. Hic miles vociferans: At non ego,
Caesar, periclitante te Actiaco bello vicarium quaesiui, sed pro te ipse pugnaui
simulque detexit cicatrices. Erubuit Caesar atque ipse descendit in aduocationem,
veritus ne non modo superbus verumetiam ingratus videretur.
[1101] 41 Delectatus inter coenam fuerat symphoniacis Turonii Flacci mangonis eosque frumento donarat, quum alios auditos soleret largiter donare nummis. Eosdem quum postea Caesar inter coenam requireret, Turonius sic excusauit: Ad molas inquit sunt, exprobrans illi frumentarium munus. Et hoc
impune tulit quod dixerat non miles sed mango.
[1102] 42 Quum sublimis ex Actiaca victoria reuerteretur, occurrit inter
gratulantes quidam coruum tenens doctum haec verba sonare: Aue, Caesar victor. Hac salutatione delectatus Augustus auem sex millibus nummum emit.
Socius opificis, ad quem nihil ex ea liberalitate peruenerat, indicauit Caesari eundem et alium habere coruum, quem vt adferre cogeretur rogauit; allatus verba
quae didicerat expressit: Aue, victor imperator Antoni. Augustus nihil exasperatus tantum iussit, vt munus cum delatore partiretur.
52 Augustum Ac B C: Augustam A.
58 sed AD: om. BAS LB.
66 occurrit B C: occurrit ei A.

6970 eundem C: illum A B.

72 delatore C: socio A B.

44 trium liberorum So the Ius trium vel quattuor liberorum applied to him (RE X,
12811284, Ius liberorum).
[1099]
5054 In militi Macr. Sat. II, 4, 26.
50 Lenitas principis*.
[1100]
5560 Veteranus videretur Macr. Sat. II, 4,
27.
55 Gratitudo principis*.
58 Actiaco bello The battle of Actium (31 BC)
between Octavian and Mark Antony.
[1101]

6164 Delectatus sunt Macr. Sat. II, 4, 28.

61 Turonii Identified with Toranius mango
mentioned in Plin. Nat. VII, 56 and Suet.
Aug. 69, 1.
64 Ad sunt See Apophth. [1093], n.ll. 49.
65 miles Apophth. [1099] and [1100] are ascribed to soldiers.
[1102]
6672 Quum partiretur Macr. Sat. II, 4, 29.
Cf. Adag. 362 (Oleum et operam perdidi),
ASD II, 1, p. 454, ll. 8692.
66 Lenitas*.
Actiaca victoria See Apophth. [1100], n.l. 58.

327

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

73
74
75
76
77
78
79
80
LB

211
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98

[1103] 43 Salutatus similiter a psittaco et hunc emi iussit. Idem miratus in

pica et hanc mercatus est. Hoc exemplum tenuem quendam sutorem solicitauit
vt coruum institueret ad huiusmodi salutationem. Qui quum impendio exhauriretur, subinde ad auem non respondentem dicere solet: Opera et impensa periit.
Tandem peruicit assiduitate, vt coruus sonaret dictatam salutationem. Ea quum
Augustum praetereuntem salutasset, Caesar Satis inquit istiusmodi salutatorum
habeo domi. Tum coruus, memor et illorum verborum quae toties audierat, subtexuit: Opera et impensa periit. Ad hoc arridens Augustus iussit auem emi
quanti nullam adhuc emerat. |
[1104] 44 Graeculus quidam ita captare solitus est Caesarem Augustum:
descendenti a Palatio honorificum aliquod epigramma porrigebat. Id quum frustra saepe fecisset, nec destiturum videret Augustus, epigramma bene Graecum
manu sua descripsit et Graeculo ad se venienti obuiam misit, veluti carmina carminibus pensaturus. Graecus acceptum legit ac non solum voce verumetiam
vultu gestuque corporis laudauit carmen miratusque est. Deinde quum accessisset ad sellam qua Caesar vehebatur, demissa in pauperem crumenam manu pauculos denarios protulit Caesarique obtulit his verbis: O kat txjn tn sn,
Sebast e plon exon, plon ddoun, id est Non iuxta fortunam tuam, Auguste;
si plus haberem, plus darem. Sequuto omnium risu dispensatorem Caesar vocauit
et sestertium centum millia Graeculo numerari iussit. Bene cessit Graeculo palam
exprobrata principi parsimonia.
[1105] 45 Iulia Augusti filia quum patrem salutaret, senserat illius oculos
licentiore cultu offensos, licet ille dissimularet; itaque postero die mutato cultu
patrem complexa est. Tum Caesar, qui pridie dolorem suum continuerat, gaudium continere non potuit. Et quanto magis inquit iste cultus decet Augusti
filiam! Tum illa: Nimirum hodie me patris oculis ornaui, heri viri.

87 gestuque A C: gustuque B; miratusque B C:

ac miratus A.
88 Extorta liberalitas* A: om. B C.

89 txjn A B: txjn C.
90 e A B: e C.

[1103]
7381 Salutatus emerat Macr. Sat. II, 4, 30.
Cf. Adag. 362 (Oleum et operam perdidi),
ASD II, 1, p. 454, ll. 9299.
73 Solerter*.
[1104]
8292 Graeculus iussit Macr. Sat. II, 4, 31.
Cf. Ep. 2643, ll. 159162.
84 bene Ianus, Marinone: breve sua manu in
charta exaravit Graecum epigramma. Ianus
mentions no variant reading bene.
8586 veluti pensaturus Explanation inserted
into the paraphrased text by Er.
88 Extorta liberalitas*.
89 O sn Ianus, Marinone: N tn sn

txjn. Er. probably found in his edition: m

kat tn txjn sn (see app. crit. Ianus).
Cf. Ep. 2643, ll. 161162: o kat tn zan
so, Sebast, e gr plon exon, plon
ddoun.
[1105]
9498 Iulia viri Macr. Sat. II, 5, 5.
94 Solerter*.
Iulia See Apophth. [1067], n.l. 830.
97 Et I followed the punctuation of ALB (see
also app. crit. Ianus). Marinone: gaudium continere non potuit, et: Quantum
hic ait in filia , which accords with
Ianus text.

328
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1106] 46 In spectaculo gladiatorum conuerterant in se populi oculos Liuia

et Iulia comitatus dissimilitudine: Liuiam cingebant viri graues, Iuliam iuuenes
luxuriosi comitabantur. Pater Iuliam admonuit scripto, videret quantum inter
duas principes foeminas interesset. Illa rescripsit: Et hi mecum senes fient. Hoc
commode interpretanti lepide, incommode procaciter dictum videri potest.
[1107] 47 Eadem mature canos habere coeperat. Subitus autem Caesaris
interuentus oppressit comptrices filiae canos sublegentes, deprehensis super vestes
earum pilis quos euulserant. Id dissimulauit Augustus et aliis sermonibus extracto
tempore tandem induxit aetatis mentionem. Hac occasione rogauit filiam, vtrum
post aliquot annos cana esse mallet an calua. Quumque illa respondisset Ego,
pater, cana esse mallem, Quur ergo inquit istae te caluam ante tempus student
facere? Lepido commento coarguit illam mendacii.
[1108] 48 Cuidam graui amico suadenti, vt se ad exemplum paternae frugalitatis componeret, satis procaciter Iulia Ille inquit obliuiscitur se Caesarem
esse, ego memini me Caesaris esse filiam.
[1109] 49 Augustus duobus pantomimis inter se commissis, vt alternis gestibus certarent, alterum dixit saltatorem, alterum interpellatorem, quod ille
immodice gesticularetur, alter non gesticulari sed saltantem interpellare videretur.
[1110] 50 Tarraconensibus pro laeto ostento nunciantibus, quod in eius ara
palma esset enata, Apparet inquit quam frequenter accendatis. Quod illi diis
tribui volebant, ille tribuit illorum negligentiae, qui nunquam in ara Caesaris
adolerent incensum.
[1111] 51 Idem, quum Galli donassent ei torquem aureum centum pondo,
ac Dolobella per iocum tentans illum tandem huc produceret iocum vt diceret
Imperator, torque me dona, Malo te inquit ciuica donare. Festiuiter submouit
postulatoris impudentiam, qui nunquam in bello fuisset; eoque magis illi conueniebat corona ciuica, quae ex quernis ilignisque frondibus fieri consueuit, quem106 pilis B C: canis A.

[1106]
99102 In fient Macr. Sat. II, 5, 6.
99 Conuictus arguit mores dominae*.
Liuia See Apophth. [1086], n.l. 950.
Iulia See Apophth. [1067], n.l. 830.
[1107]
104110 Eadem facere Macr. Sat. II, 5, 7.
104 Caluitium accersitum*.
110 Lepido mendacii Cf. loc. cit.: sic illi
mendacium obiecit: .
[1108]
111113 Cuidam filiam Macr. Sat. II, 5, 8.
111112 paternae frugalitatis See Suet. Aug.
7277.
[1109]
114115 Augustus interpellatorem Quint. Inst.

VI, 3, 65.
[1110]
117118 Tarraconensibus accendatis Quint.
Inst. VI, 3, 77.
117 Adulatio repulsa*.
Tarraconensibus Inhabitants of Tarraco (Tarragona) in Spain.
[1111]
121123 Idem donare Quint. Inst. VI, 3, 79.
121 Festiua negatio*.
122 Dolobella Probably Cornelius Dolabella;
see RE IV, 12961297, Cornelius 130.
123 ciuica The corona civica was a crown or
garland of oak-leaves awarded for saving the
life of a fellow soldier (OLD s.v. ciuicus 2,
b; cf. Gell. V, 6, 1115).

329

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
LB 212
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149

admodum triumphalis ex auro. Quanquam et castrensis et muralis et naualis ex

auro fieri solet; qua de re vide A. Gellium lib. 5 cap. sexto. Ciuicam autem
Augustus vt honorificentiorem per iocum obtulit. Nam Suetonius refert eum
inter dona militaria aliquanto facilius phaleras et torques et quicquid auro argentoque constaret dare solitum quam vallares ac murales coronas, quae honore
praecellerent. Hoc nisi scias, friget Augusti iocus. Tametsi de materia coronarum
variant Gellius et Suetonius.
[1112] 52 Quum vrbem Romam multis modis et ornasset et communisset,
atque etiam in posterum quod quidem in ipso fuit tutam reddidisset, non sine
causa glorians dicere solet Romam lateritiam accepi, marmoream relinquo.
Nihil principi magnificentius quam si ditionem quam accepit reddat statu
meliore.
[1113] 53 Quum miles quiddam ab ipso impudenter peteret | ac Martianum
videret accedentem, quem et ipsum aliquid improbe petiturum suspicabatur,
Non magis inquit faciam, commilito, quod petis, quam quod Martianus a me
petiturus est.
[1114] 54 Lex erat, vt qui patrem occidisset culleo insueretur; nec haec
poena sumebatur nisi de confesso. Ab huius poenae atrocitate Caesar vt liberaret
manifesti parricidii reum, sic interrogauit: Certe patrem tuum non occidisti?,
ansam porrigens inficiandi. Tanta erat principis in iudicando lenitas.
[1115] 55 Dicere solet nihil minus in perfectum ducem conuenire quam festinationem ac temeritatem, crebroque illud iactabat: spede bradwv,
Asfalv gr stin menwn qrasv stratjltjv.

Qua de re satis dictum est nobis in Chiliadibus.

138 quiddam A B: quidam C.

148 gr stin AC: gr stn DLB.

126 triumphalis auro Gell. V, 6, 57.

126127 Quanquam sexto Gell. V, 6, 19.
128131 Suetonius praecellerent Suet. Aug. 25,
3.
131132 Tametsi Suetonius According to Gellius the corona castrensis and the corona
muralis are made of gold (see n.ll. 126127),
whereas Suetonius contrasts the corona vallaris and the corona muralis with those made of
gold and silver (see n.ll. 128131).
[1112]
133135 Quum relinquo Suet. Aug. 28, 3.
133 Principis est ornare ditionem*. Cf. Adag.
1401 (Spartam nactus es, hanc orna), ASD II,
3, pp. 397406.
[1113]
138141 Quum est Quint. Inst. VI, 3, 95.
138 Martianum Quint., loc. cit.: Marcianus.
Not identified (cf. RE XIV, 2, 1511, Marcia-

nus 1).
[1114]
142144 Lex occidisti Suet. Aug. 33, 1.
142 Clementer*.
[1115]
146148 Dicere stratjltjv Suet. Aug. 25,
4.
146 Festina lente*. See below, n.l. 148.
148 Asfalv stratjltjv Eur. Phoen. 599
(st). In ALB there is no typographic indication that this is a line of verse. The line is
quoted in Adag. 1001 (Festina lente) as follows: Spede bradwv, sfalv gr st
menwn qrasv / Stratjgv (ASD II, 3, p.
10, ll. 9596). Er. did not recognize its
source. His edition of Suetonius et al. (Basileae, 1518, p. 31; 15332, p. 28) does not refer to
Euripides either.
149 Qua Chiliadibus See n.l. 148.

330
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1116] 56 Liuiae vxori pro quodam Gallo petenti ciuitatem negauit, immunitatem obtulit, dicens se facilius passurum fisco suo detrahi quam honorem ciuitatis Romanae vulgari, nimirum reipublicae dignitatem anteferens priuato commodo.
[1117] 57 Quum pro concione multos videret pullatos siue (vt legendum
arbitror) palliatos, indignabundus En inquit
Romanos, rerum dominos gentemque togatam!

Adeo studebat priscos reuocare mores, vt habitum quoque vestitumque doluerit

immutatum.
[1118] 58 Populo de inopia vini caritateque querenti dixit a genero suo
Agrippa productis pluribus aquis satis prouisum ne sitirent homines. Fuit autem
Agrippae vigilantissimum studium vndique prospiciendi vrbi de aquarum copia.
Augustus autem seuere populum ad aquas a vino reuocauit.
[1119] 59 Timagenes historiarum scriptor multa petulanter in Caesarem,
multa in vxorem, multa in totam illius domum dixerat. Caesar illum admonuit,
vt moderatius lingua vteretur. Cum perseueraret male loqui, nihil aliud quam
domo sua illi interdixit. Timagenes autem libros quos scripserat acta Caesaris
continentes recitauit et combussit, in odium Caesaris, quasi rerum ab illo gestarum memoriam abolere cupiens. Hunc tamen palam et pertinaciter inimicitias
exercentem cum Caesare nemo ciuium Romanorum ab aedibus suis exclusit; in
domo Pollionis Asinii consenuit. Nunquam tamen Augustus cum hospite inimici
sui expostulauit, nisi quod quodam tempore illi dixit: Qjriotrofev, id est Alis
bestiam siue viperam. Mox Pollionem parantem excusare se interpellauit, dicens:
Fruere, mi Pollio, fruere. At quum Pollio nondum securus diceret Si iubes, Caesar, protinus illi interdicam domo mea, An istud inquit Augustus me facturum
putas, qui vos redegerim in gratiam? Fuerat enim antea Timageni iratus Pollio
nec aliam habebat desinendi causam, nisi quod illi Caesar irasci coeperat.
Vtriusque maleuolentiam boni consuluit principis clementia.
157 studebat Ac B C: suadebat A.
160 productis AD: perductis BAS LB.

171 qjriotrofev A B: tjriotrofev C.

174 An B C: At A.

[1116]
150152 Liuiae vulgari Suet. Aug. 40, 3.
150 Dignitas vilescit in plures diffusa*.
Liuiae See Apophth. [1086], n.l. 950.
[1117]
154158 Quum immutatum Suet. Aug. 40, 5.
154 Cultus*.
155 palliatos Er. does not mention this conjecture in his edition of Suetonius et al. (Basileae, 1518, p. 37; 15332, p. 33).
156 Romanos togatam Verg. Aen. I, 282.
[1118]
159160 Populo homines Suet. Aug. 42, 1.
159 Frugalitas*.

160 Agrippa M. Vipsanius Agrippa (64/63

BCAD 12), who married Augustus daughter Iulia in 21. She was his third wife.
productis Suet., loc. cit.: perductis, which is
also found in BAS LB.
[1119]
163176 Timagenes coeperat Sen. Dial. V, 23,
48.
163 Lenitas mira*.
Timagenes Rhetor and historian from Alexandria; he came to Rome in 55 BC as a captive.
167168 in cupiens Explanation inserted
into the paraphrased text by Er.
170 Pollionis Asinii See Apophth. [1094], n.l. 14.

331

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
LB 213
197
198
199
200

[1120] 60 Coenabat Augustus apud Atedium siue Vedium Pollionem. Fregerat quidam e seruulis vas crystallinum, ilico iussus est ab Atedio rapi et murenis obiici. Puer ad Caesaris pedes confugit, nihil aliud petiturus quam vt aliter
periret. Caesar motus nouitate crudelitatis et puerum dimitti et crystallina omnia
ante se frangi iussit et his pro puero compleri piscinam. Amicum autem grauiter
increpauit, E conuiuio inquiens rapi homines imperas et noui generis poena
lacerari? Si calix tuus fractus est, viscera hominis distrahentur? Tantumne tibi placebis vt ibi aliquem duci iubeas, vbi Caesar est?
[1121] 61 In cognitione quadam, quum Aemilio Eliano Cordubensi inter
caetera crimina illud vel maxime obiiceretur, quod male loqueretur de Caesare,
conuersus ad accusatorem Velim inquit hoc mihi probes; efficiam vt Elianus
sciat me quoque linguam habere, plura enim vicissim de eo loquar. His minis
contentus nihil postea de illo inquisiuit.
[1122] 62 Tiberio frequenter per literas iracunde querenti de his qui de
Augusto male loquerentur, rescripsit ne ea in re nimium indulgeret aetati suae.
Satis enim est inquit si hoc habemus, ne quis nobis malefacere possit.
[1123] 63 Filios suos nunquam populo commendauit nisi cum hac exceptione: Si merebuntur, honorem non autoritati sed meritis tribui volens. |
[1124] 64 Iulias filiam ac neptem relegarat, post etiam Agrippam, prius
adoptatum, post ob sordidum ac ferox ingenium abdicatum. Ad omnem horum
mentionem solet exclamare versu Homerico:
Aq felon gamste mnein gonov t polsqai,
O vtinam coelebs vixissem orbusque perissem!

id est

183 inquiens B C: om. A.

199 gonov t AC: gomost D, gonost BAS LB.

[1120]
178185 Coenabat est Sen. Dial. V, 40, 24.
178 Atedium Pollionem P. Vedius Pollio (RE
2
VIII, 1, 568570, Vedius 8). In his edition of
Seneca, Opera, Basileae, 1529, p. 317, Er. preferred the reading Atedium, while on p. 327
the same person is called Vedium Pollionem (Clem. I, 18, 2).
Saeuitia castigata*.
[1121]
186190 In inquisiuit Suet. Aug. 51, 2.
186 Lenitas*.
Aemilio Cordubensi This person from
Corduba (Crdoba) in Spain is otherwise
unknown; see Suetonius, Divus Augustus, ed.
Mario Attilio Levi, Firenze, 21958, p. 69.
188 conuersus accusatorem Suetonius added:
commotoque similis.
[1122]
191193 Tiberio possit Suet. Aug. 51, 3.
191 Lenitas*.
[1123]

194195 Filios merebuntur Suet. Aug. 56, 2.

194 Modeste*.
[1124]
196197 Iulias abdicatum Suet. Aug. 65, 1.
196 Liberi mali*.
Iulias Iulia (see Apophth. [1067], n.l. 830) and
Vipsania Iulia (19 BCAD 28), daughter of
Iulia and M. Vipsanius Agrippa.
Agrippam M. Vipsanius Agrippa Postumus
(12 BCAD 14), after his adoption in AD 4
called Agrippa Iulius Caesar, son of Iulia and
M. Vipsanius Agrippa.
197201 Ad sua Suet. Aug. 65, 4.
199 Aq polsqai Suet., loc. cit.: aq felon
gamv t menai gonv t polsqai, cf.
Hom. Il. III, 40: aq felev gonv t menai
gamv t polsqai. The reading gamste
mnein is found in Er. edition of Suetonius et
al., Basileae, 15332, p. 40; gamv t mmenai in
the earlier edition (1518, p. 44, where mmenai
probably is a mistake for menai as the verse
will not scan with mmenai.).

332
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

Nec aliter illos appellabat quam tres vomicas seu tria carcinomata sua. Suorum
enim mortem leuius ferebat quam dedecora. Quin et testamento cauit ne si quid
accidisset Iuliae filiae et nepti, sepulchro suo inferrentur.
[1125] 65 Indigne ferebat aliquid de se componi nisi serio et a praestantissimis admonebatque praetores ne paterentur nomen suum commissionibus mimorum aut histrionum obsolefieri, hac quidem in parte Alexandrum Magnum referens. Decet vbique principis autoritatem sartam tectam praestare.
[1126] 66 Insulam quandam Capreis vicinam, in quam e comitatu Caesaris
secedere solent qui cuperent ociari, solitus est pragpolin appellare. Apraga
enim sonat negociorum vacuitatem.
[1127] 67 Quum sentiret imminere mortem, admissos amicos percontabatur ecquid ipsis videretur mimum vitae sat commode transegisse, sentiens de
fabula vitae peracta, et adiecit carmen peractis comoediis accini solitum:
Dte krton ka pntev mn met xarv ktupsate.

214
215

C. IVLIVS CAESAR

216
217
218
219
220

[1128] 1 C. Iulius Caesar quum Syllam fugeret etiamnum adolescens, incidit in piratas Cilices; ac primum, vbi pro redemptione summam quam ab eo
peterent pronuntiassent, derisit praedones velut ignaros quem cepissent seque
duplum daturum pollicitus est. Deinde quum asseruaretur donec adferretur
pecunia, imperauit illis vt silerent nec sibi dormienti obstreperent. Eisdem ora204 Maiestas nominis* A: Modestas nominis*
B, Modestia nominis* C.
201202 Suorum dedecora Suet. Aug. 65, 2.
202203 Quin inferrentur Suet. Aug. 101,
3.
[1125]
204206 Indigne obsolefieri Suet. Aug. 89, 3.
204 Maiestas nominis*.
206207 hac referens See Apophth. [998].
[1126]
208209 Insulam appellare Suet. Aug. 98, 4.
208 Ocium*.
[1127]
211214 Quum ktupsate Suet. Aug. 99, 1.
212213 sentiens peracta Inserted into the
paraphrased text by Er.; cf. Cic. Cato 64.
214 Dte ktupsate Cf. Er. edition of Suetonius et al., Basileae, 1518, p. 55 (15332, p. 50)
in marg.: Versum hunc trochaicum tetrametrum ex vetustissimi codicis qualibuscumque vestigiis restituimus ad hunc: Dte
krton, ka pntev mev met xarv ktupsate, id est Date plausum, et omnes vos cum
gaudio plaudite. Praecesserunt hunc versum

214 mn AC: mev DLB.

aliquot verba Graeca, sed non quiuimus e

vestigiis quicquam certi diuinare. The line
is also discussed in the Ad lectorem. There Er.
noted mn as an alternative (mev, siue
mn, only in the 1533 edition; cf. Ep. 648, l.
38).
215 C. IVLIVS CAESAR Roman statesman,
general and author (10044).
[1128]
216225 C. Iulius suspendit Plut. Mor. 205
E206 A, Reg. et imp. apophth., C. Iulius
Caesar 1.
216 Syllam L. Cornelius Sulla Felix, Roman
statesman (13878), was appointed dictator
in 82. He retired from politics unexpectedly
in 79.
217 Cilices Detail added to the paraphrased text
by Er.; cf. Plut. Caes. 2, 2: nqrpoiv
fonikwttoiv Klizi. Cilicia, a region of Asia
Minor, functioned as a base for pirates.
219 Indoles excelsa*.

333

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243

tiones et carmina quae scribebat recitare solet, quae cum illi non satis probarent,
stupidos ac barbaros appellabat cumque risu minitabatur se illos acturum in crucem, quod et perfecit. Apportatis enim pecuniis quas piratae pro redemptione
pacti fuerant dimissus, contractis ex Asia viris ac nauibus comprehendit eosdem
praedones ac suspendit, sed prius iugulatos, ne seueritas careret clementia. An
non hic statim agnoscis indolem Alexandri Magni, cui nihil mediocre satis esse
posset?
[1129] 2 Quum Romae maximi pontificis dignitatem ambiret, competitore
Q. Catulo primae apud Romanos dignitatis ac potentiae viro, matri ipsum ad
fores deducenti Hodie, inquit, o mater, aut pontificem maximum habebis
filium aut exulem. Excelsa indoles omnisque repulsae impatiens.
[1130] 3 Pompeiam vxorem, quod sinistra fama laboraret, quasi cum Clodio rem habuisset, repudiauit quidem; caeterum quum Clodius hoc nomine reus
perageretur, Caesar citatus testis nihil mali de vxore dixit. At quum accusator
diceret Quur igitur cum illa fecisti diuortium?, Quoniam oportet inquit Caesaris vxorem etiam a calumnia puram esse. Praeter argutiam responsi laudari
potest et ciuilitas, quod repudiatae coniugis famae pepercit.
[1131] 4 Quum Alexandri Magni res gestas legeret, non tenuit lachrymas
atque ad amicos Hoc inquit aetatis qua nunc sum, Alexander deuicit Darium;
mihi vero ad hunc vsque diem nihil praeclari facinoris gestum est. Suetonius tradit id accidisse, quum praetor iure dicundo conuentus obiens apud Gades in
templo Herculis vidisset Alexandri Magni statuam. Vtinam hoc ingenium ad
moderati potius quam ad maximi principis aemulationem properasset!
234 mali A C: male B.
241 iure A B: iurae C; dicundo AD: dicendo
225 sed clementia Suet. Caes. 74, 1.
[1129]
228231 Quum exulem Plut. Mor. 206 A,
Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 2.
228 Quum ambiret In 63 Caesar was elected
pontifex maximus after spending enormous
sums of money on bribery.
Fiducia sui*.
229 Catulo Q. Lutatius Catulus was consul in
78.
[1130]
232236 Pompeiam esse Plut. Mor. 206 AB,
Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 3. Cf.
Lingua, ASD IV, 1A, p. 116, ll. 947948; 162,
ll. 512517. In Adag., Prolegomena iv, ASD II,
1, p. 52, ll. 166167, the dictum figures as an
example of an apophthegm which is not a
proverb.
232 Ciuilitas*.
Pompeiam Married to Caesar since 67. In
December 62 her good name was defiled by

BAS LB.

Clodius (see below, n.ll. 232233), who

attended the Bona Dea rites at Caesars
house disguised as a woman.
232233 Clodio P. Clodius Pulcher (c. 9252),
the politician who went over to the plebs;
Ciceros adversary.
[1131]
238240 Quum est Plut. Mor. 206 B, Reg. et
imp. apophth., C. Iulius Caesar 4.
238 Ambitio*.
240242 Suetonius statuam Suet. Caes. 7, 1:
Quaestori ulterior Hispania obuenit; ubi
cum mandatu praetoris iure dicundo
conuentus circumiret . Caesar was quaestor in Hispania Ulterior in 6968 or 68.
According to Plut. Caes. 11, 56 the incident
took place when Caesar was propraetor in
Spain (6261). Suetonius version of the
anecdote is used by Rudbert von Mosham in
Ep. 1450, ll. 46.

334
244
245
246
247
248
249
250
LB

214
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1132] 5 Quum in Alpibus oppidulum quoddam frigidum praeteriret,

ambigentibus amicis an illic etiam essent seditiones contentionesque de principatu, substitit ac secum aliquandiu cogitauit; mox Mallem inquit hic primus
esse quam Romae secundus. Hoc nimirum est quod a Lucano poeta scriptum
est, nec Caesarem potuisse pati priorem, nec Pompeium potuisse ferre parem.
[1133] 6 Facinora quae quoniam periculo obnoxia sunt et magna, gerenda
esse dicebat, at de his non consultandum, quod ad haec perficienda plurimum
habeat momenti celeritas. Expensio vero periculi reuocat hominem ab audacia. |
[1134] 7 Quum ex Gallia prouincia aduersus Pompeium tenderet, Rubicone amne transmisso dixit: Omnis iacta sit alea, significans se de summa rerum
velle periclitari. Is enim fluuius Galliam ab Italia dirimit.
[1135] 8 Quum Pompeius relicta Roma perfugisset ad mare, Metellus aerario praefectus Caesari volenti illinc pecunias tollere obstitit et aerarium clausit. At
Caesar illi mortem minatus est. Ea vox quum Metellum reddidisset attonitum,
Hoc, inquit, o adolescens, dictu mihi difficilius fuit quam factu, sentiens se vel
nutu posse quem vellet occidere, quum secum duceret armatas cohortes.
[1136] 9 Durachii expectabat vt illuc e Brundusio milites mitterentur. Id
quum tardius fieret, clam omnibus conscensa scapha exigua tentauit transmittere
pelagus. Quum nauigium vndis obrueretur, gubernatori iam animum despondenti quis esset aperuit, dicens: Confide fortunae sciasque te Caesarem vehere.
Tanta erat animi praestantia, quasi fortunam ac deos in manu haberet. Ac tum
263 quis AC: qui DLB.
[1132]
244247 Quum secundus Plut. Mor. 206 B,
Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 5. Cf.
Adag. 1244 (Auloedus sit qui citharoedus esse
non possit), ASD II, 3, p. 253, ll. 818819.
244 Principatus amor*.
247248 Hoc parem Lucan. I, 125126.
[1133]
249250 Facinora consultandum Plut. Mor.
206 B, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar
6.
249 Audacia*.
[1134]
252253 Quum alea Plut. Mor. 206 C, Reg.
et imp. apophth., C. Iulius Caesar 7. Cf.
Adag. 332 (Omnem iacere aleam), ASD II, 1,
p. 432, ll. 608610.
Rubicone Caesar crossed the Rubicon on 10
January 49 returning from Gaul with his
troops, starting a civil war that resulted in
the defeat of Pompey at Pharsalus on 9
August 48.
[1135]
255258 Quum factu Plut. Mor. 206 C, Reg.
et imp. apophth., C. Iulius Caesar 8. This
scene is preceded by the one related in

Apophth. [1158]; see Plut. Caes. 35, 611.

255 Quum mare Pompey went to Brundisium.
Metellus L. Caecilius Metellus, tribune of the
plebs in 49 (RE III, 1205, Caecilius 75).
256 Minae potentum*.
[1136]
260263 Durachii vehere Plut. Mor. 206
CD, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 9.
260 Durachii Dyrrhachium on the Illyrian
coast.
262263 iam despondenti Detail added to
the paraphrased text by Er.
263 Animus imperterritus*.
264267 Ac diffisus Plut. Mor. 206 CD,
Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 10.
Plutarch says that Caesar was hindered by
the weather and the attitude of his soldiers.
Er. breaks up the coordination in the same
manner as Filelfo: Et tunc quidem uaehementior tempestas insurgens ei impedimento
fuit. Atqui milites concursu facto: magna
cum animorum aegritudine querebantur:
quod uires alias expectaret: quasi ipsis diffideret (f. u2vo). In Ald., p. 180, this passage
is considered a separate apophthegm.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286

335

quidem tempestate ingrauescente vetitus est quod instituerat peragere. Milites

autem vbi resciuere factum, concursum fecerunt ad Caesarem grauiterque ferebant si alias expectaret copias, velut ipsis diffisus.
[1137] 10 Caeterum commissa pugna Pompeius vicit, sed victoriam non est
persequutus, verum sese recepit ad exercitum. Tum Caesar Hodie inquit penes
hostes erat victoria, at non habent ducem qui victoria sciat vti.
[1138] 11 Quum Pompeius instructam aciem apud Pharsalum inibi consistere et hostem operiri iussisset, Caesar dixit illum errasse, qui vim, impetum ac
diuinum afflatum animorum ad incursionem paratorum mora relaxasset. Adeo
Caesari non modo certamen erat cum Pompeio de fortuna belli, verum etiam de
bellandi peritia.
[1139] 12 Quum Pharnacem primo congressu vicisset, amicis scripsit Veni,
vidi, vici, summam rei gestae celeritatem indicans.
[1140] 13 Posteaquam milites qui Scipionem in Africa sequebantur fugissent et Cato victus sibi necem Vticae conscisset, Inuideo, inquit Caesar, o Cato,
tibi mortem istam, quando tu mihi salutem tuam inuidisti. Caesar existimabat
sibi summae gloriae futurum, si vir tantus, quum bello victus esset, ipsi vitam
deberet. At Cato maluit honestam mortem quam oppressa publica libertate cuiquam seruire. Proinde mortis illius gloriam Caesar inuidebat Catoni, quod is
Caesari seruati Catonis laudem inuidisset.
[1141] 14 Nonnulli quoniam suspectos habebant Antonium ac Dolobellam,
monebant vt ab illis sibi caueret. At ille Non istos inquit metuo rubicundos et
279 conscisset AC: concessisset D, consciuisset BAS LB.

[1137]
268270 Caeterum vti Plut. Mor. 206 D,
Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 10.
268 Pompeius vicit Near Dyrrhachium in 48.
269 Vti victoria*.
[1138]
271273 Quum relaxasset Plut. Mor. 206
DE, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar
11.
271 Mora noxia*.
Pharsalum See Apophth. [1134], n.ll. 252253.
[1139]
276277 Quum vici Plut. Mor. 206 E, Reg.
et imp. apophth., C. Iulius Caesar 12. The
Latin version of the saying is found in Suet.
Caes. 37, 2.
276 Celeritas conficiendi*.
Pharnacem Pharnaces II, king of the Bosporus (Bosporanum regnum), defeated by Caesar at the battle of Zela (in Pontus, Asia
Minor) in 47.
[1140]

278280 Posteaquam inuidisti Plut. Mor. 206

E, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 13.
278 Gloriae amor*.
Scipionem Q. Caecilius Metellus Pius Scipio,
commander of the Pompeians in Africa,
defeated by Caesar at Thapsus (46).
279 Cato M. Porcius Cato Uticensis (9546).
victus Plutarch mentions the defeat of Scipio,
not Cato: Met d tn n Libj tn per tn
Skipwna fugn ka ttan Ktwnov autn
nelntov .
[1141]
285287 Nonnulli Cassio Plut. Mor. 206
E, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar
14.
285 A crassis minus periculi*.
Antonium Mark Antony (8330).
Dolobellam P. Cornelius Dolabella (6943),
Ciceros son-in-law.
286287 rubicundos obesos Plut., loc. cit.:
banasouv ka lipntav, cf. Filelfo, f. u2vo:
rubicundos et pinguis.

336
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
LB 215
311

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

obesos, sed graciles illos ac pallidos, ostenso Bruto et Cassio. Nec fefellit illum
suspicio; ab illis enim occisus est.
[1142] 15 Quum inter coenandum ortus esset sermo, quod genus mortis
esset optimum, incontanter respondit Inopinatum; et quod optimum iudicauit,
ipsi contigit.
[1143] 16 In praelio quodam Martiae legionis aquiliferum iam ad fugam
conuersum faucibus apprehensum in contrariam retraxit partem, dextraque ad
hostem porrecta Quorsum inquit tu abis? Illic sunt cum quibus dimicamus. Ac
manibus quidem vnum militem correxit, voce tam acri legionum omnium trepidationem discussit vincique paratas vincere docuit.
[1144] 17 Idem posteaquam Publius Mimus in scena superasset omnes et in
his Laberium, ita pronunciauit: Fauente tibi Caesare victus es, Laberi, a Syro.
Publius enim conditione seruus, natione Syrus erat. Longe a tergo relinquitur,
qui fauente iudice superatur.
[1145] 18 Caesar quum Romae videret peregrinos quosdam locupletes
canum ac simiarum catulos in gremio circumferentes eosque habere in delitiis,
percontatus est num apud illos foeminae parerent liberos, sentiens nullos catulos
esse iucundiores infantibus. Refert Plutarchus in vita Periclis; tametsi non indicat
cuius Caesaris hoc dictum sit. Suspicor esse Augusti.
[1146] 19 Quum milites suos videret expectatione hostium perterritos, pro
concione dixit: Scitote paucissimis his diebus regem adfuturum cum X legionibus, equitum XXX, leuis armaturae C M, elephantis CCC. Proinde desinant quidam quaerere vltra aut opinari mihique qui compertum habeam credant, aut quidem vetustissima naui impositos quocunque | vento in quascunque terras iubebo
auehi. Noua ratio terrorem excutiendi, non inficiando minuendoue sed amplifi287 ostenso B C: ostensis A.
306 Audacia ex periculo* AD: Audacia in
287 Bruto M. Iunius Brutus (8542).
Cassio C. Cassius Longinus (?42).
[1142]
289290 Quum inopinatum Plut. Mor. 206
F, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 15.
291 contigit On the Ides of March 44.
[1143]
292296 In docuit Val. Max. III, 2, 19.
[1144]
297298 Idem Syro Macr. Sat. II, 7, 78.
297 Publius Mimus Publilius Syrus (1st cent.
BC), author of mimes. The contest took
place in 46.
298 Laberium Decimus Laberius (10643),
author of mimes.
[1145]
301303 Caesar liberos Plut. Per. 1, 1.
301 Liberi pro simiis*. The theme of children
considered as pets, specifically monkeys and
lap dogs, also occurs in De pueris, ASD I, 2,
p. 36, ll. 2225: Quid habent, obsecro,

periculo* BAS.

materni cordis foeminae, quae infantes suos

vsque ad annum pene septimum in sinu
detinent, ac tantum non pro morionibus
habent? Si vsque adeo iuuat ludere, quin
simias ac Melitaeas catellas sibi comparant?
305 Suspicor Augusti Cf. Philip A. Stadter, A
commentary on Plutarchs Pericles, Chapel Hill
and London, 1989, p. 53: Kasar: Probably Augustus, who passed laws encouraging
fertility and was given to such comments.
[1146]
306311 Quum auehi Suet. Caes. 66, 1.
306 Audacia ex periculo*.
307 regem King Iuba of Numidia, defeated by
Caesar at Thapsus when fighting by the side
of Scipio in 46 (see Apophth. [1140], n.l. 278).
311312 non materiam Cf. Suet. Caes. 66, 1,
preceding the apophthegm: fama vero hostilium copiarum perterritos non negando
minuendove, sed insuper amplificando
ementiendoque confirmabat.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336

337

cando terroris materiam, vt certi de graui periculo sumerent animos tanto periculo dignos.
[1147] 20 Proferentibus in medium, quod Sylla dictaturam deposuisset
quum Caesar perpetuam gereret, quod minimum aberat a tyrannide, respondit
Syllam nescisse literas eoque dictaturam deposuisse. Dictant grammatici discipulis, quum praeeunt aut recitant scribenda; huc alludens dixit illum nescisse literas.
[1148] 21 Quum triumphans subsellia tribunitia praeteriret, Pontius Aquila
non assurrexit vnus omnium. Id adeo indigne tulit, vt proclamarit Repete ergo,
Aquila, a me rempublicam tribunus, nec deinde per continuos aliquot dies cuiquam quicquam pollicitus est, nisi sub hac exceptione: Si tamen per Pontium
Aquilam licuerit.
[1149] 22 Populo per adulationem regem ipsum salutanti Caesar inquit
sum, non rex. Maluit priuatum nomen quam regium inuidiae obnoxium.
[1150] 23 Quidam e turba statuae Caesaris coronam lauream imposuerat
candida fascia praeligatam; at quum tribuni detracta fascia hominem in vincula
duci iussissent, Caesar grauiter increpitos eos potestate priuauit idque ne regnum
affectare videretur causatus est, per illos sibi recusandi gloriam fuisse ademptam.
[1151] 24 Quoniam Caesar multos exteros in senatum allegerat, libellus
propositus est: Bonum factum, si quis senatori nouo curiam monstrare velit.
Significabat quisquis is fuit peregrinos illos ne viam quidem ad curiam nosse, nisi
commonstraretur.
[1152] 25 Quidam Bruti statuae subscripsit Vtinam viueres, quod opera
Bruti Tarquinius rex vrbe depulsus esset. Caesaris statuae subscripserant hos versiculos:

[1147]
314 Sylla See Apophth. [1128], n.l. 216.
316 Syllam deposuisse Suet. Caes. 77, 1: nec
minoris inpotentiae voces propalam edebat,
ut Titus Ampius scribit: nihil esse rem
publicam, appellationem modo sine corpore
ac specie. Sullam nescisse litteras, qui dictaturam deposuerit.
Potestas abdicata*.
[1148]
319323 Quum licuerit Suet. Caes. 78, 2.
319 Honos negatus*.
Pontius Aquila One of the murderers of Caesar.
[1149]
324 Modeste*.
324325 Populo rex Suet. Caes. 79, 2.
Caesar () sum According to Suetonius
Caesar just answered non regem esse.
Plutarchs version of the dictum reads: ok
fj basilev, ll Kasar kalesqai (Caes.

60, 3).
[1150]
326329 Quidam ademptam Suet. Caes. 79,
1.
326 Causatio*.
327 candida fascia As a symbol of royalty (OLD
s.v. fascia 2, c).
[1151]
330331 Quoniam velit Suet. Caes. 80, 2.
330 Scomma*.
331 si Suet., loc. cit.: Bonum factum: ne
!
[1152]
334338 Quidam est Suet. Caes. 80, 3.
334 Tyrannis*.
Bruti L. Iunius Brutus, consul in 509.
subscripsit Suet., loc. cit.: subscripsere.
334335 quod esset Explanation added to the
paraphrased text by Er.
335 Tarquinius Lucius Tarquinius Superbus,
expelled from Rome in 510.

338
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

Brutus quia reges eiecit, consul primus factus est;

Hic quia consules eiecit, rex postremus factus est.

[1153] 26 Quum vndique viderentur imminere insidiae, atque admoneretur

vt sibi caueret, respondit satius subire semel quam semper cauere, significans eum
non viuere, qui viuit in perpetuo mortis metu.
[1154] 27 C. Caesar post attritos Tigurinos ad vrbem quandam sociorum
proficiscens, quum audisset Heluetios in itinere occurrere, in locum quendam
munitum se recepit. Ibi congregatis copiis instructaque acie equus illius cui solet
insidere adductus est. Hoc inquit post victoriam vtar in persequendis hostibus,
et pedes aggressus est Heluetios.
[1155] 28 Caesare iam palam multa vi praeterque leges agente, Considius
admodum natu grandis libere dixit ideo non conuenire senatores, quod illius
arma timerent. Huic quum Caesar dixisset Quin igitur tu eodem metu te domi
contines?, Me inquit Considius senectus intrepidum facit. Quum enim vitae
pauxillum supersit, non est quur magnopere sim solicitus.
[1156] 29 C. Caesar Pomponio militi vulnus ostentanti ore exceptum in
seditione Sulpitiana, quod se passum pro Caesare pugnantem gloriabatur, Ne
vnquam fugiens respexeris inquit. Tale quiddam Macrobius asscribit Augusto
Caesari, [C] Quintilianus C. Caesari. [A]
[1157] 30 Idem, quum testis ad exaggerandam iniuriam diceret foemina sua
a reo ferro petita, Quid enim faceret, inquit, quum tu galeam et loricam
haberes? Non ignorabat quur illam partem potissimum vulnerare voluisset, sed
hoc dissimulato iocari maluit. Galea et lorica omnia tegit praeter foemina.
338 postremus Suet., loc. cit.: postremo, which
is also the reading of Er. edition of Suetonius et al. (Basileae, 1518, p. 21; 15332, p. 19).
See, however, Sutone, Vies des douze Csars,
I, ed. and transl. Henri Ailloud, Paris, 1931,
p. 55: -us ed. Iuntina et al. saec. XVI.
[1153]
339340 Quum cauere Suet. Caes. 86, 2.
This passage is corrupt. Er. version corresponds with his edition of Suetonius et al.,
Basileae, 15332, p. 21: alii e diuerso opinantur, insidias undique imminentes subire
semel confessum satius esse, quam cauere
semper.
339 Vita anxia*.
[1154]
342343 C. Caesar Heluetios Plut. Caes. 18,
23.
342 Animose*.
Tigurinos Inhabitants of one of the four Helvetian districts.
[1155]
347351 Caesare solicitus Plut. Caes. 14,
1415.
347 Senectus animosa*.

Caesare agente During his consulship in

59.
Considius Q. Considius (RE IV, 913, Considius 7).
[1156]
352354 C. Caesar inquit Quint. Inst. VI, 3,
75.
352 C. Caesar See below, n.l. 353.
353 seditione Sulpitiana In 88 P. Sulpicius Rufus
(RE 2IV, 1, 843849, Sulpicius 92), siding
with Marius, opposed C. Iulius Caesar
Strabo Vopiscus (RE X, 428431, Iulius 135),
candidate for the consulship without having
held the office of praetor.
354 Salse*.
354355 Tale Augusto Caesari See Apophth.
[1079].
[1157]
356358 Idem haberes Quint. Inst. VI, 3, 91.
356 Salse*.
358 Non voluisset Cf. Quint., loc. cit.: Nam
cum testis diceret a reo femina sua ferro
petita, et esset facilis reprehensio, cur illam
potissimum partem corporis uulnerare
uoluisset, .

339

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

360
361
362
363
364
365
366
367
368
LB

216
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380

[1158] 31 Idem Metello obsistenti ne pecunias ab aerario tolleret ac leges id

fieri vetantes proferenti, Non idem inquit armorum ac legum tempus est. Quod
si haec pati non potes, nunc quidem hinc abscede ac posteaquam peractis foederibus arma deposuerimus, tunc si videbitur et plebis patronum age.
[1159] 32 Idem dicere solitus est sibi idem esse consilium aduersus hostem,
quod plerisque medicis contra morbos corporum, fame potius quam ferro superandi. [B] Nam medici non nisi tentatis omnibus ad sectionem descendunt. [A]
Hic mos et hodie manet apud Italos: aduersus omne morbi genus indicunt
inediam. Huic simile est quod dicere solet Domitius Corbulo, hostem dolabra, id
est sensim esse vincendum. Securis statim incidit, dolabra paulatim idem efficit. |
[1160] 33 Conflauit Caesari magnam inuidiam, quod quidam ex his quos
Romam miserat stans in senatu, simul atque cognouit Caesari senatum non dare
prorogationem, manu capulum percutiens At hic inquit dabit, vim reipublicae
minitans.
[1161] 34 Sylla praeturam adeptus comminatus est Caesari se sua in illum
potestate vsurum. Iure inquit Caesar ridens tuam potestatem appellas, quam
tuo aere mercatus es, notans Syllam quod eum magistratum largitionibus sibi
parasset.
[1162] 35 Marcus Tullius libro de Officiis tertio scribit Caesarem hos versus
ex Euripidis Phoenissis semper habuisse in ore:
Eper gr diken xr, turanndov pri
Klliston diken, tlla d eseben xren.
360 ab B C: ex A.
363 videbitur B C: videtur A.
368369 id sensim AD: om. BAS LB.

369 Securis efficit AD: om. BAS LB.

381 xren C: xren A B.

[1158]
360363 Idem age Plut. Caes. 35, 67. Cf.
Apophth. [1135].
360 Arma nesciunt leges*.
Metello See Apophth. [1135], n.l. 255.
[1159]
364366 Idem superandi Frontin. Strat. IV,
7, 1.
365 Fame vincere*.
367368 Hic inediam Cf. Eccles., ASD V, 4,
p. 307, ll. 447448: Nam peritissimi quique
medici, praesertim in Italia, nihil prius praescribunt quam ieiunium.
368369 Huic vincendum Frontin. Strat. IV,
7, 2.
368 Domitius Corbulo Cn. Domitius Corbulo,
Roman general, compelled by Nero to commit suicide in 66.
369 dolabra I.e. by means of a siege. Cf. Frontin., loc. cit.: dolabra [id est operibus]. The
contrast between dolabra and securis (l. 369)
is irrelevant; probably for that reason the last

sentence of the apophthegm was deleted in

LB and BAS.
[1160]
370372 quidam dabit Plut. Caes. 29, 7.
370 Vis pro iure*.
371 in senatu Plut., loc. cit.: pr to bouleutjrou.
372 prorogationem Of his imperium while
ambitioning the consulship for 48.
[1161]
374376 Sylla es Plut. Sull. 5, 5.
374 Potestas empta*.
Caesari Il ne peut sagir du grand Jules Csar
qui, en 93, tait encore enfant, mais peut-tre
de Sex. Julius Caesar, consul en 91 (Plutarque, Vies, VI, ed. and transl. Robert Flacelire, mile Chambry, Paris, 1971, p. 329).
[1162]
378384 Marcus colas Suet. Caes. 30, 5; cf.
Cic. Off. III, 82.
378 Imperium nescit pietatis iura*.
380381 Eper xren Eur. Phoen. 524525
(xr).

340

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

381
382
383
384
385
386
387
388
389

Hos ipse vertit hoc pacto:

390

POMPEIVS MAGNVS

391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405

[1164] 1 Cn. Pompeius cognomento Magnus tam charus fuit populo

Romano quam pater fuerat inuisus. Is etiamnum adolescens totum se Syllanae
factioni addixit; cumque nec magistratus esset nec senator, magnum tamen ex
Italia contraxit exercitum. Hunc quum Sylla ad se venire iussisset, Non absque
spoliis inquit nec incruentas imperatori copias exhibebo. Nec prius ad illum
venit quam multis conflictibus hostium duces superasset. Iam tum egregii principis et ad res magnas nati specimen dedit. Noluit adducere numerum, sed militem
virtute spectatum.
[1165] 2 Iam vero creatus imperator, quum a Sylla missus esset in Siciliam,
non strennuum modo verum etiam iustum ducem agere coepit. Quum enim
audisset milites in profectionibus ab itinere deflectentes vim facere ac rapere,
temere palantes ac circumcursitantes supplicio affecit; quos vero praemisisset
ipse, horum gladiis anuli signum impressit, ne quem in via laederent.
[1166] 3 Mamertinos, quod hostium partibus adhaesissent, vniuersos interficere statuerat. At Sthenius eius ciuitatis princeps Pompeium adiit his verbis:

Nam si violandum est ius, regnandi gratia

Violandum est, aliis rebus pietatem colas.

[1163] 36 Quum Africam petens in egressu nauis prolapsus esset, omen

sinistrum vertit in melius, dicens Teneo te, Africa. Frontinus id factum putat in
conscensu nauis eumque dixisse Teneo te, terra mater, huc, opinor, alludens
quod, cum quodam somnio perturbatus esset, quo sibi visus est constuprare
matrem, coniectores interpretati sunt portendi totius orbis imperium.

388 est AC: om. DLB.

[1163]
385386 Quum Africa Suet. Caes. 59.
385 Africa petens See Apophth. [1140], n.l. 278.
386387 Frontinus mater Frontin. Strat. I, 12, 2.
387389 huc imperium Suet. Caes. 7, 2.
390 POMPEIVS MAGNVS Cn. Pompeius Magnus,
Roman general and statesman (10648).
[1164]
391396 Cn. Pompeius superasset Plut. Mor.
203 BC, Reg. et imp. apophth., Pompeius 1.
391 Indoles excelsa*.
392 pater Cn. Pompeius Strabo. See Plut.
Pomp. 1.
392393 Syllanae factioni Followers of Sulla (see
Apophth. [1128], n.l. 216).
393394 magnum exercitum This action
contributed to Sullas victory in 83.

396 hostium The populares, led by Cinna.

[1165]
399403 Iam impressit Plut. Mor. 203 C,
Reg. et imp. apophth., Pompeius 2.
399 Milites innoxii*.
quum Siciliam In 82.
400 non coepit This comment is inserted
into the paraphrased text by Er.
[1166]
404410 Mamertinos liberauit Plut. Mor.
203 CD, Reg. et imp. apophth., Pompeius 3.
Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 59, ll. 8793.
404 Amor patriae*.
Mamertinos Descendants of the Campanian
mercenaries of the Syracusan tyrant Agathocles (360289).
405 Sthenius From Thermae Himeraeae
(Sicily). The incident took place in 82.

341

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
LB 217
429
430
431
432

Non aequum facis, Pompei, qui propter vnum noxium multos innoxios occidere
pares. Atqui ego ipse sum ille, qui et amicis persuasi et inimicos coegi Marianas
sequi partes. Hic Pompeius viri fortem animum admiratus dixit se ignoscere
Mamertinis a tali persuasis viro, qui patriam suae ipsius vitae antetulerit; simul et
ciuitatem et Sthenium liberauit. In Sthenio habes exemplum, quem animum erga
rempublicam oporteat gerere principem si periculum incidat; in Pompeio placabilitatis documentum, qui pietati maluerit habere honorem quam indulgere irae.
[1167] 4 Quum in Libyam aduersus Domitium transisset eumque ingenti
praelio superasset, militibus ipsum imperatoris titulo consalutantibus negauit se
eum honorem admissurum, quoad hostium vallum staret erectum. Hoc audito
milites, licet ingens obstaret pluuia, impetu facto hostium castra adorti expugnarunt. Recusauit honorem nondum factis emeritum.
[1168] 5 Ab ea victoria reuersum Sylla quum aliis honoribus excepit, tum
Magni cognomen ipse primus illi detulit. At quum Pompeius his non contentus
vellet triumphum agere, non passus est Sylla, eo quod nondum esset ordinis senatorii. Caeterum quum Pompeius iis qui aderant dixisset ignorare Syllam, quod
plures adorarent solem orientem quam occidentem, Sylla exclamauit Triumphet. Horruit iuuenis animum et indies crescentem gloriam nec dubitauit illi
cedere, quem videbat nemini cedere posse.
[1169] 6 Interim Seruilius, vir inter optimates clarus, indignabatur Pompeio concessum triumphum atque etiam milites complures obsistebant ne triumphus ageretur, non quod inuiderent Pompeio, sed munera quaedam poscebant,
quasi | largitionibus ab ipsis esset emendus triumphus. Alioqui milites minabantur se direpturos pecuniam quae in triumpho ferretur, eoque Seruilius Glauciaque suadebant, vt eam potius inter milites diuideret quam diripi sineret.
Verum vbi Pompeius respondit se citius omissurum triumphum quam militibus
blanditurum simulque laureatos fasces eis obiecit, vt illinc inciperent direptio406 Pompei C: Pompeii A B.
413 Honos promeritus iuuat* A B: Honos pro407408 Marianas () partes Followers of C.
Marius (c. 158/786), Sullas adversary.
[1167]
413417 Quum expugnarunt Plut. Mor. 203
DE, Reg. et imp. apophth., Pompeius 4.
413 Domitium Cn. Domitius Ahenobarbus,
defeated by Pompey in 81.
Honos promeritus iuuat*.
[1168]
418423 Ab Triumphet Plut. Mor. 203 E,
Reg. et imp. apophth., Pompeius 5. Cf. Adag.
2215 (Plures adorant solem orientem quam
occidentem), ASD II, 5, p. 198.
418 Sol oriens*.
422423 Triumphet The triumphus was held in
79.

meritos iuuat* C.

[1169]
425434 Interim triumpho Plut. Mor. 203 E,
Reg. et imp. apophth., Pompeius 5a.
425 Seruilius P. Servilius Vatia Isauricus
(13444), consul in 79.
426 triumphum See Apophth. [1168].
428433 Alioqui direptionem This passage,
inserted into Plutarchs apophthegm by Er.,
is taken from Frontin. Strat. IV, 5, 1. However, Pompeys answer (se blanditurum, ll.
431432) is based on Plutarch.
429430 Glaucia This is the reading of Frontinus; probably the other consul of the year
79, App. Claudius Pulcher, is meant (see RE
2
II, 2, 1813, ll. 2 and 1213).
431 Animose*.

342
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

nem, Nunc inquit Seruilius te, Pompei, vere magnum video dignumque triumpho. Non iudicabat esse speciosum triumphum, nisi qui citra ambitum citraque
largitiones benefactis redderetur.
[1170] 7 Romae mos erat vt equites qui legitimum tempus militassent,
equum in forum deducerent ad duumuiros quos censores appellant, et commemoratis expeditionibus ac ducibus sub quibus meruissent, pro meritis aut collaudarentur aut vituperarentur. Itaque Pompeius quum esset consul, ipse equum ad
censores Gallium ac Lentulum deduxit; quibus ex more percontantibus an omnia
militaria munia obisset, Omnia inquit sub me ipso imperatore, significans se
sic gessisse ducem, vt nihilo secius omnes militis partes gnauiter praestaret. Idem
et imperator bonus et miles strennuus, qua laude nulla principi potest maior
contingere.
[1171] 8 Quum Sertorii literas in Hispaniis intercepisset, in quibus erant
inclusae complurium ducum epistolae Sertorium ad nouandas res statumque
ciuitatis immutandum Romam inuitantium, exussit omnes, vt improbis daret
poenitentiae locum et in melius mutandi consilia facultatem. Hoc vt inter moderate prundenterque facta merito recenseretur, ita non video quid faciat inter
apophthegmata. Quanquam eiusmodi multa reperiuntur in Plutarchi collectaneis. Si prodidisset nomina, iam metu poenae sese ad vim manifestam parassent.
Simulque deferens silentium hostium literis docuit quantum sit crimen alienas
resignare literas aut quod tibi per literas obsignatas creditum est sub dium efferre.
[1172] 9 Phraati Parthorum regi per legatos ab ipso postulanti, vt Euphratem Romanae ditionis terminum esse vellet, Imo inquit illud magis postulandum, vt Romanorum fines a Parthorum regno iustitia dirimat, significans Romanis non esse praescribendum quousque debeant proferre imperium, a quo
propagando non montes aut flumina debeant arcere, sed ibi demum fore fines
Romanae ditionis, vbi ius non esset vlterius procedere.
433 Pompei C: Pompeie A B.
443 potest maior B C: maior potest A.
453 quod A B: quid C.

454 Iustitia dirimit fines* AD: Iustitia dirimit* BAS.

[1170]
436441 Romae imperatore Plut. Mor. 203
F204 A, Reg. et imp. apophth., Pompeius 6.
439 consul In 70.
440 Dux et idem miles*. See below, n.ll.
442443.
Gallium ac Lentulum L. Gellius Poplicola
(c. 13655/52) and Cn. Cornelius Lentulus
Clodianus were consuls in 72 and censors
in 70.
Gallium Ald., p. 178: Stllion (Tllion v.l.).
Filelfo, f. t8vo, and Regio, p. 84: Gellium
(emend., cf. Plut. Pomp. 22, 6).
442443 Idem strennuus See Apophth.
[1023].

[1171]
445448 Quum facultatem Plut. Mor. 204 A,
Reg. et imp. apophth., Pompeius 7.
445 Clementer*.
Sertorii Pompey was sent to Spain in 77 to
suppress the revolt of Q. Sertorius (12372).
The incriminating letters were offered to
Pompey by M. Perperna Veiento, who murdered Sertorius.
[1172]
454456 Phraati dirimat Plut. Mor. 204 A,
Reg. et imp. apophth., Pompeius 8.
454 Iustitia dirimit fines*.
Phraati Phraates III, Parthian king 70c.
58/57.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
LB

218
485
486
487

343

[1173] 10 Quum Lucius Lucullus post obita militiae munia sese voluptatibus dederet ac sumptuose viueret, Pompeium interim reprehenderet, quod praeter aetatem multis negociis appeteret implicari, Magis inquit praeter aetatem est
senem delitiis vacare quam imperium gerere. Grauiter taxauit illorum sententiam, qui putant senibus nihil agendum, quum decorum sit rempublicam gubernantem vel stantem mori. Luxus autem et ocium in iuuenibus stultitia est, in
senibus crimen.
[1174] 11 Aegrotanti Pompeio medicus praescripserat vt turdis vesceretur;
quumque hi quibus datum erat negocium negarent inueniri (non enim erat tempus quo genus hoc auium capi solet), admonuit aliquis apud Lucullum inueniri
posse, qui turdos toto anno soleat alere. Itane, inquit Pompeius, nisi delitiis
deditus esset Lucullus, nequaquam viueret Pompeius? contemptoque medico
cibis parabilibus vsus est. O vere masculum animum, qui ne vitam quidem delitiis acceptam ferre sustinuit!
[1175] 12 Quum ingens rei frumentariae Romae esset penuria, Pompeius
titulo quidem annonae procurator, re autem vera maris terraeque dominus declaratus, in Africam, Sardiniam ac Siciliam nauigauit multaque frumenti vi collecta
properabat ire Romam; verum quum ingenti tempestate oborta naucleri detractarent nauigationem, ipse primus nauim ingressus iussit ancoras tolli, clamans Vt
nauigemus vrget necessitas, vt viuamus non vrget, significans patriae periclitantis habendam rationem potiusquam priuatae incolumitatis. Siquidem reipublicae
subleuandae curis immori pulchrum est, at patriam in extremo discrimine nostra
cessatione deseri turpissimum est. Hic monemur non animalia bruta tantum
omissa libertate venire in seruitutem, verumetiam homines indomitos fame |
domari. Docemur item publicae saluti priuatam incolumitatem posthabendam
esse.
[1176] 13 Quum iam detecta esset Pompeii cum Caesare simultas ac Marcellinus [C] (vt Plutarchus, aliorum iudicio Marcellus), [A] vnus ex eorum
477478 detractarant C: detrectarant A B.
[1173]
460463 Quum gerere Plut. Mor. 204 B,
Reg. et imp. apophth., Pompeius 9.
460 Lucius Lucullus L. Licinius Lucullus
(11756) was commander during the Third
Mithradatic War until 66, when Pompey succeeded him. He spent his last years in luxury.
462 Ocium turpe*.
463465 Grauiter mori Cf. Plutarchs treatise
An seni sit gerenda respublica, which includes
this anecdote and the next (Mor. 785 F786 A).
465 stantem mori Cf. Suet. Vesp. 24, 1; see
Apophth., LB IV, 279 D, Vespasianus 17.
[1174]
467472 Aegrotanti est Plut. Mor. 204 B,
Reg. et imp. apophth., Pompeius 10.
467 Delitiarum contemptus*.

469 Lucullum See Apophth. [1173], n.l. 460.

[1175]
474479 Quum vrget Plut. Mor. 204 BC,
Reg. et imp. apophth., Pompeius 11.
475476 titulo declaratus In 57, for a period
of five years.
479 Patria vita charior*.
[1176]
486492 Quum teneas Plut. Mor. 204 C,
Reg. et imp. apophth., Pompeius 12.
486 Ingratitudo*.
486487 Marcellinus Cn. Cornelius Lentulus
Marcellinus, consul in 56, opposed the agreements Caesar, Crassus and Pompey made at
Luca in the same year.
487 aliorum Marcellus I do not know which
authors Er. refers to.

344
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

numero quos Pompeius euexisse putabatur, a Pompeio ad Caesarem transtulisset

animum, adeo vt non veritus sit in senatu multa in Pompeium dicere, hunc ita
compescuit Pompeius: Non te pudet, inquit, Marcelline, ei maledicere, cuius
beneficio ex muto factus es facundus, ex famelico eo productus, vt vomitum non
teneas? Grauiter obiecit ingratitudinem homini, qui hoc ipsum quod habebat
dignitatis, autoritatis et eloquentiae, abutebatur in eum cui debebat acceptum
ferre. Nam hoc turpissimum ingratitudinis genus est, sed tamen heu nimium vulgare.
[1177] 14 Catoni acerbius insectanti Pompeium, quod quum ipse saepius
praedixisset potentiam Caesaris in dies crescentem nulli bono fore populari ciuitatis gubernationi, sed potius ad tyrannidem tendere, Pompeius ita respondit:
Tua, inquit, Cato, magis accedunt ad diuinationem, at mea magis accommoda
sunt amicitiae, sentiens Catonem incerta loqui, quod nemo possit rerum humanarum exitum liquido praescire; se vero ea sequutum, quae tum temporis amicitia quae sibi cum Caesare intercedebat postulabat. Certum erat quid debebatur
amico; incertum erat an amicus illi futurus esset inimicus. De amico vero humanius est bene sperare quam diuinare peiora.
[1178] 15 De se libere profitebatur, quod omnem magistratum quem gesserat et citius esset nactus quam ipse expectasset, et citius deposuisset quam ab aliis
expectatum esset. Quod cito suscepisset imperium, vel fortunae fuit vel praematurae virtutis; quod mature deposuit, animi moderati erat non ad tyrannidem
spectantis sed ad reipublicae commodum.
[1179] 16 Post praelium in Pharsalicis campis habitum in Aegyptum profugit; quumque e triremi descensurus esset in scalmum piscatorium ab Aegypti rege
missum, conuersus ad vxorem ac filium nihil aliud dixit quam illud Sophocleum:
Prv tn trannon stiv mporeetai,
Kenou st dolov, kn leqerov mlj,

id est

496 quum AD: om. BAS LB.

503 illi B C: ille A.

513 Prv tn trannon stiv B C: Ov tiv d

prv trannon A.

[1177]
496500 Catoni amicitiae Plut. Mor. 204 D,
Reg. et imp. apophth., Pompeius 13.
496 Diuinatio futurorum*.
Catoni M. Porcius Cato Uticensis (9546).
This scene took place after Caesar crossed
the Rubicon in 49 (Plut. Pomp. 60).
496498 quod respondit The same anacoluthon is found in Ald., p. 178: Prv d
Ktwna pikrv kaqacmenon, ti pollkiv
ato prosagoreontov (l. proagoreontov)
tn Kasarov dnamin ka azjsin, ok p
gaq tv djmokratav ginomnjn, pekrnato (ntpratten atv pekrnato v.l.).
BAS and LB omit quum (l. 496), probably to
solve the problem of this anacolouthon.

498 sed tendere Added to the paraphrased

text by Er.
[1178]
505507 De esset Plut. Mor. 204 D, Reg. et
imp. apophth., Pompeius 14.
505 Moderate*.
[1179]
510518 Post occidendum Plut. Mor. 204
DE, Reg. et imp. apophth., Pompeius 15.
510 praelium habitum In 48.
511 Aegypti rege Ptolemy XIII.
512 vxorem ac filium Cornelia and Sextus (Plut.
Pomp. 74, 1; 78, 7)
513514 Prv mlj See Apophth. [700], n.ll.
949950.

345

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536

Quisquis tyranni ad tecta demigrauerit,

Fit seruus illi, liber etsi venerit.

Praesagisse videtur imminens exitium. Vbi descenderat in scapham, ictus gladio

semel tantum emisit suspirium et obuoluto capite praebuit se occidendum.
[1180] 17 Pompeius impatiens Tullianae dicacitatis inter amicos dicere
solet: Cupio ad hostes transeat Cicero, vt nos timeat, notans illius ingenium,
quo dicitur hostibus fuisse supplex, in amicos contumax. Hoc Pompeii dictum
ita refert Quintilianus: Transi ad Caesarem, et me timebis.
[1181] 18 Idem rebus infeliciter gestis aduersus Caesarem et ad summam
desperationem redactus, in tentorium venit attonito similis nec aliam vocem emisit quam hanc: Okon v paremboln, Ergo in castra, sumptaque veste praesenti
fortunae accomoda clam profugit.
[1182] 19 Composito Siciliae tumultu ac ciuitatibus quae defecerant placide
receptis, soli Mamertini postulabant audiri, recitantes leges quasdam ipsis olim a
Romanis concessas. Non desinetis inquit nobis accincti gladiis recitare leges?,
significans iure agere volentibus non esse opus armis.
[1183] 20 Idem quum ex literis senatus intellexisset omnia quae Sylla armis
obtinuerat in ipsius potestatem esse tradita populi suffragiis centuriatis, percusso
foemore dixit: Proh nunquam finienda pericula! Quanto satius erat obscurum
nasci, si a militaribus curis nunquam dabitur recedere nec hac exuto inuidia licere
cum vxore ruri vitam degere! Magnam potentiam ambit inexpertus, odit expertus; sed deponere tutum non est.
515 demigrauerit B C: proficiscitur A.
518 praebuit se B C: se praebuit A.

520 notans A B: notant C.

525 Okon C: Ok on A B.

517 Praesagisse exitium This comment is

added to the paraphrased text by Er.
[1180]
519520 Pompeius timeat Macr. Sat. II, 3,
78.
519 Molesta dicacitas*.
Tullianae dicacitatis Macrobius (loc. cit.)
illustrates this with the gibes rendered by Er.
in Apophth. [1221], [1223], [1229], [1230].
521522 Hoc timebis Quint. Inst. VI, 3, 111.
[1181]
523526 Idem profugit Plut. Pomp. 72, 3;
Caes. 45, 78.
523 Desperatio*.
525 Okon castra According to Plutarch
Pompey sits in his tent speechless until the
enemy entered his camp.
[1182]
527529 Composito leges Plut. Pomp. 10,
23.
527 Armatae preces*.

Composito tumultu In 82; cf. Apophth.

[1165].
528 Mamertini See Apophth. [1166], n.l. 404.
529 Non leges The paraphrased text reads:
O pasesq epen mn pehwsmnoiv zfj
nmouv naginskontev;, i.e. Ne cesserezvous pas, leur dit Pompe, de nous lire des
lois, nous qui portons lpe au ct?
(Plutarque, Vies, VIII, ed. and transl.
Robert Flacelire and mile Chambry,
Paris, 1973, p. 175).
[1183]
531535 Idem degere Plut. Pomp. 30, 57.
531 armis Sulla (see Apophth. [1128], n.l. 216)
invaded Italy in 83.
Taedium gloriae*.
532 populi centuriatis In 66 the rogatio
Manilia was voted, implying Pompeys command during the Third Mithradatic War. It
was seconded by Cicero (De imperio Cn.
Pompei).

346
537
538
539
540
LB 219
542
543

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1184] 21 Quibusdam se videre negantibus quomodo posset Caesaris impetum sustinere, hilari vultu vetuit illos hac de re esse solicitos. Nam simul ac
inquit solum Italiae pede pulsauero, exilient affatim equestres pedestresque
copiae. Praesens quidem animus, si fortuna respondisset. |
Iam si nondum te cepit huius conuiuii satietas, addemus et ex oratorum
numero aliquot eximios.
PHOCION ATHENIENSIS

544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563

[1185] 1 Primum igitur accipe Phocionem Atheniensem genere, sed Lacedaemonium et morum integritate et orationis breuiloquentia. Socratem in hoc
referebat, quod nunquam visus est cuiquam neque flere neque ridere; tanta erat
animi constantia. Huic in concione sedenti quidam dixit: Videre cogitabundus,
o Phocion. Recte inquit coniectas. Cogito enim si quid queam detrahere his
quae dicturus sum apud Athenienses. Alii soliciti sunt vt quamplurima dicant,
quo videantur diserti; illi diuersa erat cura, nimirum vt quae ad rem faciebant
verbis quam paucissimis complecteretur.
[1186] 2 Quum oraculum proditum esset Atheniensibus, in ea ciuitate
vnum esse virum qui cunctorum sententiis aduersaretur, ac populus vociferans
iuberet illum inquiri, Phocion semet prodidit, dicens: Ego sum ille quem designat oraculum. Nam vni nihil placet omnium quae vulgus vel facit vel dicit.
Quid hic primum admireris: impauidumne viri animum an clementiam, qui non
passus sit suspitionem ad innocentem aliquem deuolui, an singularem sapientiam
qua perspexit inconditam multitudinem, quoniam affectibus agitur, nihil sani
nec agere nec loqui?
[1187] 3 Quodam die orationem habens apud Atheniensem populum placebat omnibus; quumque videret ab omnibus pariter sermonem approbari,
conuersus ad amicos Quid? inquit, Num mali quippiam dixi imprudens? Adeo
persuasum habebat nihil placere vulgo, quod a recto iudicio proficiscitur.
550 diserti A B: deserti C.
[1184]
537540 Quibusdam copiae Plut. Pomp. 57,
89.
537 Fiducia fallax*.
537538 Quibusdam sustinere This scene
took place in Italy in 50.
541542 ex eximios Phocion (cf. Plut. Phoc.
5, which discusses Phocions rhetorical
talent), Cicero and Demosthenes.
543 PHOCION ATHENIENSIS Athenian
general and statesman (402/01318).
[1185]
545 orationis breuiloquentia See Plut. Phoc. 5,
which includes the apophthegm rendered
below, ll. 547549.

Socratem See SSR I C 65; I G 94.

546 nunquam ridere Plut. Mor. 187 E, Reg. et
imp. apophth., Phocion 1.
547549 Huic Athenienses Plut. Mor. 187
EF, Reg. et imp. apophth., Phocion 2. Cf.
Lingua, ASD IV, 1A, p. 41, ll. 496500.
548 Sententiosa breuiloquentia*.
[1186]
552555 Quum dicit Plut. Mor. 187 F, Reg. et
imp. apophth., Phocion 3.
554 Vulgi nihil sanum*.
[1187]
560562 Quodam imprudens Plut. Mor. 187
F188 A, Reg. et imp. apophth., Phocion 4.
Cf. Adag. 2032 (Panidis suffragium), ASD II,
5, p. 58, ll. 917920.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592

347

[1188] 4 Quum Athenienses ad sacrificium quod apparabant ex more peterent a ciuibus vt conferrent aliquid, ac caeteris conferentibus frequenter esset
appellatus Phocion, Puderet inquit si vobis adderem et huic nihil redderem,
ostenso creditore. Plerique sunt qui putent optime collocatum, quod impenditur
templis ac sacrificiis epulisue diuorum; at vir ille perspicax sensit multo sanctius
esse reddere quibus debeas: quid sensurus de his, qui fraudata coniuge ac liberis
extruunt sacrificis structuras regias et horum ocio alendo magnam facultatum
partem impendunt?
[1189] 5 Demostheni rhetori dicenti Occident te, Phocion, Athenienses, si
quando coeperint insanire hunc in modum respondit: Me quidem si insanire
occeperint, at te si ad sanam mentem redierint. Demosthenes enim pleraque ad
gratiam apud populum loquebatur, et blanda potius quam salubria.
[1190] 6 Quum Aristogiton calumniator iam condemnatus in carcere
moriturus esset rogaretque Phocionem vt se inuiseret, amicis non sinentibus vt ad
hominem iret, Et vbi quis inquit libentius Aristogitoni loquatur? Amicorum
argumentum argutissime torsit in diuersum, significans se non ire vt sceleroso
patrocinaretur, sed vt eius merita calamitate frueretur.
[1191] 7 Quum Byzantiis irascerentur Athenienses, quod Charetem, qui
cum exercitu in subsidium suae ciuitatis missus esset aduersus Philippum, noluissent recipere, ac Phocion dixisset non esse irascendum sociis diffidentibus, sed
ducibus quibus fides non haberetur, ipse dux electus est atque ipsi fidentibus
Byzantiis effecit vt Philippus re infecta discederet. Diffidentiam Byzantiorum in
Charetem ducem reiecit, qui talis erat vt non videretur tutum sese illius fidei
committere. Prudentiae est infido diffidere; at Phocioni probatae opinionis viro
non dubitarunt sese credere.
[1192] 8 Alexander Macedonum rex centum talenta dono miserat Phocioni. Is vero percontatus est eos qui pecuniam adferebant, quid ita quum essent
Athenienses permulti sibi vni illa mitteret Alexander. Illis respondentibus Quoniam vnum te iudicat virum et honestum et bonum, Ergo sinat inquit me
[1188]
564567 Quum creditore Plut. Mor. 188 A,
Reg. et imp. apophth., Phocion 5.
564 ex more Added to the paraphrased text by Er.
566 Quod superest sacris impendendum*.
[1189]
572574 Demostheni redierint Plut. Mor. 188
A, Reg. et imp. apophth., Phocion 6. Cf. Ep.
1587, ll. 180182 (from Celio Calcagnini).
572 Pulchre retortum*.
Demostheni Phocion opposed the anti-Macedonian attitude of Demosthenes (see
Apophth. [1279][1301]).
[1190]
576578 Quum loquatur Plut. Mor. 188
AB, Reg. et imp. apophth., Phocion 7.
576 Aristogiton Athenian politician and syco-

phant.
578 Malos inuisere in carcere iucundum*.
[1191]
581585 Quum discederet Plut. Mor. 188 B,
Reg. et imp. apophth., Phocion 8.
581 Byzantiis Phocions campaign took place in
340/39.
Charetem Athenian general (c. 395324).
582 Philippum Philip II, king of Macedon (see
Apophth. [929][963]).
584 Fides in duce*.
[1192]
589593 Alexander esse Plut. Mor. 188 C,
Reg. et imp. apophth., Phocion 9.
589590 Alexander Phocioni See Apophth.
[1189], n.l. 572.
591 Corruptela munerum*.

348
593
594
595
596
LB

220
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

talem et haberi et esse. Vt scite arreptum ab illis argumentum torsit ad occasionem recusandi muneris! Iam quis hic non admiretur incorrupti pectoris synceritatem? Pauper erat Phocion, nec doni magnitudine quicquam mouebatur. Simul
autem indicat illos, qui quum rempublicam administrent tamen a capiundis
muneribus non temperant, nec bonos esse viros nec tales haberi debere. |
[1193] 9 Quum Alexander ab Atheniensibus posceret sibi triremes exhiberi
ac populus nominatim flagitaret adesse Phocionem, vt quid consuleret proferret,
surgens inquit: Consulo igitur vt aut armis superetis eos, aut superantium amici
sitis. Compendio suasit nihil Alexandro negandum, nisi confiderent se iratum
posse armis opprimere; quibus si ille videretur superior, non esse prouocandum
animosum iuuenem et repulsae impatientissimum.
[1194] 10 Rumor incerto autore obortus erat de morte Alexandri moxque
rhetores prosilierunt, hortantes ne contarentur, sed ilico bellum susciperent. Phocion expectare iussit donec certius aliquid cognosceretur. Nam si inquit hodie
mortuus est, et cras et perhendie mortuus erit. Grauiter oratorum praecipitem
temeritatem cohercuit.
[1195] 11 Quum Leosthenes ciuitatem Atheniensium ad bellum perpulisset,
magnificis spebus ad nomen libertatis ac principatus erectam, Phocion illius
verba dicebat esse cupressis similia, quae sublimes quum sint ac pulchrae, fructum non habent. Nihil potuit dici accommodatius in sermonem splendide
magnificeque pollicentem, sed infrugiferum, quemadmodum cupressus arbor
sublimi compositoque in conum vertice procul egregium quiddam polliceri videtur, at vix vlla sterilior.
[1196] 12 Caeterum quum initia belli cessissent feliciter ac ciuitas ob secundum nuncium diis sacrificans grataretur, rogatus Phocion an haec ita gesta nollet,
Haec quidem inquit gesta vellem, sed illa decreta, sentiens etiam inconsulta
600 Idem faciendum erat de Turcis* B C:
595 Pauper Phocion See Plut. Phoc. 18, 3;
Nep. Phoc. 1, 2.
[1193]
598601 Quum sitis Plut. Mor. 188 C, Reg. et
imp. apophth., Phocion 10.
598 Quum exhiberi By virtue of his leadership of the League of Corinth, founded after
Chaeronea by Philippus, which implied that
the members afforded military support.
600 Idem faciendum erat de Turcis*. In this
case the marginal note, not the comment,
relates the apophthegm to Er. own time.
[1194]
604607 Rumor erit Plut. Mor. 188 CD,
Reg. et imp. apophth., Phocion 11.
604 Praecipitatum consilium*.
de Alexandri Alexander died in Babylon
in June 323.
[1195]

Idem faciendum erat cum Turcis* A.

609612 Quum habent Plut. Mor. 188 D,
Reg. et imp. apophth., Phocion 12. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 41, ll. 504507.
609 Leosthenes Athenian general, commander
of the mercenaries dismissed by the satraps
by order of Alexander, persuaded Athens to
take part in the Greek liberation war after
Alexanders death (Lamian War, 323322).
Leosthenes was killed during the siege of
Lamia (south of Thessaly in the valley of the
river Spercheios) in 322.
612 Magnifica promissa, sed inania*.
[1196]
616618 Caeterum decreta Plut. Mor. 188
DE, Reg. et imp. apophth., Phocion 12.
616 belli See Apophth. [1195], n.l. 609.
618620 sentiens consiliis Cf. Epist. nunc.
IVI, ll. 4450.
618 Optima decernenda*.

349

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641

consilia nonnunquam feliciter cedere; id quoties accidit gratulandum quidem

esse reipublicae, non tamen ideo non semper vtendum optimis consiliis. Fortassis et illud sensit Phocion, non esse protinus fidendum primis successibus, sed
totius negocii euentum declaraturum quale fuisset ipsius consilium.
[1197] 13 Quum Macedones irrupissent in Atticam ac maritima illius depopularentur, Phocion eduxit iuuenes aetate florentes; quorum multis ad ipsum
concurrentibus hortantibusque vt colle quodam occupato ibi collocaret exercitum, O Hercules, inquit, quam multos video duces, milites vero perpaucos!,
notans iuuenilem temeritatem, quae duci praeire conaretur, quum militis sit non
dare consilium, sed vbi res postulat bonam nauare operam. Attamen commisso
praelio vicit et Nicionem Macedonum ducem superauit. At non multo post tempore bello deuicti Athenienses ab Antipatro accepere praesidium.
[1198] 14 Quum vero Menyllus praesidii dux Phocioni pecunias dare vellet,
indignatus Phocion dixit nec illum Alexandro meliorem esse, et causam deteriorem ob quam nunc accepturus esset, quum tunc non accepisset. O nullius muneribus expugnabilem animum!
[1199] 15 Antipater dicere solet, quum duos haberet Athenis amicos, neque
Phocioni vnquam persuasisse vt acciperet, neque Demadem vnquam dando
expleuisse. Hic erat Demades, qui valebat extemporali dictione, quum Demosthenes non nisi de scripto diceret.
[1200] 16 Phocion Antipatro petenti, vt in gratiam suam faceret quiddam
pugnans cum iustitia, Non potes, inquit, o Antipater, Phocione simul et amico
et adulatore vti. Amicus obsecundat quousque patitur aequum et honestum; nec
622 fuisset B C: fuerit A.
629 Macedonum Ac B C: Macedonem A.
631 Menyllus A: Menillus B C.

633 nullius C: nullis A B.

636 alt. vnquam B C: om. A.
640 o Antipater B C: Antipater A.

[1197]
623629 Quum superauit Plut. Mor. 188 E,
Reg. et imp. apophth., Phocion 13. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 70, ll. 440443.
623 Militis officium*.
Quum Atticam During the Lamian War;
see Apophth. [1195], n.l. 609.
627628 notans operam This comment is
inserted into the paraphrased text by Er.
629 Nicionem According to Plut. Phoc. 25, 14
the name of the Macedonian commander is
Mikwn.
629630 At praesidium Plut. Mor. 188 E,
Reg. et imp. apophth., Phocion 14.
630 Antipatro See Apophth. [951], n.l. 167. The
Greek coalition was defeated at Crannon in
Thessaly in August 322.
[1198]
631633 Quum accepisset Plut. Mor. 188 EF,
Reg. et imp. apophth., Phocion 14.

631 Incorruptus animus*.

Menyllus In Plut. Phoc. 28, 1 he is characterized
as tn pieikn tina ka to Fwkwnov pitjdewn.
633 quum accepisset See Apophth. [1192].
[1199]
635637 Antipater expleuisse Plut. Mor. 188
F, Reg. et imp. apophth., Phocion 15.
635 Antipater See Apophth. [951], n.l. 167.
636 Demadem Like Phocion, the Athenian
statesman Demades (c. 380319), a natural
orator, opposed anti-Macedonian resistance.
637638 Hic diceret Cf. Plut. Demosth. 8, 7;
10, 1.
[1200]
639641 Phocion vti Plut. Mor. 188 F, Reg. et
imp. apophth., Phocion 16. Cf. Adag. 1180
(Simul sorbere et flare difficile), ASD II, 3, p.
194, ll. 431433.
639 Antipatro See Apophth. [951], n.l. 167.

350
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
LB 221
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

enim amicus ab amico quod iniustum est petere debet. Adulator autem ad quiduis obsequitur.
[1201] 17 Quum populus Atheniensis flagitaret vt Phocion copias in Boeotiam educeret eamque rem Phocion non fore e republica iudicaret, edixit vt quotquot essent in ciuitate ab ephebis vsque ad sexagenarios se sequerentur. His reclamantibus senioribus et aetatem excusantibus, Nihil inquit absurdi meo edicto
continetur, quum ipse natus annos octoginta vna cum ipsis dux profecturus sim.
Hac arte temporarium multitudinis calorem retudit.
[1202] 18 Post Antipatri obitum, quum Atheniensium respublica ad gubernationem popularem redisset, Phocion in concione capitis damnatus est. Atque
huius quidem amici caeteri [B] qui simul cum illo damnati fuerant [A] flentes
ducebantur, Phocion autem tacitus ibat. Cui ex inimicis quispiam factus obuius
post conuitia in faciem expuit. Tum Phocion ad magistratus respiciens Non
hunc inquit compescet aliquis indecore se gerentem? Vir sanctissimus etiam
moriturus publicae disciplinae curam habebat. | De tam atroci contumelia questus non est nec flagitauit vindictam aduersus eum, qui praeter leges saeuiret in
hominem damnatum; tantum cohiberi iussit exemplum bonis moribus aduersum
et immane facinus non aliud quam indecentes mores appellauit.
[1203] 19 Ex his qui cum Phocione erant morituri quidam indignans complorabat sortem suam. Quem ita consolatus est Phocion: Non tibi, inquit,
Euippe (siue, [B] vt quidam legunt, [A] Thudippe), satis est cum Phocione
mori? Phocion non tantum innocens, verumetiam praeclare de republica meritus
ducebatur ad mortem. Magnum itaque solatium oportebat esse cum Phocione
innocente mori innocentem.
[1204] 20 Denique quum illi poculum cicuta temperatum porrigeretur,
percontatus est quispiam, si quid filio vellet dicere. Nam is aderat. Ego inquit
650 Antipatri B C: Phocionis A.
[1201]
644649 Quum retudit Plut. Phoc. 24, 35.
644645 Boeotiam During the Lamian War
(see Apophth. [1195], n.l. 609) the Boeotians
remained loyal to Antipater (RE III, 656).
[1202]
650655 Post gerentem Plut. Mor. 189 A, Reg.
et imp. apophth., Phocion 17.
650 Antipatri obitum In 319. Phocion drained
the poisoned cup in 318.
651653 Phocion ducebantur The Greek text
reads: kategnsqj qnatov to Fwkwnov
n kkljsa ka tn flwn o mn on lloi
klaontev gonto It seems Er. took ka
tn flwn with o mn on lloi. Note that
Ald., p. 164 has a comma after flwn.
654 Patientia*.
[1203]
660663 Ex mori Plut. Mor. 189 A, Reg. et

imp. apophth., Phocion 18. This anecdote

possibly caused confusion with Socrates in
Lingua, ASD IV, 1A, p. 163164, ll. 556558
and Ep. 1233, ll. 142149 (see Apophth. [593]).
661 Solatium mortis*.
662 Euippe Thudippe Both readings (Eippe
and Qodippe) occur in the mss. (see app. crit.
Fuhrmann). Cf. Ald., p. 164: Eippe, Filelfo,
f. s7vo: Thudippe, Regio, p. 49: Euippe.
Other sources of the anecdote (Plut. Phoc. 36,
3; Ael. Var. hist. XIII, 41) mention Thudippos
(RE 2VI, 1, 623, Thudippos 2).
[1204]
666669 Denique velis Plut. Mor. 189 AB,
Reg. et imp. apophth., Phocion 19. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 558560.
666 quum porrigeretur In 318.
667 filio Phocus (cf. Plut. Phoc. 36, 4; RE XX,
1, 502, Phokos 8).

351

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695

tibi, fili, praecipio atque etiam obsecro, ne quid ob huius rei memoriam Atheniensibus male velis. Caeteris morientibus praecipuum solatium esse solet spes
vindictae; huic illud curae fuit, ne filius patris iniustam necem vlcisceretur,
maluitque illum in patriam quam in patrem seruare pietatem.
[1205] 21 Nicocli petenti vt sibi ante Phocionem venenum haurire liceret,
Tametsi durum hoc, inquit Phocion, tamen concedendum est ei, cui nihil
vnquam in vita negaui. Phocion Nicoclem inter amicos fidissimum vnice adamarat eoque molestum erat videre illum morientem. Eam molestiam vt vitaret
Nicocles, petebat vt ipse prior biberet. Et hac in re commodauit amico.
[1206] 22 Quum bibissent omnes solusque Phocion superesset, consumpto
ab aliis veneno, carnifex negabat se daturum, nisi numerarentur duodecim drachmae; tanti enim venire cicutae vnciam. Phocion itaque, ne per illius contentionem mora fieret morti, accito ad se cuidam ex amicis Quandoquidem inquit
Athenis ne mori quidem gratis licet, quaeso dato huic precium. [B]
[1207] 23 Quum Demosthenes multa maledicta faceret in Alexandrum,
iam Thebis imminentem, Homerico versu ex Odysseae a illum corripuit:
Sxtlie, tpt qleiv reqihmen grion ndra; id est
Quur libet iritare virum, miserande, ferocem? [A]
M. TVLLIVS CICERO

[1208] 1 M. Tullius, quum ob Ciceronis cognomen dicteriis incesseretur,

ab amicis admonitus vt aliud sibi cognomen ascisceret, respondit se Ciceronis
nomen illustrius effecturum quam esset Catonum, Catulorum aut Scaurorum.
Nam hae familiae cum primis illustres erant apud Romanos, quum Tullius esset
nouus homo. Cognomen autem ideo patebat cauillis, quod a cicere vilissimo
legumine dictum videretur. Quasi vero non et Fabii a fabis et Lentuli a lente
cognomen habuisse viderentur. Parum illustris est, qui praeter imagines et cognomen nihil habet nobilitatis; pulcherrimum autem nobilitatis genus est, quam sibi
quisque propriis virtutibus conciliat. Nec fefellit M. Tullius; Ciceronis enim
668 Vindictae odium* A: om. B C; praecipio
atque etiam B C: et praecipio et A.

684 reqihmen scr.: rihmen B, reqihemen C

BAS, reqhemen D LB.

668 Vindictae odium*.

[1205]
672674 Nicocli negaui Plut. Phoc. 36, 5.
672 Amicitia*.
Nicocli See l. 674; cf. Plut. Phoc. 36, 5: To
d Nikoklouv, v n at pisttatov tn
flwn, ; RE XVII, 1, 352, Nikokles 5.
[1206]
677681 Quum precium Plut. Phoc. 36, 67.
677 Empta mors*.
[1207]
682685 Quum ferocem Plut. Phoc. 17, 1.
683 Thebis imminentem See Apophth. [985],

n.ll. 383384.
684 Sxtlie ndra Hom. Od. IX, 494. The
reference in l. 683 is incorrect ([book] a
instead of i).
686 M. TVLLIVS CICERO Roman statesman,
orator and author (10643).
[1208]
687689 M. Tullius Scaurorum Plut. Mor.
204 E, Reg. et imp. apophth., Cicero 1.
687 Nobilitas virtute parta*.
689 Catonum Scaurorum Cognomina of
notable Roman families, Porcii, Lutatii and
Aemilii respectively.

352
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
LB

222
713
714
715
716
717
718
719
720
721

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

nomen hodie decantatius est quam trecenti Catuli aut Scauri cum suis stemmatis, statuis et imaginibus.
[1209] 2 Quum poculum argenteum diis dicaret, praenomen ac nomen
literis signauit, sed pro Cicerone ciceris figuram insculpsit, nihil refugiens cauillatorum interpretationem.
[1210] 3 Oratores qui inter dicendum vociferantur dicebat claudis esse
similes, qui sic ad clamorem vt illi ad equos confugerent. Hoc genus homines et
hodie videre est, qui quum sentiunt se causa inferiores, ad furiosa iurgia confugiant vt, quoniam rationibus persuadere non possunt, improbitate metuque
extorqueant.
[1211] 4 Quum Verres, qui filium habebat parum pudice flore aetatis vtentem, Ciceronem vt parum virum ac cinaedum incesseret conuitiis, Ignoras
inquit quod liberis intra fores conuitiandum sit, significans hoc conuitium non
in ipsum competere, sed in conuitiatoris filium. Parentum autem est obiurgare
liberos, sed intra domesticos parietes nec ea conuitia sunt eliminanda. Eliminat
autem, qui aliis impingit quod ipsius domi committunt liberi. |
[1212] 5 Metello Nepoti obiicienti quod Cicero testimonio suo plures occidisset quam patrocinio seruasset, Plus enim inquit mihi fidei est quam eloquentiae. Mira solertia conuitium retorsit in laudem; siquidem in teste spectatur
fides, in patrono valet eloquentia.
[1213] 6 Rursum Metello percontanti Ciceronem, quis ipsius esset pater,
nimirum ignobilitatem exprobrans, Ad istam inquit percontationem vt respondere sit difficilius, mater effecit tua. Nam Metelli mater audiebat parum pudica.
Quin et ipse Metellus matrem referens leuior erat et inconstans et affectibus
seruiens. Cicero conuitium a patre ad matrem transtulit; tum enim incertus est
pater, quum mater non cum vno consuetudinem habet.

701 Clamosus orator* A: om. B C.

712 Nepoti scr.: nepoti ALB.

717 exprobrans AD: exprobrando BAS LB.

[1209]
698699 Quum insculpsit Plut. Mor. 204 E,
Reg. et imp. apophth., Cicero 2.
698 Cicer pro Cicerone*.
[1210]
701702 Oratores confugerent Plut. Mor. 204
EF, Reg. et imp. apophth., Cicero 3. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 34, ll. 299300.
701 Clamosus orator*.
[1211]
706708 Quum sit Plut. Mor. 204 F, Reg. et
imp. apophth., Cicero 4.
706 Verres C. Verres (c. 11543), the notorious
propraetor of Sicily (7371), accused by
Cicero in 70.

708 Salse retortum*.

[1212]
712714 Metello eloquentiae Plut. Mor. 204
F205 A, Reg. et imp. apophth., Cicero 5.
712 Retortum in laudem conuitium*.
Metello Nepoti Q. Caecilius Metellus Nepos,
tribune in 62, consul in 57.
[1213]
716720 Rursum seruiens Plut. Mor. 205 A,
Reg. et imp. apophth., Cicero 6.
716 Metello See Apophth. [1212], n.l. 712.
717 Salse retortum*.
nimirum exprobrans Explanation added to
the paraphrased text by Er. (exprobrans
should be taken with Metello; cf. app. crit.).

353

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744

[1214] 7 Idem Metellus quum Diodoro, quo rhetorices magistro fuerat

vsus, defuncto sepulchro eius coruum lapideum imposuisset, Iustum inquit
Cicero praemium retulit; nam volare ipsum docuit, non dicere, notans Metelli
leuitatem et inconstantiam. Coruus auis est mousov.
[1215] 8 Vatinium inimicum et alioqui sceleratum M. Tullius audierat
obiisse diem; post quum audisset illum viuere, Male pereat inquit qui male
mentitus est, significans Vatinium indignum qui diutius viueret. Omne quidem
mendacium malum, sed hoc mendacium bis erat malum, quia bonos viros in falsum gaudium coniecerat. Dictum tamen erat ambiguum, quod dici poterat et de
illo quem mori nolles.
[1216] 9 Quum orante M. Tullio quidam creditus Afer genere diceret Non
audio, hoc sermone negans se probare quod dicebatur, Atqui inquit Cicero
aurem habes perforatam. Solet enim ea gens habere perforatas aures, vt inde suspenderet anulos ac gemmas, quae nunc collo digitisque gestamus. Ea foramina
quomodo fiant docet Celsus.
[1217] 10 C. Popilius, qui iurisperitus videri volebat, quum indoctus esset
ac stupidus, citatus in controuersia quadam testis, respondit se nihil scire. Tum
Cicero: Putas inquit fortassis te de iure interrogari.
[1218] 11 Hortensius orator defensionis mercedem a Verre acceperat Sphingem argenteam. Is quum M. Tullio obliquius quiddam et inuolutius loquuto
dixisset Non didici soluere aenigmata, Atqui inquit Cicero Sphingem habes
domi. Nota est fabula de monstro Sphinge, quae praemiis propositis aedebat
aenigmata; non soluentibus mors erat praemium.
722 quum A B: cum C.
740 Hortensius A B: Hortensis C; Verre Ac B
[1214]
722724 Idem dicere Plut. Mor. 205 A, Reg.
et imp. apophth., Cicero 7.
722 Metellus See Apophth. [1212], n.l. 712.
Diodoro Plut., loc. cit.: Diodtw, Regio, p. 86:
Diodori. Diodotus was Ciceros teacher;
Metellus was educated by Philagros (Plut. Cic.
26, 11).
723 Salse*.
724725 Metelli inconstantiam Cf. Apophth.
[1213], l. 719.
725 Corvus mousov Cf. Pers. prol. 1214:
quod si dolosi spes refulserit nummi, /
coruos poetas et poetridas picas / cantare credas Pegaseium nectar.
[1215]
726728 Vatinium est Plut. Mor. 205 AB,
Reg. et imp. apophth., Cicero 8.
726 Vatinium See Apophth. [1090], n.l. 980.
[1216]
732734 Quum perforatam Plut. Mor. 205 B,

C: Varro A.

Reg. et imp. apophth., Cicero 9.

735736 Ea Celsus Cf. perhaps Cels. VII, 8,
34, which describes, however, what to do
ubi aures, in viro puta, perforatae sunt et
offendunt.
[1217]
737739 C. Popilius interrogari Plut. Mor.
205 B, Reg. et imp. apophth., Cicero 10.
737 Nihil scire*.
C. Popilius Plut., loc. cit.: Kston d Popllion, cf. Filelfo, f. u1vo: Castum autem
Popillium. Apparently Er. followed Regio,
p. 86: C. autem Popilium. This person is
otherwise unknown.
[1218]
740743 Hortensius domi Plut. Mor. 205 B,
Reg. et imp. apophth., Cicero 11.
740 Sphinx domi*.
Hortensius Q. Hortensius Hortalus (11450,
consul in 69) defended Verres in 70 (see
Apophth. [1211], n.l. 706).

354
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1219] 12 Quum Voconium forte obuium haberet cum filiabus tribus insigniter deformibus, tacite ad amicos dixit versiculum Graecum:
Fobou pot ok ntov speiren tkna, id est
Phoebo haud sinente hic seminauit liberos,

sentiens illum inuito Apolline liberis operam dedisse, siue quod Apollo pulcher a
poetis fingitur, siue quod oriente sole foetus existiment concipi feliciores.
[1220] 13 Quum Faustus Syllae filius ob aeris alieni magnitudinem supellectilem suam proscripsisset, Hanc inquit proscriptionem magis approbo quam
paternam. Lusit ambiguo verbi. Proscribuntur res quae in auctione venum exponuntur, et proscribuntur homines a quouis iugulandi, quo crudelissimo genere
Sylla quamplurimos ciues proscripserat.
[1221] 14 Pompeio ac Caesare inter se dissidentibus Cicero Quem fugiam
inquit scio; quem sequar nescio, sentiens ambos non pro reipublicae libertate
sed pro principatu dimicare.
[1222] 15 Pompeio vitio dabat, quod ciuitate deserta Themistoclem potius
quam Periclem fuisset imitatus, quum illis res nequaquam pares essent, his essent.
Themistocles enim fugit ad Persas, Pericles mansit Athenis.
[1223] 16 Quum ad Pompeium venisset ac venisse poeniteret, rogatus vbi
Pisonem generum reliquisset, Apud tuum inquit socerum, Caesarem designans.
751 Faustus BAS LB: Fausti AD.
[1219]
745748 Quum liberos Plut. Mor. 205 C,
Reg. et imp. apophth., Cicero 12.
745 Deformitas exprobrata*.
Voconium Perhaps Q. Voconius Naso, mentioned in Cic. Cluent. 147148; see RE 2IX, 1,
696, Voconius 3.
746 deformibus Ald., p. 179: emorfottwn,
Ald.Er.: dus.
747 Fobou tkna Adesp. fr. 378 Nauck2. The
line refers to Laius, Oedipus father; the Delphic
oracle had warned him not to beget children.
[1220]
751753 Quum paternam Plut. Mor. 205 C,
Reg. et imp. apophth., Cicero 13.
751 Iocus ex ambiguo verbi*.
Faustus filius Faustus Cornelius Sulla
(before 8646). In 82 his father (see Apophth.
[1128], n.l. 216) used proscription to get rid
of his opponents.
[1221]
756757 Pompeio nescio Plut. Mor. 205 C,
Reg. et imp. apophth., Cicero 14.
756 Neutra pars placet*.
Pompeio dissidentibus Specifically, when
Pompey left Rome in January 49 (see Plut.
Cic. 37, 3; Cic. Att. VIII, 7, 2).
[1222]
759760 Pompeio his essent Plut. Mor. 205

C, Reg. et imp. apophth., Cicero 15.

759 ciuitate deserta In 49.
759760 quod imitatus The apophthegm
refers to the different strategies of Themistocles, evacuating the Athenians in 480 when
Xerxes invaded Greece, and Pericles, ordering the people to stay within the city walls at
the beginning of the Peloponnesian War in
431. Cf. Cic. Att. VII, 11, 3; X, 8, 4.
761 Themistocles Persas At the end of his life
Themistocles was governor of Magnesia
(Asia Minor). The apophthegm, however,
alludes to an earlier episode of Themistocles
life (see above, n.ll. 759760; cf. Nannius,
Miscellanea, pp. 264265).
[1223]
762763 Quum socerum Plut. Mor. 205
CD, Reg. et imp. apophth., Cicero 16.
762 Quum venisset Having decided to take
the side of Pompey Cicero left for Greece on
7 June 49 (RE 2VII, 1, 1001, l. 18).
763 Salse*.
Pisonem generum Tullias first husband, C. Calpurnius Piso, had died in 57. In 50 she married
P. Cornelius Dolabella, who took the side of
Caesar (cf. Macr. II, 3, 8: Deinde interroganti
Pompeio ubi gener eius Dolabella esset ).
socerum Pompey was married to Caesars
daughter Julia until her death in 54.

355

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

764
765
766
767
768
LB

223
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789

Perinde quasi notatus esset Cicero, quod a genero suo disiunctus esset, retaxauit
illum quod ipse cum suo socero bellum gereret.
[1224] 17 Quum quidam a Caesare ad Pompeium transfugiens diceret se
festinandi studio equum reliquisse, Cicero dixit illum melius de equo quam de se
statuisse, sentiens longe rectius facturum fuisse si et ipse mansisset apud Caesarem. |
[1225] 18 Cuidam nuncianti Caesaris amicos esse tristeis, Hoc dicis,
inquit, illos Caesari male cogitare. Irrisit adulantem nuncium, quasi Caesariani
rebus suis diffiderent metuerentque Pompeium.
[1226] 19 Post Pharsalicum conflictum quum fugisset Pompeius, Nonius
quidam dicebat septem adhuc aquilas superesse; proinde bono animo essent hortabatur. Recte inquit Cicero hortareris, si nobis cum graculis bellum esset. At
ille aquilas dixit vela Romana aquilis insignita.
[1227] 20 Quum Caesar rerum potitus Pompeii statuas deiectas honorifice
reposuisset, Caesar inquit Cicero dum Pompeii statuas reponit, suas stabilit,
sentiens illum hoc non in Pompeii gratiam facere, sed vt sibi clementiae simulatione fauorem apud ciues conciliaret atque hoc pacto suum regnum constabiliret.
[1228] 21 Adeo vero solicitus erat M. Tullius bene dicendi tamque anxium
huic rei studium impendit, vt quum causam oraturus esset apud centumuiros
iamque dies instaret, Erota seruum manumiserit eo quod nunciasset cognitionem
in posterum diem fuisse prorogatam. Et hoc aliquis inter apophthegmata adiecit,
quum non sit.
[1229] 22 Quum Cicero in Pompeii castra venisset, dicentibus Sero
venisti, Minime inquit sero, nam nihil hic adhuc parati video. Allusit ad eos
qui sero veniunt ad conuiuium. [B] Iocus est ex ambiguo: sero venit qui tarde
venit et sero qui post tempus. [A]
772 metuerentque AC: metuerent DLB.

777 deiectas AD: disiectas BAS LB.

[1224]
766768 Quum statuisse Plut. Mor. 205 D,
Reg. et imp. apophth., Cicero 17.
766 Argute*.
[1225]
770771 Cuidam cogitare Plut. Mor. 205 D,
Reg. et imp. apophth., Cicero 18.
770 Interpretatio*.
[1226]
773775 Post esset Plut. Mor. 205 DE, Reg.
et imp. apophth., Cicero 19.
773 Pharsalicum conflictum In 48.
Nonius Unidentified.
775 Bellum cum graculis*.
[1227]
777778 Quum stabilit Plut. Mor. 205 E,
Reg. et imp. apophth., Cicero 20.
777 Clementia simulata*.
rerum potitus After the battle of Pharsalus

(48).
[1228]
781784 Adeo prorogatam Plut. Mor. 205 E,
Reg. et imp. apophth., Cicero 21. Cf. Lingua,
ASD IV, 1A, p. 154, ll. 245248.
781 Bene dicendi studium*.
783 Erota Otherwise unknown.
[1229]
786787 Quum video Macr. Sat. II, 3, 7.
Cf. Cicero, Facete dicta, in id., Scripta
quae manserunt omnia, ed. C.F.W. Mueller,
IV, 3, Lipsiae, 1879, pp. 343350, nr. 19.
Muellers edition also includes the anecdotes paraphrased by Er. in Apophth.
[1230][1252], [1254], [1257], [1266][1274],
[1278].
786 Nihil parati*.
Quum venisset See Apophth. [1223], n.l.
762.

356
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1230] 23 Quum Pompeius Gallum quendam, quod ad ipsum a Caesare

transfugerat, ciuitate Romana donasset, Hominem inquit bellum, qui Gallis
ciuitatem promittit alienam, quum nostram nobis non possit reddere.
[1231] 24 Post Caesaris victoriam interrogatus Cicero, quur in electione
partium errasset, Praecinctura inquit me fefellit, sentiens se non sperasse victoriam a molli et effoeminato staturam. Caesar enim ita toga praecingebatur, vt
laciniam trahens mollium in morem incederet; vnde Sylla Pompeium admonere
solet, caueret a puero male praecincto.
[1232] 25 Idem apud Damasippum coenans, quum conuiuator mediocre
vinum apposuisset idque conuiuis a vetustate cupiens commendare diceret Bibite
Phalernum hoc, quadraginta annorum est, Bene inquit fert aetatem. Hoc
modo de homine loqui solemus, cuius formae viribusque non multum detrahit
aetas. At ridiculum erat vinum ab immodica vetustate commendare.
[1233] 26 Quum Lentulum generum suum, exiguae staturae hominem,
praelongo gladio videret accinctum, Quis inquit alligauit generum meum gladio? Videbatur homo gladio alligatus, non gladius homini.
[1234] 27 Quum Quinti fratris clypeatam imaginem in prouincia quam is
rexerat ingentibus lineamentis a capite vsque ad pectus ex more vidisset, Frater
inquit meus dimidius maior est quam totus. Erat enim Quintus pusillae staturae.
[1235] 28 Quum Tullia Ciceronis filia concitatius incederet quam deceret
foeminam, contra Piso gener lentius quam deceret virum, ambos eodem dicto
taxauit, filiae praesente genero dicens Ambula vt vir.
794 se AD: om. BAS LB.
[1230]
790792 Quum reddere Macr. Sat. II, 3, 8.
791 Apertum conuicium*.
[1231]
793797 Post praecincto Macr. Sat. II, 3, 9.
793 Male praecinctus*.
victoriam At Pharsalus (48).
794795 sentiens staturam Explanation
inserted into the paraphrased text by Er.
796 Sylla See Apophth. [1128], n.l. 216.
[1232]
798800 Idem aetatem Macr. Sat. II, 3, 2.
798 Vinum vetus*.
Damasippum The art connoisseur and speculator Iunius Damasippus (RE X, 1034, Iunius
72), who figures in Hor. Serm. II, 3.
802 At commendare Cicero means that the
wine does not taste like a very old one, thus
typifying Damasippus as a boaster. Cf. Ianus
ad loc.: sapor non prodit aetatem, qua quidem
melius fit vinum. Apparently Er. thought that
a 40 year old Falernian was too old.
[1233]

803805 Quum gladio Macr. Sat. II, 3, 3.

803 Nulla proportio*.
Lentulum I.e. Dolabella (see Apophth. [1141],
n.l. 285), who possibly had himself adopted
in 48 by a plebeian called Lentulus because
he aspired to the office of tribune (RE IV,
13011302).
[1234]
806809 Quum staturae Macr. Sat. II, 3, 4.
806 In pusillum*.
Quinti fratris Q. Tullius Cicero (c. 10243),
Ciceros brother, and governor of Asia 6158.
clypeatam imaginem A bust represented upon
a shield-formed surface (Lewis-Short s.v.
clipeatus; clipeus II, D).
[1235]
810812 Quum vir Macr. Sat. II, 3, 16.
810 Incessus decorus*.
Tullia Ciceros daughter (c. 7945) was married to C. Calpurnius Piso until his death in
57.
811812 ambos taxauit () praesente genero
Added to the paraphrased text by Er.

357

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
LB 224
829
830
831
832
833

[1236] 29 In Vatinium, qui paucis diebus consul fuit, ita iocatus est: Vatinii anno magnum ostentum fuit, quod eo consule nec bruma nec ver nec aestas
nec autumnus fuisset. Nam his horis annus totus distinguitur, quarum vnaquaeque tres menses occupat. Nescio an hoc ipsum sit quod aliter refert Pollio in
Mario tyranno. Consul qui sex meridianis horis consul fuerat, ioco Ciceronis
aspersus est: Consulem habuimus tam seuerum tamque censorium, vt in eius
magistratu nemo pransus sit, nemo coenauerit, nemo dormierit, nisi forte videtur hoc magis ad Caninium Reuilum pertinere.
[1237] 30 Rursus expostulanti Vatinio, quod Cicero grauatus esset ipsum
languentem inuisere, Volebam inquit in tuo consulatu venire, sed me nox occupauit. Haec talio videri poterat; nam antea Vatinius Ciceronem gloriantem,
quod ipsum respublica suis humeris reportasset, ita taxarat: Vnde ergo tibi
varices? Varices enim non sedentium sed stantium aut ambulantium crura solent
occupare.
[1238] 31 Caninius Reuilus vnico tantum die consul fuit; is rostra quum
ascendisset, pariter et honorem iniit | consulatus et eierauit. In quem fertur illud
Ciceronis: Logoqerjtov est Caninius consul. In eundem iecit illud: Hoc
consequutus est Reuilus, vt quaereretur quibus consulibus consul fuerit. Solet
enim annorum numerus consulum nominibus designari. Reuilus autem et consul
fuit, nec vllum habebat annum. Rursus illud: Vigilantem habemus consulem,
qui toto consulatu suo somnum non vidit.

817 Mario BAS LB: Marino AD.

820 Reuilum B C: Reuilium A.
827 Reuilus B C: Reuilius A.

828 eierauit BAS LB: peierauit AD.

831 Reuilus B C: Reuilius A.

[1236]
813815 In fuisset Macr. Sat. II, 3, 5.
813 Vatinium See Apophth. [1090], n.l. 980.
The actual length of Vatinius consulship is
uncertain (see RE 2VIII, 1, 511).
817819 Consul dormierit Hist. Aug. XXIV
(Trebellius Pollio, Tyranni triginta), 8
(Marius), 2, quoted in Cicero, Facete dicta,
ed. Mueller (see Apophth. [1229]), no. 2225
in relation with Caninius Rebilus (see
Apophth. [1238]).
[1237]
821825 Rursus varices Macr. Sat. II, 3, 5.
821 Vatinio See Apophth. [1236], n.l. 813. In
Macr. Sat. VII, 3, 10 the same dictum is
directed against consulem qui uno tantum
die consulatum peregit, probably Caninius

Rebilus (see Apophth. [1238]).

823 Vatinius in Ciceronem*.
824 quod reportasset From exile (5857), as
the paraphrased text says (umeris se rei
publicae de exilio reportatum).
[1238]
827829 Caninius consul Macr. Sat. II, 3, 6.
827 Consulatus breuis*.
Caninius Reuilus On the last day of 45 the
consul Q. Fabius Maximus suddenly died.
C. Caninius Rebilus was his successor for
the remaining hours. Reuilus or Reuilius (see
app. crit.) is the reading of the mss. and
early editions of Macrobius (see app. crit.
Ianus).
829830 In fuerit Macr. Sat. II, 3, 6.
832833 Rursus vidit Macr. Sat. II, 3, 6.

358
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1239] 32 C. Caesar multos in senatum legerat eo ordine indignos et in his

Laberium ex equite Romano mimum. Hic quum in senatu M. Tullium praeteriret sedem quaerens, Recepissem inquit Cicero te, nisi anguste sederem, simul et
illum respuens et in nouum senatum iocatus, cuius numerum Caesar supra quam
phas erat auxerat. Nec hoc dicterium inultum tulit Laberius: Demiror inquit si
sedes anguste, qui soleas duabus sedere sellis, obiiciens illi leuitatem, quod lubricae fidei nunc his nunc illis partibus adhaereret.
[1240] 33 Idem quum ab hospite suo P. Manlio rogaretur, vt decurionatum
priuigno ipsius expediret, assistente frequentia ciuium dixit Si ius habebit Pompeius, difficile est, Caesaris in legendo senatum notans facilitatem.
[1241] 34 Ab Androne quodam Laodiceno salutatus, quum aduentus causam percontatus intellexisset illum pro patriae libertate legatum ad Caesarem
venisse, Graecis verbis expressit publicam seruitutem: En pitxjv, ka per
mn prsbeuson, id est Si impetras, etiam pro nobis legatus esto [B] siue pro nobis
orato. [A]

842 priuigno A B: priuignum C.

[1239]
834835 Caesar mimum This is Er. own
introduction to the gibes of Cicero and
Laberius, consistent with Adag. 602 (Duabus
sedere sellis), ASD II, 2, p. 128, l. 49: Laberius mimus in senatum a Caesare lectus.
However, Laberius was not made a senator,
but restored to the rank of eques, which he
had lost by acting on the scene.
835 Laberium mimum See Apophth. [1144],
n.l. 298.
835839 Hic leuitatem Macr. Sat. II, 3, 10:
Deinde cum Laberius in fine ludorum
anulo aureo honoratus a Caesare e vestigio in
quattuordecim ad spectandum transiit violato ordine, et cum detrectatus est eques
Romanus et comminus remissus, ait Cicero
praetereunti Laberio et sedile quaerenti .
The equites were allowed to sit on the fourteen front rows in the theatre. Coming from
the scene Laberius had to cross the orchestra,
where Cicero had his seat as a senator. The
incident probably took place at the ludi plebeii of 47. For a discussion of the different
versions of the anecdote see J. Schwartz, Sur
quelques anecdotes concernant Csar et Cicron, REA 50 (1948), pp. 264271. Schwartz
also discusses the anecdote rendered in
Apophth. [1144].
835 in senatu An erroneous addition to the

paraphrased text, as the scene took place in

the theatre, not the senate.
838 Duabus sedere sellis*.
839 qui sellis Cf. Adag. 602 (Duabus sedere
sellis), ASD II, 2, pp. 128129, which
includes the version of Macr. VII, 3, 8. In
Adag., Prolegomena iv, ASD II, 1, p. 52, ll.
167168, Soles duabus sellis sedere figures
as a phrase that is both a proverb and an
insult.
839840 lubricae fidei Macr. Sat. VII, 3, 8:
ait mimus ille [sc. Laberius] mordaciter:
Atqui solebas duabus sellis sedere, obiciens
tanto viro lubricum fidei. Cicero wavered
between Caesar and Pompey.
[1240]
841843 Idem facilitatem Macr. Sat. II, 3, 11.
842843 Si est Macr., loc. cit.: Romae, si vis
[ius v.l.], habebit; Pompeis [Pompeius v.l.]
difficile est (see app. crit. Ianus).
841 Obliquus iocus*.
P. Manlio Macr., loc. cit.: P. Mallio, otherwise unknown (see Marinone ad loc.).
[1241]
844848 Ab orato Macr. Sat. II, 3, 12.
844 Libertas oppressa*.
Androne Laodiceno Andron of Laodicea,
mentioned by Cicero as hospes during his
proconsulship in Cilicia in 5150 (Fam. XIII,
67; cf. RE Suppl. X, 20, Andron 20).

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868

359

[1242] 35 Quum M. Lepidus in senatu dixisset Patribus conscriptis, ne

dicam circumscriptis, Ego inquit Cicero non tanti fecissem moiptwton.
Affectauit Lepidus schema vocum similiter desinentium, quod rhetores
moiptwton vocant. At satius erat schema perdere quam senatum offendere.
Quanquam in his verbis non tantum est moiptwton verumetiam prosonomasa,
schema priore iucundius.
[1243] 36 Quum quidam candidatus, qui coquo patre natus credebatur,
coram Cicerone suffragium ab alio peteret, Ego quoque inquit tibi fauebo. Ex
quo colligitur coce a coco et quoque coniunctionem aut eodem aut simillimo
fuisse sono.
[1244] 37 Quum accusator Milonis ex argumento temporis colligens Clodio a Milone structas insidias subinde rogaret, quo tempore occisus esset Clodius,
Cicero respondit Sero, voce ancipiti significans e republica fuisse futurum, si
Clodius multo ante fuisset interfectus.
[1245] 38 Cicero nunciata morte Vatinii, quum eius rumoris parum certus
esset autor, Interim inquit vsura fruar, sentiens se temporario gaudio de morte
Vatinii fruiturum, quemadmodum qui pecuniam mutuo accepit ad tempus ea
perinde ac sua fruitur.
[1246] 39 M. Celium melius obiicientem crimina quam defendentem
bonam dextram, malam sinistram habere dixit, huc alludens, quod in pugna dex[1242]
849850 Quum moiptwton Macr. Sat. II,
3, 16.
849 Schema male affectatum*.
M. Lepidus M. Aemilius Lepidus, one of the
triumviri of 43.
849850 ne circumscriptis These words do
not occur in (the app. crit. of ) the editions
of Macrobius I consulted. Ianus prefers the
reading moiopojton. Mueller (see Apophth.
[1229]) and Marinone suppose there is a
lacuna in the text: Et cum M. Lepidus in
senatu dixisset patribus conscriptis ***, Tullius ait: Ego non tanti fecissem moiptwton. J. Willis, holding the same opinion,
notes: quid dixerit Lepidus nemo lepide
divinavit (Macrobius, I, Lipsiae, 1963, p.
143). Er. inserted into Macrobius text an
example of paronomasia taken from Rhet.
Her. IV, 30 or Quint. Inst. IX, 3, 72, which
he also uses in Eccles., ASD V, 5, p. 134, ll.
571575: Huic finitima est adnominatio,
Graecis prosonomasa [see below, n.l. 853],
quum vox repetitur non prorsus eadem, sed
aliqua ex parte immutata, vel adiectione
dectractioneue literae aut syllabae, vel productione aut correptione, vel immutato casu.
Primi exemplum erit: Videte, patres
conscripti, ne circumscripti videamini.
853 prosonomasa I.e. paronomasa. See Ari

Wesseling, Dutch Proverbs and Expressions in

Erasmus Adages, Colloquies, and Letters, RQ
55 (2002), p. 113, n. 109: Prosonomasia is a
common error in Erasmus for paronomasia, with a reference to the passage from
Eccles., quoted above, n.l. 849850.
[1243]
855856 Quum fauebo Quint. Inst. VI, 3, 47.
857 Iocus ex similitudine vocis*.
coniunctionem Forcellini classifies quoque as a
coniunctio.
[1244]
859861 Quum Sero Quint. Inst. VI, 3, 49.
859 Sero*.
Milonis T. Annius Milo, who supported
Ciceros return from exile in 57, was responsible for the death of Clodius in 52 and was
exiled, Ciceros defence being inadequate
(Pro Milone was written afterwards).
859860 Clodio See Apophth. [1130], n.ll. 232233.
[1245]
863864 Cicero fruar Quint. Inst. VI, 3, 68.
863 Gaudium temporarium*.
Vatinii See Apophth. [1090], n.l. 980.
[1246]
867868 M. Celium dixit Quint. Inst. VI, 3,
69.
867 Melior dextra*.
M. Celium M. Caelius Rufus (before 8448),
defended by Cicero in 56 (Pro Caelio).

360
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
LB 225
885
886
887
888

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

tra gladium tenemus, sinistra clypeum; gladio ferimus, clypeo defendimus.

[1247] 40 Iubium Curtium, quo iunior videretur multa de annis aetatis
suae mentientem, ita redarguit: Ergo, inquit, quum vna declamabamus, non
eras natus.
[1248] 41 Fabiae Dolobellae dicenti se triginta annos habere, Verum est,
inquit, nam hoc iam viginti annos audio. Volebat illa iunior videri quam erat.
Itaque Cicero elusit illam simulata assensione, [B] significans interim illam esse
quinquagenariam. [A]
[1249] 42 Obiurgantibus quod homo sexagenarius puellam virginem
duxisset, Cras inquit mulier erit, iocans hoc probrum mox eluendum. Nam
postridie non poterat obiici quod virginis esset sponsus.
[1250] 43 Idem in Curionem semper ab aetate sumentem orationis exordium ita lusit, vt diceret illum quotidie facilius habere prooemium, videlicet
aetate in dies magis ingrauescente.
[1251] 44 Rursus in Vatinium, qui quum pedibus aeger esset volebat tamen
videri commodioris valetudinis | factus dicebatque iam se bina milia passuum
ambulare, Dies enim inquit longiores sunt. Hoc Fabius tribuit Ciceroni,
Macrobius Augusto. Narratur et hodie quiddam non minus facetum, si modo
accederet vetustatis commendatio. Miles quidam in conuiuio iactabat sibi balistam esse, quae iaculum excuteret ad spatium nulli credibile. Reclamantibus
874 annos C: annis A B.
[1247]
870872 Iubium natus Quint. Inst. VI, 3,
73.
870 Iubium Curtium Quint., loc. cit.: Vibium
Curium. On the identification see RE 2VIII,
2, 19511952, Vibius 10.
[1248]
873874 Fabiae audio Quint. Inst. VI, 3, 73.
873 Assensio simulata*.
Fabiae The wife of Dolabella (see Apophth.
[1141], n.l. 285), until he divorced her in 50
to marry Ciceros daughter Tullia (RE IV,
1300).
875 simulata assensione Cf. Quint., loc. cit.:
Redarguimus interim aperte interim et
simulata adsensione.
[1249]
877 Virgo mulier*.
877878 Obiurgantibus erit Quint. Inst. VI,
3, 75.
quod duxisset Cicero married Publilia after
having divorced Terentia in 47/46.
[1250]
880881 Idem prooemium Quint. Inst. VI, 3,
76.
880 Exordium ab aetate*.
Curionem Perhaps C. Scribonius Curio

(consul in 76); see Quintilien, Institution

oratoire, IV, ed. and transl. Jean Cousin,
Paris, 1977, p. 205.
[1251]
883885 Rursus sunt Quint. Inst. VI, 3, 77.
883 Podagra*.
Vatinium See Apophth. [1090], n.l. 980.
886 Macrobius Augusto See Apophth. [1090].
887891 Miles sagittam Another example of
this type of joke (someone tells an unlikely
story, another person mentions an accidental
situation that seems to lend credibility to the
story, but actually shows its absurdity) is
found in Heinrich Bebel, Facetien, ed. G.
Bebermeyer, Leipzig, 1931, p. 141, no. 108
(De insigni mendacio): Quidam gloriatus se
lustrasse totam fere Europam maximeque
Italiam. Interrogatur de Venetorum urbe
magnificisque aedificiis, ad quod inquit:
Non possum plura dicere de Venetiis; eam
enim urbem non nisi semel sub crepusculo
vespertino transivi equo. Quod cum alii
impossibile dicerent, quod urbs mari circumdata equorum ingressum et egressum non
admitteret, dixi ego: fuisse hiemem eo tempore, dum transisset, atque super glacie equitasse ad urbem.

361

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

889
890
891
892
893
894
895
896
897
898

conuiuis omnibus, affirmabat famulum suum id vidisse factum. Accersito famulo

percontatus est illum, an non ipse vidisset quod narraret. Tum famulus Verum
inquit narras, here, sed tum vento secundo miseras sagittam.
[1252] 45 Cicero audito falso rumore de Vatinii morte, quum Ouinium
libertum eius interrogasset Rectene omnia? atque ille respondisset Recte, Mortuus est? inquit, significans non omnia recte habere si ille viueret.
[1253] 46 Idem, quum testis Sexti Annalis reum laesisset et instaret identidem accusator rei: Dic, Marce Tulli, si quid potes de Sexto Annali, protinus
recitare coepit versus ex Ennii sexto Annalium libro:

899
900
901
902
903
904

Scripsit enim Ennius Annales, et accusator dicebatur Sextus Annalis.

[1254] 47 Rursus in Accium hominem callidum et versutum, quum is in
causa quadam suspectus esset, senarium ex vetusto quopiam poeta torsit:

905
906

Qui potes ingentis causas euoluere belli.

Nisi qua Vlysses rate euasit Laertius.

Vlysses vafer naui et Charybdim et Scyllam euasit; sic Accius astutia sua e iudicii
periculo elapsus erat.
[1255] 48 Similiter lusit in quendam qui quum prius habitus esset stultissimus, post adeptam haereditatem primus rogabatur sententiam: Cuius inquit
895 laesisset Ac: legisset AC.
896 accusator AC: patronus Ac; sexto Anna[1252]
892894 Cicero est Quint. Inst. VI, 3, 84.
892 In Vatinium*.
Vatinii See Apophth. [1090], n.l. 980.
Ouinium Quint., loc. cit.: obvium. Ouinium is found in the Aldine edition of 1514
(f. 112ro).
[1253]
895898 Idem belli Quint. Inst. VI, 3, 86.
895 Ab inexpectato*.
Sexti Annalis Quint., loc. cit.: Sex. Annalis,
which is a nominative, not a genitive as Er.
took it. The accuser asked Cicero, who was
the defender, to react to the incriminating
testimony of the witness Sex. Annalis (for the
identification see RE 2VIII, 2, 2165, Villius 8).
laesisset This is the reading of Ac, which
accords with Quint., loc. cit.
896 rei Editions of Quintilian have the reading
ei, not rei.
Tulli, si quid Apparently this is an emendation of Quintilians text, which recurs in the
edition of Carolus Halm (I, Lipsiae, 1868, p.
326): accusator dic M. Tulli si quid scripsi.
898 Qui belli Quint., loc. cit.: Quis potis
ingentis causas euoluere belli; cf. Enn. Ann.

lium B C: Sexto Annali A.

6, fr. 174 Vahlen (Quis potis oras ).

899 accusator Sextus Annalis was the witness,
not the accuser; see above, n.l. 895.
[1254]
900902 Rursus Laertius Quint. Inst. VI, 3, 96.
900 Versus detortus*.
Accium Quint., loc. cit.: Lartium (emend.).
Accium is found in the Aldine edition of
1514 (f. 113ro).
901 senarium poeta Added to the paraphrased text by Er.
902 Nisi Laertius Quint., loc. cit.: nisi si qua
Ulixes lintre evasit Lartius; cf. Ribbeck, TRF,
p. 286, fr. XLVII. Er. version fully corresponds
to the text of the Aldine edition of 1514.
[1255]
905907 Similiter haereditas Quint. Inst. VI,
3, 97.
906907 Cuius mutauit haereditas Quint.,
loc. cit.: hereditas est, quam vocant sapientiam pro illo felicitas [facilitas v.l.] est.
Halm (see Apophth. [1253], n.l. 896) mentions the variant reading cuius hereditas (p.
328), also found in the Aldine edition of
1514, f. 113ro: cuius haereditas est, quam
uocant sapientiam, pro illo facultas est.

362
907
908

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

haereditas, quam vocant sapientiam? In versu pro facilitas mutauit haereditas.

Apud poetam enim versus sic habet:
Cuius facilitas, quam vocant sapientiam?

909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929

Significauit autem haereditatem illi pro sapientia contigisse et ob haereditatem

iam habitum sapientem.
[1256] 49 Quum mater M. Bruti Seruilia preciosum aere paruo fundum
abstulisset a Caesare, qui bona ciuium subiiciebat hastae, ita iocatus est Cicero:
Et quidem inquit quo melius emptum sciatis, emit hunc fundum Seruilia tertia
deducta. Seruiliae autem filia dicebatur Iunia Tertia eademque C. Considii vxor,
lasciuiente dictatore tam in matrem quam in filiam. Ex ambiguo iocatus est
Cicero; potuit enim intelligi tertia pars precii detracta. Deducitur autem vxor aut
scortum.
[1257] 50 Idem aenigmate lusit in matrem Pletorii, qui Fonteium accusabat, dicens eam dum viueret ludum, mortuam magistros habuisse, notans quod
dum viueret infames ad eam foeminae commeare solent, post mortem eius bona
venibant. Sermo videtur et absurdus et praeposterus; nam qui ludos habent, ipsi
magistri sunt et discipulos habent. Magistri autem dicuntur non solum qui
docent, verumetiam qui regunt.
[1258] 51 In nomen Verris iocatus est, quasi sic dictus esset quod omnia
verreret, hoc est nihil reliqui faceret homo furax. Quo genere iocandi quidam
furem pro Tullio Tollium dixit; nec defuerunt qui pro Tiberio dixere Biberium.
[1259] 52 De C. Caesare dicere solet: Quoties huius astutiam et ambitionem video sub humanitatis specie latitantem, metuo reipublicae tyrannum; rur917 aut AD: ad BAS LB.
919 Fonteium C: fontem A B.
921 ad eam B C: om. A.

922 venibant AC: veniebant DLB.

929930 rursum C: rursus A B.

909 Cuius sapientiam Ribbeck, CRF, p. 140,

fr. XXXV: Felicitas est quam uocant sapientiam.
[1256]
912916 Quum filiam Macr. Sat. II, 2, 5.
912 Tertia deducta*.
Seruilia Half sister of Cato Uticensis, mother
of M. Iunius Brutus, the murderer of Caesar.
915 C. Considii Iunia Tertia was the wife of C.
Cassius, who took part in the conspiracy
against Caesar. The reading Considii is not
mentioned by Ianus.
[1257]
919922 Idem venibant Quint. Inst. VI, 3,
51.
919 Salse*.
919920 matrem accusabat M. Fonteius,
accused of extortion after being propraetor
in Gaul 7472, was defended by Cicero in
69 (Pro M. Fonteio). M. Plaetorius Cestianus

was one of the prosecutors.

920 ludum School, in transferred sense
brothel (OLD s.v. ludus 5, a); cf. Quint.,
loc. cit.: quamquam hic ludus per tralationem dictum est, magistri per ambiguitatem).
magistros Pun on the senses teacher and
assignee, receiver (OLD s.v. magister 5, c).
924 regunt This verb does not refer to the specific sense of magister which is meant by
Cicero; see n.l. 2920.
[1258]
925926 In verreret Quint. Inst. VI, 3, 55.
925 Iocus ex nomine*.
Verris See Apophth. [1211], n.l. 706.
926927 Quo dixit Quint. Inst. VI, 3, 53.
927 nec Biberium Suet. Tib. 42, 1.
[1259]
928931 De concipiat Plut. Caes. 4, 89.
928 Ingenium varium*.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
LB 226
945
946
947
948
949
950
951
952

363

sum quum comas molliter fluentes et ipsum vno digito scalpentem caput intueor,
vix animum inducere possum vt tantum facinus animo concipiat.
[1260] 53 Idem obiicientibus quod a reo pecuniam accepisset, qua magnificas quasdam aedes esset empturus, Fatebor inquit accepisse me, si emero. Eas
quum esset mercatus, exprobrantibus vanitatem An nescitis inquit boni patrisfamilias esse dissimulare si quid constituerit emere?
[1261] 54 Ciceroni cum Crasso simultas erat. Quum igitur alter e Crassi
filiis, non dissimilis cuidam nomine Digno atque hinc populi suspitio in Crassi
vxorem quasi cum Digno rem habuisset, in senatu praeclaram habuisset orationem, rogatus Cicero qualis ei videretur Dignus inquit Crasso, tecte alludens ad
nomen Digni. [B] Iocus lepidior est, si more Graecorum dicas dignus Crassi, vt
intelligas duos esse Crassos, alterum adulterum, alterum illi similem Crassi
filium. [A]
[1262] 55 Cicero Munatio reo patrocinatus fuerat atque ille absolutus. Post
quum Munatius Sabinum Ciceronis | amicum reum perageret, iratus Cicero
exprobrauit illi beneficium: An tu, inquit, Munati, illud iudicium tua opera
effugisti, an potius mea, qui multum caliginis tribunalibus offudi?
[1263] 56 Quum Marcum Crassum pro rostris laudasset magno populi
applausu et eundem post ex eodem loco acribus conuitiis incesseret, Quid?
inquit Crassus, An non me nuper ex hoc ipso loco laudasti? Laudaui, inquit,
sed exercendi gratia argumentum infame declamans. Solent enim rhetores tractare materias dzouv, velut quum laudant Busyridem aut febrim quartanam aut
ingratitudinem.
930 vno caput This is a traditional sign of
effeminacy (OLD s.v. scalpo 1, b).
[1260]
932935 Idem emere Gell. XII, 12, 24. Cf.
Lingua, ASD IV, 1A, p. 5859, ll. 6671.
932 Mendacium elusum*.
reo P. Cornelius Sulla, a relative of the dictator Sulla, prosecuted in 62.
935 dissimulare emere Sc. propter competitores emptionis (Gell. XII, 12, 4).
[1261]
936939 Quum Crasso Plut. Cic. 25, 5.
936 Iocus ex nomine*.
Crasso M. Licinius Crassus Dives (11553),
one of the triumviri in 60. His attitude
towards Cicero varied.
936937 Crassi filiis M. Licinius Crassus and P.
Licinius Crassus. The anecdote probably
refers to the elder son Marcus (see RE XIII,
1, 268, ll. 826).
937 cuidam Digno Plut., loc. cit.: Azw tin.
940 dignus Crassi Plut., loc. cit.: Aziov
Krssou, i.e. worthy of Crassus and Axius,
son of Crassus.
940942 vt filium Even when Dignos is substituted for Crassos this comment is unclear.

[1262]
943946 Cicero offudi Plut. Cic. 25, 1.
943 Eloquentia victor non causa*.
Munatio Perhaps T. Munatius Plancus Bursa,
tribune in 52 (see RE XVI, 1, 535, Munatius
1; 551553, Munatius 32).
944 Sabinum Unidentified (see RE 2I, 2,
15921593, Sabinus 1).
[1263]
947950 Quum declamans Plut. Cic. 25, 2.
947 Ex eodem ore frigidum et calidum*. Cf.
Adag. 730 (Ex eodem ore calidum et frigidum efflare), ASD II, 2, p. 251253.
Marcum Crassum See Apophth. [1261], n.l. 936.
951 materias dzouv Cf. Gell. XVII, 12: De
materiis infamibus, quas Graeci dzouv appellant, a Fauorino exercendi gratia disputatis.
951952 Busyridem ingratitudinem Polycrates
praise of the cruel Egyptian king Busiris is
mentioned by Quint. Inst. II, 17, 4 (see also
Isocr. Busiris). For Favorinus praise of the
quartan see Gell. XVII, 12. Cf. Moria, ASD IV,
3, p. 68, ll. 2930; p. 74, ll. 4849. Caspar Dornavius included no paradoxical encomium on
ingratitudo in his Amphitheatrum sapientiae
Socraticae ioco-seriae (Hanoviae, 1619).

364
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1264] 57 Idem quum Crassus dixisset neminem Crassorum Romae vixisse

diutius annis sexaginta, deinde poenitens eius sermonis diceret Quid mihi accidit vt hoc dicerem?, M. Tullius Sciebas inquit Romanos hoc libenter audituros
et ista via venisti ad rempublicam gubernandam, duo significans, et Crassorum
nomen inuisum esse Romanis, et illum non virtute sed blandiendo prouectum ad
honores.
[1265] 58 Crasso dicente Stoicorum esse dogma virum bonum esse diuitem, Vide inquit Cicero ne magis hoc sentiant, sapientis esse omnia, tecte
notans Crassi auaritiam, cui nihil esset satis.
[1266] 59 Crassus in Syriam profecturus, malens Ciceronem amicum
quam inimicum relinquere, officiose salutato dixit se apud illum velle coenare;
quem Cicero alacriter excepit. Post aliquot dies quidam amicorum egerunt apud
Ciceronem, vt cum Vatinio quoque rediret in gratiam. Num inquit et Vatinius
mecum coenare vult?, significans illum coenam ambire potius quam amicitiam.
[1267] 60 Rursus in Vatinium, qui scrophas habebat in ceruice, [B] id est
morbi genus, [A] quum causam quandam ageret, Tumidum inquit habemus
oratorem. [B] Asiatici dicti sunt tumidi. [A]
[1268] 61 Caesar statuerat agros Campanos militibus diuidere. Id quum
complures in curia moleste ferebant, tum L. Gellius homo extremae senectutis
dixit hoc non futurum se viuo. Expectemus, inquit Cicero; non enim postulat
longam dilationem, significans illum esse morti proximum.
[1269] 62 Adolescens quidam accusatus quod patrem placenta venenata
sustulisset, quum stomachabundus minaretur se probris laceraturum Ciceronem,
962 malens AD LB: mallens BAS.

970 Caesar statuerat B C: Quum Caesar statuisset A.

[1264]
953956 Idem gubernandam Plut. Cic. 25, 3.
953 Acerbe*.
956 et gubernandam Plut., loc. cit.: ka di
tot djmaggeiv, i.e. et tu voulais ainsi te
rendre populaire (Plutarque, Vies, XII, ed.
and transl. Robert Flacelire and mile
Chambry, Paris, 1976, p. 94).
[1265]
959960 Crasso omnia Plut. Cic. 25, 4.
959 Auaritia*.
960961 tecte satis Cf. Plut., loc. cit.:
Dieblleto d ev filarguran Krssov.
[1266]
962966 Crassus vult Plut. Cic. 26, 1.
962 Reditus in gratiam*.
Crassus profecturus In 55.
965 Vatinius See Apophth. [1090], n.l. 980.
[1267]
967969 Rursus oratorem Plut. Cic. 26, 3.
967 Morbus exprobratus*.
scrophas () in ceruice The Greek text reads
xoirdav n t traxlw. Vatinius suffered

from scrofula. See Forcellini s.v. scrofa: 3.

Scrofae, in plur. num., idem ac scrofulae apud
Plin[ius] Valer[ianus] 4. 8. Scrofulae is derived from scrofa (breeding-sow) (Lewis-Short
s.v. scrofulae). Cf. xoirdev and xorov (swine).
[1268]
969 Asiatici tumidi The Asiatic style in
rhetoric was, in contrast to the Attic style,
characterized as exuberant, florid, full of
pathos. It was flamboyant in its choice of
words and use of metaphor. Thus it was
called swollen, and hence the punning use
of tumidus orator here. For the distinction
of the two styles, see, e.g., Cic., Or. 8.
970973 Caesar dilationem Plut. Cic. 26, 4.
970 Caesar diuidere This refers to the Lex
Iulia agraria of 59.
971 L. Gellius L. Gellius Poplicola (c.
13655/52), consul in 72.
972 In senem*.
[1269]
974976 Adolescens placentam Plut. Cic. 26, 7.
974 Tectum crimen*.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996

365

Hoc inquit Cicero malim quam placentam, ancipiti dicto parricidium illi obiiciens.
[1270] 63 P. Sextius Ciceronem cum aliis aliquot ad causae patrocinium
adhibuerat; cumque ipse vellet omnia dicere nec cuiquam dicendi locum daret,
vbi iam constaret illum a iudicibus absoluendum ferreturque sententia, Vtere
inquit Tullius hodie tempore, nam cras priuatus eris, notans hominem quod in
causa suo arbitratu solus egisset omnia.
[1271] 64 Quum M. Appius in prooemio diceret se magnopere rogatum ab
amico, vt in causa clientis adhiberet curam, eloquentiam et fidem, hic Cicero:
Adeone ferreus homo es, vt ex tam multis quae rogauit amicus nihil praestes?
[1272] 65 M. Aquilium duos habentem generos, sed ambos exules, Adrastum appellauit, quod solus locum tueretur, alludens ad Graeci nominis etymologiam.
[1273] 66 L. Cotta censore, qui vini auidissimus habebatur, quum Cicero
consulatum petens sitisset bibissetque septus vndique amicis, Recte inquit timetis ne censorem habeam infensum, quod aquam bibo. Simulauit Cicero se credere ob id circumstare frequentes amicos, ne censor videret illum bibentem
aquam. Simile enim simili amicum.
[1274] 67 Quum M. Celius, qui credebatur a parentibus non liberis natus,
epistolam apud senatum clara firmaque voce recitasset, Ne miremini, inquit
Cicero; nam hic vnus ex his est qui proclamarunt, significans illum fuisse prae994 a AD: e BAS LB.
[1270]
978981 P. Sextius eris Plut. Cic. 26, 8.
978 Loquacitas*.
P. Sextius Plut., loc. cit.: Poplou d Sjstou.
P. Sestius, tribune and colleague of Milo in
57, was defended by Cicero in 56 (Pro Sestio)
and 52.
[1271]
983985 Quum praestes Plut. Cic. 26, 12.
983 M. Appius No information about this person is found in the commentaries on Plut.
Cic. by Domenico Magnino (Firenze, 1963),
Robert Flacelire and mile Chambry (Paris,
1976), and J.L. Moles (Warminster, 1988).
The same goes for M. Aquilius in Apophth.
[1272], l. 986, and M. Gellius in Apophth.
[1274], l. 994.
985 Irrisio*.
[1272]
986987 M. Aquilium appellauit Plut. Cic.
27, 2.
986 M. Aquilium See Apophth. [1271], n.l. 983.
986987 Adrastum King of Argos. His sons-inlaw were Polynices, who left Thebes during
the reign of his brother and rival Eteocles,
and Tydeus, exiled from Calydon (cf. the

myth of the Seven against Thebes).

987988 alludens etymologiam Er. seems to
relate the name of the king to the adjective
drastov (Liddell-Scott: not running away,
not inclined to do so, of slaves). The apophthegm, however, alludes to the circumstance that Adrastus had two sons-in-law who
lived in exile (cf. Nannius, Miscellanea, p. 265).
[1273]
989991 L. Cotta bibo Plut. Cic. 27, 3.
989 Censor bibulus*.
L. Cotta L. Aurelius Cotta, consul in 65, censor in 64.
990 consulatum petens Cicero was consul in 63.
993 Simile amicum Adag. 121 (Simile gaudet
simili); see Apophth. [986], n.ll. 394395.
[1274]
994996 Quum proclamarunt Plut. Cic. 27, 5.
994 Vocalitas*.
M. Celius Plut., loc. cit.: Mrkou d Gellou.
See Apophth. [1271], n.l. 983.
996 hic proclamarunt Plut., loc. cit.: atv
efiv sti tn napefwnjktwn. Cicero alludes
to the phrase tn leuqeran nafwnen, of a
slave who claims liberty (Liddell-Scott s.v.
nafwnw 3).

366

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

997
998
999
1000
LB 227
2
3
4
5
6
7
8

conem et hoc vsu contigisse vt esset vocalis. Solent autem serui venales voce praeconis commendari.
[1275] 68 Memmio cuidam vituperanti Catonem Vticensem dicentique
quod totas noctes ebrius esset, At illud inquit Cicero non addis, eum totos dies
aleam ludere, ciuiliter excusans Catonem, qui totum diem rei|publicae negotiis
dabat, nocturnas aliquot horas sumebat laxando animo.
[1276] 69 C. Caesari in senatu enixe defendenti causam filiae Nicomedis
beneficiaque regis in se commemoranti, Remoue inquit isthaec, oro, quoniam
notum est quid ille tibi, quid tu illi dederis. Iocus est ex ambiguo verbi. Nam dat
qui confert beneficium, et dat mulier quae sui facit copiam. Vnde illud Martialis:

9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21

Male audiebat Caesar, quod in Bithynia Nicomedi regi fuisset obsequentior

quam pudicitiae leges postulant.
[1277] 70 M. Callidius Gallum accusauit M. Tullio defendente; quumque
accusator affirmaret se testibus, chirographis, quaestionibus probaturum sibi a
reo fuisse praeparatum venenum, sed interim rem tam atrocem remisso vultu,
languida voce ac reliquo gestu parum concitato pronunciaret, M. Tullius Tu
inquit nisi fingeres, M. Callidi, sic ageres?, ex actione colligens illum non ex
animo loqui. [C]
[1278] 71 Idem in Isauricum ita lusit: Miror quid sit quod pater tuus,
homo constantissimus, te nobis varium reliquerit. Iocus ex ambiguo vocis. Nam
varius dicitur parum animo constans; varius item qui vestigiis plagarum notatus
est. Vulgatum autem erat hunc Isauricum aliquando a patre caesum loris; inde
illud M. Caelii praetoris non dictum sed factum: cuius quum sellam curulem

Vis dare, nec dare vis.

999 Iocus ex addito* AD: Iocus ex audito

BAS.
5 tu illi AD: illi tu BAS LB.

9 Bithynia B C: Bithinia A.
14 ac B C: nec A.
18 reliquerit BAS LB: relinquerit C D.

[1275]
9991 Memmio ludere Plut. Cat. Min. 6, 4.
Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 140, ll. 747749.
999 Iocus ex addito*.
[1276]
35 C. Caesari dederis Suet. Caes. 49, 3.
3 filiae Nicomedis According to Suetonius her
name was Nysa. Her father was Nicomedes
IV Philopator, king of Bithynia c. 9475/74.
Caesar was Nicomedes guest in 81/80.
4 Scomma ex ambiguo*.
8 Vis vis Mart. VII, 75: Vis futui gratis,
cum sis deformis anusque. / Res perridicula
est: vis dare, nec dare vis.
910 Male postulant See Suet. Caes. 2 and 49.
[1277]
1115 M. Callidius ageres Val. Max. VIII, 10, 3.

11 M. Callidius Val. Max., loc. cit.: M. Calidio. M. Calidius, praetor in 57, favoured
Ciceros return from exile. Cicero praised
Calidius rhetorical talent, but criticized the
absence of emotion in his speeches (Brut.
274278, including this anecdote).
Gallum Val. Max., loc. cit.: Gallio [Gallo
v.l.]. Q. Gallius was probably prosecuted in
66 or 64 (RE VII, 672, Gallius 6).
[1278]
1718 Idem reliquerit Quint. Inst. VI, 3, 48.
17 Isauricum P. Servilius Isauricus, consul and
colleague of Caesar in 48.
18 Scomma ex ambiguo*.
2022 Vulgatum intentam Quint. Inst. VI,
3, 25.
21 M. Caelii See Apophth. [1246], n.l. 867.

367

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

22
23

consul Isauricus fregisset, alteram posuit loris intentam, tacite minitans illi atque
exprobrans, quod a patre loris caesus esset. [A]
DEMOSTHENES ORATOR

24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42

[1279] 1 Pytheas Demostheni obiecit, quod ipsius enthymemata lucernam

olerent, significans illum non nisi de scripto et ad lucernam elucubrata dicere.
Quod dictum ita retorsit Demosthenes, vt diceret non eodem pretio sibi et illi
constare lucernam, notans quod ille nocturnis conuiuiis indulgeret, plus impendens luxui quam ipse studio.
[1280] 2 Aliis immodicum eloquentiae studium obiicientibus ita respondit, eloquentiae studium declarare hominem popularem; contra negligere studium eloquentiae esse eorum qui dominari populo quaererent, vt qui hoc agerent
non vt persuaderent dicendo, sed vt vi cogerent.
[1281] 3 De Phocione, quoties in concione dicturus assurgeret, ad amicos
proximos dicere solet Demosthenes rationum ipsius securim surgere. Nam Phocion erat in dicendo breuis, sed acutus. Solet autem fere a Demosthene dissentire.
[1282] 4 Populus Atheniensium a Demosthene flagitabat vt quendam accusaret. Id quum recusaret, coepit populus in illum, vt solet, vociferari. Tum surgens: Vos me, viri Athenienses, consultorem habetis vel inuiti, calumniatorem
autem non habebitis etiamsi velitis.
[1283] 5 Demosthenes vnus fuerat ex decem quos Athenienses legatos ad
Philippum Macedonem miserant. Itaque posteaquam Aeschines et Philocrates,
33 alt. vt B C: om. A.
35 Demosthenes B C: om. A.

37 Populus B C: Populus autem A.

42 posteaquam B C: quum A.

24 DEMOSTHENES ORATOR Athenian orator and politician (384322).

[1279]
2528 Pytheas lucernam Plut. Demosth. 8,
45.
25 Lucernam olet*. Cf. Adag. 671 (Olet lucernam), ASD II, 2, pp. 198199.
Pytheas Athenian orator and politician, antiMacedonian until 324, then opposing
Demosthenes.
26 significans dicere Explanation added to
the paraphrased text by Er.
2728 non lucernam Plut., loc. cit.: O
tat gr epen mo ka so lxnov,
Puqa, snoide, i.e. Non earundem rerum
mihi et tibi, o Pythea, lychnus est conscius
(transl. Leopardus, Emend. et misc. XIII, 15).
[1280]
30 Eloquentia popularis*.
3133 eloquentiae cogerent Plut. Demosth. 8,
6.

[1281]
3435 De surgere Plut. Demosth. 10, 4. Cf.
Lingua, ASD IV, 1A, p. 60, ll. 116118.
34 Sermo breuis et efficax*.
Phocione See Apophth. [1185][1207].
3536 Nam acutus See Apophth. [1185], n.l.
1
545.
[1282]
3740 Populus velitis Plut. Demosth. 14, 4.
38 vt solet Added to the paraphrased text by
Er.
39 Consultor non calumniator*.
[1283]
4147 Demosthenes spongiarum Plut.
Demosth. 16, 24 (summarized).
41 Laudes deprauatae*.
42 Aeschines Athenian orator (390/89c. 315),
adversary of Demosthenes.
Philocrates Athenian politician. He played an
important part in the peace negotiations of
346 this apophthegm refers to.

368
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
LB 228
60
61
62
63
64
65
66

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

quos praecipue fuerat complexus Philippus, a legatione reuersi, quum aliis multis
nominibus praedicarent regem, tum his praecipue, quod esset formosus, facundus et ad bibendum strennuus, Demosthenes ita cauillatus est, vt diceret in his
laudibus nihil esse dignum rege; nam primam esse foeminarum, alteram sophistarum, tertiam spongiarum.
[1284] 6 Demosthenes clypeo suo literis aureis inscripserat Agaq txj, id
est Bona fortuna. Attamen quum ad pugnam ventum esset, ilico proiecto clypeo
aufugit. Id quum illi probro daretur, quod caspiv esset, elusit vulgato versiculo:
nr d fegwn ka plin maxsetai, id est
A
Vir qui fugit, rursum integrabit praelium,

[B] iudicans vtilius esse patriae fugere quam in praelio mori. Mortuus enim
non pugnat; at qui fuga quaesiuit salutem, potest in multis praeliis patriae vsui
esse. [A]
[1285] 7 Quum Alexander pacem hac lege deferret Atheniensibus, si ciues
octo sibi dederent, inter quos erat Demosthenes, Demosthenes apologum retulit
de lupo, qui hac lege pacem obtulit ouibus, si canes dederent, lupi nomine
signans Alexandrum, canum eos qui tum populi | rem curabant, ouium plebem
Atheniensem. Addidit et illud: Vt mercatores inquit exiguum frumenti in
paropside specimen deferunt, per hoc ingentes aceruos vendere cupientes, ita vos
si traditis ciues octo qui deposcuntur populum vniuersum traditis.
[1286] 8 Quum ab Areopagitis damnatus elapsus e carcere fugeret et haud
procul ab vrbe obuios habuisset aliquot diuersae factionis homines, primum
abdere sese voluit; sed quum illi nominatim Demosthenem appellantes iuberent
esse bono animo et viaticum insuper offerrent, grauiter ingemuit dicens: Qui
55 esse BD: fuisse BAS LB.
58 hac lege B C: legibus A.

60 Atheniensem C: Atheniensium A B.
65 Demosthenem B C: illum A.

4344 a legatione nominibus () tum

praecipue Details added to the paraphrased
text by Er.
[1284]
4850 Demosthenes aufugit Plut. Demosth.
20, 2.
48 Fuga excusata*.
49 pugnam The battle of Chaeronea (338).
4950 proiecto clypeo Plut., loc. cit.: t pla
cav. Cf. below, n.l. 50.
5052 Id praelium Gell. XVII, 21, 31. Cf.
Adag. 940 (Vir fugiens et denuo pugnabit),
ASD II, 2, p. 446; Enchir., LB V, 54 C.
50 quod esset Gell., loc. cit.: quod fugerat.
Other instances of Er. characterizing Demosthenes as caspiv are found in Adag. 881
(Hastam abiicere), ASD II, 2, p. 396, ll.
461464; 940 (Vir fugiens et denuo pugnabit), ASD II, 2, p. 446, ll. 666668; 1197
(Abiecit hastam. Rhipsaspis), ASD II, 3, p.

208, ll. 758760; p. 210, ll. 772773; Moria,

ASD IV, 3, p. 96, ll. 471473.
[1285]
5657 Quum erat Demosthenes After the
destruction of Thebes by Alexander in 335;
see Plut. Demosth. 23, 14.
56 Pauci pro omnibus*.
5657, 62 ciues octo Plutarch says that either
eight or ten djmagwgo were to be extradited
(Demosth. 23, 4).
5762 Demosthenes apologum vniuersum
traditis Plut. Demosth. 23, 56.
[1286]
6368 Quum inuenturus Plut. Demosth. 26,
14 (summarized).
63 ab damnatus In 323 Demosthenes was
accused of accepting money from Harpalus
and found guilty (cf. Apophth. [954], n.l.
1
199).
66 Patriae desiderium*.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88

369

possum hanc vrbem relinquere, in qua tales habeo inimicos quales amicos vix in
alia sum inuenturus?
[1287] 9 Inter fugiendum fertur subinde respiciens ad arcem Palladis sublatis manibus dixisse: O Pallas, vrbium domina, quur tribus infaustissimis bestiis
delectaris, noctua, dracone et populo? Noctua quum sit auium inauspicatissima
tamen Palladi sacra est, quemadmodum et draconem habet pro gestamine; populus autem bellua est multorum capitum, pessimam gratiam referre solita optime
de se meritis, velut Socrati, Phocioni, Scipioni et aliis compluribus.
[1288] 10 Ad iuuenes quos habebat familiares dicere solet sibi gnaro iam
quantum inuidiae, metus, calumniae ac discriminis sit expectandum ad rempublicam accedenti, si ex duobus alterum sit eligendum, citius in exitium iturum
quam ad suggestum aut tribunal.
[1289] 11 Quum exularet in Arcadia Pytheasque pro Macedonibus dixisset,
vt domum in quam lac venale importatur aliquid habere mali suspicamur, ita
ciuitatem esse morbidam, ad quam mitteretur Atheniensium legatio, Demosthenes eam sententiam ita retorsit, vt lac pro sanitate aegrotantium importatur,
ita Athenienses pro salute ciuitatum adesse dicens. Id vbi resciuit populus Atheniensium, protinus illum ab exilio reuocarunt.
[1290] 12 Quum redeunti ab exilio nauis esset missa multique magistratus
ac ciues obuiam issent, sublatis in coelum manibus dixit sibi in patriam reditum
honorificentiorem contigisse quam Alcibiadi, quod ille coactis ciuibus redisset,
ipse persuasis.
6970 sublatis B C: ac sublatis A.
72 et AC: om. DLB.

77 exitium AC: exilium D BAS, exsilium LB.

[1287]
6971 Inter populo Plut. Demosth. 26, 6.
69 Populus nocentissima bestia*.
Inter fugiendum See Apophth. [1286].
70 Pallas Plut., loc. cit.: Poliv (epitheton of
Athena).
71 Noctua inauspicatissima See Plin. Nat. X,
3435.
72 draconem The sacred serpent which lived on
the Acropolis; see Hdt. VIII, 41; Aristoph.
Lys. 759; Plut. Them. 10, 12.
73 bellua capitum Hor. Epist. I, 1, 76 (cf.
Apophth. [789], n.ll. 490491).
74 Socrati Scipioni Socrates and Phocion
were sentenced to death by their fellow citizens in 399 and 318 respectively. P. Cornelius
Scipio Africanus was compelled to leave
Rome in 184.
[1288]
7578 Ad tribunal Plut. Demosth. 26, 7. Cf.
Ep. 3066, ll. 165168 (from Piotr Tomicki).
75 Rempublicam fuge*.
[1289]
79 Quum Arcadia Demosthenes was an

exile (see Apophth. [1286]) when Alexander

died and a Greek coalition started the
Lamian War (323322). Still exiled he supported the Athenians in persuading other
cities to defect (see Plut. Demosth. 27, 13).
Exul in patriam pius*.
Pytheasque See Apophth. [1279], n.l. 25.
7983 Pytheasque dicens Plut. Demosth. 27,
45.
80 lac venale Plut., loc. cit.: neion gla, i.e.
asses milk, used as a medicine. (neiov
confused with niov?)
8384 Id reuocarunt Plut. Demosth. 27, 6.
Id Atheniensium Plut., loc. cit.: Ef ofiv
sqev tn A
qjnawn dmov This refers to
Demosthenes anti-Macedonian activities in
general during his exile, see above, n.l. 179.
[1290]
8588 Quum persuasis Plut. Demosth. 27, 7.
85 Spontanea grata*.
exilio See Apophth. [1286].
87 Alcibiadi When Alcibiades returned to
Athens in 407 he was a powerful commander.

370
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1291] 13 Posteaquam Demosthenes metu Antipatri profugisset in Calauriam insulam seque in Neptuni templo contineret, et Archias ex tragoediarum
histrione potens illi blandis sermonibus persuadere conaretur vt sese in Antipatri
fidem committeret, non modo nihil passurum mali, verumetiam amplissimis
muneribus honorandum, In scena inquit mihi nunquam placuisti histrio, neque
nunc persuadebis orator. At vbi commotus Archias minaretur se detracturum
illum e templo, Tandem inquit oracula Macedonica aperuisti; nam prius histrionum more simulabas.
[1292] 14 Fertur aliquando Corinthum nauigasse Demosthenem illectum
fama nobilissimi scorti Laidis, vt et ipse famoso amore potiretur. At quum illa
pro nocte stipularetur drachmarum decem millia, deterritus magnitudine precii
mutauit sententiam, dicens: Ok gorhw tosotou metanosai, id est Non emo
tanti poenitere, significans inhonestae voluptati paratam esse comitem poenitentiam.
[1293] 15 Celebre est Pytheae dictum orationes Demosthenis olere lucernam, quod noctu scriberet meditareturque quae dicturus esset. In id quum alius
quispiam, qui ob furti suspitionem vulgo male audiebat, petulantius inueheretur,
Scio inquit Demosthenes nos tibi molestos esse, qui noctu lucernam accendimus. Fures enim amant tenebras.
[1294] 16 Idem aduersus Demadem clamantem Demosthenes me corrigere vult, sus Mineruam, At ista inquit Demosthenes Minerua anno superiore
in adulterio deprehensa fuit. Adulterium obiecit Demadi, quum Mineruam poetae faciant virginem.

97 Demosthenem illectum B C: Demosthenes

illectus A.

101 voluptati B C: voluptatis A.

[1291]
8996 Posteaquam simulabas Plut. Demosth.
29, 13 (summarized).
89 Posteaquam profugisset In 322, after Antipater defeated the Greeks at Crannon in
Thessaly.
8990 Calauriam insulam At the entrance of
the Saronic Gulf, near the coast of Argolis.
90 Neptuni templo The place where Demosthenes committed suicide.
9091 Archias potens Er. took this detail
from Plut. Demosth. 28, 3.
93 Acerbe*.
muneribus Not mentioned by Plutarch.
9495 se templo Detail added to the paraphrased text by Er.
[1292]
97101 Fertur poenitere This apophthegm

combines phrases from Macr. Sat. II, 2, 11

and Gell. I, 8, 3. Cf. Adag. 301 (Non est
cuiuslibet Corinthum appellere), ASD II, 1,
p. 408, ll. 3237 (Gellius).
97 Magno empta voluptas*.
[1293]
103104 Celebre esset See Apophth. [1279].
104107 In accendimus Plut. Mor. 803 C,
Praecepta gerendae reipublicae 7.
106 Salse*.
[1294]
108110 Idem fuit Plut. Mor. 803 D, Praecepta gerendae reipublicae 7.
108 Acerbe*.
Demadem See Apophth. [1199], n.l. 636.
109 sus Mineruam Adag. 40 (Sus Mineruam),
ASD II, 1, pp. 154156, the anecdote on p.
156, ll. 258262.

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

112
113
114
115
116
117
118
LB 229
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
LB 230
134
135
136
137
138

371

[1295] 17 Idem Atheniensibus flagitantibus vt consuleret obstitit dicens O

sunttagmai, id est Non sum coactus in ordinem, significans se non seruire populi
affectibus, sed suo arbitratu facere quod faciendum iudicasset.
[1296] 18 Ancilla quaedam depositi nomine pecuniam acceperat a duobus
hospitibus hac conditione, vt eam vtrisque simul redderet. Horum alter post tempus aliquod lugubri veste et squalidus socii mortem simulans decepta muliere
nummos abstulit. Eo facto superuenit alter et depositum repetere coepit. Quum
mulier anxia de laqueo co|gitaret, Demosthenes ei patronus adfuit, qui vt in
aduocationem venit, sic aggressus est petitorem: Mulier inquit parata est depositi fidem soluere, sed nisi socium adduxeris id facere non potest, quoniam, vt
ipse praedicas, haec dicta lex est, ne pecunia alteri sine altero numeretur. Hoc
ingenio seruauit miseram elusitque nebulonum conspirationem, qui hoc egerant,
vt eanden pecuniam bis acciperent.
[1297] 19 Cuidam percontanti quid esset in eloquentia praecipuum
respondit Hypocrisis, hoc est Actio. Roganti quid proximum respondit Actio.
Roganti quid tertium nihil aliud respondit quam Actio, tantum tribuens pronunciationi, vt in ea totum situm existimaret. Actio autem multa complectitur:
vocis moderationem, oculorum vigorem, vultus habitum et totius corporis gestum.
[1298] 20 Quum Athenienses gestirent Harpalo ferre suppetias iamque in
Alexandrum armarentur, derepente apparuit Philoxenus, quem Alexander maritimis negociis | praefecerat. Hic quum populus metu attonitus consilesceret, Quid
facerent, inquit Demosthenes, si solem videant, qui non possunt obtueri lucernam? Ita populo temerarios motus exprobrauit. [B]
[1299] 21 Quibusdam arbitrantibus Demadem iam desiisse malum esse,
Iam enim inquit saturum videtis, veluti leones. Erat pecuniarum auidus
Demades. Leones autem mitiores sunt saturi.
117 squalidus A: squallidus B C.
[1295]
112113 Idem ordinem Plut. Mor. 6 D, De
liberis educandis 9. Cf. Apophth., LB IV, 247
C, Pericles 24.
112 Fortiter*.
113114 Non iudicasset The apophthegm is
taken from a passage which deals with speaking extempore. The dictum means that
Demosthenes had not prepared himself for a
speech.
[1296]
115122 Ancilla numeretur Val. Max. VII, 3,
ext. 5.
115 Callide*.
Ancilla Cf. Val. Max. VII, 3, ext. 5, where
Zempf emends ancillae of the MS. tradition to
aniculae, referring to Iulius Paris epitome. See
his text, app. crit., and footnote ad loc., p. 561.

[1297]
125126 Cuidam respondit Actio Plut. Mor.
845 B, Vitae decem oratorum.
125 Actio totum*.
[1298]
131135 Quum lucernam Plut. Mor. 531 A, De
vitioso pudore 5 (transl. ASD IV, 2, pp.
313314, ll. 138142).
131 Harpalo See Apophth. [954], n.l. 199.
132 Philoxenus See Apophth. [1010], n.l. 511.
134 Temeritas*.
[1299]
136137 Quibusdam leones Plut. Mor. 526 A,
De cupiditate divitiarum 6 (transl. ASD IV, 2,
pp. 254255, ll. 124126).
136 Demadem See Apophth. [1199], n.l. 636.
137138 Erat Demades See Apophth. [1199],
ll. 636637.

372
139
140

APOPHTHEGMATVM LIBER IV

[1300] 22 Quum a quodam conuitiis incesseretur, Committor inquit in

certamen, in quo qui superior euaserit inferior est, et qui vicerit victus est.
[1301] 23 Idem quum audiret oratorem quendam immodice vociferantem,
Non inquit quod magnum est, bene est; sed quod bene est, magnum est. Hoc
et aliis asscribitur. Sunt qui et conuiuia prolixa ac plurimis instructa missibus
existiment lauta.

[1300]
139140 Quum victus est Stob. III, 19, 4:
Djmosqnjv loidoroumnou tinv at o
sugkatabanw epen ev gna, n
ttmenov to nikntv sti krettwn;
Arsenius, Violetum, ed. Walz, p. 189. Erasmus text does not have the equivalent of the
negation in the text in Stobaeus. Maybe Er.
uses committor in a modal way: then I
would commit myself to .
139 Grauiter*.
[1301]
141142 Idem est Stob. III, 4, 49; Arsenius,
Violetum, ed. Walz, p. 189.

141 Vociferatio*.
142143 Hoc asscribitur Cf. LB IV, 344
AB, Zeno Cittieus 19 (Diog. Laert. VII,
21).
143144 Sunt lauta Er. uses the same metaphor in his comment on Plut. Mor. 187 EF,
Reg. et imp. apophth., Phocion 2 (see
Apophth. [1185], ll. 547549) in Lingua, ASD
IV, 1A, p. 41, ll. 500503: Mire taxauit obiter aliorum studium, qui magna sollicitudine
meditantur vt quam copiosissima sit oratio.
Qui mihi videntur non minus inepte facere
quam qui solliciti sunt, non vt lautum, sed
vt longum sit conuiuium.

L I S T O F A B B R EV I AT I O N S

A. AUTHORS: ANTIQUITY

Ael.
Claudius Aelianus
Epist.
Epistulae
Nat. an.
De natura animalium
Var. hist.
Varia historia
Ael. Arist.
Aelius Aristides
Aeschin.
Aeschines
Aeschyl.
Aeschylus
Ag.
Agamemnon
Choeph.
Choephori
Eum.
Eumenides
Hic.
Hicetides
Pers.
Persae
Prom.
Prometheus
Sept.
Septem
Aesop.
Aesopus
Agric.
Rodolphus Agricola
Anna
Anna mater
Alan.
Alanus ab Insulis
De planct. Nat. De planctu Naturae
Albert. M.
Albertus Magnus
Enarr. in Ioann. Enarrationes in Euangelium Ioannis
Enarrationes in Euangelium
Enarr. in Lc.
Lucae
Serm.
Sermones de sanctis
Alciphr.
Alciphro
Alex. Aphr.
Alexander Aphrodisiensis
Fat.
De fato
Ambr.
Ambrosius
Enarrationes in Ps.
Enarr. in Ps.
Expositio Euangelii secunExpos. Lc.
dum Lucam
Explanatio Psalmorum 12
Explan. Ps.
Expos. Ps. 118.
Expositio Psalmi 118.
Off.
De officiis ministrorum
Serm.
Sermo(nes)
De Spiritu sancto
Spir. sanct.
Ambrosiaster
Ambrosiaster
Comm.
Commentarius

16TH

CENTURY

Quaest. V.
et N.T.
Amm. Marc.
Ammonio
Anacr.
Andrel.
Ecl.
Eleg.
Liv.
Anth. Lat.
Anth. Pal.
Anth. Plan.
Aphth.
Prog.
Apollod.
Apoll. Rhod.
Apoll. Sid.
Epist.
Apost.
App.
Civ.
Apul.
Apol.
De deo Socr.
Flor.
Met.
Arat.
Archil.
Aristaen.
Aristid.
Aristoph.
Ach.
Av.
Eccl.
Equ.
Lys.
Nub.
Pax
Plut.

Quaestiones Veteris et Noui

Testamenti
Ammianus Marcellinus
Andrea Ammonio
Anacreon
Fausto Andrelini
Eclogae
Elegiae
Liuia
Anthologia Latina
Anthologia Palatina
Anthologia Planudea
Aphthonius
Progymnasmata
Apollodorus
Apollonius Rhodius
Apollinaris Sidonius
Epistolae
Apostolius Byzantius
Appianus
Bella ciuilia
Apuleius
Apologia
De deo Socratis
Florida
Metamorphoses
Aratus
Archilochus
Aristaenetus
Aristides
Aristophanes
Acharnenses
Aues
Ecclesiazusae
Equites
Lysistrata
Nubes
Pax
Plutus

374
Ran.
Thesm.
Vesp.
Aristoph. Byz.
Aristot.
An.
An. post.
An. pr.
Ath. pol.
Aud.
Cael.
Cat.
Col.
Div.
Eth. Eud.
Eth. Nic.
Gen. an.
Gen. corr.

Ranae
Thesmophoriazusae
Vespae
Aristophanes Byzantinus
Aristoteles
De anima
Analytica posteriora
Analytica priora
Aqjnawn politea
De audibilibus
De caelo
Categoriae
De coloribus
De diuinatione
Ethica Eudemia
Ethica Nicomachea
De generatione animalium
De generatione et corruptione
Hist. an.
Historia animalium
Metaph.
Metaphysica
Meteor.
Meteorologica
Mir.
Mirabilia
M. mor.
Magna moralia
Mot. an.
De motu animalium
Mund.
De mundo
Oec.
Oeconomica
Part. an.
De partibus animalium
Phgn.
Physiognomonica
Phys.
Physica
Poet.
Poetica
Pol.
Politica
Probl.
Problemata
Rhet.
Rhetorica
Rhet. Alex.
Rhetorica ad Alexandrum
Sens.
De sensu
Somn.
De somno et vigilia
Soph. el.
Sophistici elenchi
Spir.
De spiritu
Top.
Topica
Arnob.
Arnobius
Comm. in Ps.
Commentarii in Ps.
Arr.
Arrianus
Arsen.
Arsenius
Artemid.
Artemidorus
Ascl.
(Apuleius ) Asclepius
Asconius
Q. Asconius Pedianus
Comm. in Cic.
Commentarii in Cic.
Athan.
Athanasius
Athen.
Athenaeus
Athenag.
Athenagoras
Aug.
Aurelius Augustinus
Civ.
De ciuitate Dei
Collatio cum
Collatio cum Maximino
Maximino
Arianorum episcopo
Conf.
Confessiones
Cons. evang.
De consensu euangelistarum
Contra Acad.
Contra Academicos

LIST OF ABBREVIATIONS

Contra adv.
legis et proph.
Contra duas ep.
Pelag.
Contra Faust.
Contra lit. Petil.
De adult.
coniugiis
De agone chr.
De Gen. contra
Man.
De gratia et lib.
arbitr.
De nat. boni
De praed. sanct.

Contra adversarium Legis

et Prophetarum
Contra duas epistulas Pelagianorum
Contra Faustum Manichaeum
Contra litteras Petiliani
De adulterinis coniugiis

De agone christiano
De Genesi contra Manichaeos
De gratia et libero arbitrio
De natura boni liber I
De praedestinatione sanctorum
De vera relig.
De vera religione
Doctr. chr.
De doctrina christiana
Enarr. in Ps.
Enarrationes in Ps.
Ench.
Enchiridion
Epist.
Epistulae
Expos. Gal.
Epistolae ad Galatas expositio
Haer.
De haeresibus, ad Quodvultdeum
Hom.
Homiliae
Locut. in Hept. Locutiones in Heptateuchum
Quaest. Ev.
Quaestiones Euangeliorum
Quaest. in Hept. Quaestiones et locutiones in
Heptateuchum
Retract.
Retractationes
Serm.
Sermones
De serm. Dom. De sermone Domini in
monte
Serm. de VT
Sermones de Vetere Testamento
Serm. supp.
Sermones supposititii
Tract. in Ioh.
Tractatus in Ioh.
Tract. in 1. Ioh. In epistolam Ioannis ad`
Parthos Tractatus X
Trin.
De trinitate
Auien.
Auienus
Progn.
Prognostica
Aur. Vict.
Aurelius Victor
Auson.
Ausonius
Cent. nupt.
Cento nuptialis
Cupid. cruc.
Cupido cruciatus
De rosis
De rosis nascentibus
Ecl.
Eclogae
Epigr.
Epigrammata
Epist.
Epistulae
Mos.
Mosella
Precat.
Precationes variae
[Auson.]
[Ausonius]
Septem sap. sent. Septem sapientum sententiae
Babr.
Babrius
Balbi
Girolamo Balbi

375

LIST OF ABBREVIATIONS

Basil.
Ad adulesc.

Basilius
Ad adulescentes (Prv tov
nouv)
Batr.
Batrachomyomachia
Bebel
Heinrich Bebel
Prov.
Prouerbia Germanica
Beda
Beda Venerabilis
In Iac. etc.
In epistolas VII catholicas
In Lc. expos.
In Lucae Euangelium expositio
In Mc. expos.
In Marci Euangelium expositio
In Mt. expos.
In Matthaei Euangelium
expositio
Hom. Ev.
Homeliae Euangelii
Vita Cuth.
Vita Cuthberti
Bernardus
Bernardus Claraeuallensis
In laud. Virg.
In laudibus Virginis Matris
In adv. Dom.
Sermo in aduentu Domini
In Vigil. Apost.
Sermo in Vigilia Apostolorum
Petri et Pauli
Bocc.
Giovanni Boccaccio
Ecl.
Eclogae
Boeth.
Boethius
Consol.
Consolatio philosophiae
Brant
Sebastian Brant
Budaeus
Guilelmus Budaeus
Annot. in
Annotationes in Pandectas
Pandectas
Caes.
C. Iulius Caesar
Civ.
De bello ciuili
Gall.
De bello Gallico
Callim.
Callimachus
Callisth.
Callisthenes
Calp. Sic.
Calpurnius Siculus
Carrensis
V. Hugo de Sancto Caro
Cass. Dio
Cassius Dio
Cassian.
Iohannes Cassianus
Cassiod.
Cassiodorus
Expos. in Ps.
Expositio in Ps.
Inst.
Institutiones
Cato
Cato
Agr.
De agricultura
Dist.
Disticha
Catull.
Catullus
Cels.
Celsus
Cens.
Censorinus
Charis.
Charisius, Ars grammatica
Chrys.
Iohannes Chrysostomus
Hom.
Homiliae
Cic.
Cicero
Ac. 1
Lucullus sius Academicorum
priorum libri
Ac. 2
Academicorum posteriorum
libri
Ad Brut.
Epistulae ad Brutum
Ad Q. fr.
Epist. ad Quintum fratrem
Arat.
Aratea

Arch.
Att.
Balb.
Brut.
Caec.
Cael.
Carm.
Catil.
Cato
Cluent.
Deiot.
De or.
Div.
Div. in Caec.
Dom.
Fam.
Fat.
Fin.
Flacc.
Font.
Har.
Inv.
Lael.
Leg.
Leg. agr.
Lig.
Manil.
Marc.
Mil.
Mur.
Nat.
Off.
Opt. gen.
Or.
Parad.
Part.
Phil.
Phil. frg.
Pis.
Planc.
P. red. ad Quir.
P. red. in sen.
Prov.
Q. Rosc.
Quinct.
Rab. perd.
Rab. Post.
Rep.
Scaur.
Sest.
S. Rosc.
Sull.
Tim.

Pro Archia poeta

Epistulae ad Atticum
Pro L. Balbo
Brutus
Pro A. Caecina
Pro M. Caelio
Carminum fragmenta
In Catilinam
Cato maior de senectute
Pro A. Cluentio
Pro rege Deiotaro
De oratore
De diuinatione
Diuinatio in Q. Caecilium
De domo sua
Epistulae ad familiares
De fato
De finibus
Pro L. Valerio Flacco
Pro M. Fonteio
De haruspicum responsis
De inuentione
Laelius de amicitia
De legibus
De lege agraria
Pro Q. Ligario
Pro lege Manilia
Pro M. Marcello
Pro T. Annio Milone
Pro L. Murena
De natura deorum
De officiis
De optimo genere oratorum
Orator
Paradoxa Stoicorum
Partitiones oratoriae
In M. Antonium oratio
Philippica
Librorum philosophicorum
fragmenta
In L. Pisonem
Pro Cn. Plancio
Oratio post reditum ad
Quirites
Oratio post reditum in
senatu
De prouinciis consularibus
Pro Q. Roscio comoedo
Pro Quinctio
Pro C. Rabirio perduellionis
reo
Pro C. Rabirio Postumo
De re publica
Pro M. Aemilio Scauro
Pro P. Sestio
Pro Sexto Roscio Amerino
Pro P. Sulla
Timaeus

376
Top.
Tull.
Tusc.
Vatin.
Verr. 1, 2
Claud.
Bell. Gild.
Carm. min.
IV. cons. Hon.
Cons. Stil.
De rapt. Pros.
Epith.
Fescen.
In Eutr.
In Ruf.
Paneg. M.
Theod.
Paneg. Prob.
Clearch.
Clem. Al.
Adumb. in 1.
Petr.
Strom.
Clitarch.
Cod. Iust.
Colum.
Complut.
Cornut.
Nat. deor.
Cratin.
Curt.
Cypr.
De zelo
Dom. orat.
Epist.
Fort.
Quir.
Cyrillus
Comm. in Ioh.
Explan. in Lc.
Demetr.
De eloc.
Democr.
Demosth.
Dicaearch.
Dig.
Dinarch.
Dio Chrys.
Diod.
Diogen.

LIST OF ABBREVIATIONS

Topica
Pro M. Tullio
Tusculanae disputationes
In P. Vatinium testem
interrogatio
In Verrem actio 1, 2
Claudius Claudianus
De bello Gildonico
Carmina minora
De quarto consulatu
Honorii
De consulatu Stilichonis
De raptu Proserpinae
Epithalamium de nuptiis
Honorii
Fescennina de nuptiis
Honorii
In Eutropium
In Rufinum
Panegyricus Mallii
Theodori
Panegyricus Probini et
Olybrii
Clearchus
Clemens Alexandrinus
Adumbrationes in epistolas
canonicas
Stromateis
Clitarchus
Codex Iustinianus
Columella
Biblia polyglotta
Complutensis
Cornutus
De natura deorum
Cratinus
Q. Curtius Rufus
Cyprianus
De zelo et liuore
De dominica oratione
Epistulae
Ad Fortunatum
Ad Quirinum
Cyrillus Alexandrinus
Commentarius in Euangelium Ioannis
Explanatio in Euangelium
Lucae
Demetrius
De elocutione
Democritus
Demosthenes
Dicaearchus
Digesta
Dinarchus
Dio Chrysostomus
Diodorus Siculus
Diogenianus

Diogen. Vind.
Diog. Laert.
Diom.
Dion. Antioch.
Dion. Hal.
Ant.
Comp.
Rhet.
Dion. Per.
Dion. Thrax
Diosc.
Don.
Comm. in Ter.
Dracont.
Laud.
Eleg. in Maec.
Enn.
Ann.
Sat.
Scaen.
Eob. Hess.
Bon. val.
Enc. nupt.
Her.
Her. chr.
Nor.
Vict. Chr.
Epic.
Epicharm.
Epict.
Eratosth.
Etym. Gud.
Etym. mag.
Eudem.
Eun.
Eur.
Alc.
Andr.
Bacch.
Cycl.
El.
Hec.
Hel.
Heraclid.
Herc.
Hipp.
Ion
Iph. A.
Iph. T.
Med.
Or.
Phoen.
Rhes.
Suppl.

Diogenianus Vindobonensis
Diogenes Laertius
Diomedes, Ars grammatica
Dionysius Antiochenus
Dionysius Halicarnassensis
Antiquitates Romanae
De compositione verborum
Ars rhetorica
Dionysius Periegetes
Dionysius Thrax
Dioscurides
Aelius Donatus
Commentum Terenti
Dracontius
De laudibus Dei
Elegiae in Maecenatem
Ennius
Annalium fragmenta
Saturarum fragmenta
Fragmenta scaenica
Helius Eobanus Hessus
Bonae valetudinis
conseruandae rationes
aliquot
Encomium nuptiale
Heroidum libri tres
Heroidum christianarum
epistolae
Vrbs Noriberga
Victoria Christi ab inferis
Epicurus
Epicharmus
Epictetus
Eratosthenes
Etymologicum Gudianum
Etymologicum magnum
Eudemus, Dictiones
rhetoricae
Eunapius
Euripides
Alcestis
Andromache
Bacchae
Cyclops
Electra
Hecuba
Helena
Heraclidae
Hercules
Hippolytus
Ion
Iphigenia Aulidensis
Iphigenia Taurica
Medea
Orestes
Phoenissae
Rhesus
Supplices

377

LIST OF ABBREVIATIONS

Tro.
Eus.
Comm. in Ps.
H.E.
Eust.
Comm. ad
Hom. Il.
Eutr.
Faber
Fest.
Firm.
Flor.
Front.
Frontin.
Strat.
Fulg. Myth.
Gal.
De nat. facult.
De temperam.
In Hippocr.
Aphor.
Protr.
Gell.
Geop.
Gerald.
Ecl.
Glossa
Greg. Cypr.
Greg. M.
Hom. in Ev.
Mor.
Greg. Naz.
Carm.
Epist.
Or.
Greg. Nyss.
Greg. Tur.
Harpocrat.
Haymo
Expl. in Ps.
Exp. in epist.
Pauli
Hdt.
Hecat.
Hegesandr.
Hegius
Heraclit.
Heracl. Pont.
Hermans
Hollandia
Sylv.
Hermipp.
Hermog.
Progym.
Herm. Trismeg.
Herodian.
Hes.
Erg.

Troades
Eusebius
Commentarii in Ps.
Historia Ecclesiastica
Eustathius
Commentarii ad Homeri
Iliadem pertinentes
Eutropius
Iacobus Faber Stapulensis
Festus
Firmicus Maternus
Florus
Fronto
Frontinus
Strategemata
Fulgentius, Mythologiae
Galenus
De naturalibus facultatibus
De temperamentis
Commentarius in Hippocratis Aphorismos
Protrepticus
Aulus Gellius
Geoponica
Antonio Geraldini
Eclogae
Glossa ordinaria
Gregorius Cyprius
Gregorius Magnus
Homiliae in Euangelia
Moralia in Iob
Gregorius Nazianzenus
Carmina
Epistulae
Orationes
Gregorius Nyssenus
Gregorius Turonensis
Harpocratio
Haymo Autissidorensis
Explanatio in Ps.
In diui Pauli Epistolas
Expositio
Herodotus
Hecataeus
Hegesander
Alexander Hegius
Heraclitus
Heraclides Ponticus
Willem Hermans
Prosopopoeia Hollandie
Sylua odarum
Hermippus
Hermogenes
Progymnasmata
Hermes Trismegistus
Herodianus
Hesiodus
Erga ka mrai

Theog.
Hesych.
Hier.
Adv. Helv.

Theogonia
Hesychius
Hieronymus
De perpetua virginitate
beatae Mariae aduersus
Heluidium
Adv. Iov.
Aduersus Iouinianum
Apolog. c. Ruf.
Apologia contra Rufinum
Chron.
Chronicon
Comm. in Ez.
Commentarii in
Ezechielem
Comm. in Gal. Commentarii in Epistolam
ad Galatas
Comm. in Ir.
Commentarii in Ieremiam
Comm. in Is.
Commentarii in Isaiam
Comm. in Mt.
Commentarii in Matthaeum
Comm. in Tit.
Commentarii in Epistolam
ad Titum
Comm. in
Commentarii in Prophetas
proph. min.
minores
Comm. in Ps.
Commentarioli in Ps.
Contra Joh.
Contra Johannem HierosoHierosol.
lymitanum
De vir. ill.
De viris illustribus
Dialog. adv. Pelag. Dialogus aduersus
Pelagianos
Epist.
Epistulae
Epist. adv. Ruf. Epistula aduersus Rufinum
Hebr. quaest.
Hebraicae quaestiones in
libro Geneseos
Interpret. Hebr. Liber interpretationis
nom.
Hebraicorum nominum
Paralip.
Paralipomenon liber
Praef. in Iob
Praefatio in librum Iob
Quaest. Hebr.
Quaestiones Hebraicae
Sit. et nom. loc. De situ et nominibus
Hebr.
locorum Hebraicorum
Tract. in Mc.
Tractatus in Marci
Euangelium
Tract. in Ps.
Tractatus in librum
Psalmorum
Hil.
Hilarius
In Gen.
In Genesin
In Mt.
In Matthaeum
Tract. in Ps.
Tractatus in Ps.
Trin.
De trinitate
Hippocr.
Hippocrates
Hist. Aug.
Scriptores historiae Augustae
Hom.
Homerus
Hymn. Hom.
Hymni Homerici
Il.
Ilias
Od.
Odyssea
Honor. Aug.
Honorius Augustodunensis
Sig.
Sigillum Beatae Mariae
Hor.
Horatius
Ars
Ars poetica
Carm.
Carmina
Carm. saec.
Carmen saeculare

378
Epist.
Epod.
Serm.
Hrabanus
Hugo
Hyg.
Astr.
Fab.
Hyp.
Iambl.
Innoc.
Miseria
Inst.
Ioann. Sec.
Epigr.
Fun.
Od.
Iord.
Ios.
Ant. Iud.
Bell.
Iren.
Haer.
Isid.
Orig.
Quaest.
Isocr.
Iul.
Epist.
Misopog.
Or.
Iust.
Iuuenc.
Iuv.
Lact.
Inst.
Epit. Inst.
Leg. aurea
Leg. XII Tab.
Libanius
Progym.
Liv.
Lucan.
Lucian.
Adv. indoct.
Alex.
Am.
Anach.
Apol.
Asin.
Astr.
Bacch.
Bis accus.

LIST OF ABBREVIATIONS

Epistulae
Epodi
Sermones
Hrabanus Maurus V.
Rabanus Maurus
Hugo de Sancto Caro (Carrensis)
Hyginus
Astronomica
Fabulae
Hyperides
Iamblichus
Innocentius III
De miseria condicionis
humane
Institutiones
Ioannes Secundus
Epigrammata
Funera
Odae
Iordanes
Iosephus
Antiquitates Iudaicae
Bellum Iudaicum
Irenaeus
Aduersus haereses
Isidorus
Origines
Quaestiones in Vetus
Testamentum
Isocrates
Iulianus
Epistulae
Misopogon
Orationes
Iustinus
Iuuencus
Iuuenalis
Lactantius
Institutiones diuinae
Epitome Diuinarum
Institutionum
Iacobus de Voragine, Legenda
aurea
Leges XII Tabularum
Libanius
Progymnasmata
Liuius
Lucanus
Lucianus
Aduersus indoctum
Alexander
Amores
Anacharsis
Apologia
Asinus
De astrologia
Bacchus
Bis accusatus

Calumn.

Calumniae non temere

credendum
Catapl.
Cataplus siue Tyrannus
Char.
Charidemus
Conuiv.
Conuiuium
Dear. iud.
Dearum iudicium (= Dial.
mort. xx)
De merc. cond.
De mercede conductis
Demon.
Demonax
Demosth. encom. Demosthenis encomium
Deor. conc.
Deorum concilium
Deor. dial.
Deorum dialogi
De sacr.
De sacrificiis
Dial. mar.
Dialogi marini
Dial. mer.
Dialogi meretricii
Dial. mort.
Dialogi mortuorum
Dips.
Dipsades
Electr.
Electrum
Epigr.
Epigrammata
Epist. Sat.
Epistulae Saturnales
Eun.
Eunuchus
Fug.
Fugitiui
Gall.
Gallus
Halc.
Halcyon
Herc.
Hercules
Herm.
Hermotimus
Hist. conscr.
Quomodo historia conscribenda sit
Icar.
Icaromenippus
Imag.
Imagines
Iup. confut.
Iuppiter confutatus
Iup. trag.
Iuppiter tragoedus
Lex.
Lexiphanes
Luctu
De luctu
Menippus
Menippus siue Necyomantia
Nauig.
Nauigium
Nigr.
Nigrinus
Paras.
De parasito
Patr. laud.
Patriae laudatio
Peregr.
De morte Peregrini
Phal. I, II
Phalaris I, II
Philopatr.
Philopatris
Philops.
Philopseudes
Pisc.
Piscator
Pro imag.
Pro imaginibus
Prom.
Prometheus
Prom. es
Prometheus es in verbis
Pseudol.
Pseudologista
Rhet. praec.
Rhetorum praeceptor
Salt.
Saltatio
Sat.
Saturnalia
Somn.
Somnium siue vita Luciani
Tim.
Timon
Tox.
Toxaris
Tyrann.
Tyrannicida
Ver. hist.
Verae historiae
Vit. auct.
Vitarum auctio
Lucil.
Lucilius
Lucr.
Lucretius

LIST OF ABBREVIATIONS

Lycophr.
Lycurg.
Lyd.
Mag.
Mens.
Lyra(nus)
Lys.
LXX
Macar.
Macr.
Sat.
Somn.

Lycophron
Lycurgus
Ioannes Laurentius Lydus
De magistratibus
De mensibus
Nicolaus de Lyra
Lysias
Septuaginta
Macarius
Macrobius
Saturnalia
Commentarius in Ciceronis
somnium Scipionis
Manil.
Manilius
Mantuan.
Baptista Mantuanus
Ad Falc.
Epigrammata ad Falconem
Calam.
De calamitatibus
temporum
Contra poet.
Contra poetas impudice
loquentes
De cont. morte
De contemnenda morte
Dion. Areop.
Dionysius Areopagites
Ecl.
Eclogae
Ioann. Bapt.
In laudem Ioannis
Baptistae
Parthen. Mar.
Parthenice Mariana
Parthen. sec.
Parthenice secunda
Mart. Cap.
Martianus Capella
Martial.
Martialis
Marull.
Michael Marullus
Epigr.
Epigrammata
Hymn. nat.
Hymni naturales
Mar. Vict.
Marius Victorinus
M. Aur.
Marcus Aurelius
Max. Conf.
Maximus Confessor
Loci comm.
Loci communes
Max. Tyr.
Maximus Tyrius
Diss.
Dissertationes XLI
Maximian.
Maximianus
Eleg.
Elegiae
Mela
Pomponius Mela
Menandr.
Menander
Citharist.
Citharista
Epitr.
Epitrepontes
Monost.
Monosticha
Mimn.
Mimnermus
Min. Fel.
Minucius Felix
Mon. Anc.
Monumentum Ancyranum
More
Thomas More
Mosch.
Moschus
Mutian.
Conradus Mutianus Rufus
Epist.
Epistulae
Mutius
Macarius Mutius
Triumph.
De triumpho Christi
Nem.
Nemesianus
Nep.
Cornelius Nepos
Ages.
Agesilaus
Alc.
Alcibiades
Nicandr.
Nicander

379
Alex.
Alexipharmaca
Ther.
Theriaca
Nicom.
Nicomachus
Non.
Nonius Marcellus
Nonn.
Nonnus
Dion.
Dionysiaca
Exp. in Greg.
Expositio in Gregorium
Naz.
Nazianzenum
Oppian.
Oppianus
Hal.
Halieutica
Orib.
Oribasius
Orig.
Origenes
Comm.
Commentarius
Contra Cels.
Contra Celsum
Comm. in Rom. Commentarius in Rom.
De princ.
De principiis
Hom.
Homiliae
Sel.
Selecta
Tract. in Ct.
Tractatus in Ct.
Oros.
Orosius
Orph.
[Orpheus]
Arg.
Argonautica
Hymn.
Hymni
Or. Sib.
Oracula Sibyllina
Ov.
Ouidius
Am.
Amores
Ars
Ars amatoria
Epist. Sapph.
Epistula Sapphus
Fast.
Fasti
Her.
Heroides
Ib.
Ibis
Met.
Metamorphoses
Pont.
Ex Ponto
Rem.
Remedia amoris
Trist.
Tristia
Paneg. Lat.
Panegyrici Latini
Paschasius
Paschasius Radbertus
Radbertus
Epist.
Epistulae
Paul. Fest.
Paulus Diaconus, Epitoma
Festi
Paul. Nol.
Paulinus Nolanus
Paus.
Pausanias
Pers.
Persius
Petrarca
Francesco Petrarca
Ecl.
Eclogae
Rem.
De remediis vtriusque
fortunae
Petron.
Petronius
Petrus Comestor Petrus Comestor
Hist. schol.,
Historia scholastica,
In Ev.
In Euangelia
Petr. Lomb.
Petus Lombardus
Sent.
Sententiarum libri IV.
Phaedr.
Phaedrus
Fab. Aes.
Fabulae Aesopiae
Philo
Philo
Leg. alleg.
Legum allegoriae
Philostr.
Philostratus

380
Imag.
Vit. Apollon.
Vit. soph.
Phot.
Bibl.
Lex.
Pind.
Isthm.
Nem.
Olymp.
Pyth.
Plat.
Alc. 1, 2
Apol.
Ax.
Charm.
Clit.
Crat.
Crit.
Crito
Def.
Dem.
Epin.
Epist.
Erast.
Eryx.
Euthyd.
Euthyphr.
Gorg.
Hipparch.
Hipp. mai.
Hipp. min.
Ion
Lach.
Leg.
Lys.
Men.
Menex.
Min.
Parm.
Phaed.
Phaedr.
Phil.
Polit.
Prot.
Rep.
Sis.
Soph.
Symp.
Thg.
Tht.
Tim.
Plaut.
Amph.
Asin.
Aul.
Bacch.
Capt.

LIST OF ABBREVIATIONS

Imagines
Vita Apollonii
Vitae sophistarum
Photius
Bibliotheca
Lexicon
Pindarus
Isthmia
Nemea
Olympia
Pythia
Plato
Alcibiades 1, 2
Apologia
Axiochus
Charmides
Clitophon
Cratylus
Critias
Crito
Definitiones
Demodocus
Epinomis
Epistulae
Erastai
Eryxias
Euthydemus
Euthyphro
Gorgias
Hipparchus
Hippias maior
Hippias minor
Ion
Laches
Leges
Lysis
Meno
Menexenus
Minos
Parmenides
Phaedo
Phaedrus
Philebus
Politicus
Protagoras
De re publica
Sisyphus
Sophistes
Symposium
Theages
Theaetetus
Timaeus
Plautus
Amphitruo
Asinaria
Aulularia
Bacchides
Captiui

Cas.
Cist.
Curc.
Epid.
Men.
Merc.
Mil.
Most.
Persa
Poen.
Pseud.
Rud.
Stich.
Trin.
Truc.
Vid.
Plin.
Epist.
Nat.
Paneg.
Plot.
Plut.
Aem.
Ages.
Agis
Alcib.
Alex.
Anton.
Aristid.
Artax.
Brut.
C. Gracch.
Cat. Mai.
Cato min.
Cic.
Cleom.
Coriol.
Demetr.
Fab. Max.
Lyc.
Lys.
Mar.
Mor.
Nic.
Paroem.
Pel.
Per.
Pomp.
Prov. Alex.
Publ.
Pyrrh.
Rom.
Sert.
Sol.
Them.
Thes.
Timol.

Casina
Cistellaria
Curculio
Epidicus
Menaechmi
Mercator
Miles
Mostellaria
Persa
Poenulus
Pseudolus
Rudens
Stichus
Trinummus
Truculentus
Vidularia
Plinius (maior et minor)
Epistulae (Plin. minor)
Naturalis historia (Plin.
maior)
Panegyricus (Plin. minor)
Plotinus
Plutarchus
Aemilius Paul(l )us
Agesilaus
Agis
Alcibiades
Alexander
Antonius
Aristides
Artaxerxes
Brutus
Caius Gracchus
Cato Maior
Cato minor
Cicero
Cleomenes
Coriolanus
Demetrius
Fabius Maximus
Lycurgus
Lysander
Marius
Moralia
Nicias
Paroemiae
Pelopidas
Pericles
Pompeius
Prouerbia Alexandrinorum
Publicola
Pyrrhus
Romulus
Sertorius
Solon
Themistocles
Theseus
Timoleon

381

LIST OF ABBREVIATIONS

Tit.
Vit.
Poliz.
Amor fug.
Eleg.
Epigr.
Epist.
Sylv.
Poll.
Polyb.
Pomp. Trog.
Porph.
Quaest. Hom.
Vit. Pyth.
Posid.
Priap.
Prisc.
Ars gramm.
Praeexercit.
Prob.
Procl.
Procop.
Prop.
Prud.
Amart.
Apoth.
Cath.
Contra Symm.
Epilog.
Perist.
Praef.
Psychom.
Tit. hist.
Ps. Acro
Scholia in
Horatium
Ps. Aristot.
Ps. Ascon.
Ps. Aug.
Ps. Auson.
Sept. sap.
Ps. Babr.
Tetrast.
Ps. Beda
Ps. Chrys.

Titus Quinctius Flamininus

Vitae
Angelo Poliziano
Moschi Amor fugitiuus
Elegiae
Epigrammata Latina
Epistolae
Syluae
Pollux
Polybius
Pompeius Trogus
Porphyrius
Quaestiones Homericae
Vita Pythagorae
Posidonius
Priapea
Priscianus
Ars grammatica
Praeexercitamenta
M. Valerius Probus
Proclus
Procopius
Propertius
Prudentius
Amartigenia
Apotheosis
Cathemerinon
Contra Symmachum
Epilogus
Peristefanon
Praefatio
Psychomachia
Tituli historiarum
Pseudo-Acro
Scholia in Horatium

Pseudo-Aristoteles
Pseudo-Asconius
Pseudo-Augustinus
Pseudo-Ausonius
Ludus septem sapientum
Pseudo-Babrius
Tetrasticha
Pseudo-Beda Venerabilis
Pseudo-Ioannes Chrysostomus
Ps. Clem.
Pseudo-Clemens
Ps. Dion. Areop. Pseudo-Dionysius Areopagita
Epist.
Epistulae
Hier.
De caelesti hierarchia
Ps. Diosc.
Pseudo-Dioscurides
Alexiph.
Alexipharmaca
Ps. Eratosth.
Pseudo-Eratosthenes
Catast.
Catasterismi
Ps. Hier.
Pseudo-Hieronymus
Brev. in Ps.
Breuiarium in Ps.
Comm. in Mc.
Commentarius in Euangelium secundum Marcum

Epist.
Ps. Iuuenc.
Triumph.
Ps. Neckam

Epistulae
Pseudo-Iuuencus
Triumphus Christi heroicus
Pseudo-Neckam (Roger de
Caen)
Vita monach.
De vita monachorum (De
contemptu mundi)
Ps. Ov.
Pseudo-Ouidius
Epic. Drusi
Epicedion Drusi (Consolatio
ad Liuiam)
Ps. Philo
Pseudo-Philo
Ps. Phocyl.
Pseudo-Phocylides
Ps. Pythag.
Pseudo-Pythagoras
Ps. Sall.
Pseudo-Sallustius
In Cic.
In Ciceronem
Ps. Sen.
Pseudo-Seneca
De mor.
De moribus
Ptol.
Claudius Ptolemaeus
Cosm.
Cosmographia
Geogr.
Geographia
Quadr.
Quadripartitum
Ptol. Euerg.
Ptolemaeus Euergetes
Publil. Syr.
Publilius Syrus
Quint.
Quintilianus
Decl.
Declamationes
Inst.
Institutio oratoria
Rabanus Maurus Rabanus Maurus
Comm. in Mt.
Commentaria in Mt.
Rhet. Her.
Rhetorica ad Herennium
Rufin.
Rufinus
In symb.
Expositio in symbolum
apostolorum
Sabell.
Marcantonio Sabellico
In natal.
In natalem diem diuae
virginis Mariae
Sall.
Sallustius
Cat.
Coniuratio Catilinae
Epist. ad Caes.
Epistulae ad Caesarem
Hist. frg.
Historiarum fragmenta
Iug.
Bellum Iugurthinum
Sapph.
Sappho
Scol. anon.
Scolia anonyma
Sedul.
Caelius Sedulius
Pasch.
Paschale carmen
Sen.
Seneca (maior)
Contr.
Controuersiae
Suas.
Suasoriae
Sen.
Seneca (minor)
Ag.
Agamemnon
Apocol.
Apocolocyntosis
Benef.
De beneficiis
Brev. vit.
De breuitate vitae
Clem.
De clementia
Dial.
Dialogi
Epist.
Epistulae ad Lucilium
Herc. f.
Hercules furens
Herc. Oet.
Hercules Oetaeus
Med.
Medea

382
Nat.
Oed.
Phaedr.
Phoen.
Thy.
Tro.
Serv.
Comm. Aen.

Naturales quaestiones
Oedipus
Phaedra
Phoenissae
Thyestes
Troades
Seruius
Commentarius in Vergilii
Aeneida
Comm. Ecl.
Commentarius in Vergilii
Eclogas
Comm. Georg.
Commentarius in Vergilii
Georgica
Sext. Emp.
Sextus Empiricus
Sidon.
Sidonius Apollinaris
Sil.
Silius Italicus
Socr.
Socrates, Hist. eccles.
Sol.
Solon
Solin.
Solinus
Soph.
Sophocles
Ai.
Aias
Ant.
Antigone
El.
Electra
Ichn.
Ichneutae
Oed. Col.
Oedipus Coloneus
Oed. T.
Oedipus Tyrannus
Phil.
Philoctetes
Trach.
Trachiniae
Stat.
Statius
Ach.
Achilleis
Silv.
Siluae
Theb.
Thebais
Steph. Byz.
Stephanus Byzantius
Stob.
Stobaeus
Strab.
Strabo
Stun.
Iacobus Lopis Stunica
Er. blasph. et
Erasmi Roterodami blasimp.
phemiae et impietates
Suet.
Suetonius
Aug.
Augustus
Caes.
Caesar
Cal.
Caligula
Claud.
Claudius
Dom.
Domitianus
Galb.
Galba
Gram.
De grammaticis
Ner.
Nero
Oth.
Otho
Tib.
Tiberius
Tit.
Titus
Vesp.
Vespasianus
Vit.
Vitellius
Suid.
Suidas or Suda
Symm.
Symmachus
Synes.
Synesius Cyrenaeus
Calv.
Caluitii encomium
Epist.
Epistulae

LIST OF ABBREVIATIONS

Syrian.
In Hermog.

Syrianus
In Hermogenem commentaria
Tac.
Tacitus
Agr.
Agricola
Ann.
Annales
Dial. or.
Dialogus de oratoribus
Germ.
Germania
Hist.
Historiae
Tat.
Tatianus
Ter.
Terentius
Ad.
Adelphoe
Andr.
Andria
Eun.
Eunuchus
Heaut.
Heautontimorumenos
Hec.
Hecyra
Phorm.
Phormio
Tert.
Tertullianus
Adv. Iud.
Aduersus Iudaeos
Adv. Marcion.
Aduersus Marcionem
Adv. Praxean
Aduersus Praxean
Adv. Val.
Aduersus Valentinianos
De praescr.
De praescriptione
haer.
haereticorum
De pud.
De pudicitia
De resurr.
De resurrectione carnis
De spect.
De spectaculis
Themist.
Themistius
Theocr.
Theocritus
Theodrt.
Theodoretus
Comm. in Ep.
Commentarius in omnes
ad Hebr.
sancti Pauli Epistolas
Thgn.
Theognis
Theophyl.
Theophylactus
Enarr.
Enarractiones
Expos. in
Expositio in Epistulam 1.(2.)
1.(2.)Cor.
ad Corinthios
Expos. in Hebr. Expositio in epistolam ad
Hebraeos
Thomas a Kempis
Imit.
De imitatione Christi
Thomas Aquinas Thomas Aquinas
Expos. in Hebr. Expositio in omnes S. Pauli
etc.
epistolas
In Ioann.
In Ioannem Euangelistam
expositio
ScG
Summa contra Gentiles
Summa
Summa theologiae
Thphr.
Theophrastus
Caus. plant.
De causis plantarum
Char.
Characteres
Hist. plant.
Historia plantarum
Thuc.
Thucydides
Tib.
Tibullus
Tzetz.
Tzetzes
Anteh.
Antehomerica
Chil.
Chiliades

383

LIST OF ABBREVIATIONS

Posth.
Val. Fl.
Val. Max.
Valla
Annot.
Eleg.
Varro
Ling. Lat.
Men.
Rust.
Varro At.
Fr.
Veg.
Mil.
Vell. Pat.
Ven. Fort.
Verg.
Aen.
Aet.
Cat.
Cir.
Cul.
Ecl.

Posthomerica
Valerius Flaccus
Valerius Maximus
Laurentius Valla
Annotationes in Nouum
Testamentum
Elegantiae linguae
Latinae
Varro
De lingua Latina
Menippeae
Res rusticae
Varro Atacinus
Fragmenta
Vegetius
De re militari
Velleius Paterculus
Venantius Fortunatus
Vergilius
Aeneis
Aetna
Catalepton
Ciris
Culex
Eclogae

Georg.
Mor.
Vitr.
Vlp.
Walter
Alex.
Xen.
Ages.
An.
Apol.
Ath. pol.
Cyn.
Cyr.
Equ.
Hell.
Hier.
Hipp.
Lac. pol.
Mem.
Oec.
Symp.
Vect.
Zenob.
Zon.
Zos.

Georgica
Moretum
Vitruuius
Vlpianus (Vlpiani regulae)
Walter von Chtillon
Alexandreis
Xenophon
Agesilaus
Anabasis
Apologia
Atheniensium politeia
Cynegeticus
Cyropaedia
De equitandi ratione
Hellenica
Hiero
Hipparchicus
Lacedaemoniorum politeia
Memorabilia
Oeconomicus
Symposium
De vectigalibus
Zenobius
Zonaras
Zosimus

384

LIST OF ABBREVIATIONS
B. BIBLE

1. Vetus Testamentum
Gn.
Genesis
Ex.
Exodus
Lv.
Leuiticus
Nu.
Numeri
Dt.
Deuteronomium
Ios.
Iosue
Iudic.
Iudices
Rth.
Ruth
1., 2. Sm. 1., 2. Samuel
1., 2. Rg. 1., 2. Reges
1., 2. Chr. 1., 2. Chronici
Esr.
Esra
Neh.
Nehemia
Esth.
Esther
Iob
Iob
Ps.
Psalmi
Prv.
Prouerbia
Eccl.
Ecclesiastes
Ct.
Canticum Canticorum
Is.
Isaias
Ir.
Ieremias
Thr.
Threni Ieremiae
Ez.
Ezechiel
Dn.
Daniel
Hos.
Hoseas
Ioel
Ioel
Am.
Amos
Ob.
Obadia
Ion.
Ionas
Mch.
Michaeas
Nah.
Nahum
Hab.
Habacuc

Zph.
Hgg.
Zch.
Ml.
Idth.
Sap.
Tob.
Sir.
Bar.
1., 2., 3.,

Zephania
Haggaeus
Zacharias
Malachias
Iudith
Sapientia Salomonis
Tobias
Iesus Sirach
Baruch
4. Mcc.
1., 2., 3., 4. Macchabaei

2. Nouum Testamentum
Mt.
Matthaeus
Mc.
Marcus
Lc.
Lucas
Ioh.
Iohannes
Act.
Acta Apostolorum
Rom.
Ad Romanos
1., 2. Cor. 1., 2. Ad Corinthios
Gal.
Ad Galatas
Eph.
Ad Ephesios
Phil.
Ad Philippenses
Col.
Ad Colossenses
1., 2. Thess.
1., 2. Ad Thessalonicenses
1., 2. Tim.
1., 2. Ad Timotheum
Tit.
Ad Titum
Phm.
Ad Philemonem
Hebr.
Ad Hebraeos
Iac.
Iacobi Epistola
1., 2. Petr. Petri Epistola 1., 2.
1., 2., 3. Ioh.
Iohannis Epistola 1., 2., 3.
Iud.
Iudae Epistola
Ap. Ioh.
Apocalypsis Iohannis

385

LIST OF ABBREVIATIONS
C. WORKS OF ERASMUS

Act. Acad. Lov. c. Luth.

Adag.

Admon. adv. mendac.

Annot. in NT

Antibarb.
Apolog. ad Fabr. Stap.
Apolog. ad Prodr. Stun.
Apolog. ad Sanct. Caranz.
Apolog. ad Stun. Concl.
Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor.
Apolog. adv. monach. hisp.
Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii
Apolog. adv. Stun. Blasph. et imp.
Apolog. c. Iac. Latomi dialog.
Apolog. de In princip. erat sermo
Apolog. de loco Omn. resurg.
Apolog. pro declam. laud. matrim.
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
Apolog. resp. inuect. Ed. Lei
Apophth.
Axiom. pro causa Luth.
Capita
Carm.
Carm. de senect.

Acta Academiae Louaniensis contra Lutherum

( Ferguson, pp. 316328)
Adagiorum Chiliades
( LB II; ASD II,1 [Adag. 1500], ASD II,2 [Adag. 501
1000], ASD II,4 [Adag. 15012000], II,5 [Adag. 2001
2500], II,6 [Adag. 25013000], II,7 [Adag. 3001
3500], II, 8 [Adag. 35014151] )
Admonitio aduersus mendacium et obtrectationem
(LB X, 16831692)
Annotationes in Nouum Testamentum
(LB VI; ASD VI, 5 [Annot. in Mt.Lc.]; ASD VI, 6
[Annot. in Ioh.Act.]; ASD VI, 8 [Annot. in 1.2. Cor.];
ASD VI, 9 [Annot. in Gal.2.Thess.])
Antibarbari
(LB X, 16911744; ASD I,1, pp. 35138)
Apologia ad Iacobum Fabrum Stapulensem
(LB IX, 1766; ASD IX, 3)
Apologia ad Prodromon Stunicae
(LB IX, 375381)
Apologia ad Sanctium Caranzam
(LB IX, 401432)
Apologia ad Stunicae Conclusiones
(LB IX, 383392)
Apologia aduersus debacchationes Petri Sutoris
(LB IX, 737812)
Apologia aduersus monachos quosdam hispanos
(LB IX, 10151094)
Apologia aduersus rhapsodias Alberti Pii
(LB IX, 11231196)
Apologia aduersus libellum Stunicae cui titulum fecit
Blasphemiae et impietates Erasmi
(LB IX, 355375)
Apologia contra Iacobi Latomi dialogum de tribus linguis
(LB IX, 79106)
Apologia de In principio erat sermo
(LB IX, 111122)
Apologia de loco Omnes quidem resurgemus
(LB IX, 433442)
Apologia pro declamatione de laude matrimonii
(LB IX, 105112)
Apologia respondens ad ea quae Iac. Lopis Stunica taxauerat
in prima duntaxat Noui Testamenti aeditione
(LB IX, 283356; ASD IX,2)
Apologia qua respondet duabus inuectiuis Eduardi Lei
( Ferguson, pp. 236303; ASD IX,4, pp. 2370)
Apophthegmata
(LB IV, 85380; ASD IV,4: Apophth. IIV)
Axiomata pro causa Martini Lutheri
( Ferguson, pp. 336337)
Capita argumentorum contra morosos quosdam ac indoctos.
( LB VI, **3v***4r)
Carmina
(LB I, II, III/1, III/2, IV, V, VIII passim; ASD I,7)
Carmen de senectute
( = Carmen alpestre; LB IV, 755758; ASD I,7, Carm. 2)

386
Cat. lucubr.
Cato
Chonr. Nastad. dial.
Ciceron.
De ciuil.
Coll.
Collect.
Comm. in hymn. Prud.
Comm. in Ov.
Comp. rhet.
Conc. de puero Iesu
Confl. Thal. et Barbar.
De conscr. ep.
Consilium

De construc.
Consult. de bell. turc.
De contemptu mundi
De cop. verb.
Declam. de morte
Declamatiuncula
Declarat. ad cens. Lutet.
Detect. praestig.
Dilut. Clichthov.
Disputatiunc.
De dupl. mart.
Eccles.

LIST OF ABBREVIATIONS

Catalogus lucubrationum omnium

(LB I init.; Ep. I)
Disticha Catonis
Chonradi Nastadiensis dialogus bilinguium ac trilinguium
( Ferguson, pp. 205224)
Dialogus Ciceronianus
(LB I, 9691026; ASD I,2, pp. 599710)
De ciuilitate morum puerilium
(LB I, 10291044)
Colloquia
(LB I, 625908; ASD I,3)
Collectanea adagiorum
Commentarius in duos hymnos Prudentii
(LB V, 13371358)
Commentarius in Nucem Ouidii
(LB I, 11871210; ASD I,1, pp. 145174)
Compendium rhetorices
( Allen X, App. 22)
Concio de puero Iesu
(LB V, 599610)
Conflictus Thaliae et Barbariei
(LB I, 889894)
De conscribendis epistolis
(LB I, 341484; ASD I,2, pp. 205579)
Consilium cuiusdam ex animo cupientis esse consultum et
romanipontificis dignitati et christianae religionis tranquillitati
( Ferguson, pp. 352361)
De constructione octo partium orationis
(LB I, 165180; ASD I,4, pp. 119143)
Consultatio de bello Turcis inferendo et obiter enarratus Psalmus XXVIII
(LB V, 345368; ASD V,3, pp. 3182)
De contemptu mundi
(LB V, 12391262; ASD V,1, pp. 3986)
De copia verborum ac rerum
(LB I, 1110; ASD I,6)
Declamatio de morte
(LB IV, 617624; = Aliud exemplum consolationis,
in De conscr. ep.: ASD I,2, pp. 441455)
Declamatiuncula
(LB IV, 623624)
Declarationes ad censuras Lutetiae vulgatas
(LB IX, 813954)
Detectio praestigiarum
(LB X, 15571572; ASD IX,1, pp. 233262)
Dilutio eorum quae Iodocus Clichthoueus scripsit aduersus
declamationem suasoriam matrimonii
( Telle)
Disputatiuncula de tedio, pauore, tristicia Iesu
(LB V, 12631294)
De duplici martyrio
( in Cypriani Opera, Basileae, 1530)
Ecclesiastes siue de ratione concionandi
(LB V, 7671100; ASD V,4 [libri I, II], ASD V, 5
[libri III, IV])

LIST OF ABBREVIATIONS

Enarrat. in Ps.

Enchir.
Encom. matrim.

Encom. medic.
Epist. ad fratr. Infer. Germ.
Epist. apolog. adv. Stun.
Epist. c. pseudeuang.
Epist. consolat.
Euripides
Exomolog.
Explan. symboli
Expost. Iesu
Galenus

Gaza
Hyperasp.
De imm. Dei misericord.
Inst. christ. matrim.
Inst. hom. christ.
Inst. princ. christ.
De interdicto esu carn.
Isocrates
Iudic. de apolog. P. Cursii
Iul. exclus.
De lib. arbitr.
Liban. declam.

387
Enarrationes in Psalmos
(LB V, 171556; ASD V,2 [Ps. 14, 14 (= De purit.
tabernac.), 22], V,3 [Ps. 28 (= Consult. de bell. turc.), 33,
38, 83 (= De sarc. eccles. concord.), 85])
Enchiridion militis christiani
(LB V, 166; Holborn, pp. 22136)
Encomium matrimonii
( ASD I,5, pp. 385416; = Exemplum epistolae suasoriae, in De conscr. ep.: LB I, 414424; ASD I,2,
pp. 400429 )
Encomium medicinae
(LB I, 533544; ASD I,4, pp. 163186)
Epistola ad fratres Inferioris Germaniae
(LB X, 15891632; ASD IX,1, pp. 329425)
Epistola apologetica aduersus Stunicam
(LB IX, 391400)
Epistola contra quosdam qui se falso iactant euangelicos
(LB X, 15731590; ASD IX,1, pp. 283309)
Epistola consolatoria in aduersis
(LB III/2, 18741879 = V, 609614)
Euripidis Hecuba et Iphigenia in Aulide
(LB I, 11291210; ASD I,1, pp. 215359)
Exomologesis siue modus confitendi
(LB V, 145170)
Explanatio symboli apostolorum siue catechismus
(LB V, 11331196; ASD V,1, pp. 203320)
Expostulatio Iesu cum homine
(LB V, 13191320; ASD I,7, Carm. 43
Galeni tractatus tres
( = Galeni Exhortatio ad bonas arteis, De optimo docendi
genere, Quod optimus medicus; LB I, 10471064; ASD
I,1, pp. 637669)
Theodori Gazae Thessalonicensis grammaticae institutionis
libri duo
(LB I, 117164)
Hyperaspistes
(LB X, 12491536)
De immensa Dei misericordia concio
(LB V, 557588)
Institutio christiani matrimonii
(LB V, 613724; ASD V,6)
Institutum hominis christiani
(LB V, 13571359; ASD I,7, Carm. 49
Institutio principis christiani
(LB IV, 559612; ASD IV,1, pp. 133219)
Epistola de interdicto esu carnium
(LB IX, 11971214; ASD IX,1, pp. 1950)
Isocratis ad Nicoclem regem De institutione principis
(LB IV, 611616)
Iudicium de apologia Petri Cursii
( Allen XI, pp. XXIIIXXIV )
Iulius exclusus e coelis
( Ferguson, pp. 65124)
De libero arbitrio diatribe
(LB X, 12151248)
Libanii aliquot declamatiunculae
(LB I, 547556; ASD I,1, pp. 181192)

388
Lingua
Liturg. Virg. Lauret.
Loca
Lucianus
Manifesta mendacia
Mod. orandi Deum
Moria
Nov. Instr.
Nov. Test.
Obsecratio
Orat. de pace
Orat. de virt.
Orat. funebr. Bert. de Heyen
Paean Virg.
Panegyr. ad Philipp.
Parab.
Paracl.
Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae
Paraphr. in NT
Passio Macc.
Peregrin. apost.
Ex Plut. versa
De praep. ad mort.
Precat. ad Iesum
Precat. dominica
Precat. nov.
Precat. pro pace eccles.
Prologus supputat. calumn. Nat. Bedae
De pronunt.

LIST OF ABBREVIATIONS

Lingua
(LB IV, 657754; ASD IV,1A)
Virginis matris apud Lauretum cultae liturgia
(LB V, 13271336; ASD V,1, pp. 95109)
Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum
emendata, in Apologia aduersus monachos quosdam hispanos,
Basel, June 15292, pp. 226253.
Luciani dialogi aliquot
(LB I, 183340; ASD I,1, pp. 381627)
Manifesta mendacia, (ASD IX,4, pp. 338355).
Modus orandi Deum
(LB V, 10991132; ASD V,1, pp. 121176)
Moriae encomium
(LB IV, 381504; ASD IV,3)
Nouum Instrumentum
Nouum Testamentum
(LB VI; ASD VI,2 [Ioh.Act.]; ASD VI,3 [Rom.2. Thess.])
Obsecratio siue oratio ad Virginem Mariam in rebus
aduersis
(LB V, 12331240)
Oratio de pace et discordia
(LB VIII, 545552)
Oratio de virtute amplectenda
(LB V, 6572)
Oratio funebris Bertae de Heyen
(LB VIII, 551560)
Paean Virgini Matri dicendus
(LB V, 12271234)
Panegyricus ad Philippum Austriae ducem
(LB IV, 505550; ASD IV,1, pp. 2393)
Parabolae siue similia
(LB I, 557624; ASD I,5, pp. 87332)
Paraclesis
(LB V, 137144 = VI, f *3r*4v)
Paraphrasis in Elegantias Laurentii Vallae
(LB I, 10651126; ASD I,4, pp. 207332)
Paraphrasis in Nouum Testamentum
(LB VII; ASD VII,6 [Hebr.3.Ioh.])
Passio Maccabeorum
Peregrinatio apostolorum Petri et Pauli
(LB VI, 425432 = VII, 653659)
Ex Plutarcho versa
(LB IV, 184; ASD, IV,2, pp. 119322)
De praeparatione ad mortem
(LB V, 12931318; ASD V,1, pp. 337392)
Precatio ad Virginis filium Iesum
(LB V, 12101216)
Precatio dominica
(LB V, 12171228)
Precationes aliquot nouae
(LB V, 11971210)
Precatio ad Iesum pro pace ecclesiae
(LB IV, 653656 = V, 12151218)
Prologus in supputationem calumniarum Natalis Bedae
(LB IX, 441450)
De recta latini graecique sermonis pronuntiatione
(LB I, 909968; ASD I,4, pp. 11103)

LIST OF ABBREVIATIONS

De pueris
Purgat. adv. ep. Luth.
De purit. tabernac.
Querela
De rat. stud.
Rat. ver. theol.
Resp. ad annot. Ed. Lei
Resp. ad collat. iuv. geront.
Resp. ad disp. Phimost.
Resp. ad ep. Alb. Pii
Resp. ad P. Cursii defens.
Resp. adv. febricit. lib.
De sarc. eccles. concord.
Scholia
Spongia
Supputat. error. in cens. N. Bedae
Vidua christ.
Virg. et mart. comp.
Vita Hier.
Vita Orig.
Xenophon

389
De Pueris statim ac liberaliter instituendis
(LB I, 485516; ASD I,2, pp. 2178)
Purgatio aduersus epistolam non sobriam Lutheri
(LB X, 15371558; ASD IX,1, pp. 443483)
De puritate tabernaculi
(LB V, 291312; ASD V,2, pp. 285317)
Querela pacis
(LB IV, 625642; ASD IV,2, pp. 59100)
De ratione studii
(LB I, 517530; ASD I,2, pp. 111151)
Ratio verae theologiae
(LB V, 73138; Holborn, pp. 175305)
Responsio ad annotationes Eduardi Lei
(LB IX, 123284; ASD IX,4, pp. 75335)
Responsio ad collationes cuiusdam iuuenis gerontodidascali
(LB IX, 9671016)
Responsio ad disputationem cuiusdam Phimostomi de diuortio
(LB IX, 955968; ASD IX,4, pp. 375398)
Responsio ad epistolam paraeneticam Alberti Pii
(LB IX, 10931122)
Responsio ad Petri Cursii defensionem
(LB X, 17471758; Ep. 3032)
Responsio aduersus febricitantis cuiusdam libellum
(LB X, 16731684)
De sarcienda ecclesiae concordia
(LB V, 469506; ASD V,3, pp. 257313)
In epistolam de delectu ciborum scholia
(ASD IX,1, pp. 6589)
Spongia aduersus aspergines Hutteni
(LB X, 16311672; ASD IX,1, pp. 117210)
Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae
(LB IX, 441720)
Vidua christiana
(LB V, 723766; ASD V,6)
Virginis et martyris comparatio
(LB V, 589600)
Vita diui Hieronymi Stridonensis
( Ferguson, pp. 134190)
Vita Origenis
(LB VIII, 425440)
Xenophontis rhetoris Hieron
(LB IV, 643654)

390

LIST OF ABBREVIATIONS
D. OTHER WORKS

AC
ADB
Ald.

Lantiquit classique
Allgemeine deutsche Biographie. Leipzig, 18751912. 56 voll.
Plutarchi opuscula LXXXXII. Venetiis, 1509 (the Aldine editio princeps
of Plutarchs Moralia; see Introduction, pp. 1012, 16).
Ald.Er.
Erasmus copy of the the Aldine editio princeps of Plutarchs Moralia
(see Introduction, pp. 1213).
Allen, Op. ep.
Desiderius Erasmus, Opus epistolarum. Denuo recognitum et auctum
per P.S. Allen, Oxonii, 19061958. 12 voll.
ASD
Desiderius Erasmus, Opera omnia. Amsterdam, 1969 .
Plutarchs Moralia, III, ed. and transl. F.C. Babbitt. London, CamBabbitt
bridge, Mass., 1931.
BB
Bibliotheca Belgica. Bibliographie gnrale des Pays-Bas. Fonde par
Ferdinand vander Haeghen, rdit sous la direction de MarieThrse Lenger. Bruxelles, 19641975. 7 voll.
Contemporaries
Contemporaries of Erasmus. A biographical register of the Renaissance
and Reformation. Ed. by P.G. Bietenholz and Th.B. Deutscher,
Toronto, 19851987. 3 voll.
CSEL
Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum. Vindobonae, 1866 .
CWE
Collected Works of Erasmus. Toronto, 1969 .
Der Kleine Pauly
Der Kleine Pauly, Lexikon der Antike, ed. Konrat Ziegler a.o.
Mnchen, 1975. 5 voll.
Diehl
Anthologia lyrica Graeca. Editio altera, ed. E. Diehl, Lipsiae,
19361942. 2 voll.
Ep(p).
Desiderius Erasmus, Opus epistolarum. Denuo recognitum et auctum
per P.S. Allen, Oxonii, 19061958. 12 voll.
ERSY
Erasmus of Rotterdam Society Yearbook
Filelfo
Francesco Filelfo, Orationes cum quibusdam aliis eiusdem operibus.
[S.l., s.d.] (see Introduction, p. 14).
Fuhrmann
Plutarque, Oeuvres morales, III, ed. and transl. Franois Fuhrmann.
Paris, 1988.
Geneakoplos, Greek scholars in Venice D.J. Geanakoplos, Greek scholars in Venice: studies in the
dissemination of Greek learning from Byzantium to Western Europe.
Cambridge, Mass., 1962.
Gesamtkatalog der Wiegendrucke Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Leipzig, 1925 .
Gnom. Vat. 743
Gnomologium Vaticanum. E codice Vaticano Graeco 743 edidit Leo
Sternbach. Berlin, 1963.
Goulet-Caz a.o.
Diogne Larce, Vies et doctrines des philosophes illustres. Traduction
franaise sous la direction de Marie-Odile Goulet-Caz. [Paris], 1999.
Hain
Ludwig Hain, Repertorium bibliographicum. Stuttgartiae [etc.],
18261838. 2 voll.
Hoven
R. Hoven, Lexique de la prose Latine de la Renaissance. Leiden, 1994.
Ianus
Macrobius, Opera quae supersunt, ed. Ludovicus Ianus, II, Quedlinburgi et Lipsiae, 1852.
Incunabula in Dutch libraries Gerard van Thienen, Incunabula in Dutch libraries: a census of
fifteenth-century printed books in Dutch public collections. Nieuwkoop,
1983. 2 voll.
LB
Desiderius Erasmus, Opera omnia, ed. J. Clericus. Lugduni Batavorum, 17031706. 10 voll. (repr. Hildesheim, 19611962).
Legrand, Bibliographie hellnique mile Legrand, Bibliographie hellnique ou description raisonne
des ouvrages publis en grec par des Grecs aux XVe et XVIe sicles. Paris,
18851906. 4 voll.
Leopardus, Emend. et misc.
Paulus Leopardus, Emendationum et miscellaneorum libri XX: in quibus
plurima tam in Graecis quam Latinis auctoribus emendantur, I (books
IX), Antverpiae, 1568; Lampas, sive Fax artium liberalium, hoc est, Thesaurus criticus, ed. Ianus Gruterus, III, Francofurti, 1604, pp. 1408.

LIST OF ABBREVIATIONS

Liddell-Scott

391

H.G. Liddell, R. Scott, A Greek-English lexicon. Rev. and augm. by

H.S. Jones. With a revised supplement. Oxford, 1996.
Marcovich
Diogenes Laertius, Vitae philosophorum, ed. Miroslav Marcovich.
Stutgardiae et Lipsiae, 1999. 2 voll.
Marinone
Macrobius, I Saturnali, ed. and transl. Nino Marinone. Torino, 1967.
Myth. Lex.
W.H. Roscher, Ausfhrliches Lexikon der griechischen und romischen
Mythologie. Leipzig, 18841937. 6 voll.
Nachstdt
Plutarchus, Moralia, II, ed. W. Nachstdt, W. Sieveking, J.B.
Titchener. Lipsiae, 1935.
Nannius, Miscellanea
Petrus Nannius, Summektwn, siue Miscellaneorum decas vna. Louanii,
1548.
Nauck2
Tragicorum Graecorum fragmenta. Rec. A. Nauck. Editio secunda.
Lipsiae, 1889 (repr. Hildesheim, 1964).
Nijhoff-Kronenberg
W. Nijhoff, M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500
tot 1540. s-Gravenhage, 19231971. 3 voll.
NDB
Neue deutsche Biographie. Berlin, 1953 .
OCD
The Oxford classical dictionary, ed. Simon Hornblower and Antony
Spawforth. Oxford, New York, 31996.
OLD
Oxford Latin dictionary, ed. P.G.W. Glare. Oxford, 1982.
PCG
Poetae comici Graeci, ed. R. Kassel, C. Austin. Berolini, Novi
Eboraci, 1983 .
Radt
Tragicorum Graecorum fragmenta, IV: Sophocles, ed. Stephan Radt.
Gttingen, 1999.
RE
Pauly-Wissowa-Kroll, Real-Encyclopdie der classischen Altertumswissenschaft. Stuttgart, 18941980. 84 voll.
REA
Revue des tudes anciennes
Regio
Plutarchus, Opuscula quaedam longe utilissima Raphaele ac Ioanne
Regio, Nicolao Saguntino, et Guarino Veronen. interpretibus. Moguntiae, 1522 (see Introduction, p. 14).
Ribbeck, CRF
Comicorum Romanorum fragmenta. Tertiis curis rec. O. Ribbeck.
Lipsiae, 1898.
Ribbeck, TRF
Tragicorum Romanorum fragmenta. Tertiis curis rec. O. Ribbeck. Lipsiae, 1897.
RQ
Renaissance Quarterly
Rummel, Er. as a transl. of the classics Erika Rummel, Erasmus as a translator of the classics.
Toronto, 1985.
Sandbach
Plutarchus, Moralia, VII, ed. F.H. Sandbach. Lipsiae, 1967.
Snell
Tragicorum Graecorum fragmenta, I, ed. Bruno Snell, Richard Kannicht. Gttingen, 1986.
SSR
Socratis et Socraticorum reliquiae. Collegit, disposuit, apparatibus
notisque instruxit Gabriele Giannantoni. Napoli 1990. 4 voll.
Tineke ter Meer, A true mirror of the mind: some observations on the
Ter Meer, A true mirror
Apophthegmata of Erasmus, ERSY 23 (2003), pp. 6793
ThGL
Thesaurus Graecae linguae ab Henrico Stephano constructus, ed. C.B.
Hase, G. Dindorfius, L. Dindorfius. Parisiis, 318311865. 8 voll.
ThLL
Thesaurus linguae Latinae. Lipsiae, 1900 .
Traversari, ed. Brugnoli
Laertii Diogenis Vitae et sententiae eorum qui in philosophia probati
fuerunt, transl. Ambrogio Traversari, ed. Benedetto Brugnoli.
Venetiis, 1475 (see Introduction, p. 17).
Traversari, ed. Curio
Diogenis Laertii clarissimi historici de vita, & moribus philosophorum
libri decem, nuper ad vetusti Graeci codicis fidem accuratissime
castigati, transl. Ambrogio Traversari, ed. Valentinus Curio. Basileae,
1524 (see Introduction, pp. 1718).
Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Lateinische Sprichwrter
Walther
und Sentenzen des Mittelalters. Ges. und hrsg. von H. Walther,
Gttingen, 19631969. 6 voll.

INDEX NOMINVM

This index is not exhaustive. In principle, only names found in the introduction and in Erasmus
Latin text have been included. Where it appeared relevant, references to names occurring in the
notes to the Latin text and to the notes to the introduction have also been indexed here. In these
latter two cases an n is added to the page number. Names that occur a very great number of times,
such as, e.g., Plutarch(us), have been omitted. Where more than one person with the same name is
found in the text, a brief characterization is added, for instance Demaratus, a Corinthian and
Demaratus, king of Sparta. This is also done if only one person is mentioned in the text, while
there are more well-known persons of that name, e.g., Aristides, Athenian politician, to distinguish
him from the equally famous orator/writer of the second century CE. Finally, sometimes one name
is mentioned, without an addition, whereas we do know at least something about others. It may
then be assumed that the best-known individual with that name is referred to. Thus the lemma
Leonidas, with no further additions, is about the Spartan hero of Thermopylae.
Achilles 29, 29n, 91, 91n, 137, 219, 305, 306,
307, 319n
Acrotatus 83n, 181, 181n, 182, 182n
Adas 296, 296n
Adrastus, king of Argos 365, 365n
Adrianus vid. Hadrianus
Aeschines 29, 209, 209n, 219, 220, 234, 235,
235n, 367
Aeschylus 43, 43n
Aesculapius 215, 247
Aesopus 189
Agamemnon 55, 307, 312
Agasicles 50, 50n
Agatho(n) 214
Agesilaus II, king of Sparta 28, 28n, 5177, 84,
84n, 88n, 89, 94, 94n, 119, 119n, 128, 130n,
136n, 138, 138n, 167, 25
Agesipolis (I, II, III), kings of Sparta 77, 77n,
78, 78n
Agesistrata 187, 187n
Agis (I, II, III, IV), kings of Sparta 78 84,
87n, 91n, 94n, 97, 97n, 103, 103n, 110, 110n,
127, 127n, 138, 144, 144n, 161, 161n, 187, 187n
Agricola, Rudolphus 38n
Alcamenes 28, 84, 146, 179
Alcander 127, 127n
Alcibiades 21n, 39, 92n, 161, 161n, 203, 203n,
210, 211, 369, 369n
Alcman 188, 188n

Aldina vid. Manutius, Aldus

Alexander the Great 4, 5, 6, 25, 26, 28, 29, 39,
39n, 43, 99, 105, 105n, 180, 180n, 242, 242n,
243, 248, 248n, 254, 255, 256, 256n, 268, 271,
272, 274, 279, 284n, 285, 285n, 288, 290309,
309n, 315, 315n, 316, 317, 332, 333, 347, 348,
348n, 349, 351, 368, 368n, 369n, 371
Alphonsus V of Aragon 6
Ammon 53n, 308
Ammonio, Andrea 29
Anaxagoras 209, 209n, 307, 307n
Anaxander 87, 105n
Anaxandridas 85, 86, 105, 105n, 113, 113n, 121,
121n
Anaxarchus, philosopher 295, 303,303n, 307
Anaxibius vid. Bias
Anaximenes of Lampsacus 269, 311
Anaxylas 87
Andro(n) of Laodicea 358, 358n
Androclidas 87
Antalcidas 12, 69, 69n, 71n, 72, 88, 89, 128,
143n, 145n
Antigonus, name of several diadochi of Alexander
4, 5, 6, 39, 39n, 96, 97, 156, 157, 157n, 284,
309315
Antiochus, Spartan ephor 90
Antipater, Macedonian statesman 96n, 97, 161,
161n, 162, 254, 291, 292, 297, 298, 306, 349,
350, 350n, 370, 370n

394
Antipatrides 298
Antisthenes 205, 205n, 210, 236, 271, 282, 282n,
302n
Apelles 302, 302n
Aphthonius 283
Apollo 54, 54n, 173, 206, 354
Apollodorus, friend of Socrates 209, 209n
Appius Claudius Pulcher 341n
Appius, M. 365n
Aquilius, M. 365, 365n
Archelaus, king of Macedonia 207, 207n, 220,
220n
Archelaus, king of Sparta 92, 92n, 148n
Archias 370
Archidamidas 92, 92n
Archidamus (II, III), kings of Sparta 78, 78n,
92, 93n, 94, 94n, 95, 95n, 96, 96n, 103, 103n,
110, 110n, 140n.
Archileonis 98, 180
Archilochus 176, 176n, 177n
Argeus 90, 90n
Aristagoras, tyrant of Miletus 180, 180n, 181
Aristides, Athenian politician 178
Aristippus 5, 16, 20, 46, 53, 53n, 216, 216n,
220236, 238, 269
Aristo(n), king of Sparta 91, 91n, 92n, 119,
119n
Aristo(n), Stoic philosopher 232
Aristodemus of Miletus 311, 311n
Aristog(e)iton 260, 260n
Aristophanes 217
Aristoteles 37, 37n, 43, 89n, 137n, 239, 239n,
249n, 256, 256n, 264, 265, 290, 304, 304n
Arius Didymus, philosopher 316, 322
Artaphernes 232, 232n
Astycratidas 97, 97n
Athena vid. Pallas
Athenaeus 74, 74n, 217n, 230, 267n, 271n, 303
Athenodorus of Tarsus, philosopher 316, 316n
Athlius 254, 254n
Augustus (Octavianus, emperor 23 BCE14 CE)
5, 6, 44, 46, 46n, 306, 315 331, 336, 336n, 338,
360
Aurogallus, Matthus 18
Ausonius 193, 193n, 194, 195, 195n
Bacchus 237, 274
Beccadelli, Antonio 6
Bentinus, Michael 17
Bessarion 11, 12
Bias 97, 97n, 189, 261n, 314, 314n
Bion of Borysthenes 229, 314n
Botzheim, Johannes 12
Brasidas 89n, 98, 180, 318, 318n
Brie, Germain de 4, 4n, 14, 302
Brugnoli, Benedetto 17, 18, 20
Brutus, L. Iunius 337, 338
Brutus, M. Iunius 6, 134, 336, 362

INDEX NOMINVM

Bud, Guillaume 25, 26

Buris 164, 164n
Caelius vid. Celius
Caesar (Gaius Iulius C.) 5, 6, 24, 28, 46, 46n,
97n, 315, 315n, 321n, 323n, 324n, 332339, 343,
343n, 344, 345, 346, 354, 354n, 355, 356, 358,
358n, 362, 362n, 364, 366, 366n
Caesar, Gaius Iulius C., son of Iulia and
M. Vipsanius Agrippa 317n
Cal(l)idius, M. Callidius Gallus 366, 366n
Cal(l)isthenes of Olynthus, historian 43, 255,
256, 256n, 305
Calcagnini, Celio vid. Celio Calcagnini
Callicratidas, Spartan naval commander 70n,
111, 111n, 112, 113n, 167n
Callip(p)ides, tragic actor 68, 68n
Caninius Revilus (Rebilus) 357, 357n
Carneades 168, 168n
Carteromachus vid. Fortiguerra, Scipione
Carvilius vid. Spurius Claudius
Cassander, Franciscus 4
Cassander, son of Antipater 298, 298n
Cassius Severus vid. Severus Cassius
Cassius, Gaius C. Longinus 336, 362n
Cato Maior 15, 15n, 30n, 49n, 153, 153n
Cato Uticensis 6, 97, 97n, 324, 324n, 335,
335n, 344, 344n, 362n, 366
Celio Calcagnini 68n, 203n, 249n, 302n, 347n
Celius (M. Caelius Rufus) 359, 365
Cephisicrates (Cephisocrates) 168, 168n
Ch(e)iron 270, 270n
Chares 347
Charicles 202, 202n
Charilaus 92, 92n,
Charillus vid. Charilaus
Charmides 168n, 213n
Charon 155, 155n
Charybdis 262, 262n, 361
Chastel, Pierre du 6
Cherylus 302, 302n
Chilo(n) 5, 16, 20, 188, 195, 195n
Choerilus vid. Cherylus
Christan II of Denmark 31
Christian(s) 7, 47, 65, 175, 198, 200, 210, 242,
255, 281n, 310
Christus 170, 175
Cicero, Marcus Tullius 38, 38n, 42, 43, 44, 46,
46n, 109, 134, 167, 184, 185, 190, 190n, 212,
212n, 213, 213n, 220, 315, 315n, 323n, 333n,
335n, 339, 345, 345n, 346n, 351366
Cicero, Quintus Tullius, M.T. Ciceros brother
356, 356n
Cinna 322, 322n, 340n
Claudius vid. Appius Claudius Pulcher; Spurius
Claudius
Cleander, a Spartan officer 111, 111n, 113
Clearchus, a Spartan officer 113, 113n

INDEX NOMINVM

Cleombrotus I, king of Sparta 77, 77n, 113,

113n, 118, 118n, 141, 141n, 145n
Cleomenes (I, II), kings of Sparta 45, 45n, 91,
100n, 101n, 113, 113n, 114n, 115, 116, 117, 118,
118, 118n, 121, 121n, 180, 180n
Cleonymus, son of Cleomenes II 100, 100n,
153n
Cleves, John III, Duke of 37n
Cleves, William, Duke of 3, 4, 9, 24, 26, 26n,
27, 29, 37n, 46
Clodius, P. Clodius Pulcher 333, 333n, 359,
359n
Conon, Athenian general 69, 69n
Considius 338, 362
Corbulo (Cn. Domitius Corbulo) 339, 339n
Cornarius, Ianus 19
Corvinus, Antonius 31
Corvinus, Antonius 31, 32
Cotta, L. Aurelius 365
Crassus (L. Licinius Crassus) 43
Crassus (M. Licinius Crassus Dives) 343, 363,
364
Crassus (M. Licinius Crassus) 363n
Crassus (P. Licinius Crassus) 363n
Craterus, Macedonian commander 96, 96n,
268,268n, 269, 301, 301n
Critias 202, 202n
Crito 215, 218
Croesus 62, 62n
Ctesiphon, Athenian politician 178, 178n
Curio, Valentinus 17, 18, 19, 20, 21 et passim
in annotationibus
Curtius, a Roman eques 325, 325n
Curtius, Quintus 39, 301
Curtius, Vibius (Iubius) 360, 360n
Cyrus (I, II), kings of Persia 62n, 111, 112
Cytowska, Maria 6
Damasippus 356, 356n
Damatria 182, 182n
Damindas 99
Damis 99
Damonidas 99
Danae 288
Darius (I, II, III), Persian kings 101n, 111n,
180n, 294n, 296, 296n, 301, 302, 305, 306,
307, 308
De Brie vid. Brie
De Nolhac, Pierre 11
Demades, Athenian statesman 82, 82n, 349,
349n, 370, 371
Demaratus, a Corinthian 293, 293n
Demaratus, king of Sparta 100, 101, 101n, 102,
119, 119n, 192,
Demetrius of Phaleron 28, 29n
Demetrius Poliorcetes 156, 156n, 311n, 312,
312n, 313, 313n
Demetrius, a Cynic philosopher 38n

395
Demochares 294
Demosthenes 5, 223n, 244, 245, 252n, 292n,
347, 347n, 349, 351, 367371
Dercillidas 99, 99n
Diagoras of Melos, poet 270, 270n
Diagoras of Rhodos, athlete 167, 167n
Diana 178
Didymo(n) 262, 279
Diocles 246, 246n
Diodorus Siculus 39
Diodorus vid. et Diodotus
Diodorus, son of Xenophon 66n
Diodotus, Ciceros teacher 353 (Diodorus),
353n
Diogenes Laertius 5, 6, 9, 9n, 10, 16, 17, 18,
18n, 19, 20, 21, 22, 188, 191n, 195, 204n, 206n,
207, 228n, 229n, 231n, 232n, 234n, 235n,
236n, 240n, 244n, 246n, 247n, 249n, 250n,
252n, 262n, 266n, 277n, 282
Diogenes of Sinope, Cynic philosopher 5, 16,
21, 44n, 46, 153, 207, 212n, 220, 220n, 221,
228n, 230, 236, 237, 238, 238n, 241, 242, 242n,
244, 245, 246, 246n, 248264, 266279, 281,
281n, 282, 282n, 283
Diomedes, the hero 298
Dionysius (I, II), tyrants of Syracuse 94, 94n,
134, 134n, 135, 169, 169n, 220, 220n, 221, 222,
226, 228, 229, 231, 232, 233, 234, 234n, 238,
260, 260n, 269, 282, 282n
Dionysius of Heraclea Pontica 169n
Dioxippus vid. Doxippus
Diphridas 65, 65n
Dolabella 328, 328n, 335, 335n, 354n, 356, 356n,
360n
Domitius (Cn. Domitius Ahenobarbus) 43,
341, 341n
Domitius Corbulo vid. Corbulo
Doxippus 253, 253n
Ducas, Demetrius 10, 11, 12, 29
Emerepes 102, 102n
Empedocles 60, 60n
Engels, M.H.H. 12
English vid. Angli
Enyalius 157
Epaenetus 102
Epaminondas 72n, 73, 73n, 77, 188n, 250, 250n
Ephesus 55, 55n, 111, 203n
Epicurus 278n, 279
Episcopius, Nicolaus 19
Este, Ercole d 28
Eteocles, a Spartan ephor (?) 161, 161n
Eteocles, hero, son of Oedipus 365n
Euboidas 103
Euclides, i.e., Eurycles 318, 318n
Euclides, philosopher, mathematician 205,
205n, 237
Eudamidas 103, 103n, 104, 187n

396
Euippus 350, 350n
Euripides 14, 29, 42, 43, 43n, 203, 203n, 206,
206n, 231n, 329n, 339
Eurycles vid. Euclides
Eurycrates 87, 87n
Eurycratidas 105, 105n, 106n, 120, 120n, 140n
Eurytion 270, 270n
Eurytiontidas, -es 138, 138n
Euthydemus 216
Eyb, Albrecht von 27
Fabia, Dolabellas wife 360, 360n
Fabius Maximus 43, 43n, 357n
Fabius vid. et Quintilianus
Faustus (Faustus Cornelius Sulla) 354, 354n
Filelfo, Francesco 7, 12, 14, 14n, 15, 15n, 16, 17,
27, 28, 28n, 30, 39, 40, 40n, 49n, 53n, 55n,
64n, 65n, 69n, 75n, 83n, 89n, 93n, 95n, 98n,
101n, 108n, 110n, 120n, 122n, 131n, 134n,
139n, 145n, 153n, 154n, 156n, 161n, 164n,
166n, 172n, 177n, 182n, 183, 183n, 184n, 186n,
291n, 297n, 298n, 300n, 302n, 307n, 311n,
315n, 318n, 334n, 335n, 342n, 350n, 353n
Firmin-Didot, A. 11
Flaccus vid. Horatius
Fortiguerra, Scipione 12
Froben, Hieronymus 4, 7
Froben, i.e. the firm 13
Frontinus, Sextus Iulius 38, 38n, 39n, 41, 41n,
303n, 339n, 340, 340n, 341n
Galba, Gaius Sulpicius 320, 320n
Gallius (L. Gellius Poplicola) 342
Gaza, Theodorus 15
Geanakoplos, Deno John 11
Gelenius, Sigismundus 18, 19
Gellius (L. Gellius Poplicola) 342n
Gellius vid. et Gallius
Gellius, Aulus 43n, 62, 156, 189, 195, 202, 211,
224, 224n, 240n, 252, 329, 329n, 342n
Geradas, -atas 131,131n
Glaucia 341, 341n
Gorgias of Leontini 50, 50n, 220
Gorgo, wife of Leonidas 121, 129, 180, 180n, 181
Gryllus, son of Xenophon 66n
Gyrtias 181, 182
Hadrianus, Roman emperor (117138) 293
Hammon vid. Ammon
Harmodius 260, 260n
Harpalus 291n, 292, 292n, 368n, 371
Hecataeus
Hector 91, 91n, 274
Hegesia s 258, 258n
Helicon of Cyzicus 231, 231n
Helvetii 338
Hephaestion 297, 301, 307
Heraclidae 125n, 146n

INDEX NOMINVM

Heraclitus 203, 203n

Hercules, Heracles 52n, 89, 89n, 125, 125n 135n,
138, 146n, 255, 260, 260n, 261, 297, 300, 300n,
308, 333
Heresbach, Konrad 3, 26, 46, 46n
Herman, Haio 3, 5, 7, 8
Herod(es) 321, 321n
Herodotus 9n, 39, 43, 117, 118, 164
Herondas, a Spartan king (?) 106, 106n, 140n
Hesiodus 112, 113, 178, 202, 206, 206n, 219
Hidrieus 57, 57n
Hipparchus of Eretrria 290
Hipparchus, tyrant of Athens 260n
Hippocratidas 110, 110n
Hippodamus 110, 110n
Homerus 43, 54, 55, 91, 113, 137, 164, 202,
202n, 204, 219, 219n, 239, 257, 263, 264,
266n, 267, 268, 274, 276, 278, 281, 298, 303,
305, 306, 307, 312, 331, 351
Horatius 53, 207, 221, 230, 280, 288, 326
Hortensius (Q. Hortensius Hortalus) 353
Hydarnes 164n
Indarnus, -es 164, 164n
Iphicrates 97
Isabella of Austria 31
Isauricus vid. Servilius
Isocrates 38, 38n, 50, 50n, 225n
Iulia, emperor Augustuss daughter 317, 327,
328, 330n, 332
Iuppiter 53, 53n, 54, 67, 68, 74, 189, 260, 288,
297, 303, 308, 310, 310n
Jenson, Nicolaus 17
John of Denmark 31
Kawerau, Gustav 30
Knust, Hermann 198n
Kretz, Matthias 4
Laberius, Decimus 336, 358, 358n
Labotus 118, 118n
Lacydes 168, 168n
Lais 227, 227n, 228, 230n, 370
Lampis (Lampen) 160, 160n
Langius, Iosephus 32
Lascaris, Janus 12
Lasthenes 288, 288n
Lentulus (Cn. Cornelius Lentulus Clodianus)
342
Lentulus vid. et Dolabella; Marcellinus
Leo Byzantius 43
Leobotes, -as vid. Labotus
Leon, king of Sparta 120, 184n,
Leonidas 106, 106n, 107, 121, 121n, 122, 123,
124n, 129, 141n, 144, 144n, 180n
Leonides, -as, tutor of Alexander the Great 295,
295n, 296n, 306n

397

INDEX NOMINVM

Leontychidas (I, II), kings of Sparta 118, 119,

120, 128
Leopardus, Paulus 22, 23
Leosthenes 348
Lepidus, M. Aemilius 324, 328, 359, 359n
Livia, Augustuss wife 322, 322n, 328, 330
Livius, Marcus L.; L. Salinator; Titus L. 43
Lobkovic, Bohuslav; Zikmund 18
Lochadus 124, 124n
Longiano, Fausto da 33
Louis XI, king of France 28
Lubranski, Jan 14
Lucanus 334
Lucullus (L. Licinius Lucullus) 343, 343n
Lutatius, Q. Lutatius 333
Lycosthenes, Conradus 32
Lycurgus 45, 45n, 58, 58n, 71n, 72, 92, 100n,
108, 109, 119, 124, 125, 127, 127n, 128, 128n,
129, 131, 132, 133, 148n, 149, 169, 173, 174, 175,
178, 179, 179n, 180, 188, 197n
Lygdamis 165, 165n
Lysander 66, 66n, 67, 111, 111n, 134138, 155,
155n, 179
Lysandridas 155n
Lysanoridas 155n
Lysias 50, 50n, 212, 252, 252n
Lysimachus, king of Thrace and Macedonia
40, 40n, 154, 154n
Lysippus 302, 302n
Machaetes 291, 291n
Macrobius 321n, 338, 345n, 357n, 359n, 360
Maeander (Maeandrius, Maiandrios), tyrant of
Samos 117, 117n
Maecenas vid. Mecoenas
Mamertini 340, 341, 345
Manutius, Aldus 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16
Marcellinus (Cn. Cornelius Lentulus Marcellinus)
343
Marchese, Francesco Elio 17
Marcus Antonius 6, 315, 321, 324, 335
Marius 338n, 341, 357
Maro 70
Mars 105, 157, 175
Marsyas, brother of Antigonus I. Monophthalmus
310, 310n
Martens, Dirk 13
Martialis 23n, 273, 277, 366
Mecoenas 321, 321n
Medici, Cosimo de 17
Megabates vid. Spithridates
Menecrates 68, 68n, 69
Menyllus 349
Metellus, Lucius Caecilius 334, 339
Metellus, Q. Caecilius Pius Scipio 335
Metellus, Q. Caecilius M. Nepos 352, 353
Milo (T. Annius Milo) 359, 359n, 365n
Minerva 76, 94, 127, 370

Mithridates I, king of Pontus 313

Morf (Venus) 175
Musa(e), Muse(s) 105, 173, 279
Myrto 211
Namertes 139
Nannius, Petrus 21, 22, 23, 34
Nectanebis, Nectabius 74, 74n
Nicander, king of Sparta 106n, 139, 139n
Nicanor 286
Niccol Leoniceno vid. Nicolaus Leonicenus
Nicias, Athenian politician 192
Nicio(n) 349, 349n
Nicocles 351
Nicolaus Leonicenus 199, 199n
Nicomedes, king of Bithynia 366, 366n
Nolhac vid. De Nolhac
Odysseus vid. Ulysses
Oedipus 247, 247n
Olahus, Nicolaus 29
Olympias, mother of Alexander the Great
285n, 291n, 293, 306
Orpheus 120

285,

Pacinnius Taurus vid. Pacuvius Taurus

Pacuvius Taurus 319, 319n
Paedaretus 143, 143n, 184, 184n
Pallas 53, 127n, 221n, 369, 369n
Panthoidas 140
Paris 221, 307
Parmenio(n) 285, 292, 296, 306
Paulus apostolus 275, 305n
Pausanias (I, II), kings of Sparta 78, 78n, 113,
141, 141n, 142, 142n, 143, 145, 145n, 178
Pausanias, author of the Perihegesis 173, 178n
Perdiccas 220, 254, 254n, 304
Periander, a physician 95
Periander, tyrant of Corinth 193n
Pericles 24, 336, 354, 354n
Perillus 295
Phaedo(n) 29, 209n, 235
Pharnabazus 69, 69n
Pharnaces 335
Philelphus vid. Filelfo
Philip vid. Philippus
Philippides 40, 40n
Philippus (I, II), kings of Macedonia 4, 5, 6,
28, 39, 39n, 77, 77n, 81, 81n, 90, 90n, 94,
94n, 95, 95n, 99, 99n, 109, 155n, 161, 161n,
180, 180n, 253, 276, 285294, 302, 303, 307,
308, 315, 347, 347n, 348n, 367, 368
Philippus, son of Antigonus Monophthalmus
309, 309n
Philips, Heribert 10, 10n, 32, 32n, 34
Philo(n) of Thebes 289, 289n
Philocrates 367
Philostratus 6, 43, 43n

398

INDEX NOMINVM

41, 42, 338, 345, 360 (Fabius),

Sadoleto, Jacopo 4n
Sal(l)ustius, the historian 190
Scipio vid. et Metellus
Scipio, P. Cornelius Scipio Africanus Maior 369
Sciraphidas 177, 177n
Scylla 361
Seneca 207, 314, 322n
Serapis 274
Sertorius 342
Servilia, mother of M. Iunius Brutus 362
Servilius, P. Servilius Isauricus (cos. 48 BCE)
366, 366n, 367
Servilius, P. Servilius Vatia Isauricus (cos. 79 BCE)
341, 342
Sestius, Publius 323n, 365, 365n
Severus Cassius 320
Sextius P. vid. Sestius
Sextus Annalis 361, 361n
Sforza, Francesco 28
Siramnes 39, 39n
Siro 124
Socrates 5, 16, 20, 29, 37, 45, 45, 50n, 70, 91,
91n, 97, 97n, 109n, 135n, 143, 197, 197n,
200220, 224, 225, 227, 228, 229, 233, 235,
235n, 236, 247n, 249, 346, 350n, 369, 369n
Soebidas 147, 147n
Solomo(n) 25, 261, 261n
Sophocles 42, 42n, 234, 344
Spartis 164, 164n
Speusippus 283
Spithridates 56, 56n
Spurius Carvilius vid. Spurius Claudius
Spurius Claudius 185, 185n
Sthenius 340, 341
Strabo, Cn. Pompeius 340n
Strabo, Lucius Seius 324
Strato(n) 221, 221n
Suetonius 329, 329n, 330n, 331n, 332n, 333,
333n, 337n, 338n, 366n
Sulla vid. Sylla; vid. et Faustus
Sulpicius (P. Sulpicius Rufus) 338n
Sulpicius vid. et Galba
Sylla 332, 332n, 337, 339, 340, 341, 345, 354, 356

Regio, Rafaele 7, 12, 14, 14n, 15, 15n, 16, 22,

23, 39, 46, 49n, 53n, 55n, 58n, 64n, 65n, 69n,
74n, 75n, 78n, 83n, 86n, 90n, 95n, 97n, 98n,
101n, 108n, 110n, 111n, 118n, 120n, 122n, 124n,
127n, 128n, 133n, 134n, 135n, 145n, 153n, 156n,
158n, 160n, 164n, 166n, 172n, 178n, 181n,
182n, 183n, 184n, 291n, 297n, 300n, 302n,
310n, 311n, 315n, 318n, 342n, 350n, 353n
Renouard, Antoine Augustin 11
Rhoemetalces vid. Rhymirales
Rhymirales, king of Thracia 315, 315n
Robortello, Francesco 21, 22

Tac(h)us, Tachos, Egyptian king 73, 73n, 74

Tarquinius (L. Tarquinius Superbus) 337
Taxiles 300, 300n
Teleclus 84, 148, 148n
Telecrus vid. Teleclus
Teleutia 184, 184n
Terentius 204, 217, 281
Terpander of Lesbos, musician 173, 173n, 188
Theano, wife of Pythagoras 188, 188n
Thearidas 106, 106n
Thectamenes 108, 108n, 109
Themisteas 106, 106n
Theocritus of Chios 314

Philoxenus, naval commander 304, 305, 371

Phocion 5, 5n, 6, 29, 39, 209n, 315n, 346351,
369, 369n
Phoebadas 147n
Phraates 342
Phryne 44, 230, 230n, 271, 271n
Phrynis, musician 102, 102n
Pindarus 152
Piso, Cn. Calpurnius 318, 354, 354n, 356
Plato 18, 37, 42, 46, 50n, 92n, 103n, 149n, 164,
172, 209, 209n, 210, 210n, 213n, 214n, 215n,
217, 217n, 220, 220n, 221, 222, 229, 229n,
231, 231n, 233, 234, 234n, 237, 238, 238n, 239,
250, 250n, 251, 252, 264, 265, 269, 278, 281,
281n, 283, 283n, 301, 301n
Plinius maior 43, 153, 195, 195n, 286
Plistonax 142, 145, 145n
Pollio, C. Asinius 324, 324n, 330
Pollio, P. Vedius 331, 331n
Pollio, Trebellius 357, 357n
Polyaenidas, -es 124, 124n
Polyaenus 229, 229n
Polycrates 115, 286, 286n, 363n
Polycratidas 147
Polydorus, king of Sparta 146, 146n
Polyxenus vid. Polyaenus
Pompeia, a daughter of Pompey 322n
Pompeia, Caesars wife 333, 333n
Pompeius Magnus vid. Pompey
Pompey 5, 6, 315n, 317, 322, 334, 335, 340345,
354, 355, 356, 358
Pontius Aquila 337, 337n
Popilius 353, 353n
Porus 29, 301, 301n, 302
Priamus 62
Priscianus 283
Prodicus, 50, 50n
Publius mimus (= Publilius Syrus) 273, 336
Pyrrhus, king of Epirus 99, 100, 100n, 313
Pythagoras, Pythagorean(s) 97n, 171, 188n
Pytheas, Athenian orator 367, 369, 370
Quintilianus
361, 361n

399

INDEX NOMINVM

Theognis 38, 38n, 213

Theopompus, historian 109n
Theopompus, king of Sparta 107, 107n, 108,
179
Therycion 108n, 109, 109n
Thucydides 62, 62n, 318, 318n
Thudippus 350, 350n
Tiberius 318, 321, 322n, 331, 362
Timotheus of Miletus, musician 173, 173n,
308n, 309n
Tissaphernes 54, 54n, 56, 56n, 63n
Tit(h)raustes 56, 56n
Tomeo, Niccol Leonico 12
Toranius vid. Turonius
Torresani, Andrea 10
Traianus 39, 40, 41
Traversari, -ius, Ambrogio, -sius 1622, 189n,
191n, 192n, 193n, 195n, 204n, 206n, 210n,
218n, 221n, 223n, 224n, 225n, 228n, 231n,
232n, 233n, 234n, 235n, 236n, 237n, 238n,
239n, 240n, 241n, 243n, 244n, 246n, 247n,
249n, 252n, 254n, 255n, 256n, 257n, 258n,
262n, 263n, 264n, 265n, 266n, 267n, 269n,
270n, 272n, 274n, 278n, 279n, 280n, 283n
Treu, Max 11
Tullia, M.T. Ciceros daughter 354n, 356, 356n
Tullius vid. Cicero
Turonius 326, 326n
Tynnichus 160, 160n,183
Tyrt(a)eus 141, 141n, 164
Udall, Nicolaus 33
Ulysses 43, 219, 219n, 232, 239, 294n, 319n 361

Valerius Maximus 9, 38, 41, 43, 62, 212, 212n

Vatinius, Publius 323, 323n, 353, 357, 357n,
359, 360, 361, 364, 364n
Venus 175, 271, 298
Vergilius, Virgilius, Virgil, Vergil vid. Maro
Verres 352, 353, 362
Villa Dei, Alexander de 208n
Visconti, Filippo Maria 27
Vitruvius 235
Voconius 354, 354n
Warham, William

199, 199n

Xanthippe 198n, 208, 210, 211, 211n, 216

Xeniades 240, 240n, 242, 246, 280
Xenocrates 46, 103, 103n, 301, 301n
Xenophantus vid. Zenophantus
Xenophon 39, 56n, 60n, 65, 66, 66n, 172n,
197n, 212, 213, 216
Xerxes I 64, 64n, 101n, 106n, 121n, 123, 164,
164n, 192, 354n
Zeno of Citium, Stoic philosopher 46, 46n,
372n
Zeno of Sidon 46n
Zeno(n) of Elea, philosopher, pupil of Parmenides 249, 249n
Zenophantus 308, 308n
Zeuxidamus (I, II), kings of Sparta 92, 92n,
106n, 140, 140n
Ziegler, Konrad 10n, 11