ISLÓMIYYÓT 32 (2010): 115 - 134

Memaknakan Terjemahan Frasa Sendi Bahasa Arab ke

Bahasa Melayu Berdasarkan Ilmu Sintaksis-semantik
ISMAIL MUHAMAD
AZMAN CHE MAT

ABSTRAK

Artikel ini mengkaji perbahasan terjemahan frasa sendi Arab-Melayu. Ia

memfokuskan sintaksis dan semantik. Data kajian diambil daripada al-Quran
dengan menggunakan pendekatan deskriptif sebagai instrumen kajian dan
analisis dilakukan menurut kerangka kajian yang telah dibina. Kerangka kajian
ini merangkumi aspek sintaksis-semantik dan prinsip terjemahan. Rumusan
kajian ini mencadangkan beberapa perkara penting yang perlu diberi perhatian
semasa proses terjemahan struktur frasa sendi Arab-Melayu. Antaranya,
keperluan memahami aspek sintaksis-semantik struktur ayat bahasa Arab secara
umum dan struktur frasa sendi secara khusus. Kajian ini juga telah meneliti
penerapan prinsip terjemahan kesamaan dinamik dan komunikatif dalam
struktur frasa sendi. Kesinambungan kajian ini juga akan memperkuatkan lagi
usaha bidang terjemahan Arab-Melayu serta memantapkannya.
Kata Kunci: terjemahan, struktur frasa sendi, sintaksis-semantik.

Giving Meaning to the Malay Translation of Shibh Al-Jumlah Based

on Syntax-Semantics

ABSTRACT

This article revolves around the translation of Shibh al-Jumlah in Arabic and
Malay language. The focus of the study is on syntax and semantics. Data for the
research were gathered from the Holy Koran. Using a descriptive approach as
the research instrument, a careful analysis was carried out in accordance with
the research framework that has been built. The research framework comprised
the aspects of syntax and semantics, as well as the principles of translation. The
findings of this study suggest some important aspects that require emphasis in the
process of translating the Shibh al-Jumlah structure from the Arabic language
into the Malay language. Among these were the inherent need to understand
aspects of the syntactic and semantic structures of the Arabic sentence in
general and also the Shibh al-Jumlah structure specifically. This study had
also scrutinized the application of the translation of the Communicative and
Dynamic Equavalence of the Shibh al-Jumlah structure. In essence, the findings

Bab 6.indd 115 11/29/2010 4:02:50 PM

 116 IslÉmiyyÉt 32

of the study will futher encourage more in-depth studies towards establishing
the field of Arabic-Malay translation.
Keywords: translation, shibh al-jumlah structure, syntax-semantics

PENDAHULUAN
Bidang kajian bandingan merupakan salah satu kajian linguistik yang
penting untuk memahami sesuatu bahasa. Kajian bandingan digunakan
untuk memahami deskripsi bahasa secara mendalam dan menyeluruh.
Permasalahan yang sering ditempuhi oleh pelajar bahasa Arab atau
penterjemah Arab-Melayu ialah penguasaan terhadap penggunaan frasa
sendi Arab. Penggunaan frasa sendi bahasa Arab boleh dikategorikan
kepada tiga tahap iaitu tahap leksikal, tahap frasa, dan tahap rangkai kata
(Azman 2005: 132). Selain itu, kelemahan memahami fungsi kata sendi
Arab yang fleksibel juga menjerumuskan kepada kesilapan memahami
teks Arab dalam pelbagai genre.
Berdasarkan tatabahasa Melayu, terdapat beberapa definisi kata
sendi. Sebilangan sarjana bahasa Melayu menggolongkan kata sendi
dalam satu golongan yang utama daripada golongan kata bahasa Melayu.
Hal ini menunjukkan keprihatinan mereka terhadap kata sendi sudah ada
sejak dulu lagi.
Pendita Za‘ba (1965: 177) mentakrifkan kata sendi sebagai: “… kata-
kata khas dipakai dengan nama atau ganti nama sahaja bagi menunjukkan
persangkutan nama atau ganti nama itu dengan sesuatu perkataan lain di
dalam ayat”. Contohnya, “Saya menanti di rumah”.
Kata sendi dikenali sebagai perkataan yang tidak sempurna dengan
erti kata ia tidak dapat berdiri sebagai perkataan bebas atau tidak
boleh dengan sendirinya berdiri sebagai ayat. Oleh yang demikian, ia
digunakan bersama dengan perkataan lain; biasanya di depan perkataan
golongan nama (Abrak Othman 1981: 22). Contohnya, “Saya berasal
dari Terengganu”.
Nik Safiah Karim pula (1996: 252) menyebut: “Kata sendi nama
ialah perkataan yang letaknya di hadapan frasa nama” seperti “Pena itu
ada pada saya”. Manakala Abdullah Hassan dan Ainon Mohd (1994:
153) menamakan kata sendi nama sebagai kata depan. Hal ini seperti
katanya: “Ada dua jenis kata depan, iaitu yang bertugas menunjukkan
tempat atau sesuatu yang tidak bergerak dan yang menunjukkan arah
atau pergerakan”.
Berdasarkan definisi-definisi yang dikemukakan, terdapat
beberapa kriteria sintaksis yang diserapkan iaitu kedudukan kata itu

Bab 6.indd 116 11/29/2010 4:02:54 PM

 Memaknakan Terjemahan Frasa Sendi Bahasa Arab ke Bahasa Melayu 117

dalam konstituen ayat mestilah di hadapan kata nama atau frasanya. Ia

berfungsi menghubungkan antara kata-kata atau frasa-frasa endosentrik
yang sebelum dengan selepasnya dan menyempurnakan makna daripada
kata-kata dan frasa-frasa tersebut.
Seperti juga tatabahasa Arab, tatabahasa Melayu membahagikan
kata sendi nama kepada 26 kata. Namun, ada juga sesetengah ahli bahasa
Melayu yang melihat jumlahnya lebih daripada itu (Dewan Bahasa dan
Pustaka 1988: 5).
Oleh yang sedemikian, kajian ini meneliti aspek-aspek kata sendi
Arab untuk memahami wacana Arab dan juga menyediakan bahan
terjemahan Arab-Melayu yang berkualiti. Analisis ini dapat memberi
maklumat yang berguna kepada sesiapa yang berkecimpung dalam bidang
pengajian Arab dan juga terjemahan Arab-Melayu.

OBJEKTIF KAJIAN
Kajian ini dilakukan untuk memenuhi beberapa objektif seperti berikut
iaitu:
1. Meneliti ciri-ciri kata sendi bahasa Arab yang memiliki fungsi
makna homonim;
2. Memperhalusi terjemahan frasa sendi Arab-Melayu dalam teks
al-Quran; dan
3. Membandingkan aspek sintaksis-semantik bahasa Arab dan bahasa
Melayu.

STRUKTUR AYAT BAHASA ARAB

Bahagian ini menghuraikan aspek nahu yang membentuk struktur
bahasa Arab. Tujuannya ialah agar pembaca dapat memahami dengan
jelas sebelum perbincangan lanjut mengenai kata sendi dalam binaan
ayat-ayat bahasa Arab.
Dalam sintaksis bahasa Arab, ayat dasar hanya dua, iaitu ayat
namaan dan ayat kerjaan (lihat karya: Ibn Fāris 395 H (M), Ibn Hishām
761 H (M), Ibn cAqīl 769 H (M), al-Maylānī 811 H (M), al-Rājihī
1971 dan Maghālasah 1993). Berdasarkan ayat-ayat dasar inilah maka
perluasan ayat (transformasi) dilakukan dengan penambahan kata
fungsian atau frasa tertentu. Malah berdasarkan pola ayat dasar dan
perluasannya boleh dihasilkan (generatif) lagi bentuk-bentuk ayat
gramatis yang tidak terhingga banyaknya.

Bab 6.indd 117 11/29/2010 4:02:54 PM

 118 IslÉmiyyÉt 32

AYAT NAMAAN
Kata nama ialah “Sesuatu yang menunjukkan makna entitinya dan tidak
disertai/ ditandai waktu” (al-Suyūtī 1998: 23; Ibn cAqīl 1990: 20; al-
Jurjāni 1992: 40):

Maksudnya, kata nama ini mempunyai fungsinya sebagai simbol kepada sesuatu
atau makna sesuatu. Ia juga bebas tanpa terikat dengan masa. Ayat kata nama
mengandungi dua unsur inti yang terdiri daripada subjek dan predikat. Ayat
pola ini dimulakan dengan kata nama pada asasnya (al-Rājihī 1971: 77 dan
Maghālasah 1993: 20). Kedua-dua unsur ini, subjek dan predikat ialah unsur
yang saling melengkapi antara satu sama lain. Oleh itu, para sarjana Arab
melihat bahawa tanda icrāb bagi kedua unsur ini ialah rafc (nominatif). Subjek
dan predikat ini mempunyai syarat-syarat tertentu;

SUBJEK
Subjek dalam bahasa Arab mestilah terdiri daripada satu kata nama (Ibn
Jinnī 1988: 29 dan al-Rājihī 1971: 80) atau yang setarafnya (seperti kata
terbitan) (Ibn Hishām 1997: 106). Ia boleh dikategorikan kepada dua (Ibn
c
Aqīl 1990: 174 dan Maghālasah 1993: 162-164) iaitu: pertama yang
memerlukan predikat dan yang kedua subjek yang tidak memerlukan
predikat.
Subjek yang memerlukan predikat mesti terdiri daripada kata nama
sarīh atau kata terbitan (yang ditakwil) seperti:
1. ٌ ‫ ُﻣ َﺤ ﱠﻤ ٌﺪ ُﻣ َﻬﻨْﺪ‬: “Muhammad seorang jurutera”.
‫ِﺱ‬
2. ‫ْﺮﺃَ َﺧﻴْ ٌﺮ ﻟَ َﻚ‬
َ ‫ﺃَ ْﻥ ﺗَﻘ‬: “Membaca lebih baik untuk anda”.
Subjek yang tidak memerlukan predikat terdiri daripada kata
adjektif atau kata nama mushtaq (derivasi) yang mempunyai pelaku
atau pelaku ganti untuk memenuhi fungsi predikat. Kata nama yang
diderivasi (mushtaq) kepada kata nama pelaku (‫)ﺍﺳﻢ ﺍﻟﻔﺎﻋﻞ‬, kata nama
penyambut (‫ )ﺍﺳﻢ ﺍﻟﻤﻔﻌﻮﻝ‬dan kata adjektif seakan pelaku atau penyambut
(‫)ﺍﻟﺼﻔﺔ ﺍﻟﻤﺸﺒﻬﺔ‬. Pola ini mesti dimulakan dengan kata nafi atau kata
tanya seperti:
1. ُ ‫ﺎﺟ ٌﺢ ﺍﳌُ ْﻬﻤ‬
‫ِﻞ‬ ِ َ‫ َﻣﺎ ﻧ‬: “Orang yang berjaya itu bukan seorang yang lalai”.
2. ‫ﺃَ َﻣ ْﺤﺒُ ْﻮ ٌﺏ ﺃَ ُﺧ ْﻮ َﻙ‬: “Adakah orang yang dikasihi itu saudara anda?”
3. ‫ َﻣﺎ ُﺣ ْﺴ ُﻦ ﺍﻹِ ْﻫ َﻤـﺎﻝ‬: “Kebaikan bukan kelalaian”.

Bab 6.indd 118 11/29/2010 4:02:54 PM

 Memaknakan Terjemahan Frasa Sendi Bahasa Arab ke Bahasa Melayu 119

Ciri seterusnya bagi subjek bahasa Arab ialah aspek definit/

khusus (macrifah) dan indefinit/ am (nakirah) (al-Zamakhsharī 1988:
36). Pada asasnya, subjek mestilah hadir sebagai kata nama definit,
namun dalam keadaan tertentu ia dibolehkan hadir dalam pola indefinit,
(al-Rājihī 1971: 87-91 dan Maghālasah 1988: 166-167).

PREDIKAT
Predikat juga merupakan unsur penting yang melengkapkan ayat bersama
dengan subjek. Predikat bahasa Arab boleh hadir dalam dua bentuk iaitu;
tunggal dan ayat ( Ibn Jinnī 1988: 29; al-Zamakhsharī 1990: 36; Ibn
Hishām 1997: 109; Ibn cAqīl 1990: 175) serta separa ayat1 dengan
syarat tertentu (Ibn Hishām 1997: 112 dan Ibn cAqīl 1990: 181).
Predikat tunggal (‫ )ﻣﻔﺮﺩ‬boleh terdiri daripada kata nama jāmid2
dan kata sifat mushtaq3 (Ibn Hishām 1997: 109; Ibn cAqīl 1990: 177)
seperti:
1. ‫ َﻣ ْﺤ ُﻤ ْﻮ ٌﺩ ﺃَ َﺳ ﹲﺪ‬: “Mahmud (seperti) singa”.
2. ‫ِﻢ‬ٌ ‫ َﻣ ْﺤ ُﻤ ْﻮ ٌﺩ َﻗﺎﺋ‬: “Mahmud berdiri”.
Predikat yang hadir dalam bentuk ayat ialah sama ada pola ayat
kata nama atau ayat kata kerja (Ibn Jinnī 1988: 30; al-Rājihī 1971: 94;
Maghālasah 1988: 170) seperti:
1. ‫ ُﻣ َﺤ ﱠﻤ ٌﺪ ﺃَﺑُ ْﻮ ُﻩ َﻃﺒِﻴْ ٌﺐ‬: “Mahmud, ayahnya seorang doktor”.
2. ‫ ُﻣ َﺤ ﱠﻤ ٌﺪ ﻳَﻨَﺎ ُﻡ‬: “Muhammad sedang tidur”.
Separa ayat (shibh al-jumlah) boleh juga menjadi predikat
dalam ayat kata nama (al-Zamakhsharī 1990: 36). Namun ia tertakluk
(mutacalliq) kepada predikat yang digugurkan (mahdhūf khabar). Hal
ini dapat dijelaskan dalam analisis icrāb bahasa Arab seperti berikut:
1. ‫ِﻲ ﺍﻟﺒَﻴْ ِﺖ‬
ْ ‫ ُﻣ َﺤ ﱠﻤ ٌﺪ ﻓ‬: “Muhammad di rumah”.
Menurut nahu bahasa Arab, separa ayat ‫( ﰲ ﺍﻟﺒﻴﺖ‬kata sendi + kata nama)
tertakluk kepada kata yang berfungsi sebagai predikat yang digugurkan
seperti: ‫ﺍﺳﺘﻘﺮ‬
‫ ﱠ‬: berada.

1
Separa ayat ialah terjemahan frasa shibh al-jumlah
2
Tidak mendukung ganti nama subjek
3
Mendukung ganti nama subjek

Bab 6.indd 119 11/29/2010 4:02:55 PM

 120 IslÉmiyyÉt 32

2. ‫ﺎﺏ ِﻋ ْﻨ َﺪ َﻋﻠ ﱟ‬
‫ِﻲ‬ ِ ‫ﺍ‬: Buku itu (ada) di sisi Ali
ُ َ‫َﻟﻜﺘ‬
Separa ayat ‫ ﻋﻨﺪ ﻋﻠﻲ‬diandaikan tertakluk dengan predikat yang digugurkan
seperti: ‫ َﻛﺎﺋِﻦ‬: ada/ berada. Fungsinya mengambil tempat predikat secara
tidak langsung. Secara asasnya pola separa ayat tidak boleh menjadi
predikat. Namun kehadirannya dalam struktur ayat dapat difahami oleh
penutur-pendengar berdasarkan predikat yang tidak disebut tetapi wujud
dalam fikiran.

AYAT KERJAAN

Ayat yang dimulakan dengan kata kerja digolongkan sebagai ayat

kerjaan (al-Rājihī 1971: 77 dan Maghālasah 1988: 19). Struktur ayat
kata kerja ini mempunyai dua unsur dasar, iaitu kata kerja ( ‫ِﻌﻞ‬ ْ ‫ )ﻓ‬+
pelaku (‫ )ﻓَﺎﻋِﻞ‬atau pelaku ganti (‫( )ﻧَﺎﺋِﺐ ﻓَﺎﻋِﻞ‬Ibn Jinnī 1988: 33-35; al-
Zamakhsharī 1990: 15; Ibn Hishām 1997: 33; Ibn cAqīl 1990: 19).
Perinciannya adalah seperti berikut:

KATA KERJA
Definisi kata kerja ialah “Sesuatu yang menunjukkan makna entitinya
dan terikat dengan waktu”. (al-Suyūtī 1998: 23; Ibn cAqīl 1990: 20;
al-Jurjāni 1992: 215):
(ٍ‫) َﻣﺎ َﺩ ﱠﻝ َﻋﻠَﻰ َﻣ ْﻌﻨَﻰ ﻓِﻰ ﻧَ ْﻔ ِﺴ ِﻪ َﻭﺍ ْﻗﺘَ َﺮ َﻥ ﺑِ َﺰ َﻣﺎﻥ‬
Kata kerja boleh berubah dari aspek fonologi dan morfologinya
berdasarkan waktu, iaitu kala lampau, kala kini dan kala mendatang.
Perubahan yang dimaksudkan ini adalah berdasarkan sistem morfologi
(‫ﻑ‬ِ ‫ﺍﻟﺼ ْﺮ‬ َ ‫ )ﻧ‬kerana bahasa Arab ialah bahasa fleksi iaitu pola yang telah
‫ِﻈﺎ ُﻡ ﱠ‬
disepakati oleh ahli bahasa Arab.
Kata kerja bahasa Arab yang boleh membentuk ayat kata kerja
mestilah kata kerja sempurna dan menerangkan kejadian peristiwa (al-
Rājihī 1971: 179). Ia boleh hadir dalam pola transitif (‫ ) ُﻣﺘَ َﻌ ﱢﺪﻱ‬seperti:
‫ﺎﻱ‬
ْ ‫ﺍﻟﺸ‬
‫ِﺏ َﻋﻠِﻲ ﱠ‬ َ ‫ َﺷﺮ‬: “Ali telah minum teh” dan tak transitif (‫ )ﻻَﺯِﻡ‬seperti:
‫َﺲ ُﻣ َﺤ ﱠﻤﺪ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺟ‬
َ َ : “Muhammad telah duduk”. Manakala ciri-ciri lain yang
melibatkan aspek morfologi4 tidak perlu dijelaskan di sini.

4
Seperti penambahan huruf-huruf tunggal dalam binaan kata untuk kesesuaian bilangan
dan gender pelaku. Begitu juga pembentukan kata kerja dalam wazan sarfî.

Bab 6.indd 120 11/29/2010 4:02:55 PM

 Memaknakan Terjemahan Frasa Sendi Bahasa Arab ke Bahasa Melayu 121

PELAKU DAN PELAKU GANTI

Pelaku dan pelaku ganti merupakan unsur inti kepada ayat kata kerja.
Pelaku ditarifkan sebagai “kata nama yang diterangkan oleh kata kerja
atau kata yang mengandungi makna kata kerja yang mendahuluinya”
(al-Zamakhsharī 1990: 29; Ibn Hishām 1997: 233; Ibn cAqīl 1990:
389). Ia boleh hadir dalam pola kata nama, kata ganti nama yang tidak
disebut, dan juga kata nama mu’awwal5. Contohnya boleh dijelaskan
seperti berikut:
1. ‫ ﻳَﻘ َْﺮﺃ ُﻣ َﺤ ﱠﻤ ٌﺪ ﺍﳌَ َﺠﻠﱠ َﺔ‬: “Muhammad sedang membaca majalah”.
2. ‫ﳋﺒْﹷﺰ‬ ُ ‫ ﺃَ َﻛ ْﻠ ُﺖ ﺍ‬: “Saya (sudah) makan roti”.
3. ‫ ﻳُ ْﻌ ِﺠﺒُﻨِﻲ ﺃَ ْﻥ ﺗَ ْﺴﺘَ ْﻌ ِﺠ َﻞ‬: “Kegopohan anda menghairankan saya”.
Manakala pelaku ganti pula ialah “objek penyambut yang
menggantikan fungsi pelaku yang digugurkan kerana tidak diketahui
pelakunya” (Ibn Hishām 1997: 415 dan Ibn cAqīl 1990: 252). Pelaku
ganti juga mesti diletakkan selepas kata kerja yang disamakan ciri
maskulin atau feminin. Dari aspek morfologi, kata kerja yang digunakan
dalam ayat yang mempunyai pelaku ganti mesti menepati rumus
tertentu. Manakala pola pelaku ganti ini ada empat kategori (Ibn Hishām
1997: 253-255) seperti:
1. Objek penyambut seperti (Hūd 44:10): {ُ‫ُﻀ َﻲ ﺍﻷَ ْﻣـﺮ‬ َ ْ‫}ﻭَﻏﻴ‬: “..dan
ِ ‫ﺾ ﺍﳌَ ُﺎﺀ َﻭ ﻗ‬
ketika itu surutlah air lalu terlaksanalah perintah (Allah) itu...”6.
Pelaku ganti dalam contoh ini ialah kata nama ‫ ﺍﳌﺎﺀ‬dan ‫ﺍﻷﻣﺮ‬.
2. Separa ayat (shibh al-jumlah) seperti (al-Acrāf 149: 7): {‫ِﻂ‬ ُ ‫َﻭﻟَ ﱠﻤﺎ ُﺳﻘ‬
َ
‫} ﻓِﻲ ﺃﻳْ ِﺪﻳْﻬِﻢ‬: “Apabila mereka menyesal (terhadap apa yang mereka
lakukan)...”. Pelaku ganti dalam ayat ini ialah frasa separa ayat
‫ﻓِﻲ ﺃَﻳْ ِﺪﻳْﻬِﻢ‬.
3. Kata terbitan khusus seperti (al-Hāqah 13: 69): {‫ﺍﻟﺼ ْﻮ ِﺭ ﻧَ ْﻔ َﺨ ُﺔ‬
‫ِﺦ ﻓِﻲ ﱡ‬
َ ‫ﻓَﺈﺫَﺍ ﻧُﻔ‬
ِ ‫} َﻭ‬: “Kemudian (ketahuilah bahawa) apabila ditiup Sangkakala
‫ﺍﺣ َﺪٌﺓ‬
dengan sekali tiup”. Kata terbitan ‫ ﻧَ ْﻔ َﺨ ٌﺔ‬menjadi pelaku ganti bagi
kata kerja ‫ِﺦ‬ َ ‫ﻧُﻔ‬.
5
Kata kerja yang didepani dengan kata fungsi fleksi akusatif diistilahkan sebagai kata
nama mu’awwal.
6
Keseluruhan terjemahan ayat suci al-Quran di dalam makalah ini dipetik daripada
Tafsir Pimpinan Ar-Rahman kepada Pengertian Al-Qur’an oleh Abdullah Muhammad
Basmeih (1995).

Bab 6.indd 121 11/29/2010 4:02:55 PM

 122 IslÉmiyyÉt 32

4. Kata keterangan mutasarrif khusus: ‫ ِﺻﻴْ َﻢ َﺭ َﻣ َﻀﺎ ُﻥ‬: “Berpuasa pada

bulan Ramadan”. Kata keterangan masa ‫ َﺭ َﻣ َﻀﺎﻥ‬ialah pelaku ganti
yang menerima perubahan pola fleksi bagi kata kerja ‫ ِﺻﻴْ َﻢ‬.

SEPARA AYAT (SHIBH AL-JUMLAH)

Dalam konteks sintaksis, shibh al-jumlah (separa ayat) tidak digolongkan
sebagai ayat lengkap dalam nahu bahasa Arab. Walaupun begitu, unsur
shibh al-jumlah dalam ayat bahasa Arab, seterusnya dalam wacana
bahasa Arab adalah amat penting untuk menambah dan menyempurnakan
makna. Oleh itu, ia mestilah diletakkan dalam ayat (ayat namaan atau ayat
kerjaan) untuk memberi makna (cAbbās Hassan 1968: 436). Kehadiran
shibh al-jumlah dalam ayat namaan atau ayat kerjaan adalah perlu dalam
konteks perluasan (transformasi) struktur luaran dan struktur dalaman
(makna) ayat bahasa Arab.
Seperti yang telah dijelaskan bahawa shibh al-jumlah dibentuk
dalam dua keadaan (al-Rājihī 1971 dan Maghālasah 1993); 1. Struktur
yang terdiri daripada kata sendi (‫ﳉﺮﱢ‬ َ ‫ ) َﺣ ْﺮ ُﻑ ﺍ‬+ kata nama atau frasa
nama, dan 2. Struktur kata keterangan tempat atau masa (‫ﻑ ﺍﻟ ﱠﺰ َﻣﺎ ِﻥ ﺃَ ْﻭ‬ُ ‫َﻇ ْﺮ‬
‫ )ﺍﳌَ َﻜﺎ ِﻥ‬+ kata nama atau frasa nama. Manakala Ibn Hishām (1996: 133)
menambah pola separa ayat ini kepada kata adjektif nyata (‫ﺍﻟﺼ ِﺮﻳْ َﺤﺔ‬ َ ‫ﺍﻟﺼﻔَﺔ‬
‫) ﱢ‬
yang disertai ‫ ﺍﻝ‬sebagai silah (kata fungsi hubung). Dalam kajian ini,
shibh al-jumlah yang akan menjadi fokus ialah struktur pertama iaitu
kata sendi + kata nama atau frasa nama.
Rajah berikut menerangkan kedudukan shibh al-jumlah dalam
struktur ayat bahasa Arab:

7
Kata keterangan masa dan tempat yang menerima perubahan pola fleksi (tanda
baris). Mutasarrif ialah sesuatu pola yang tidak kekal dalam satu bentuk iaitu sering
menerima perubahan mengikut kedudukan, fleksi, dan sebagainya ( ‫ﻫﻮ ﻣﺎ ﻻ ﻳﻼﺯﻡ ﺻﻮﺭﺓ‬
‫( )ﻭﺍﺣﺪﺓ‬al-Daqar 1993: 433).

Bab 6.indd 122 11/29/2010 4:02:56 PM

 Memaknakan Terjemahan Frasa Sendi Bahasa Arab ke Bahasa Melayu 123

Ayat Namaan

FN + FN

Separa ayat (shibh al-jumlah)

Ayat Kerjaan

KS + FN

FK + FN

Rajah: Fungsi Perluasan shibh al-jumlah dalam Ayat Bahasa Arab8

Oleh yang sedemikian, dalam perenggan yang berikutnya, kertas

ini akan menjelaskan golongan kata fungsi bahasa Arab dan kata sendi
sebagai subgolongan. Seterusnya memperincikan ciri sintaksis-semantik
kata sendi dan pemilihan kata sendi tertentu sahaja.

DEFINISI FRASA SENDI

Berdasarkan pengertian hurūf al-jarr, al-Munāwī (1990: 276) serta al-
Jurjānī (1992: 114) menyebut hurūf al-Jarr sebagai:

[ ‫ َﻣ َﺮ ْﺭ ُﺕ ﺑِ َﺰﻳْ ٍﺪ‬: ‫ْﻀﺎ ِﺀ ﺍﻟﻔ ِْﻌ ِﻞ ﺃَ ْﻭ َﻣ ْﻌﻨَﺎ ُﻩ ﺇِﻟَﻰ َﻣﺎ ﻳَﻠِﻴْ ِﻪ ﻧَ ْﺤ َﻮ‬
َ ‫] َﻣﺎ ُﻭ ِﺿ َﻊ ﻹِﻓ‬
Ertinya: Sesuatu yang diletakkan untuk menyatakan perbuatan atau maknanya
kepada yang selepasnya. Seperti: Aku berjalan dengan Zaid
Kemudian cAbd al-Ghanī al-Daqar (1993: 181) pula mengatakan:

8
FN = Frasa Nama, FK = Frasa Kerja, KS = Kata Sendi

Bab 6.indd 123 11/29/2010 4:02:56 PM

 124 IslÉmiyyÉt 32

‫ ﺍﻟ ﱠﺪ ُﺍﺭ ﻟ َِﻌ ْﻤﺮﻭ َﻭﺍﻟﻔ ِْﻌ َﻞ‬: ‫ِﺳ ِﻢ ﻧَ ْﺤ ُﻮ‬

ْ ‫ِﺳ َﻢ ﺑِﺎﻻ‬ َ ‫ُﺣ ُﺮ ْﻭ ُﻑ ﺍ‬
ْ ‫ ﻓَﺘُ ْﻮ ِﺻ ُﻞ ﺍﻻ‬,‫ﳉ ﱢﺮ ﺗَ ِﺼ ُﻞ َﻣﺎ ﻗَﺒْﻠَ َﻬﺎ ﺑ َِﻤﺎ ﺑَ ْﻌ َﺪ َﻫﺎ‬
‫ َﻣ َﺮ ْﺭ ُﺕ ﺑِ َﺰﻳْ ٍﺪ‬:‫ِﺳ ِﻢ ﻧَ ْﺤ ًﻮ‬
ْ ‫ﺑﺎِﻻ‬
Ertinya: Hurūf al-Jarr menghubungkan antara sesuatu yang sebelum dengan
sesuatu yang selepasnya, iaitu menghubungkan kata nama dengan kata nama
seperti: ‫ِﻌ ْﻤﺮﻭ‬ َ ‫ ﺍﻟ ﱠﺪ ُﺍﺭ ﻟ‬: “Rumah itu untuk Amru” dan kata kerja dengan kata nama
seperti: ‫ﺕ ﺑِ َﺰﻳْ ٍﺪ‬ ُ ‫ َﻣ َﺮ ْﺭ‬: “Saya berjalan dengan Zaid”.

ANALISIS DATA
Dalam perbincangan ini, tiga contoh penggunaan kata sendi ( ‫ ﺑـ‬- ‫ ﻟـ‬- ‫)ﻣِﻦ‬
daripada ayat al-Quran berdasarkan surah al-Kahfi dikemukakan. Aspek
sintaksis-semantik akan dijadikan instrumen untuk mendekripsi setiap frasa
sendi yang telah dipilih.

ْ ‫ـﻢ ﻓِﺘْﻴٌَﺔ َﺀﺍ َﻣﻨُﻮﺍ ﺑ َِﺮﺑﱢﻬ‬

‫ِـﻢ َﻭ ِﺯ ْﺩﻧَﺎ ُﻫ ْﻢ ُﻫ َﺪﻯ‬ ْ ‫ﺇِﻧﱠـ ُﻬ‬
“Sesungguhnya mereka itu ialah orang muda yang beriman kepada Tuhan
mereka, dan Kami tambahi mereka dengan hidayah petunjuk” {ayat: 13}

Frasa ‫ِـﻢ‬
ْ ‫َﺀ ﺍ َﻣﻨُﻮﺍ ﺑ َِﺮ ﺑﱢﻬ‬ terdiri daripada KN ( ‫)ﻓِﺘْﻴٌَﺔ‬, KK ( ‫) َﺀ ﺍ َﻣﻨُﻮﺍ‬,
KS (‫)ﺑﹻ‬, KN (‫ﺏ‬ ّ ‫ ) َﺭ‬dan KGN (‫) ُﻫ ْﻢ‬. Berdasarkan kriteria leksikal, KN
‫ ﻓِﺘْﻴَﺔ‬merupakan kata jamak daripada ‫ ﻓَﺘَﻰ‬yang membawa maksud orang
muda/ pemuda (al-Mucjam al-Wasīt 1989: 673). KK ‫ َﺀﺍ َﻣﻨُ ْﻮﺍ‬ialah KK
kala lampau yang merujuk pelaku bagi KN sebelumnya, iaitu ‫ﻓﺘﻴﺔ‬. KK
ini juga adalah dalam pola jamak mudhakkar yang ditandai oleh huruf
waw dan alif. KS ‫ ﺑﹻ‬adalah daripada kategori KS satu morfem bebas
yang mesti ditulis bersambung dengan KN atau ganti nama selepasnya
yang juga hanya hadir dalam pola baris bawah dalam konteks ayat ini.
Frasa ‫ َﺭﺑﱢـﻬِﻢ‬terdiri daripada dua kata dibentuk dalam pola yang dikenali
dalam bahasa Arab sebagai tarkīb idāfī. Frasa ini berada selepas KS ‫ﺑﹻ‬
yang menghubungkan antara KK (‫ ) َﺀﺍ َﻣ َﻦ‬dengan KN ‫ﺏ‬ ّ ‫ َﺭ‬.
Berdasarkan kriteria sintaksis, ayat ini boleh dipecahkan kepada
tiga unsur asas iaitu, subjek (mubtada’) dan predikat (jumlah khabariyah)
yang mengandungi KN, KK dan keterangan yang terdiri daripada FS.
Struktur ini boleh dijelaskan seperti susunan berikut:
Subjek Predikat Keterangan

ْ ‫ﺇِﻧﱠ ُﻬ‬
‫ــﻢ‬ ‫ﻓِﺘْﻴَﺔ ﺁ َﻣﻨُ ْﻮﺍ‬ ‫ﺑ َِﺮﺑﱢـﻬِﻢ‬

Bab 6.indd 124 11/29/2010 4:02:56 PM

 Memaknakan Terjemahan Frasa Sendi Bahasa Arab ke Bahasa Melayu 125

Unsur subjek dalam ayat ini didepani oleh KF akusatif (‫ )ﺃَ ﱠﻥ‬yang
mengakusatifkan subjek dan menominatifkan predikat (Ibn Hishām
1988: 299 dan al-Murādī 1990: 217). Oleh sebab KGN ‫ ُﻫﻢ‬adalah mabnī
dengan tanda sukun (al-Rājihī 1971: 37), maka tanda akusatifnya
iaitu fathah hanya diandaikan sahaja. Predikat dalam ayat ini hadir
dalam pola frasa, KK dengan pelaku yang merujuk kepada KN ‫ﻓِﺘْﻴَﺔ‬.
Gabungan pola KK dan KGN ini menjadi pelengkap kepada subjek
teras, iaitu KN ‫ﻓِﺘْﻴَﺔ‬.
Berdasarkan rumus bahasa Arab, gabungan antara subjek (mubtada’)
dan predikat (khabar) ini sudah sempurna dan memberi makna. Namun
kehadiran FS selepasnya iaitu ‫ِﻢ‬ ْ ‫ﺑـــﻬ‬ ‫ ﺑ َِﺮ ﱢ‬menjadi keterangan kepada
predikat dan menambahkan makna kepada keseluruhan ayat ini.
Menurut kamus al-Mucjam al-Wasīţ (1989: 28), KK yang diikuti KS
‫ َﺀﺍ َﻣ َﻦ ﺑﹻ‬bermaksud ( ) yakin dan percaya yang dikategorikan sebagai
KK tak transitif (‫ )ﻓﻌﻞ ﻻﺯﻡ‬yang tidak memerlukan objek penyambut
selepasnya. Sarjana bahasa Arab menyebut KS ‫ ﺑﹻ‬mengandungi 14
makna (Ibn Hisham 1972: 137; al-Muradi 1992: 44). Makna utama
KS ‫ ﺑﹻ‬ialah melekat (ilsaq) dan berkait (al-ittisal) kekal secara tersirat.
Selain makna khususnya, KS ini juga meminjam makna KS lain seperti
ْ ‫ ﻣ‬dan ‫ﺇِﻟَﻰ‬.
‫ِﻦ‬
ْ ‫ـﻢ ﻓِﺘْﻴٌَﺔ َﺀﺍ َﻣﻨُﻮﺍ ﺑ َِﺮﺑﱢﻬ‬
Makna konteks frasa ‫ِـﻢ‬ ْ ‫ ﺇِﻧﱠـ ُﻬ‬mempunyai beberapa
ciri, iaitu penegasan kerana didepani KF ‫ ﺃﻥ‬yang membawa maksud
pengukuhan (al-Rājihī 1971: 142). Pengukuhan yang seterusnya
ialah pengulangan semula makna ganti nama ‫ ُﻫ ْﻢ‬dengan KN zahir ‫ﻓﺘﻴﺔ‬.
Penggunaan KN dengan lafaz umum (nakirah) ‫ ﻓِﺘْﻴَﺔ‬memberi gambaran
simbolik kepada bilangan mereka yang tidak ditentukan. Yang pasti
ialah bilangan mereka melebihi tiga orang. Ayat kesembilan surah al-
Kahfi sebelumnya melontarkan persoalan tentang kisah penghuni gua
dan al-Raqīm yang bermaksud: “Adakah engkau menyangka (Wahai
Muhammad) bahawa kisah “ashab al-kahfi” dan “al-raqim” itu sahaja
yang menakjubkan yang menjadi antara tanda-tanda yang membuktikan
kekuasaan kami?”. Oeh itu, ayat ini berbentuk pengukuhan seperti yang
telah dihuraikan.
Frasa terjemahan bahasa Melayu pula iaitu orang muda yang
beriman kepada Tuhan mereka, terdiri daripada KN (orang), KN
(muda), KF (yang), KK (beriman), KS (kepada), KN (Tuhan) dan
KGN (mereka). Dalam penggolongan kata bahasa Melayu, penggandaan
kata seperti orang-orang, budak-budak, kanak-kanak boleh juga merujuk
kepada maksud banyak atau majmuk (Nik Safiah et al. 1996: 133).

Bab 6.indd 125 11/29/2010 4:02:56 PM

 126 IslÉmiyyÉt 32

KN muda sebagai kata adjektif bermaksud belum tua, masih remaja

(Kamus Dewan 2000: 901). KK beriman merupakan KK tak transitif
yang hadir dalam ayat tanpa memerlukan objek penyambut. KK ini
berasal daripada kata dasar KN iman yang bererti percaya dan yakin.
Apabila menerima imbuhan ber-… kata ini akan membawa maksud
memiliki, iaitu memiliki iman dan kepercayaan. KS kepada digunakan
untuk menyatakan sasaran yang merujuk manusia, haiwan, unsur
mujarad, menyatakan pecahan dan perubahan keadaan (Nik Safiah et
al. 1996: 259). KS ini juga terdiri daripada dua mofem bebas iaitu ke
dan pada. Pemakaian kepada sering digunakan dalam ayat seperti “setia
kepada Raja”, “percaya kepada Tuhan”. KS ini merujuk KK sebelumnya
dengan maksud “kepercayaan dalam hati, penyerahan” dan sebagainya.
Frasa Tuhan mereka merujuk makna pemilikan, iaitu Tuhan milik
golongan yang beriman tadi. Jika dibandingkan struktur frasa BS9
dengan BT10 sememangnya mempunyai kesamaan yang jelas.
Berdasarkan kriteria sintaksis, frasa ini boleh dipecahkan kepada
tiga unsur utama iaitu, subjek, predikat, dan keterangan. Frasa yang
membentuk ayat ini pula terdiri daripada KN sebagai subjek dan
FK sebagai predikat. Subjek sebenar dalam ayat ini ialah frasa yang
mengalami proses peluasan makna dengan penambahan kata penekan/
penegas (sesungguhnya) dan kata adjektif. Begitu juga halnya dengan
frasa yang menjadi keterangan yang dihubungkan dengan kata hubung
pancangan (yang). Pemecahan frasa ini boleh dijelaskan melalui susunan
berikut:
Subjek Sesungguhnya mereka itu
Predikat kepada Tuhan mereka
Keterangan ialah orang muda yang beriman
Dalam konteks terjemahan yang dilakukan, penterjemah telah
menggunakan ilmu nahu bahasa Arab dan semantik untuk disesuaikan
dengan bahasa Melayu. Namun begitu, penterjemah telah mengubah
pola kata BT yang digunakan dalam pola KN dalam BS iaitu ‫ﻓِﺘْﻴَﺔ‬
kepada KN dengan sifatnya. Walhal dalam bahasa Melayu KN yang
sepadan sudah ada iaitu pemuda. Penterjemah boleh menggunakan

9
BS akan digunakan dalam perenggan berikutnya sebagai Bahasa Sumber, iaitu bahasa
Arab.
10
BT pula merujuk kepada Bahasa Terjemahan, iaitu bahasa Melayu.

Bab 6.indd 126 11/29/2010 4:02:57 PM

 Memaknakan Terjemahan Frasa Sendi Bahasa Arab ke Bahasa Melayu 127

frasa “beberapa orang pemuda” atau lebih baik lagi “pemuda-pemuda”

untuk menterjemahkan KN ‫ﻓِﺘْﻴَﺔ‬. Berdasarkan terjemahan KS pula, prinsip
makna banyak [14 makna] KS ‫ ﺑﹻ‬memberi pilihan kepada penterjemah
menentukan hanya satu sahaja yang sesuai dengan tatabahasa ayat bahasa
Melayu. Namun begitu, KS ‫ ﺑﹻ‬yang digunakan dalam ayat ini masih
mengandungi maksud yang lebih khusus iaitu “keintiman, keakraban
serta kepatuhan yang melekat dan berkait”.

ْ ‫ِﻤﺎﺗِ ِﻪ َﻭﻟَ ْﻦ ﺗَ ِﺠ َﺪ ﻣ‬
‫ِﻦ ُﺩ ْﻭﻧِـ ِﻪ ُﻣ ْﻠﺘَ َﺤ ًﺪﺍ‬ َ ‫َﻻ ُﻣﺒَ ﱢﺪ َﻝ ﻟ‬
َ ‫ِﻜﻠ‬
“Tiada sesiapa yang dapat mengubah kalimah-kalimahNya, dan engkau tidak
sekali-kali akan ada tempat berlindung selain daripadaNya” {ayat: 27}

Frasa ‫ِﻤﺎﺗِﻪ‬ َ ‫ ﻻَ ُﻣﺒَ ﱢﺪ َﻝ ﻟ‬terdiri daripada KF (َ‫)ﻻ‬, KN (‫) ُﻣﺒَ ﱢﺪ َﻝ‬, KS (‫)ﻟِـ‬, KN
َ ‫ِﻜﻠ‬
ِ ‫ ) َﻛﻠ َِﻤ‬dan KGN (‫)ـﻪ‬. Penggunaan huruf ‫ ﻟـ‬dalam teks Arab amat
(‫ﺎﺕ‬
kerap. Selain berfungsi sebagai KS, ‫ ﻟـ‬juga berfungsi terhadap frasa
KK sebagai KF fleksi akusatif seperti: ‫ﻟِﺘﺬﻫﺐ ﺃﻧﺖ ﻭ ﺃﺧﻮﻙ ﺇﱃ ﺍﳌﺴﺠﺪ‬. KF
‫ ﻟـ‬yang diikuti oleh KN, KGN atau kata terbitan dikategorikan sebagai
KS dengan mengenetifkan frasa selepasnya. Berdasarkan data di atas,
KF ‫ ﻟـ‬tergolong dalam KS.
Berdasarkan kategori sintaksis, KF (‫ )ﻻ‬dikategorikan sebagai KF
yang mengakusatifkan KN am selepasnya (al-Murādī 1990: 290). Kata
ini juga berfungsi menafikan sifat-sifat yang terkandung dalam kata
selepasnya dan dikategorikan sebagai .11 Maka KN (‫) ُﻣﺒَ ﱢﺪﻝ‬
dibaca dengan fathah (iaitu akusatif) serta makna sifat-sifatnya juga
dinafikan kerana didepani dengan kata nafi (‫)ﻻ‬. Frasa ‫ ﻻَ ُﻣﺒَ ﱢﺪ َﻝ‬berfungsi
sebagai subjek dan tertakluk kepada FS (shibh al-jumlah) selepasnya,
iaitu ‫ِﻤﺎﺗِﻪ‬ َ ‫ ﻟ‬sebagai penerang kepada predikat yang diandaikan, iaitu
َ ‫ِﻜﻠ‬
(‫ )ﻛﺎﺋﻦ‬bererti wujud atau ada. Pola sintaksis ini boleh dijelaskan seperti
dalam susunan di bawah:
Subjek Predikat Keterangan

‫ﻻَ ُﻣﺒَ ﱢﺪ َﻝ‬ (‫)ﻛﺎﺋﻦ‬ َ‫ﻟ‬

‫ِﻜﻠ َِﻤﺎﺗِ ِﻪ‬

11 KF nafi khas untuk genus yang mendepani subjek serta mengakusatifkannya dan
َ ‫( ﻻَ ِﻃﻔ‬Dannāwī 1999:
hanya berfungsi kepada kata nama am sahaja seperti: ‫ْﻞ َﺧﺒِﻴْﺚ‬
174).

Bab 6.indd 127 11/29/2010 4:02:57 PM

 128 IslÉmiyyÉt 32

Dari aspek semantik pula, Ibn Hisham (1972: 275) telah

menyenaraikan lebih daripada 20 makna bagi KF ‫ ﻟـ‬sama ada sebagai
KS atau sebaliknya. Malah, ada juga yang menyenaraikannya sehingga
mencapai 30 makna seperti al-Muradi (1992: 96) dan al-Mazani
(1983: 68). Antara makna teras yang dibawa oleh kata ini ialah milik,
kepunyaan atau khas untuk.
Berdasarkan terjemahan yang dilakukan dalam bahasa Melayu,
penterjemah telah menggunakan beberapa pola kata untuk membentuk
ayat yang sempurna. Frasa ini terdiri daripada KF (Tiada), KN (sesiapa),
KF (pun, yang, dapat) dan KK (mengubah) KN (kalimah-kalimahnya).
Sesiapa ialah KN yang digunakan untuk umum dalam bentuk pertanyaan
atau pernyataan umum. KF pun dikategorikan sebagai kata penegas
bahagian subjek dan predikat ayat (Tatabahasa Dewan, 1996: 248)
seperti: Dia pun tidak hadir semalam, Khalid pun tidak suka nasi ayam.
KF yang ialah kata hubung pancangan relatif yang digunakan untuk
menghubungkan antara klausa utama dengan klausa kecil yang lain
seperti: “Saya membeli baju yang berwarna hijau” (Tatabahasa Dewan,
1996: 240). KF dapat pula berfungsi sebagai kata bantu ragam bagi KK
selepasnya. Kata ini digunakan untuk menyatakan atau menerangkan
perasaan yang berkaitan dengan perbuatan yang dilakukan (Nik Safiah
et al. 1996: 246).
Berdasarkan kriteria sintaksis pula, frasa terjemahan ini dibina
berasaskan KN + KK sebagai inti ayat. KN tersebut ialah seorang
manakala KK pula ialah mengubah. Pola kata lain yang disisipkan dalam
frasa ini membentuk maklumat dan mesej baharu kepada frasa utama.
Penjelasan binaan ayat ini boleh diterangkan dalam susunan di bawah:
Kata Nama (Tidak ada) seorang (pun)
Kata Kerja (yang dapat) mengubah
Keterangan kalimah-kalimah-Nya
Terjemahan yang dilakukan pada frasa BS di atas telah mengabaikan
terjemahan KS ‫ ﻟـ‬pada frasa ‫ِﻤﺎﺗِ ِﻪ‬ َ ‫ﻟ‬. Hal ini dapat dikesan dalam
َ ‫ِﻜﻠ‬
terjemahan Melayunya “Tiada seorang pun yang dapat mengubah…”.
Jika diterjemahkan juga KS ini, maka terjemahannya kemungkinan
begini “Tidak ada seorang pun pengubah bagi kalimah-kalimah-Nya”.
Dalam konteks ini penterjemah juga telah menterjemahkan KN ‫ُﻣﺒَ ﱢﺪﻝ‬
kepada frasa KK “seorang yang dapat mengubah” untuk menyesuaikan
terjemahannya. Tindakan menukarkan KN daripada BS kepada frasa

Bab 6.indd 128 11/29/2010 4:02:57 PM

 Memaknakan Terjemahan Frasa Sendi Bahasa Arab ke Bahasa Melayu 129

KK BT telah mengubah maksud asal. Berdasarkan tatabahasa Arab,

KN lebih bersifat kekal sedangkan KK bersifat berubah. Kemungkinan
penterjemah berniat untuk memudahkan fahaman pembaca teks BT
kerana dalam gambaran pembaca sudah ada maklumat betapa bagi
ayat-ayat Allah (al-Qur’ān) ada penjaganya/ pelindungnya seperti
ْ ‫( }ﺇِﻧﱠﺎ ﻧَ ْﺤ ُﻦ ﻧَ ﱠﺰﻟْﻨَﺎ ﺍﻟﺬ‬al-Hijr 9: 15) yang
ُ ‫ﱢﻛ َﺮ َﻭﺇِﻧﱠﺎ ﻟَُﻪ ﻟَ َﺤﺎﻓ‬
dalam firman Allah: {‫ِﻈ ْﻮ َﻥ‬
bermaksud: “Sesungguhnya, Kamilah yang menurunkan al-Qur’ān
dan Kamilah yang memelihara dan menjaganya”. Namun tindakan
penterjemah menterjemah KN BS dengan frasa KK BT adalah tidak
wajar dan disarankan agar menggunakan KN juga kerana ada padanannya
dalam bahasa Melayu seperti perubah/ peminda.
Manakala perbuatan menghilangkan fungsi KS dalam terjemahan
BT boleh mengurangkan maksud teks BS. Seperti yang disebut dalam
kriteria semantik, KS ‫ ﻟـ‬mengandungi makna milik atau khas untuk.
Makna sebenar teks BS juga mengandungi maksud penukar khas untuk
kalimah-kalimah Allah. Dalam erti kata yang lain, tidak ada si penukar
pun yang boleh atau mampu meskipun mereka bekerja keras khusus untuk
merubah, menukar sama ada dengan menambah atau mengurangkan
kalimah-kalimah Allah.
Prinsip yang dipakai dalam terjemahan ayat ini adalah berdasarkan
terjemahan komunikatif iaitu pertama; mengantikan makna KN (‫) ُﻣﺒَ ﱢﺪﻝ‬
kepada FK (seseorang yang mengubah) dan kedua; menghilangkan
fungsi atau KS pada teks BT dalam terjemahan BS yang mempunyai
KS. Tujuan penterjemah sudah tentu untuk memudahkan pemahaman
pembaca BT.

ْ ‫َﻭﻟَ ْﻢ ﺗَ ُﻜ ْﻦ ﻟَُﻪ ﻓِﺌٌَﺔ ﻳَْﻨ ُﺼ ُﺮ ْﻭﻧَ ُﻪ ﻣ‬

‫ِﻦ ُﺩ ْﻭ ِﻥ ﺍﷲِ َﻭ َﻣﺎ َﻛﺎ َﻥ ُﻣﻨْﺘَ ِﺼ ًﺮﺍ‬
“Dan ia tidak mendapat sebarang golongan yang boleh menolongnya, selain
dari Allah; dan ia pula tidak dapat membela dirinya sendiri” {43}

Dalam struktur FS di atas, terdapat KK (‫)ﻳَﻨْ ُﺼ ُﺮ ْﻭﻥ‬, KGN (‫)ـﻪ‬, KS

(‫ِﻦ‬
ْ ‫)ﻣ‬, KF (‫ ) ُﺩ ْﻭﻥ‬dan KN lafz al-Jalālah (‫)ﺍﷲ‬. KK ‫ ﻳَﻨْ ُﺼ ُﺮ ْﻭ َﻥ‬merujuk kala
kini dalam pola jamak gender maskulin. Pelakunya ialah KGN mustatir
(tersembunyi), dirujuk kepada KN (‫)ﻓِـﺌَﺔ‬, iaitu KN yang membawa
makna golongan, jemaah dan kumpulan (sekumpulan manusia yang
ramai) (Baclabaki 1995: 810). (‫ )ـﻪ‬ialah KGN yang merujuk konteks ayat
sebelumnya iaitu pemilik kebun yang kaya raya namun bersifat angkuh
dan takbur dengan kurniaan Allah terhadapnya. KS ‫ِﻦ‬ ْ ‫ ﻣ‬kerap digunakan

Bab 6.indd 129 11/29/2010 4:02:58 PM

 130 IslÉmiyyÉt 32

dalam wacana bahasa Arab dan penggunaannya ini mengubah fleksi

kata selepasnya sama ada KN mahupun KGN. Pola KS ini berubah
mengikut kedudukan KN selepasnya iaitu mīm berbaris bawah dan nūn
dimatikan bila diikuti dengan KN berbaris tetapi nūn akan dibaris atas
apabila diikuti oleh KN yang disertakan dengan penanda definit ‫ﺍﻟـ‬.
KF ‫ ُﺩ ْﻭﻥ‬ialah kata keterangan tempat atau zarf al-makān yang dibaris
bawahkan kerana berada selepas KS dan mudāf (bersandar) kepada KN
selepasnya. Manakala lafz al-Jalālah (‫ )ﺍﷲ‬dibarisbawahkan kerana mudaf
ilayh (disandar) dengan kata keterangan tempat.
Berdasarkan struktur sintaksis bahasa Arab, frasa ini merupakan
frasa KK dan boleh diterangkan menerusi susunan seperti yang disediakan
di bawah:
Kata kerja Pelaku Keterangan
‫ﻳَﻨْ ُﺼ ُﺮ ْﻭﻧَ ِﻪ‬ (‫)ﻫﻢ‬ ‫ِﻦ ُﺩ ْﻭ ِﻥ ﺍﷲ‬
ْ‫ﻣ‬
Dari aspek semantik pula, KS ‫ِﻦ‬ ْ ‫ ﻣ‬mempunyai tujuh makna (Ibn
Hishām 1997: 341) dan menjangkau hingga 15 makna menurut al-Murādī
(1992: 308). Terdapat makna yang boleh dipadankan terus dengan KS
bahasa Melayu seperti; dari, daripada dalam contoh ayat ‫ِﻦ َﻛﻠَﻨْﺘَ ْﻦ‬ ْ ‫ﺃَﻧَﺎ ﻣ‬:
(Saya berasal dari Kelantan) dan ‫ِﻦ ﺍﳊ ِﺮﻳْﺮ‬ َ َ ‫ ﺍﻟﺜﱠ ْﻮﺏ ﻣ‬: (Pakaian ini dibuat
daripada sutera). KS ‫ِﻦ‬ ْ ‫ﻣ‬ juga boleh menggunakan makna KS lain dalam
konteks tertentu seperti makna (al-Murādī 1993:
313-315).
Berdasarkan terjemahan di atas, ayat ِ‫ِﻦ ُﺩ ْﻭ ِﻥ ﺍﷲ‬ ْ ‫ ﻳَﻨْ ُﺼ ُﺮ ْﻭﻧَ ُﻪ ﻣ‬disalin dalam
BT sebagai menolongnya, selain dari Allah. Pola kata yang terdapat
dalam frasa BT ini boleh dihuraikan seperti berikut; KK (menolong),
KGN (-nya), KF (selain), KS (dari) dan KN (Allah). KK BS dan
objeknya ‫ ﻳَﻨْ ُﺼ ُﺮ ْﻭﻧَ ُﻪ‬dipadankan dengan KK BT dan objek penyambut
menolongnya. Gabungan KS BS dengan kata keterangan tempat
(‫ِﻦ ُﺩ ْﻭﻥ‬
ْ ‫ )ﻣ‬pula dipadankan terus dengan frasa sendi BT, iaitu selain dari.
Berdasarkan rumus bahasa Arab, gabungan antara KS ‫ِﻦ‬ ْ ‫ ﻣ‬dengan kata
keterangan tempat ‫ ُﺩ ْﻭﻥ‬membawa maksud ‫ِﻦ ﻏَﻴْﺮ‬ ْ ‫( ﻣ‬Dannawi 1999: 130).
Lafz al-Jalālah BS dipadankan dengan KN Allah dalam BT. Dalam
terjemahan ini, padanan unsur-unsur struktur ayat dipadankan secara
satu persatu. Namun dalam pengalihan BS ke BT, penterjemah telah
menyesuaikan aspek nahuan BT dan ia terlepas daripada gaya nahuan

Bab 6.indd 130 11/29/2010 4:02:58 PM

 Memaknakan Terjemahan Frasa Sendi Bahasa Arab ke Bahasa Melayu 131

BS khususnya frasa ‫ِﻦ ُﺩ ْﻭ ِﻥ‬

ْ ‫ ﻣ‬yang disesuaikan dengan selain dari bukannya
dari selain.
Berdasarkan sintaksis bahasa Melayu, frasa BT yang digunakan
oleh penterjemah digolongkan sebagai FN + FK dan boleh diterangkan
menerusi susunan di bawah:
Kata Nama (sebarang) golongan
Kata Kerja menolong
Keterangan -nya selain dari Allah
Meskipun penterjemah boleh menghilangkan KS dalam BT supaya
terjemahannya menjadi menolongnya selain Allah namun beliau tetap
menggunakan KS BT atas sebab teks terjemahan ini ialah teks kudus.
Gabungan antara KS dengan kata keterangan tempat (‫ِﻦ ُﺩ ْﻭ ِﻥ‬
ْ ‫ )ﻣ‬merupakan
gabungan yang membawa makna khusus dalam struktur ayat bahasa Arab.
Pengguguran makna ‫ِﻦ‬ْ ‫ ﻣ‬dalam BT masih boleh difahami oleh pembaca
bahasa Melayu. pembaca bahasa Melayu.

KESIMPULAN
Dalam ketiga-tiga analisis data di atas, dapat disimpulkan beberapa
perkara penting dalam memahami fungsi kata sendi Arab yang terkandung
dalam shibh al-jumlah. Antaranya ialah:
1. Frasa sendi Arab (shibh al-jumlah) terdiri daripada kata sendi dan
kata nama atau frasa nama. Oleh itu, dalam terjemahan Melayu,
penterjemah perlu memberi padanan yang sama, iaitu KS+KN
Arab = KS+KN Melayu. Padanan yang sama dari aspek struktur
ini dibolehkan selagi makna yang terhasil dalam bahasa terjemahan
itu adalah sama seperti dalam bahasa sumber,
2. Pembaca atau penterjemah teks Arab perlu mempunyai maklumat
latar yang secukupnya untuk memahami setiap kata sendi Arab.
Terdapat beberapa kata sendi Arab yang memiliki fungsi makna
yang lebih daripada satu. Namun pembaca atau penterjemah perlu
mengetahui makna utama bagi setiap kata sendi tersebut sebelum
memahami penggunaan makna yang lain,
3. Teks al-Qur‘an yang mengandungi kata sendi/ frasa sendi mestilah
diteliti dengan sebaik-baiknya agar mesej atau maksudnya tidak
disalahertikan. Jika mahu mentafsirkan ayat-ayat yang mengandungi
kata sendi/frasa sendi, penterjemah mesti mencari padanan yang
terhampir dengan bahasa sumber.

Bab 6.indd 131 11/29/2010 4:02:58 PM

 132 IslÉmiyyÉt 32

4. Sekiranya terjemahan kata sendi yang terdapat dalam bahasa Melayu

tidak sesuai dengan lenggok bahasa Melayu atau menerbitkan ayat
yang ‘berbau’ terjemahan, maka pengguguran atau penggantian
kata lain yang sesuai boleh mengambil ruang kepada kata sendi
bahasa Arab.
Sesungguhnya, memahami dengan teliti penggunaan kata sendi
bahasa Arab boleh membantu seseorang menikmati dan memperhalusi
makna dan keindahan binaan ayat bahasa Arab dalam wacana bahasa
Arab. Akhirnya, permaknaan maklumat yang tepat dapat dijamin untuk
melangsungkan komunikasi yang berkesan dalam konteks dua bahasa
yang berbeza.

RUJUKAN
Al-Qur’ān al-Karīm.
Abdullah Muhammad Basmeih. 1995. Tafsir Pimpinan Ar-Rahman kepada
Pengertian Al-Qur’ān. Kuala Lumpur: Bahagian Hal Ehwal Islam,
Jabatan Perdana Menteri.
Abdullah Hassan, Ainon Mohd. 1994. Tatabahasa Dinamik: Berdasarkan
Tatabahasa Dewan. Kuala Lumpur: Publication and Distribution Sdn.
Bhd.
Abrak Othman. 1989. Nahu Bahasa Melayu. Petaling Jaya: Penerbit Fajar
Bakti Sdn. Bhd.
al-Daqar, cAbd al-Ghanī. 1993. Mucjam al-Qawācid al-cArabiyyah fī al-Nahw
wa al-Sarf. Damshiq: Dār al-Qalam.
Azman Bin Che Mat. 2005. Terjemahan Kata Sendi Nama Bahasa Arab kepada
Bahasa Melayu: Satu Analisis. Dalam Terjemahan dan Penglobalan Ilmu
disusun oleh Abdullah Hassan dan Low Kok On. Kuala Lumpur: PTS
Professional.
Babitī, cAzizah. 1992. Al-Mucjam al-Mufassal fī al-Nahw al-cArabi. Bayrut:
Dar al-Fikr al-Mucāsir.
Dannāwī, Muhammad. 1999. Al-Mucjam al-Muyassar fī al-Qawācid wa al-
Balāghah wa al-Inshā’ wa al-cArūd. Bayrut: Dār al-Kutub al-cIlmiyyah.
Dewan Bahasa dan Pustaka. 1988. Sendi Nama Bahasa Malaysia. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
al-Ghalāyīnī, Mustafā. 1973. Jāmic al-Durūs al-cArabiyyah. Bayrut: al-Maktabah
al- cAsriyyah.
Ghazali Yusri Bin Abdul Rahman. 2006. Penterjemahan Kata Tugas Dalam
Bahasa Arab-Melayu. Shah Alam: Pusat Penerbitan Universiti.
Hasan, cAbbās. 1968. Al-Nahw al-Wāfi. Jil. 2. Misr: Dār al-Macārif.
al-Hilālī, Hādī cAtiyyah Maţar. 1986. Al-Hurūf al-cāmilah Fī al-Qur’ān al-
Karīm. Bayrut: cAlam al-Kutub.

Bab 6.indd 132 11/29/2010 4:02:58 PM

 Memaknakan Terjemahan Frasa Sendi Bahasa Arab ke Bahasa Melayu 133

Ibn al-Anbāri, cAbd al-Rahman Bin Muhammad bin cAbdullah. 1997. ’Asrār
al-cArabiyyah. Bayrut: Dār al-Kutub al-cIlmiyyah.
Ibn cAqīl, Bahā’ al-Dīn cAbdullah. 1990. Sharh Ibn cAqīl. Jil. 1-2. Bayrut: Dar
al-Khir.
Ibn Fāris, Abū al-Husayn Ahmad. 1998. Al-Sāhibī fī Fikh al-Lughah al-
c
Arabiyyah wa Masā’iluha wa Sunan al-cArab fī Kalāmiha. Bayrut: Dār
al-Kutub al-cIlmiyyah.
Ibn Hishām, Jamāluddin cAbdullah bin Yusof. 1972. Mughni al-Labīb can Kutub
al- Acārīb. Jil. 1. Bayrut: Dār al-Fikr.
. 1996. Sharh Qatr al-Nadā wa Bal al-Sadā. Bayrut: al-
Maktabah al-cAsriyyah.
. 1997. Awdah al-Masālik. Jil. 1. Bayrut: Dar al-Kutub al-
c
Ilmiyyah.
Ibn Jinnī, Abu al-Fath cUthmān. 1988. Al-Lumac fī al-cArabiyyah. cAmmān:
Majdalāwi.
al-Jurjāni, cAli Bin Muhammad bin cAli. 1992. Kitāb al-Tacrīfāt. Bayrut: Dār
al-Kitab al-cArabī.
Maghālasah, Mahmūd Husnī. 1993. Al-Nahw al-Shāfī. Bayrut: Mu’assasah
al-Risālah.
Muhammad Bukhari Lubis, Sabariah Abdullah, Roshidah Abdul Salem & Nurul
Huda Hasan. 2007. Frasa Idiomatik Arab dan Ertinya. Universiti Putra
Malaysia: Penerbit Universiti.
al-Munāwi, Muhammad cAbd al-Ra’ūf. 1990. Al-Tawqīf calā Muhimmāt al-
Tacārīf: Mucjam Lughawi Istilāhi. Bayrut: Dār al-Fikr al-Mucāsir.
al-Murādi, al-Hasan Ibn Qāsim. 1992. Al-Janā al-Dāni fī Hurūf al-Macāni.
Bayrut: Dār al-Kutub al-cIlmiyyah.
Mustafā Ibrāhīm, cAbd al-Qadir, al-Zayyāt & al-Najjār. 1989. Al-Mucjam al-
Wasīt. Bayrut: Dār ’Ihyā’ al-Turāth al-cArabī.
al-Muzanī, Abū al-Husayn. 1983. Al-Hurūf. cAmmān: Dār al-Furqān.
Nik Safiah Karim, Farid M. Onn, Hashim Hj. Musa & Abdul Hamid Mahmud.
1996. Tatabahasa Dewan: edisi baharu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka.
Zainal Abidin Bin Ahmad. 1965. Pelita Bahasa Melayu Penggal I. London:
MacMillan and Co Limited.

Dr. Ismail Mohamad

Jabatan Bahasa dan Komunikasi
Fakulti Pengurusan dan Ekonomi
Universiti Malaysia Terengganu
21030 Kuala Terengganu
Terengganu, Malaysia
Email: [email protected]

Bab 6.indd 133 11/29/2010 4:02:59 PM

 134 IslÉmiyyÉt 32

Dr. Azman Che Mat

Unit Pengurusan Penyelidikan
Universiti Teknologi MARA
23000 Dungun, Terengganu, Malaysia
Email: [email protected]

Bab 6.indd 134 11/29/2010 4:02:59 PM