Epiko ng Gitnang Visayas

Maragtas (Ang Kasaysayan ng Sampung Datu ng

Borneo)

Sinugbuhan, isang pulo sa Panay na ang nakatira ay ang mga Ita,

pinamumunuan ni Datu Pulpolan. Sa katagalan ng panahon at dahil na rin sa
kanyang katandaan upang pamahalaan ang isang pulo, napagpasyahan niya
na isalin ang kanyang kapangyarihan sa kanyang anak na si Datu Marikudo.
Tinataglay ng kanyang anak ang mga katangian ng isang datu kaya’t ito
naman ay sinang-ayunan ng lahat. Isang kaugalian nila nabago manungkulan
ang isang datu, nararapat na siya ay pakasal. Sa dami ng babae na
naghahangad sa kanya ang mahirap na si Maniwantiwan ang kanyang
pinakasalan. Ang mga Ita sa Sinugbuhan ay nabubuhay sa pamamagitan ng
pagtatanim at pangingisda.

Ang kanilang paboritong pagkain ay usa, baboy-ramo, butiki, pusa,

isda at iba pang pagkain na matatagpuan sa gubat at ilog. Di sila nahihiyang
lumakad na walang damit, subalit nang may dumating sa kanila ang mga
bagay na wala sa kanila, natuto silang magtakip ng katawan, tulad ng dahon
balat ng kahoy o hayop. Naiiba ang uri ng pag-aasawa ng mga Ita, ang babae
ay dinadala sa bundok at pinatatakbo lamang, kung siya ay aabutan ng lalaki
saka lamang sila ikakasal. Ang isang babae naman na malapit nang
magsilang ay dinadala sa bundok na ang tanging nagbabantay ay ang lalaki
at kung ito ay nataon sa tag-ulan ang lalaki ay nagtatayo ng kubong
masisilungan upang sila ay malayo sa panganib.

Ang pangalan ng bata ay pinangangalanan ng kahoy na malapit sa

pinagsilangan. Sila ay naniniwala na ang sinumang magkasakit sa kanila ay
gawa ng masamang espiritu, kaya’t upang ang may karamdaman ay
gumaling agad, naghahandog sila ng pagkain sa masasamang espiritu.
Kasamang ibinabaon sa Itang namatay ang isang bagay na mahalaga sa
kanila sapagka’t lubha daw nag-aalala ang namatay kung ito ay maiiwan.
May ibang paraan sila ng paglilibing, sa loob ng ilang araw, ito’y patayong
nakabaon sa lupa nang may salakot bago ito tabunan ng lupa. Sinasabi rin na
ang lupang pinagbaunan ng isang patay ay isang mabisang lupang dapat
pagtaniman.

Ang mga Ita ay magagalang sa bawa’t isa. Walang inggitan at ang

Datu ang siyang lumulutas ng lahat ng alitan o suliranin ng bawa’t isa. Ang
sinumang magkasala ay pinarurusahan tulad ng pagtatapon sa dagat o
pagpapabaon ng buhay. Ang mga nabanggit ang mga uri ng kalinangan,
kaugalian ng mga Ita bago dumating ang Sampung Datu buhat sa Borneo, na
tumakas kasama ang kanilang mga asawa, mga katulong at mga ari-arian
upang iwasan ang pagmamalupit ni Datu Makatunaw. Ang sampung datu ay
sina: 1. Datu Puti 2. Datu Sumakwel 3. Datu Bangkaya 4. Datu Paiburong 5.
Datu Paduhinogan 6. Datu Domongsol 7. Datu Lubay 8. Datu Dumangsil 9.
Datu Domalogalog 10. Datu Balensuela
 Galit at pagkamuhi ang nadama ng mga Ita nang dumaong ang mga
Datu sa Panay, subalit sa maayos at makataong pakikipag-usap na ginawa ng
mga dayuhan kay Datu Marikudo, sila’y nagkasundo at ang unang lupang
natapakan ng dayuhan at napagkasunduan ay ibinigay sa pamamagitan ng
pagpapalitan. Nagkaroon ng malaking kasaysayan ang pangyayaring ito. Ang
mga Ita ay naghanda ng pagkain at dahil sa ipinakitang kagandahangloob ng
mga Ita, hinandugan ng makukulay na kwintas, at mga gamit sa pakikidigma
ang mga Ita.

Bilang kabayaran sa lugar na napagkasunduan, binigyan ni Datu Puti si

Datu Marikudo ng isang gintong salakot at isang batyang ginto na may
timbang na limampung bas-ing. Isinuot ni Datu Marikudo ang salakot sa
kasayahan. Malandog ang pangalan ng napiling lugar ng mga dayuhan na
ayon kay Datu puti, ang laki ay sapat na upang sila ay magtanim para sa
kanilang ikabubuhay at malapit sa ilog upang doon kumuha ng ibang
makakain. Umalis si Datu Puti na batid na niyang mabuti ang kalagayan ng
kanyang mga kasamahan. Bumalik siya sa Borneo sapagka’t ayon sa kanya
ay kaya na niyang tagalan ang pagmamalupit ni Datu Makatunaw. Pitong
Datu ang naiwan sa Panay sa pamamahala ni Datu Sumakwel, sina Datu
Dumangsil at Datu Balensuela ay nagpunta naman sa Luzon. Si Datu
Sumakwel ay isang matalino at mabagsik na Datu.

Ang sinumang nagkasala ay pinarurusahan, pinuputol ang kamay ng

sinumang magnakaw at ang mga tamad ay pinagbibili na isang alipin o
kaya’y pinagagawa sa ibang lupa. Masasabi ring ang mga dayuhan ay
magagalang at mapagmahal. Bulalakaw ang pangalan ng kanilang diyos na
matatagpuan sa Bundok ng Madyas. Ang kanilang pag-aasawa ay naiiba sa
mga Ita. Bago tanggapin ng babae ang lalaki, sila ay nagbabaon ng pana sa
paligid ng bahay at ito ay tatanggalin kung may kapahintulutan na ang mga
kalalakihan, at sa lugar na pinag-alisan ay ilalatag ang banig upang
paglagyan ng mga pagkain. Habang nag-uusap ang dalawang pangkat ang
babae ay pansamantalang nakatago. Pinaiinom ng alak ng paring
magkakasal ang dalawa sa gitna ng karamihan, pinangangaralan at
hinahangad ng magkaroon ng malulusog, matatapang, magaganda at
marurunong na anak.

Bago mamatay ang isa sa kanila ay pinaliliguan ng katas ng

mababangong bulaklak, binibihisan ng magagandang damit na may gintong
pera sa bibig sapagka’t isang paraan daw ito upang ang patay ay di mabulok.
Pagkatapos ng anim na araw na pagbabantay, ang patay ay inilalagay na sa
kaban na may iba’t ibang uri ng pagkain at kung ang namatay ay isang
mayaman, isang katulong ang sa kanya’y isasama upang magbantay daw sa
kabilang buhay. Kung ang namatay ay nag-aari ng isang bangka, ang
bangkay ay hindi ibinabaon, sa halip ay inilalagay sa bangka na maraming
pagkain at papaanurin sa dagat. Ang mga mauulila naman ay nagsusuot ng
puting damit bilang pagluluksa.

Ang mga nabanggit ay ilan sa mga kaugalian at paniniwala ng mga

dayuhan na dumating sa Panay, subalit isang pangyayari sa buhay ni Datu
Sumakwel ang nagdulot sa kanya ng kapighatian at kalungkutan. Lumipas
ang maraming taon na paninirahan sa Malandog, naisipan ni Datu Sumakwel
na magpunta sa bundok na kinalalagyan ng kanilang diyos na si Bulalakaw.
Umalis siya nainiwan ang kanyang mga gamit sa pangingisda, bahay at
asawa, na ipinagbilin niya kay Gurung-gurung na kanyang
pinagkakatiwalaan. Di niya batid na si Kapinangan na kanyang asawa ay may
gusto kay Gurung-gurung. Nakapansin ng pagbabago si Datu Sumakwel nang
dumating siya sa kanilang lugar at tahanan. Kaya’t upang mapatotohanan,
nagbalak siyang umalis sa kanila, pinahanda ang lahat ng kanyang kailangan
sa paglalakbay, na di batid ng kanyang asawa na iyon ay isa lamang pakana.

Nagkataon naman kinabukasan, pinatawag ni Kapinangan si Gurung-

gurung upang utusan daw, subalit sa bahay siya ay nakahiga na at talagang
hinihintay ang pagdating ni Gurung-gurung. Subalit ang kanyang balak ay di
nagkaroon ng katuparan sapagkat patay na bumagsak si Gurung-gurung na
may tama sa likod. Ganoon na lamang ang pagdadalamhati ni Kapinangan,
naisaloob niya na mabuti pa ang kanyang asawa ang namatay sa oras na
iyon. Pinagputul-putol niya ang kamay at paa at ibinalot ng kumot upang di-
gaanong mapansin. Dumating si Datu Sumakwel na nagbalatkayong bagong
dating bago’y siya ang pumatay kay Gurung-gurung sa pamamagitan ng
sibat habang siya ay nakatago sa kisame. Pinagluto niya si Kapinangan. At
sinabing siya’y gutom na gutom. Nagtaka siya nang magreklamo si
Kapinangan nang sabihin niyang putul-putulin ang isda na dati rati’y kanyang
ginagawa. Upang di-parisan ng mga kababaihan, ipinatapon niya ang
kanyang asawa sa gitna ng dagat, subalit ang kanyang inutusan ay
nagdalang habag, kaya’t dinala na lamang niya si Kapinangan sa malayong
pook at doon nila iniwan. Sa pangalang Alayon, nakikilala sa Kapinangan sa
lugar na kanyang narating, at siya’y sinambang diyosa dahil sa taglay niyang
kabaitan. Lumipas ang maraming taon, subalit ang nangyari kay Sumakwel
ay di rin niya nalilimutan.

Minsan siya ay naglalakbay upang maghanap ng mga pananim, at sa

diinaasahang pangyayari ang narating niyang lugar ay ang kinalalagyan ni
Kapinangan. Di na niya nakilala si Kapinangan sa tagal ng panahong
pagkakalayo. Naging mahusay ang pagtanggap sa kanila sa nasabing lugar
at sa loob ng ilang araw na pananatili doon, si Alayon at Datu Sumakwel ay
nagkagustuhan, subalit sa tuwing sasagi ang nangyari sa kanyang buhay,
parang ayaw na niyang makipagsapalaran. Aalis siya sa lugar upang iwasan
si Alayon. Si Alayon ay lumuluha dahil sa napipinto niyang pag-alis, subalit di
nagkaroon ng pagkakataong umalis si Datu Sumakwel sapagka’t sila’y
pinaglapit ng kanilang mga kasamahan at humantong sa kasalan. Nagsama
at namuhay nang matiwasay ang dalawa hanggang sa kahuli-hulihang
sandali ng kanilang buhay, ay di nakilala ni Datu Sumakwel na ang kanyang
muling pinakasalan ay si Kapinangan na dati niyang asawa.