2η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΙΙ :ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

(19ος & 20ός αιώνας)
ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΧΡΥΣΙΝΑ

ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ

ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ-ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΑΡΑΤΑΣΟΥ

ΑΘΗΝΑ
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2011
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ..................................................................................................................... 3

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ «ΠΙΣΤΟΜΑ» – ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ «Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΑΚΡΟΠΟΤΑΜΟΥ»

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ – ΘΕΜΑΤΙΚΗ – ΗΘΟΓΡΑΦΙΚΑ & ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΑ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ –ΛΑΝΘΑΝΟΥΣΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ................................................................ 4

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ– Ο ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ ........... 7

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ....................................................................................................... 9

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .......................................................................................................... 10

2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρούσα εργασία αφού μελετήσουμε το διήγημα «Πίστομα» του

Κωνσταντίνου Θεοτόκη και το απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Κωνσταντίνου
Χατζόπουλου Ο πύργος του Ακροπόταμου θα σχολιάσουμε τη θεματική τους και θα
προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τα ηθογραφικά και νατουραλιστικά στοιχεία που
υπάρχουν μέσα σε αυτά. Επίσης, θα εντοπίσουμε και θα σχολιάσουμε τη λανθάνουσα
ιδεολογία πίσω από τα δρώμενα.
Στο δεύτερο μέρος της εργασίας, θα σχολιάσουμε τον τρόπο με τον οποίο
εκδηλώνεται ή αναλύεται ο εσωτερικός κόσμος των χαρακτήρων σε σχέση και με το
ρεαλιστικό σκηνικό των δύο κειμένων.

3
ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ– ΘΕΜΑΤΙΚΗ – ΗΘΟΓΡΑΦΙΚΑ & ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΑ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ –ΛΑΝΘΑΝΟΥΣΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

Το διήγημα «Πίστομα» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη είναι ένα ηθογραφικό

νατουραλιστικό κείμενο καθώς αναπαριστά ρεαλιστικά μια αγροτική κοινωνία της
ελληνικής υπαίθρου εστιάζοντας στη σκοτεινή πλευρά της. (Λ. Βαρελάς κ.ά, σελ. 220-
221) Ωστόσο, το ηθογραφικό πλαίσιο είναι ο καμβάς πάνω στον οποίο υπερισχύει
ένας ωμός ρεαλισμός, τόσο στην περιγραφή του βασικού ήρωα και των πράξεών του
όσο και στον τρόπο διήγησης της ιστορίας από τον αφηγητή.
Το σκηνικό μας μεταφέρει στην επαρχία σε μια κλειστή κοινωνία με αυστηρά
παραδοσιακά ήθη. Ο βασικός ήρωας, ο οποίος είναι αντάρτης και εγκληματίας,
επιστρέφει ξαφνικά από τα βουνά στο χωριό του, μετά την αμνηστία που δόθηκε
στους «κακούργους». Η γυναίκα του είχε βρει άλλον άνδρα και είχε γεννήσει
εξώγαμο καθώς τον νόμιζε νεκρό. Το παιδί γίνεται η αφορμή να ξετυλιχθεί ο βίαιος
χαρακτήρας του βασικού ήρωα, που η ζωή του εξουσιάζεται από άγρια και
δολοφονικά ένστικτα. «είχε δοθεί αμνηστεία στους κακούργους, τότες επίστρεφαν
τούτοι απ’ τα βουνά στα σπίτια τους, κι ανάμεσά τους εγύριζε στο χωριό του κι ο
Αντώνης Κουκουλιώτης» & «Δεν επρόφερνε λέξη…Βάλ’το πίστομα μέσα». Ο
Θεοτόκης εμπνεύστηκε τον βασικό του ήρωα και τη νοσηρή πράξη του από το
αισθητικό ρεύμα του νατουραλισμού, ο οποίος εστιάζει στο νοσηρό, στο παθογόνο
και το θλιβερό, και υπήρξε η ακραία έκφραση του ρεαλισμού στη λογοτεχνία.
Η αποστασιοποιημένη αφήγηση και η εκτενής χρήση διαλόγου βοηθούν στην
παραστατικότητα και στη δημιουργία ενός κλίματος που είναι βαρύ σχεδόν πένθιμο
καθώς ο αναγνώστης προσδοκά τις άσχημες εξελίξεις στην ιστορία και οι οποίες
δείχνουν μη αναστρέψιμες. Το κορφιάτικο(κερκυραϊκό) γλωσσικό ιδίωμα των
ηρώων δίνει ζωντάνια στον διάλογο. Η οικονομία του λόγου και ο κοφτός τόνος στην
παράθεση των γεγονότων χωρίς καμία συναισθηματική έξαρση ενισχύουν τη
νατουραλιστική προοπτική. Η περιγραφή του ήρωα και του τοπίου δρουν
συμπληρωματικά στον τρόπο παρουσίασης των γεγονότων. (Λ. Βαρελάς κ.ά, σελ.
221) «Δεν επρόφερνε λέξη και το πρόσωπό του είτουν χλωμό και ο ίδρος, που έβρεχε
το μέτωπό του, έβγαινε κρύος. Το σταχτί φως που έπεφτε από τον ουρανόν
εχρωμάτιζε παράξενα τον τόπο»
Η ιδεολογία του Θεοτόκη, ο οποίος είχε προσχωρήσει στις σοσιαλιστικές ιδέες,
φαίνεται στην πραγμάτευση του θέματός του. Ο αφηγητής της ιστορίας ασκεί
4
κοινωνική κριτική καθώς οι δυσκολίες της ζωής στην ύπαιθρο είναι φανερές και
αναφέρεται, από την αρχή του διηγήματος, σε κοινωνικές συγκρούσεις. «Όταν
ύστερα από την αναρχία πού’χεν ανταριάσει τον τόπο…είχε δοθεί αμνηστία στους
κακούργους». Θίγονται επίσης η παραβίαση των συντηρητικών παραδοσιακών
οικογενειακών αξιών και τα ζητήματα τιμής στα οποία αναφέρεται τόσο ο αφηγητής
«…άφηκε τη γυναίκα του μόνη και τούτη δεν του εστάθη πιστή…είχε πιάσει έρωτα
κι απ’ τον έρωτα είχε γεννηθεί παιδί» όσο και ο βασικός ήρωας «θα πλύνω τη ντροπή
πόχω λάβει από σας, πλάσματα άτιμα». Η θέση της γυναίκας ως υποταγμένης στον
άνδρα φαίνεται από τα λόγια της γυναίκας του ήρωα «Αντώνη τίποτε δε μπορώ να
σου κρύψω…άτυχο πλάσμα που δεν έχει προστασία.»

Ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος στο μυθιστόρημά του «Ο Πύργος του

Ακροπόταμου» αφηγείται την ιστορία τριών ορφανών κοριτσιών, τα οποία
μεγαλώνουν στον ερειπωμένο πύργο του πατέρα τους. Οι κοπέλες είναι ανίκανες να
προσαρμοστούν στην νέα κοινωνική πραγματικότητα και να επικοινωνήσουν με τον
εξωτερικό κόσμο έως ότου φτάνουν στο σημείο να εξαθλιωθούν και οι ίδιες
σωματικά και συναισθηματικά.
Ο συγγραφέας αντλεί το θέμα του από μια κοινωνία της υπαίθρου, την οποία
απεικονίζει ρεαλιστικά στο φυσικό της περιβάλλον. Η τάση αυτή είναι σύμφωνη τόσο
με το ρεύμα του ρεαλισμού όσο και του νατουραλισμού.(Ε.Πολίτου-Μαρμαρινού,
σελ. 201)Ο ρεαλισμός στην ελληνική λογοτεχνία του 19 ου αιώνα συνδέθηκε με την
ηθογραφία.(Λ. Βαρελάς κ.ά, σελ. 195) «…Η άνοιξη, που χυνότανε στην ακροποταμιά
με τάνθη στις ελιές …τα ζαμπάκια στο μπαλκόνι» & «Και μήπως είναι εύκολο το
πέραμα από την κούλια, όταν αρχίσουν οι βροχές του σαραντάμερου κι αναγλιτσιάση
ο όχτος του ακροπόταμου».
Στοιχεία του ρεαλισμού-νατουραλισμού διακρίνονται στη ρεαλιστική περιγραφή
της πραγματικότητας που βιώνουν οι γυναίκες καθημερινά «οι αδερφές στην κούλια,
σκυμμένες στο ξεσπιθισμένο τζάκι τους, δεν είναι σίγουρες πως δε θα πλαγιάσουνε
νηστικές κι αυτή τη νύχτα», στα συναισθήματα και τις σκέψεις τους «Η Φρόσω
σκύβει το κεφάλι…όσα πλέκει κι όσα ράβει», αλλά και στην περιγραφή του πύργου,
η οποία μεταφέρει το αίσθημα απαισιοδοξίας και θλίψης που κυριαρχεί στο σπίτι των
τριών γυναικών «Τώρα θα πέση απάνω της η κούλια και θα τη θάψη…κάθε δρόμος
να φύγη είναικλειστός». Ο ρεαλισμός εμφανίζεται και στο χωριάτικο ιδίωμα της
γλώσσας η οποία ζωντανεύει τους διαλόγους και τους χρωματίζει «Ναν του χαρού».
5
 Ο Χατζόπουλος προώθησε την ηθογραφία συνειδητά στον κοινωνικό
χώρο.(Ε.Πολίτου-Μαρμαρινού, σελ. 208) Οι σοσιαλιστικές ιδέες του συγγραφέα
παρουσιάζονται σε ολόκληρο το κείμενο καθώς χρησιμοποιεί το θέμα του, που είναι
η αδυναμία μιας συντηρητικής οικογένειας να προσαρμοστεί στις νέες αξίες της
εποχής, για να εκφράσει κοινωνική κριτική.
Οι χαρακτήρες των γυναικών εκφράζουν παθητικότητα. Οι συντηρητικές ιδέες
τους απομακρύνουν ακόμη και τον αδερφό με τη γυναίκα του και το ανιψάκι τους
«Δε σε έμαθι, μουρή …ποιες είμαστι;Μ’αν είταν…αδιρφός!» Η Κούλα προσπαθεί
να δραπετεύσει από την πραγματικότητα με τον συνηθισμένο για τις γυναίκες της
επαρχίας τρόπο, με έναν σύζυγο. Ωστόσο, αδυνατούν να προσαρμοστεί στην νέα
εποχή όπου η καταγωγή και το όνομα της οικογένειας δεν εξασφάλιζαν πιά
κοινωνική καταξίωση «Η θυγατέρα του Θώμου Κρανιά, η αδερφή του
αξιωματικού…να ξεπέση…σα να ζητά να τη βοηθήση να πάρη μιαν απόφαση» & «Η
Φρόσω ήλπιζε να δη τον κληρονόμο της γενιάς». Στηλιτεύεται επίσης η καχυποψία
και η έλλειψη εμπιστοσύνης ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα «Δίχως άλλο θα τονέ
βάλανε στα λόγια…Σαν και θάχη να κάμη τίποτες άλλο ο κόσμος!»

6
ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ – Ο ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ

Ο Θεοτόκης στο διήγημα «Πίστομα» παρουσιάζει την αγριότητα των ανθρώπων

και το εγκληματικό ένστικτο μέσα από τον ήρωά του που είναι αντάρτης και
εγκληματίας. (Λ. Βαρελάς, σελ. 220)
Ο εσωτερικός κόσμος του Κουκουλιώτη εκδηλώνεται μέσα από τις φράσεις του
στο διάλογο με την γυναίκα του και τις πράξεις του, ιδιαίτερα την ωμή πράξη να
θάψει το παιδί της γυναίκας του «Γυναίκα κακή…θα πλύνω τη ντροπή» &
«…ακουμπώντας το φτυάρι, είπε της γυναικός του: «Βάλ’το πίστομα μέσα» και
αναλύεται από τον αφηγητή μέσα από την ρεαλιστική περιγραφή του «Εγύριζε
λοιπόν ο ληστής στο χωριό…εμπήκε σα θανατικό» & «Καθώς εμιλούσε η γυναίκα
ασκοτείνιαζε η όψη του»
Στο διήγημα υπάρχουν στοιχεία συμβολισμού της φύσης και του χαρακτήρα του
ήρωα που μεταφέρουν απαισιοδοξία και θλίψη «…το φως μετά βιάς πλήθαινε».
Στο μυθιστόρημα «Ο Πύργος του Ακροπόταμου» ο Χατζόπουλος προχωρεί σε
συμβολισμούς «Η γενιά του Κρανιά…κλείστηκε πληγωμένη στους ραγισμένους
τοίχους της κούλιας». Επιπλέον, ψυχογραφεί έξοχα τους χαρακτήρες του καθώς
κατορθώνει να τους αποδώσει τις ρευστές διαθέσεις και αντιλήψεις τους,
παρουσιάζοντας αποτελεσματικά μια συνολική κατάσταση παθητικότητας και
πλήξης. (R. Beaton, σελ. 144)
Ο εσωτερικός κόσμος των χαρακτήρων εκδηλώνεται μέσα από τον λόγο
(μονόλογο ή διάλογο) και αναλύεται με ποικίλες μορφές αφηγηματικής ανάλυσης,
στην οποία περιγράφονται συναισθήματα, σκέψεις, επιθυμίες και όνειρα των
χαρακτήρων. Η περιγραφή της εξωτερικής εμφάνισης των χαρακτήρων συμβάλλει
στη δημιουργία μιας πιο ολοκληρωμένης εικόνας του χαρακτήρα.
Η Μαριώ είναι ένας από τους βασικούς χαρακτήρες της οποίας ο χαρακτήρας
εκδηλώνεται στον μονόλογο και την επανάληψη της λέξης «Την αδικιά, την αδικιά
ποιος θα τη γδικηθεί στον κόσμο» τον διάλογο με την Φρόσω όπου της μεταφέρει τα
νέα για το μωρό και εκφράζει το μίσος της για τη νύφη που την έβλεπε σαν εχθρό και
ξένη «Κι στου σβιρκάκ’ τένα λόιδου…του μακαρ΄τ’» και αναλύεται από τον αφηγητή
«…η Μαριώ όμως δεν το βαστά. Η οργή της ξεσπά μόνο φαρμάκι στη γειτονιά, δε
γίνεται γκρίνια μόνο μέσα στην κούλια…σε κατάρες …,που θα χαρούνε όσα πλέκει κι
όσα ράβει».

7
 Η Φρόσω η μεγάλη αδερφή παρουσιάζεται από τον αφηγητή με την ανάλυση ως
η πιο παθητική, μοιρολατρική, θεοσεβούμενη και συντηρητική ως προς τις ιδέες της
για τη ζωή και την οικογένεια «σκύβει το κεφάλι και δε μιλεί» & «…είχε χαμένη την
ελπίδα, ωστόσο πίστευε στη δύναμη του Θεού και πίστευε ακόμα και στο σόι» και την
ενδιαφέρει η γνώμη του κόσμου «Η Φρόσω σωπαίνει για να μην ακούη η γειτονιά»
και με τον διάλογο με την Κούλα με τα χαρμόσυνα νέα του ερχομού του νέου μέλους
της γενιάς των Κρανιά «Τι λες …θιού χαρά όξω».
Η Κούλα είναι ο χαρακτήρας που δίνει ζωντάνια στην πλοκή καθώς οι
μεταπτώσεις του χαρακτήρα της παρουσιάζονται έξοχα τόσο με την αφηγηματική
ανάλυση «Η Κούλα δυνάμωσε το φτιασίδι στα μάγουλα» & « η Κούλα βρέθηκε στο
παράθυρο κοιτάζοντας αν πέφτει ξαστεριά… Έτσι να πάρη δύναμη να κατεβή στο
δρόμο να πέση στα πόδια του… να την πάρη…όξω από την κούλια» & «η Κούλα
φρένιασε», τον ελεύθερο πλάγιο λόγο «Να σταματούσε η βροχή… σαν άνθρωπος» &
«Τι του έκαμε; Σε τι του έφταιξε;…με τα νύχια της!» και τον πλάγιο λόγο «Τη φορά
αυτή δε θα της γλυτώση ένας από τους δασκάλους» & «Έτσι να πάρη δύναμη…όξω
από την κούλια»
Η Φύση συμβολίζει τον συναισθηματικό κόσμο των χαρακτήρων «Η ματιά της
Φρόσως ξανάλαμψε. Όξω έλαμπε κι ο ήλιος» και ακολουθεί τις διαθέσεις τους. Ο
συμβολισμός της Φύσης και της ζωής των τριών γυναικών εντείνει τη δραματικότητα
και την θλίψη. Η ετοιμόρροπη κούλιας η ζωή της Κούλας που το όνομα και των δύο
ηχεί όμοια παρουσιάζεται παράλληλη σαν να συνδέεται με αόρατα νήματα «…βλέπει
την κοιλιασμένη κούλια να φοβερίζη να σωριαστεί…Ο μόνος στοχασμός της είναι
πως να γλυτώση…ούτε στιγμή» Η ρεαλιστική περιγραφή του σκηνικού επενδυμένο
με συναισθήματα αντιστοιχεί στο ξεπεσμό της οικογένειας « Να σταματούσε κάνε η
βροχή…όξω από την κούλια».

8
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο Θεοτόκης και ο Χατζόπουλος βρίσκονται στο κέντρο της πεζογραφίας στις δύο
πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα όταν η γενιά του 1880 είχε διαγράψει την πορεία
της μέσω του ηθογραφικού ρεαλισμού στην πεζογραφία. Η δημοτική γλώσσα είχε
επικρατήσει καθώς εξέφραζε καλύτερα την αναπαράσταση της πραγματικότητας που
βίωνε ο λαός τόσο στην επαρχία όσο και στις αστικές πόλεις.
Στο έργο τόσο του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου όσο και του Κωνσταντίνου
Θεοτόκη υπάρχει το ηθογραφικό πλαίσιο, ωστόσο, το πιο ισχυρό συστατικό τους
είναι ο ρεαλισμός. (Λ.Πολίτης, σελ. 258) Χρησιμοποιούν κοινωνίες της υπαίθρου ως
σκηνικό καθώς αντιπροσωπεύουν όψη της σύγχρονής τους πραγματικότητας και
ασκούν κριτική τόσο στα ήθη τις κλειστής κοινωνίας όσο και στον κρατικό
μηχανισμό που αδυνατεί να προσφέρει σε αυτές τις κοινωνίες που βρίσκονται σε
απομόνωση, μακριά από την πρόοδο που έχει συντελεστεί στις επιστήμες και την
τεχνολογία.
Επίσης, εστιάζουν στην ψυχογράφηση των ηρώων τους διεισδύοντας στις πιο
μύχιες σκέψεις, συναισθήματα και επιθυμίες τους και δημιουργούν την κατάλληλη
ατμόσφαιρα στην επικοινωνία με τον αναγνώστη μέσα από σύμβολα που αντλούν
κυρίως από τη φύση η οποία στο έργο και των δύο έχει ενεργό ρόλο.

9
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Λ. Βαρελάς, Α. Βογιατζόγλου, Ε. Γαραντούδης, Τ. Καγιαλής, Κ. Καρατάσου,

Κ. Κωστίου, Δ. Μέντη, Α, Νάτσινα, Γ. Πατερίδου, Ο. Πολυκανδριώτη, Ν. Ροτζώκος,
Γράμματα ΙΙ : Νεοελληνική Φιλολογία, Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία (19ος & 20ός
αιώνας) , Τόμος Α, εκδ. Ε.Α.Π, Πάτρα 2008.
2. Χ. Δανιήλ, Γράμματα ΙΙ : Νεοελληνική Φιλολογία (19ος & 20ός αιώνας),
Ανθολόγιο Νεοελληνικών Λογοτεχνικών Κειμένων (19ος & 20ός αιώνας), εκδ. EAΠ,
Πάτρα 2008.
3. R. Beaton, Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία, μτφρ. Ε. Ζούργου &
Μ. Σπανάκη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1996.
4. Ε. Πολίτου- Μαρμαρινού από Γράμματα ΙΙ : Νεοελληνική Φιλολογία (19ος –
20ος αιώνας), Ανθολόγιο Κριτικών Κειμένων για τη Μελέτη της Νεοελληνικής
Λογοτεχνίας (19ος & 20ός αιώνας), επιμ. Μ. Μπακογιάννης, εκδ. EAΠ, Πάτρα 2008.
5. Λ.Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 2007.

10