AGUSAN

 Ang Agusan ay matatagpuan sa Hilagang-Silangang bahagi ng Mindanao.

 Ang salitang Agusan ay nagmula raw sa salitang "Agus" na ang ibig sabihin ay daloy
ng tubig.
 Agusan River ang itinuturing na pangatlo sa pinakamalaking ilog sa bansa, na may
habang 259 kilometro.
 Ang Agusan River ay nakatutulong nang malaki sa kalagayang pangkabuhayan sa
Hilagang Mindanao sapagkat ito ay nagiging daan ng transportasyon mula sa mga
kanugnog na mga lugar.
 Pangingisda ang isa sa mga ikinabubuhay ng mga tao rito.
 Ang Agusan ay naging bahagi ng matandang lalawigan ng Surigao na dati ay tinatawag
na Butuan. Noong 1914, ang Butuan ay inihiwalay sa Surigao at ito ay pinangalanang
Agusan.
 Noong 1970, ito ay hinati sa dalawa: Agusan del Norte at Agusan del Sur.
 Ang mga tiyak na produkto ng lugar ay saging, abaka, goma, niyog at mga gulay.
 Ang mga mamamayan ng lugar na ito ay binubuo ng mga Kristiyano (90%), Muslim
(6%), at ang iba pang mga mamamayan ay mga Protestante.
 Nakapaglalakbay na ang mga tao sa pamamagitan ng mga sasakyang panlupa,
pandagat at panghimpapawid.
 May mga telepono nang nagagamit sa komunikasyon, may istasyon na ng radyo na may
telegrapo.
 Hindi na rin nagiging problema ang suplay ng kuryente sa lugar na ito dahil sa maraming
anyong tubig ang lugar.
 Nasusuplayan ng kuryente ang buong rehiyon sa tulong ng National Power Corporation.
Bagamat ang Agusan del Norte ay nakaharap sa dagat ng Mindanao,
 Ito ay protektado sa bagyo dahil sa Diwata Mountain Range na siyang pumapagitan
sa Agusan del Norte at Agusan del Sur. (Fernandez 132)

AGUSAN DEL NORTE

 Ang Agusan del Norte ay kapatagan na napaliligiran ng bundok.

  Mt. Milung-milong ang pinakamataas na bundok na may taas na 2,012 metro.
 Ito ay may sampung bayan at isang lungsod,
 Butuan City - pinakakabisera ng lalawigan.
 Ang lupaing sakahan ng Agusan del Norte ay may kabuuang lawak na
 humigit kumulang 87,137.99 ektarya na kumakatawan sa 35.6 bahagdan
 (35.6%) ng lawak ng lupain ng lalawigan.
 Ang nasabing lupain ay nahahati sa pataniman at pastulan.

MAIPAGMAMALAKING LUGAR AT TANAWIN SA AGUSAN DEL NORTE AY

ANG MGA SUMUSUNOD:

Lake Mainit Shoreline Area- matatagpuan sa Jabonga, 63 kms ang layo sa syudad.
Magandang lugar para sa bathing, pamamangka at pangingisda.

Mt. Hilay-hilay- matatagpuan sa Remedios T. Romualdes. May taas na 2,012 m above sea
level at kinikilalang pinakamataas na bundok sa Agusan del Norte. Mayaman ito sa flora at
fauna.

Mt. Minaosog- matatagpuan sa La Fraternidad, Tubay na 39 kms ang layo sa syudad.

Katatagpuan ng magagandang talon at hot springs.

Mapaso Hot Springs- matatagpuan sa Mapaso Santiagao, 40 kms ang layo sa syudad. Isang
uri ng geothermal spring.

Aciga River- Santiago, 40 kms ang layo sa syudad. Ang ganda ng lumalagaslas na tubig ang
matatanaw mula sa ibabaw ng tulay ng Aciga.

Century Old Bitaug Tree- matatagpuan sa Caloc-an, Magallanes, 27 kms ang layo sa syudad.
Tinatayang 150 taon nang nabubuhay. Pinamumugaran ng mga alitaptap at nagsisilbing
kanlungan ng mga magsasaka tuwing gabi.

Mounts Mabalo and Mayapay- paboritong akyatin ng mga mountain climbers.

Agusan River- ang pinkamahabang ilog sa Butuan City at nagpapakilala sa syudad bilang

"The timber city of the south".

 AGUSAN DEL SUR

 Ang Agusan del Sur ay binubuo ng: labing-apat na munisipalidad na may 11

baranggay.
 Ang mga bayang nasa tabi ng Agusan River ay tinatawag na "river towns" tulad ng
Sta. Josefa, Veruela, Loreta, La Paz, Talacogon at Esperanza.
 Ang mga bayan naman ng Sibagat, Bayugan, Prosperidad, San Luis at iba pa ay
tinatawag namang "highway towns’’.

Prosperidad - ang kabisera ng Agusan del Sur.

 Ang pangunahing produkto ng lugar ay mais at palay.

 Bus at dyip ang paraan ng transportasyon samantalang telepono at telegrapo
naman ang paraan ng komunikasyon.
 Paghahayupan at pagtatanim ang karaniwang ikinabubuhay ng mga tao sa lugar na ito.
 Dito nanggagaling ang pinakamalaking suplay ng plywood.
 Ang mga prutas na inaani dito ay pinya, tsiko, saging, mangga at durian.

Iba-ibang wika ang ginagamit ng mga tao rito.

Sa Bayugan, may nagsasalita ng Bicolano, Cebuano, Cuguco, llocano, Maranao, Tagalog,

Subanon at Hiligaynon;

Sa Banawan, ang mga wikang ginagamit ay Cebuano, llocano, Manobo, Tagalog, Lineyte-
Samaranon at Hiligaynon, sa Rosario, Cebuano, Hiligaynon, Manobo, Tagalog,
Pangasinense, at Bicolano ang ang sinasalita.

Sa Loreto naman ay ginagamit ang wikang Chavacano, Davaoeño, Ibanag, Manobo, Masbate
at Bicolano.

 Ang Agusan del Sur ay nasa hilagang bahagi ng Mindanao sa baybaying dagat.
 Ito ay may sukat na humigit kumulang sa 8.996 kilometrong parisukat.
 Ito ay may populasyong di kukulangin sa 200,000.

SURIGAO DEL NORTE

 Ang Surigao del Norte ay binubuo ng isang lungsod at dalawampu't- anim na
munisipalidad at may 410 barangay. Ang lungsod ng Surigao ay nagsisilbing kabisera nito.

 Walang tag-init sa lugar na ito. Tag-ulan sa buong taon.

 Malapit ito sa sentro ng bagyo kaya kadalasang binabagyo ito sa mga huling buwan ng
taon.
 Dahil sa malapit din ito sa Philippine Deep, ang lalawigan ay nakararanas ng apat na
lindol taun-taon.

 Ang lalawigan ay may laang lagay ng lupain para tambakan ng mga basura.
 Pangingisda at pagtatanim ang pangunahing ikinabubuhay ng mga tao rito.
 Batay sa ulat ito ay may pinakamalaking produksyon ng nikel sa buong bansa.
 Ang mga uri ng yamang-mineral ng Surigao del Norte ay ginto pilak, cobalt,
chromite, semento, silica, buhangin, uling, limestone át graba.

Ang mga wikang ginagamit sa iba't ibang bayan ng Surigao del Norte ay ang mga
sumusunod:

Alegria- Bicol, Cebuano, Lineyte-Samarnon

Basilisa- Bicol, Cebuano, Hiligaynon, Masbateno, Romblon at Tagalog

Dapa- Tagalog, Cebuano, Tinggian o lnecg

Cagdianao- Bicol, Cebuano, Hiligaynon

Del Carmen- Tagbanua, Tagalog

Sison- Cebuano, Hiligaynon

Tagana-An- Cebuano, Ivatan, Lineyte-Samarnon

Pilar- Cebuano, Lineyte-Samarnon, Kastila

San Isidro- Cebuano, Molbog, Lineyte-Samarnon

Sta. Monica- Bicol, Cebuano, Lineyte-Samarnon, Tagalog

Socorro- Cagayan, Cebuano, Tagalog

Tabajon- Cebuano

Tubod- Cebuano, Tagalog

Dinagat- Cebuano, Chavacano, Davaoeno, Hiligaynon, Maranao, Kapampangan, Tagalog

San Benito- Aklanon

Surigao City- Agutayano, Batae, Banuanon, Cebuano, Chinese, Ilocan0, Ingles, Maranao,
Tagalog

Mainit- Bicol, Cebuano, Hiligaynon, Ibanag, Ivatan, Tagalog

Balita ang Surigao del Norte sa pagdiriwang na tinatawag nilang:

Bonok- Bonok Festival. Sa pagdiriwang na ito ipinaparada nila ang Mahal na Sto. Niño.

Ang City Park ng Surigao ay isang pook na ipinagmamalaki ng mga tagarito dahil sa
napananatiling kalinisan at kagandahan ng lugar. (Fernandez 134-135)

SURIGAO DEL SUR

Ang Surigao del Sur (Timog Surigao) ay isa sa mga lalawigan ng Pilipinas na
matatagpuan sa rehiyon ng Caraga sa Mindanao.

Tandag ang capital nito at napaliligiran ng Surigao del Norte sa hilaga, Agusan del Norte at
Agusan del Sur, at Davao Oriental sa timog.

 Matatagpuan ang Surigao del Sur sa silangang pampang ng Mindanao at nakaharap sa

Dagat ng Pilipinas.
 Bago dumating ang mga Kastila, ang mga lahing naninirahan sa lalawigang ito ay
tinatawag na Mamanwa at Manobo.
 Ang mayorya sa mga tao dito ay nagsasalita ng Cebuano, mayroon ding dayalekto tulad
ng Surigaonon na sinasalita ng mga tao sa Cantillan, Carrascal, Madrid at Lanuza.
  Sa kasalukuyan, hindi na lang Mamanwa at Manobo, ang naninirahan dito, kundi pati na
rin ang mga Mandaya at Mansaka.
 Naging lalawigan ng Pilipinas ang Surigao del Norte noong Hunyo 19, 1960 sa bisa ng
RA 2786 at naihiwalay sa Surigao del Norte noong Setyembre 18, 1960.
 Sa kasalukuyan ay mayroon itong labimpitong (17) minusipalidad at dalawang
syudad, ito ay ang syudad ng Bislig at Tandag.
 Ipinagdiriwang sa Surigao del Sur ang Bonok-Bonok Festival tuwing Setyembre 10.
 Ang Bonok-Bonok ay tungkol sa pagpupugay sa Lumikha dahil sa masaganang ani
at kalusugan.

LITERATURA NG REHIYON XIII

Mga Manobo/Manubu rin ang mga taong naninirahan, o katutubo ng Surigao. Sila ay
may sariling kultura at panitikan. Nabibilang dito ang mga:

 bugtong  tula
 salawikain/kasabihan  mga awitin at mga sayaw.

MGA BUGTONG NG MANOBO

Emun edtibasan, nunie vasag, If you cut into it, it's a bow;

Ne edlamabas ne lenew. (Sikan is luvi) If you pierce it, it's a pool (coconut

Kesile man guntaanheyan ne ziya nu edluwiti te zizale (Sikan is tikulan te manuk)

Camote, the inside in which you peel. (Chicken gizzard)

Linew man guntaan heyan ne nelungut te ligewana (Sikan es mata)

A pool surrounded by fishing poles. (The eyes)

Bundtud man guntaan heyan ne emun Ed-ahaannu ne egkiramram da nee enum
egkewaan ne ne egkekawe nu (Sikan es izung)

A mountain which can only be dimly seen, yet you can reach it with your hand. (Nose)

SALAWIKAIN/KASABIHAN

Ke etew ne kena edilingey te impuun din ne kena ebpekuuma diya te edtamanan din.

Ang hindi lumingon sa pinanggalingan, hindi makararating sa paroroonan.

Anoy man tu karabaw na upat tu kubong di paka hidjas.

Kung ang kalabaw na may apat na paa'y nagkakamali pa, paano na ang tao.

Ke meyades ne ed-ipanenew ne melaaram ke egkuruhi.

Ang taong lumalakad nang matulin, kung madapa at magkasugat ay malalim.

HANDALUMAY, BAYOKAWI, SAMBULAWAN, 1996

ni Ester T. Tapia

Handalumay, Bayokawi, Sambulawan ug kon ang inyong mga adahon mihaw-as

ba
wala ako makaila ninyo
gikan sa nadugtang mga gamut
akong gibawi ang inyong ngalan
sa lim-aw nga nahanaw
gikan sa librao sa mga patay
apan sa kalit
wala ko masayod kon unsay bulok
nga pagkahimatngon sa kunot sa tubig
sa inyong mga byuos
gipangita namo ang kahulogan sa mga parke, sa mga sementadong lugar

sa among mga nakawang diin ang kahaw-ang ang nagkatag

walay tingog nga makapanalipod kanamo ang nahibilin lamang mao ang possyon

walay kahilom sa mga patay, tam-is nga ngalan

walay gipasaylo Handalumay, Bayokawi, Sambulawan

bisan gain ang ulan nga nagatagak daw

luha

translation by the author:

Handalumay, Bayokawi, Sanmbulawan we seek for the meaning of what we have

lost
I do not know you
no voice can redeem us
I retrieved your names
no silence
from the book of the dead
no forgiving
I do not know what colors
even the rain falls as tears
were your petals
in the parks in the cemented places
or whether your leaves rose
where the emptiness scatters
from the rotten roots
what is left is the procession
in the lake that was gone
of sweet dead names
but for the startled knowing
Handalumay, Bayokawi, Sambulawan
of the hands of the water

Various plants now considered rare, or whose names are rarely used From Sinug-ang, Women
in Literary Arts Inc., Cebu City, 1999
 MGA KILALANG AWITIN

Ginagamit bilang ritwal ang awitin ng mga Manobo. Ilan sa mga kilalang awitin ay ang mga
sumusunod:

Owaging/Uwahingen- isang mahalagang awiting pang-epiko na ang katumbas sa Kulaman

Valley ay ang Duyo'y Taguden.

Mandata- awit ng pag-ibig.

Delinday- awit ng hanapbuhay, pakikidigma, pagpapatulog, pagtataninm, at pag- aani.

Nalit- isang uri ng awiting nakauugnay sa buhay.

Limampung awitin ang hinati ni Abraham sa siyam (9) na grupo batay sa gamit nito.

AWITING PANRITWAL

Andal- hinihiling sa isang mang-aawit bilang panimula ng isang..

Ay dingding- awit panggising

Bityara- benediction used in the Langkat

Hiya, hiya... humiya- inaawit sa Seremonyang Samayaan

Mahidlay- awit in panggising patungkol sa pagdating ng limukom

Mangahinay- bee hunting song

Masundanayen- wake song of a woman

Masulanti- awit sa pakikipag-usap ng anak na babae sa kanyang ina

Panangasangan- medium song chanted while in a trance

Panlalawag- prehunt ritrual song to Lalawag

Tamanda- mapanganib na awitin sapagkat inaawit ito ng mga mangkukulam

Tiwa- prehunt ritual songs about lizards

Udag-udagu- prehunt ritual song to Muhamanay

(Philippine Sociological Review 160-166)

 MGA AWIT PASALAYSAY

Andal- panimula sa epikong Tulalang

Rimbiya- pakikipagsapalaran ng isang bayani

ldangdang- entertainment

Kirenteken- historical legends consisting partly of the songs of the Kirenteken Manobo

Mandagan- historical tales

Tulalang- epic narrative

Tuwa- story of tuwa

Ulahing- epic narrative

MGA AWITING PANLIBANG

Dalwananay- tungkol sa pag-alala ng isang ina sa isang sundalong anak

Dampilay- payo sa pagpili ng mapapangasawa

Inkakak- ang pagtakas ng asawa sa bungangerang kabiyak

Mantiay-ay- awit sa pakikisalamuha/sosyal

Migkoy- awit tungkol sa isang taong tinalo ng ahas

Piririt- nakatatawang awitin

Tatalok-kaw- dance song

AWIT NG PAG-IBIG

Dalinday- panunuyo ng lalaki sa babae na sana ay huwag munang umalis

Kasumba sa rawasan- awit na pamamaalam at nagpapaalala sa maiiwan na magpakabuti

Lawgan- tungkol sa isang babaeng na-inlove sa lalaking mahusay tumugtog ng kudyapi

Mandata

MGA KILALANG SAYAW

Inamo (Monkey Dance)-

 Nagbuhat sa pangkat ng mga lalaking may asawa na.

 Sumama silang magsayaw ng Inamo upang ipagdiwang ang kanilang Gawain hanggang
sa huling hibla ng kanilang hininga ng buhay.
 May takip ang kanilang ulo na gawa sa abaka at habang sumasayaw, aila ay
lumulundag. sumisigaw at kumukumpas na tulad ng unggoy.
 Habang ginagawa nila ito ay kumukumpas sila ng "ngo.ngo", "krab,krab" simbolo ng
kabaitan at pagpapasensiya.
 Tinitiis nila ang palo ng kahoy mula sa mga manonood sa kanila.

Itik-Itik- kilala bilang isang katutubong sayaw.

 Nang lumaon, ito ay nabago, at naging artistic at naging bahagi pa ng Bayanihan Dance
Troup. Naging sikat ito sa halos lahat ng bahagi ng mundo noong mga 1960's.

Pandagitan- nakuha ang pangalang pandagitan sa isang katutubo sa Kalagana na

ang ngalan any Pundangan o Pandangan, Pundagitan at Pandagitan.

 Ang Pandagitan ay tumutukoy sa isang lugar na kung saan ang maliliit na nilikha, tao
man o hindi ay nagiging biktima ng malaking nilikha.
 Ang mga bagay-bagay, patay man o buhay ay dinadaklot tulad ng ibon.
 Ang parting sayaw ay tinatawag na dagit at dito nagsimula ang pangalang Pandagitan.

MANUNULAT NG REHIYON XIII

Ester Tapia- nag-aral sa Pamantasan ng San Carlos. Carlos.

 Nagturong "Journalism" at nagtrabaho bilang manunulat at tagapaglathala sa Broadcast
 Production and Training Center sa Lungsod ng Cebu.
 Mula 1997 ay pangulo siya ng Women in Literary Arts.