Books Journal 95

Η λογοτεχνική πατριδογνωσία του
Άμος Οζ
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ
Ιστορίες του Καββαδία

ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ
Το κύκνειο άσμα του Μάρκου Μέσκου

ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΝΕΖΗΣ
Πίνδαρος και Χαίλντερλιν - διάλογος

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ
Πασχάλης Κιτρομηλίδης
και φιλελευθερισμός
ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Μιχαήλ Επστέιν
για το μέλλον - συνέντευξη
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΙΝΑΚΟΥΛΑΣ, ΝΙΚΗΤΑΣ ΣΙΝΙΟΣΟΓΛΟΥ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ Β. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ
Ο Χίτλερ και τα ναρκωτικά

ΤΖΩΡΤΖΊΝΑ ΚΟΥΤΡΟΥΔΊΤΣΟΥ
Η κοσμογονία Κρις Μαρκέρ

ΜΙΣΕΛ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ
Ξανανακαλύπτοντας την Αμερική

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Φερνάντο Αραμπούρου
για τη βασκική τρομοκρατία 78 >
ΜΑΡΙΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ
9 770001 792587
EDITORIAL Opera buffa
Σ
ιγά σιγά γινόμαστε Ευ- Κυρίως, όμως, η συμφωνία δίχασε ακούν οι αγορές. Αυτή η σάρωση
ρωπαίοι. Αποκτήσαμε και τους δύο λαούς και απαξίωσε θα αφαιρέσει καταθέσεις από τις
κυβέρνηση μειοψηφί- την κοινοβουλευτική διαδικασία εμπορικές τράπεζες, κυρίως όμως
ας. Σε επόμενο γύρο και στις δύο χώρες. Επίσης, δίνει θα υποβαθμίσει ακόμη περισσότε-
ίσως να μη χρειάζεται ώθηση στις εθνικιστικές τάσεις – ρο τις υπηρεσίες προς τους πολίτες
καν η κωμωδία τύπου Δανέλλη ούτε δεν στέγνωσε το μελάνι στο ΦΕΚ που προσφέρουν οι οργανισμοί –
η φάρσα τύπου Καμμένου-Παπα- και έχουμε μειονοτικές διεκδική- δήμοι, ασφαλιστικά ταμεία, πανε-
χριστόπουλου-Βούτση και να αλ- σεις. Τις επιπτώσεις θα τις ζούμε πιστήμια, τα πάντα.
λάξουμε συνήθειες σχετικά με τη για αρκετά χρόνια. Μπαίνουμε στην προεκλογική
«δεδηλωμένη». Ο γάμος των ριζο- Τα πραγματικά και πιεστικά περίοδο με το κοινοβουλευτικό
σπαστών αριστερών του ΣΥΡΙΖΑ προβλήματα δεν περιμένουν και σύστημα να δεινοπαθεί, την οικο-
με τους ακροδεξιούς των ΑΝΕΛ μάλλον είναι ξεροκέφαλα – είναι νομία σε ασφυξία και την οικονο-
κατέληξε σε πολιτισμένο διαζύγιο. τα προβλήματα της οικονομίας. Ο μική πολιτική να μην μπορεί να
Κάτι μικροπροβληματάκια με την πρωθυπουργός, Αλέξης Τσίπρας, τραβήξει το κάρο από τις λάσπες.
κοινή περιουσία απομένουν, αλλά προχωρά σε παροχές εν όψει εκλο- Οι προβλέψεις για τις οικονομικές
θα διευθετηθούν σύντομα. Αυτό γών – τόσο πολλές και τέτοιες που εξελίξεις είναι δυσοίωνες: το κυριό-
που έμεινε από την υπόθεση της ως και ο αγαπημένος μας Μοσκο- τερο, διορθώνεται προς τα κάτω η
Συμφωνίας των Πρεσπών είναι η βισί χτυπάει καμπανάκια. Η με- πρόβλεψη της ανάπτυξης, ούτως ή
πρωτοτυπία αρχηγών κομμάτων ταμνημονιακή αξιολόγηση είναι άλλως αναιμικής.
χωρίς κόμμα, των δανεικών βου- σε εξέλιξη. Η κυβέρνηση ήταν Η διακυβέρνηση από τον Αλέξη
λευτών, της α λα καρτ ιδεολογίας. υποχρεωμένη να βγει στις αγορές Τσίπρα και διάφορους ετερόκλη-
Ο Καμμένος κατάφερε προς ώρας χρέους – αν δεν αναπληρώνεται, τους που ιδεολογικά προέρχονται
να κρατήσει τα προνόμια του αρ- το μαξιλάρι χάνει την ασφαλιστική από τα υπολείμματα των ΑΝΕΛ,
χηγού, ενώ ο Θεοδωράκης έχει πά- του αξία, όσο μεγάλο και αν είναι. του Ποταμιού, της ΔΗΜΑΡ, αλλά
ρει σβάρνα τα κανάλια να λέει τον Ολοκληρώθηκε η άντληση 2,5 δισ. και από λάβρους αντιδεξιούς, έχει
πόνο του που έμεινε με μόνο ένα ευρώ για πέντε χρόνια με επιτόκιο, κωμικά χαρακτηριστικά. Θα γε-
βουλευτή. Αμφότεροι, αυτό που αν συγκριθεί με όλες τις άλλες χώ- λούσαμε αν ό,τι συμβαίνει αφορού-
επεδίωκαν ήταν να διατηρήσουν ρες της Ευρωζώνης, στα ουράνια. σε μιαν άλλη χώρα. Δεν μπορούμε
ένα κέλυφος εν ζωή – τα κουφάρια, Ελπίζουμε να ακολουθήσουν άλλες όμως να γελάσουμε μπροστά σ’
που λένε και στο χρηματιστήριο, δύο τέτοιου μεγέθους κινήσεις μέ- αυτή την όπερα μπούφα. Σφίγγε-
έχουν αξία μεταπώλησης για τον χρι τις ευρωεκλογές (και εθνικές ται το στομάχι και ξεραίνεται το
ιδιοκτήτη. Μας τελείωσαν και οι εκλογές;) για να αρχίσει μια πορεία στόμα επειδή ό,τι συμβαίνει γίνεται
φαντασιώσεις με τα κόμματα που προς την κανονικότητα. στην πλάτη μιας ταλαιπωρημένης
θα ξεπηδούσαν από την κρίση – Η κατάσταση με την ασφάλεια από τους πολιτικούς καιροσκόπους
όλα αποδείχτηκαν οχήματα ειδι- που παρέχει το μαξιλάρι είναι χώρας. Της δικής μας χώρας.
κού σκοπού. Όσοι δεν κατάφεραν αβέβαιη. Η κυβέρνηση, ενώ είχε
να έχουν όχημα με αξία μεταπώλη- περιθώριο ώς το 2021, προχώρη-
σης ξέθαψαν την επάρατη Δεξιά σε στην ενεργοποίηση σχετικού
και συμπεριφέρονται πολιτικά σαν άρθρου του μεσοπρόθεσμου προ-
να κάνουν τα ρεπό του Καμμένου. γράμματος και διέταξε την κατά-
Οι εξελίξεις προέκυψαν με πρό- θεση όλων των διαθεσίμων (πλην
σχημα το Μακεδονικό. Ενώ το λειτουργικών δαπανών 15 ημε-
μόνο που πραγματικά χρειαζόταν ρών), όλων των οργανισμών του
ήταν μια φόρμουλα για την εισδο- Δημοσίου, εντός του Φεβρουαρίου
χή των γειτόνων στο ΝΑΤΟ, βρε- – επί ποινή καρατόμησης των διοι-
θήκαμε με μια συμφωνία που είχε κήσεων. Ο ΥΠΟΙΚ έχει ανάγκη να
δημιουργήσει τετελεσμένα από το μπορεί να επιδεικνύει «λεφτά στο
καλοκαίρι, πριν την όποια έγκριση. συρτάρι» ως μαξιλάρι για να τον
the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 3

ΣYNEPΓATEΣ..................................................
Κυριάκος Αθανασιάδης. Συγγραφέας, μεταφραστής και επιμελητής κλοφορεί το βιβλίο του Πέρα από τις ισχνές αγελάδες. Μελετήματα για
εκδόσεων. Έχει γράψει τα μυθιστορήματα: Δώδεκα (1991), Μικροί την ποίηση του Ντίνου Χριστιανόπουλου (2018).
κόσμοι (1996), Το σάβανο της Χιονάτης (2000), Πανταχού απών (2007), Ηρώ Νικοπούλου. Εικαστικός, δημοσίευσε πέντε συλλογές ποίησης,
Ζα Ζα (2012), Η Κόκκινη Μαρία (2013), Το βασίλειο του αποχαιρετι- τρεις συλλογές διηγημάτων και ένα μυθιστόρημα. Από το 2010 συνδι-
Mηνιαία Eπιθεώρηση σμού (νέα έκδοση 2017), Οι τέσσερις εποχές της Μέλισσας (2018). Πρό-
σφατα κυκλοφόρησαν τα παιδικά αφηγήματα Ο λευκός αξιωματικός
(2016) και δυο τόμοι της παιδικής σειράς Αρσέν και Φαντομά (με την
ευθύνει με τον Γιάννη Πατίλη τη διαδικτυακή επιθεώρηση Πλανόδιον
- Ιστορίες Μπονζάι. Πιο πρόσφατη ποιητική συλλογή της: Το πριν και
το μετά την παύλα (2018).
Έτος 9ο / Tεύχος 95 / Φεβρουάριος 2019 / τιμή 5€ Κίκα Τσιλιγγερίδου, 2017). Πέννυ Νουτσοπούλου. Γλύπτρια, με μεταπτυχιακές σπουδές στη
Ηλίας Κανέλλης & ΣΙΑ ΕΕ Μαρία Αθανασοπούλου. Επίκουρος καθηγήτρια νεοελληνικής λογο- Σχολή Καλών Τεχνών Ιωαννίνων.
τεχνίας και θεωρίας της λογοτεχνίας στο τμήμα Θεάτρου του Αριστο- Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής. Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας στο
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα, τελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Βιβλία της: Θεόδωρος Ντόρρος: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είναι μέλος της συντα-
Tηλ./Fax: 210 6450006 Στου γλυτωμού το χάζι (2005), Το ελληνικό σονέτο (2011), Κ.Π. Καβά- κτικής επιτροπής του περιοδικού Trends in Classics και του περιοδικού
[email protected] φης: τα θεατρικά ποιήματα (2014). Ελληνικά και τακτικός συνεργάτης του Βήματος. Βιβλία του: Propertius:
Μαρία Ακριτίδου. Διδάκτωρ νέας ελληνικής φιλολογίας στο Freie A Hellenistic Poet on Love and Death (1987), Η Ποιητική των Ρωμαί-
www.booksjournal.gr Universität του Βερολίνου για τη διατριβή Όψεις του παρελθόντος του ων Nεωτέρων: προϋποθέσεις και προεκτάσεις (1994), Από τη βουκολική
«νέου ελληνισμού» στο σύγχρονο νεοελληνικό μυθιστόρημα, εργάζεται στο
ευτοπία στην πολιτική ουτοπία. Μια μελέτη των Εκλογών του Βεργιλίου
Εκδότης-Διευθυντής: Hλίας Kανέλλης Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ-
(1995), Οβιδίου Ερωτική Τέχνη. Μετάφραση και ένα δοκίμιο για λατίνους
σαλονίκης.
Σύμβουλος έκδοσης: Κατερίνα Σχινά Θάνος Μ. Βερέμης. Ομότιμος καθηγητής ιστορίας του Πανεπιστη- εραστές (2000), Η Ρώμη και ο κόσμος της (2005) Σώματα που αλλάξαν τη
Γραμματεία Ύλης: Σταύρος Kαπλανίδης μίου Αθηνών. Πρόσφατα βιβλία του: Ελευθέριος Βενιζέλος (2017), θωριά τους. Διαδρομές στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου (2009).
Δόξα και αδιέξοδα (2017), Ανδρέας Παπανδρέου (2017), Οι επεμβάσεις Mαρίλια Παπαθανασίου. Δημοσιογράφος.
του στρατού στην ελληνική πολιτική, 1916-1936 (2018), ΗΠΑ: Από το Πέτρος Παπασαραντόπουλος. Εκδότης και συγγραφέας. Bιβλία
Γραμματεία Σύνταξης του: Λεωνίδας Κύρκος: Εκ βαθέων (επιμ., 2009), Πολιτικό τραβέρσο στην
1776 έως σήμερα (2018), Η αυτοτέλεια του αισθητικού και το χαμένο πο-
Περικλής Δημητρολόπουλος, Δημήτρης Δουλγερίδης, λίτευμα της αρετής (2018). ύστερη μεταπολίτευση (2010), Μύθοι και στερεότυπα της ελληνικής κρί-
Τριαντάφυλλος Καρατράντος, Μυρτώ Λιαλιούτη, Νικόλας Βρούσαλης. Επίκουρος καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας σης (2012), Εξτρεμισμός και πολιτική βία στην Ελλάδα. Το Big Bang της
στο Πανεπιστήμιο Leiden (Ολλανδία) και επισκέπτης αναπληρωτής Χρυσής Αυγής (2014).
Kατερίνα Oικονομάκου, Μαρίλια Παπαθανασίου, Γιώργος Πινακούλας. Διδάκτωρ φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθη-
καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Aarhus (Δανία).
Γιώργος Σιακαντάρης, Δημήτρης Σκάλκος, Γιώργος Δανέζης. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μονάχου, όπου νών, μεταφραστής.
Βίβιαν Στεργίου, Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης δίδαξε νεοελληνική γλώσσα και φιλολογία. Έργα: Spaneas: Vorlage, Κωνσταντίνος Πίττας. Φωτογράφος. Κυκλοφορεί το βιβλίο του,
Quellen, Versionen (Miscellanea Byzantina Monacensia 31) (1987), Κα- Αθήνα, πόλη των γυναικών (2017). Μόλις επανακυκλοφόρησε, επαυξη-
λόανδρος Πιστός. Συγκριτική μελέτη (1989), Η Ρώμη θρηνούσα (1699). μένο με καινούργιο υλικό, το λεύκωμά του, Εικόνες μιας άλλης Ευρώπης
Επιστημονική Eπιτροπή 1985-1989.
Ένας διάλογος και το πρότυπό του (1999), Senex Amans: Tο δημώδες ποί-
Nομικά: Νίκος Κ. Αλιβιζάτος ημα για τον γέρο και το κορίτσι (Περί γέροντος) (2002). Χρήστος Πονηρός. Ψυχίατρος. Κυκλοφορεί το βιβλίο του, Alberto
Φιλοσοφία: Bάσω Kιντή Μισέλ Δημόπουλος. Κριτικός κινηματογράφου, διετέλεσε διευθυ- Moravia: Η απουσία του πατέρα (2017).
Θεωρία λογοτεχνίας, Πολιτισμική κριτική: ντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης (1992-2004). Δημήτρης Ραυτόπουλος. Κριτικός λογοτεχνίας, μεταξύ άλλων μέλος
Είχε υπάρξει διευθυντής του περιοδικού Σύγχρονος Κινηματογράφος. της συντακτικής ομάδας του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης. Βιβλία
Μαρία Αθανασοπούλου, Γιάννης Παπαθεοδώρου Λάκης Δόλγερας. Συγγραφέας. Βιβλία του: Ξεχασμένες ιστορίες του: Οι ιδέες και τα έργα (1965), Τέχνη και εξουσία (1985), Κρίσιμη λο-
Tέχνες: Mαρία Tσαντσάνογλου (2007), Μια σκοτεινή υπόθεση (2010), Η δεύτερη συνάντηση της Ελεο- γοτεχνία (1986), Σημεία στίξεως (1987), Άρης Αλεξάνδρου: ο εξόριστος
Θέατρο: Iφιγένεια Tαξοπούλου νώρας και του Νίκου (2012), Νικητές και νικημένοι (2013), Νεκρός στον (1996), Αναθεώρηση Τέχνης: η Επιθεώρηση Τέχνης και οι άνθρωποί της
Ποίηση: Παναγιώτης Ιωαννίδης ήλιο του Ιουλίου (2015). (2006), Εμφύλιος και λογοτεχνία (2012). Μόλις κυκλοφόρησε το βιβλίο
Θάλεια Δραγώνα. Καθηγήτρια κοινωνικής ψυχολογίας στο τμήμα του, Κριτική της κριτικής.
Ιστορία: Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Στέφανος Καβαλλιεράκης, Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστη- Νικήτας Σινιόσογλου. Εντεταλμένος ερευνητής στο Εθνικό Ίδρυμα
Βίκυ Καραφουλίδου, Δημήτρης Κυρτάτας, Κωνσταντίνα Μπότσιου μίου Αθηνών, πρώην βουλευτίνα. Συμμετείχε ως μέλος της Διοικούσας Ερευνών (Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών) και έχει διδάξει φιλοσοφία
Kοινωνικές και Πολιτικές επιστήμες: Επιτροπής στη δημιουργία του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. σε ελληνικά και βρετανικά πανεπιστήμια. Βιβλία του: Αλλόκοτος ελλη-
Πρόσφατo βιβλίo της: Multicultural societies and modes of integration: νισμός (2016), Μαύρες διαθήκες (2018).
Παναγής Παναγιωτόπουλος, Ανδρέας Πανταζόπουλος, dilemmas of public education (2013). Βίβιαν Στεργίου. Υποψήφια διδάκτωρ της Νομικής Αθηνών του Πα-
Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος Γιώργος Ζεβελάκης. Ερευνητής της λογοτεχνίας. Μεταξύ άλλων νεπιστημίου Αθηνών, συγγραφέας. Κυκλοφορεί η συλλογή διηγημά-
Οικονομία: Γιώργος Προκοπάκης δραστηριοτήτων, διατηρεί σημαντικό αρχείο το οποίο έχει χρησιμο- των της Μπλε Υγρό (2017).
ποιηθεί στην έρευνα πολλών εργασιών στο χώρο της νεοελληνικής
Ποπ κουλτούρες: Bασίλης Βαμβακάς φιλολογίας.
Κατερίνα Σχινά. Δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και μεταφρά-
Διεθνή: Φίλιππος Σαββίδης Π.Κ. Ιωακειμίδης. Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθη- στρια. Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει βιβλία των Τόνι Μόρισον, Φί-
λιπ Ροθ, Ίαν ΜακΓιούαν, Μάλκολμ Μπράντμπερι, Τζορτζ Στάινερ,
Διπλωματία: Άλκης Kούρκουλας νών, υπήρξε ο εκπρόσωπος της Ελλάδας στη Διακυβερνητική Διάσκε-
Τζόις-Κάρολ Όουτς. Το βιβλίο της, Καλή κι ανάποδη (2014) τιμήθηκε
ψη για τη σύνταξη της Συνθήκης της Νίκαιας και αναπληρωματικό
μέλος της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης (Convention) για την επεξεργασία με το κρατικό βραβείο δοκιμίου. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν ακόμα τα
Art Director: Aνδρέας Pεμούντης του Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Πιο πρόσφατα βιβλία του: Ευρωπαϊκό Μυστικά του συρταριού (2017) και το παιδικό Ιστορίες για ατρόμητα κο-
Eξώφυλλο: Aλέκος Παπαδάτος σύνταγμα και ευρωπαϊκή ενοποίηση (2005), Θα επιβιώσει η Ευρωπαϊκή ρίτσια (2017).
Ένωση; (2007), Η θέση της Ελλάδας στο διεθνές, ευρωπαϊκό και περι- Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος. Αναπληρωτής καθηγητής σύγχρονης
Λογότυπο: Σταύρος Kούλας πολιτικής ιστορίας στο τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Οργανι-
φερειακό σύστημα (2007), Η Συνθήκη της Λισσαβώνας (2010), Κρίση,
Eικονογράφηση: Eλένη Mπίλια Ευρώπη και Αριστερά (2016), Ελλάδα - Ευρωπαϊκή Ένωση. Τρία λάθη σμών, του ΑΤΕΙ Πελοποννήσου. Είναι γραμματέας σύνταξης της
Φωτογραφίες: Βίκυ Γεωργοπούλου, Ντίνα Κουμπούλη, και πέντε μύθοι (2018). Νέας Εστίας.
Νατάσσα Πασχάλη, Κωνσταντίνος Πίττας, Aλεξία Tσαγκάρη Κώστας Θ. Καλφόπουλος. Δημοσιογράφος και συγγραφέας. Βιβλία Κατερίνα Τικτοπούλου. Αναπληρώτρια καθηγήτρια νεοελληνικής
του: Στην εποχή της περιπλάνησης (2000), Tilt! Δοκίμιο για το φλίπ- φιλολογίας στο τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Ηλεκτρονική έκδοση: Άρης Σιέμπης Θεσσαλονίκης. Σχεδίασε και επιμελήθηκε την δεύτερη αναθεωρημένη
περ (2005), Far from the RAF. 30 χρόνια από το «γερμανικό φθινόπωρο»
Διαφημίσεις: τηλ. 210 6450006 (2007), Καφέ Λούκατς. Budapest Noir (2008), Ένα παράξενο καλοκαίρι έκδοση των Αυτόγραφων Έργων του Διονυσίου Σολωμού, η οποία ανα-
Λογιστήριο: Σταμάτης Ραγκούσης - τηλ. 210 6920390 (2011), Καρέ-καρέ και άλλα διηγήματα (2013), Φλίππερ (2016). πτύχθηκε σε δέκα τόμους και ολοκληρώθηκε το 2012.
Νομικός σύμβουλος: Kώστας Kαρακώτιας Δημήτρης Κανελλόπουλος. Συγγραφέας. Πρόσφατα βιβλία του: Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης. Μεταφραστής και δημοσιογράφος,
Κλίνη σπόρου, καλή (2010), Το φράγμα της μνήμης (2017), Ο θάνατος εκδότης της επιθεώρησης ρωσικού πολιτισμού Στέππα. Πρόσφατο βι-
Παραγωγή: Z-Axis, 210 6010758 του αστρίτη και άλλες ιστορίες (2018). Επίσης, εκδίδει το λογοτεχνικό βλίο του: Γράμματα από τη Ρωσία (2017).
Διανομή: Άργος A.E. περιοδικό Οροπέδιο. Έλενα Τσαγκαράκη. Φιλόλογος με μεταπτυχιακές σπουδές στην
Νικόλας Κούρτης. Εικονογράφος, σχεδιαστής κόμικς. Στη μακρά Πολιτιστική Πολιτική και Ανάπτυξη.
Κεντρική Διάθεση για βιβλιοπωλεία θητεία του στο μέσο, έχει συνεργαστεί με τα περιοδικά Βαβέλ, Max, τα Μισέλ Φάις. Συγγραφέας. Το μυθιστόρημα Αυτοβιογραφία ενός βιβλί-
ένθετα της Καθημερινής κ.ά. ου (1994) μεταφράστηκε στα γαλλικά. Η συλλογή διηγημάτων Απ’ το
(Θεσσαλονίκης, Βόρειας Ελλάδας): Τζωρτζίνα Κουτρουδίτσου. Υποψήφια διδάκτωρ νεότερης ελληνι- ίδιο ποτήρι και άλλες ιστορίες (1999) τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο
Κέντρο του Βιβλίου - Ανθούλα Πουλουκτσή κής ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Διηγήματος 2000. Πιο πρόσφατα βιβλία του, Κτερίσματα. Μια σπα-
και Σία Ε.Ε., Λασσάνη 3, 54622 Θεσσαλονίκη, Δημήτρης Κωστόπουλος. Συγγραφέας. Βιβλία του: Τα Δίπροκα σμένη ιστορία (2012), αναθεωρημένο το μυθιστόρημά του Aegypius
(1991), Βαλκάνια: Η Οικογεωγραφία της Οργής (1993), Ο Νταβέλης στο Monachus (2013) και το θεατρικό κείμενο Το παγκάκι του κανένα
τηλ. 2310-237515, 2310-237463, Σικάγο: Το γουέστερν της ανάπτυξης (2007), και η συλλογή διηγημάτων (2014), Από το πουθενά (2015), Lady Cortizol (2016). Μόλις κυκλοφό-
fax 2310-285857, e-mail: [email protected] Ο Φονέας και ο φονιάς (2015). ρησε το βιβλίο του, Όπως ποτέ. Κωμωδία της κούρασης.
Παναγιώτης Μαντζούφας. Αναπληρωτής καθηγητής συνταγματι- Χρήστος Α. Φραγκονικολόπουλος. Αναπληρωτής καθηγητής δι-
Ιδιοκτήτης: Hλίας Kανέλλης κού δικαίου στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου εθνών σχέσεων στο τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ.
Θεσσαλονίκης. Βιβλία του: Το συνταγματικό ζήτημα στη διαδικασία της
Nικοτσάρα 1, T.K. 11471, Aθήνα, Βιβλία του: Ο παγκόσμιος ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων
ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης (2000), Συνταγματική προστασία των δικαιω-
(2007), Ο εκδημοκρατισμός της παγκόσμιας διακυβέρνησης: Μια εισαγω-
Tηλ./Fax: 210 6450006 μάτων στην κοινωνία της διακινδύνευσης (2006), Οικονομική κρίση και
γή στην Κοσμοπολιτική Δημοκρατία (μαζί με τον Φ. Προέδρου, 2010),
σύνταγμα (2014).
Σούλα Μητακίδου. Καθηγήτρια διδακτικής της δεύτερης/ξένης Τα «εθνικά θέματα» στη δίνη των ΜΜΕ (μαζί με τον Γ. Πλειό (2011),
Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν γλώσσας και διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στο Παιδαγωγικό Τμήμα Διεθνείς Διενέξεις: Αντιμετώπιση και Επίλυση (μαζί με Α. Ηρακλείδη
τις απόψεις των συντακτών τους Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσα- και Γ. Κωστάκο, 2004).
λονίκης. Έχει γράψει βιβλία για την εκπαίδευση και παιδικά βιβλία. Φίλιππος Φωτιάδης. Αρχιτέκτων, ιδρυτικό μέλος του αρχιτεκτονι-
ISSN: 1792-5878 κού γραφείου we design.
Ειρήνη Μίχα. Επίκουρος καθηγήτρια θεωριών, πρακτικών και πολιτι-
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (12 τεύχη) 50 €, κών του σύγχρονου πολεοδομικού σχεδιασμού στη Σχολή Αρχιτεκτό- Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Κριτικός λογοτεχνίας. Έχει γράψει τα
φοιτητικές 40 €, οργανισμοί-τράπεζες 200 €, νων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. βιβλία Μίλτος Σαχτούρης: Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού (1991),
Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE (απλό ταχυδρομείο) 80 €, Δώρα Μονιούδη-Γαβαλά. Καθηγήτρια ιστορίας της αρχιτεκτονικής Οδόσημα (1999) και μαζί με την Ελισάβετ Κοτζιά επιμελήθηκε την αν-
στο τμήμα Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τε- θολογία Σύγχρονη Ελληνική Πεζογραφία (1995). Μόλις κυκλοφόρησε
Eυρώπηεκτός EE 100 €, Aμερική 120 €. το βιβλίο του, Η κίνηση του εκκρεμούς. Άτομο και κοινωνία στη σύγχρονη
χνολογιών του Πανεπιστημίου Πατρών. Πρόσφατα βιβλία της: Πο-
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης λεοδομία στο ελληνικό κράτος 1833-1890 (2012), Σχεδιασμός και έγγειος ελληνική πεζογραφία, 1974-2017.
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: 142002320004738 ιδιοκτησία στην Αθήνα 1833-1922 (2017). Κίμων Χατζημπίρος. Διδάσκει οικολογία και περιβαλλοντική πολι-
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738 Μάριος-Κυπαρίσσης Μώρος. Υποψήφιος διδάκτωρ του τμήματος τική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, μελετητής περιβαλλοντικών
Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Κυ- θεμάτων, συγγραφέας επιστημονικών βιβλίων και δημοσιεύσεων.
4 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

44 48
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
8 ΔΙΑΛΟΓΟΣ
ΓΙΏΡΓΟΣ ΣΤΑΜΆΤΗΣ – Πίνδαρος και Hölderlin
12 Ο Κόμης (Διήγημα)
ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΚΑΝΕΛΛΌΠΟΥΛΟΣ
52 Εικονογράφηση: ΠΈΝΝΥ ΝΟΥΤΣΟΠΟΎΛΟΥ
16 ΠAPEMBAΣEIΣ
ΠΈΤΡΟΣ ΠΑΠΑΣΑΡΑΝΤΌΠΟΥΛΟΣ – Στο όνομα της Ελευθερίας
ΧΡΉΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΌΣ – Το τέλος της αυταπάτης
ΘΆΛΕΙΑ ΔΡΑΓΏΝΑ – Ανακαλύπτοντας τον δημόσιο χώρο
ΕΙΡΉΝΗ ΜΊΧΑ – Η ζωή των αγαλμάτων
55 60 Άμος Οζ
40 ΚΑΤΕΡΊΝΑ ΣΧΙΝΆ – Άμος Οζ: θυμόταν και φύλαγε
42 ΗΡΏ ΝΙΚΟΠΟΎΛΟΥ – ΚΙΒΩΤΟΣ (Ποίηση)

44 ΓΙΏΡΓΟΣ ΠΙΝΑΚΟΎΛΑΣ, ΝΙΚΉΤΑΣ ΣΙΝΙΌΣΟΓΛΟΥ, ΔΗΜΉΤΡΗΣ Β. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΊΔΗΣ –
Μιχαήλ Επστέιν: είμαστε έμβρυα μελλοντικών πολιτισμών (Συνέντευξη)
46 ΗΡΏ ΝΙΚΟΠΟΎΛΟΥ – ΤΕΤΤΙΞ (Ποίηση)
48 ΧΡΉΣΤΟΣ Α. ΦΡΑΓΚΟΝΙΚΟΛΌΠΟΥΛΟΣ – Το Μακεδονικό ζήτημα
52 ΜΙΣΈΛ ΔΗΜΌΠΟΥΛΟΣ – Η κοσμογονία Κρις Μαρκέρ
55 ΔΗΜΉΤΡΗΣ Π. ΣΩΤΗΡΌΠΟΥΛΟΣ – Ξανανακαλύπτοντας την Αμερική
62 57 ΘΆΝΟΣ ΒΕΡΈΜΗΣ – Γνωριμία με την Τουρκία
58 ΒΊΒΙΑΝ ΣΤΕΡΓΊΟΥ – Ο Φάμπιαν είμαστε εμείς
60 ΜΆΡΙΟΣ-ΚΥΠΑΡΊΣΣΗΣ ΜΏΡΟΣ – Πώς να μιλήσουμε σήμερα για την πίστη;
62 ΤΖΩΡΤΖΊΝΑ ΚΟΥΤΡΟΥΔΊΤΣΟΥ – Μεθαμφεταμίνη υπεράνω όλων
66 ΚΏΣΤΑΣ Θ. ΚΑΛΦΌΠΟΥΛΟΣ – Οι περιπέτειες ενός μυθιστορήματος
68 ΜΑΡΊΑ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΎΛΟΥ – Τι γέννησε το Δελφικό Όραμα
70 ΓΙΏΡΓΟΣ ΔΑΝΈΖΗΣ – Το κύκνειο άσμα του Μάρκου Μέσκου
73 ΈΛΕΝΑ ΣΤ. ΤΣΑΓΚΑΡΆΚΗ – Η κατασκευή του Καλού
74 ΜΑΡΊΑ ΑΚΡΙΤΊΔΟΥ, ΣΟΎΛΑ ΜΗΤΑΚΊΔΟΥ, ΚΑΤΕΡΊΝΑ ΤΙΚΤΟΠΟΎΛΟΥ –
Για τη λογοτεχνική ανάγνωση
79 ΜΑΡΊΛΙΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΊΟΥ – «Λήθη, τι είναι αυτό;»
66 84
82 ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΚΩΣΤΌΠΟΥΛΟΣ – Τα αστυνομικά στα Βαλκάνια
84 ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΡΑΥΤΌΠΟΥΛΟΣ – Σίριαλ κίλερ βορείων προαστίων και κακώς κειμένων
85 ΗΡΏ ΝΙΚΟΠΟΎΛΟΥ – ΓΑΤΕΣ / β’ (Ποίηση)
86 ΗΡΏ ΝΙΚΟΠΟΎΛΟΥ – ΤΑ ΣΚΥΛΙΑ (Ποίηση)
88 ΠΑΝΑΓΙΏΤΗΣ ΜΑΝΤΖΟΎΦΑΣ – Το πρόβλημα της Ελλάδας δεν είναι το σύνταγμα
90 ΝΙΚΌΛΑΣ ΒΡΟΎΣΑΛΗΣ – Αξιοκρατία ή κοινωνική δικαιοσύνη;
92 ΘΕΌΔΩΡΟΣ ΠΑΠΑΓΓΕΛΗΣ – 100 χρόνια Σαλονίκη: Οι μόρσιμες συνεκδοχές της Ιστορίας
Στήλες
30 ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ – ΓΙΩΡΓΟΣ ΖΕΒΕΛΑΚΗΣ – Ιστορίες του Μαραμπού
79
34 EX SCIENTIA #13, ΚΊΜΩΝ ΧΑΤΖΗΜΠΊΡOΣ – Μετάλλαξη με αρμονία
36 ΜΙΚΡΟΪΣΤΟΡΙΕΣ, ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ (Ανθολόγιο νέων πεζογράφων)

ΦΊΛΙΠΠΟΣ ΦΩΤΙΆΔΗΣ – Ογδόντα ευρώ η ώρα ντινγκ-ντινγκ
37 TAURUS #42, Π.Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ – Quo vadis Ελλάδα; Quo vadis Ευρώπη;
38 URBAN STORIES #6, KYΡΙΑΚΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ-ΝΙΚΟΛΑΣ ΚΟΥΡΤΗΣ
94 ΠΉΡΑ ΤΟ ΓΡΆΜΜΑ ΣΟΥ…, ΛΆΚΗΣ ΔΌΛΓΕΡΑΣ – 1912. Ο Βενιζέλος στην Καλαμάτα

96 BREVIS IN LONGO, BΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ –
Διαρκής διάθεση για ποιητικό παιχνίδι
97 ΦΩΤΟ-ΓΡΑΦIΑ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΙΤΤΑΣ – Ένα χαμόγελο
Στο εξώφυλλο: O Άμος Οζ από τον Αλέκο Παπαδάτο. 98 AΓΓEΛIEΣ

ΔΙΑΛΟΓΟΣ Πίνδαρος και Hölderlin
Τ
ο δημοσίευμα «Μου- μενη λατινική μετάφραση του Αν έτσι είχε το πράγμα, τότε ο οποίο ο ποιητής πραγματεύεται
σείο Πινδάρου, Φρει- Ερρίκου Στεφάνου (σ. 10 ε.). Χαίλντερλιν θα είχε εύκολη δου- τη γένεση της μουσικής και της
δερίκου Χαίλντερλιν, λειά. Διότι τους παραπάνω όρους αρμονίας των αυλών και λέει, πως,
Πινδάρου σπαράγματα. Από τη διαπίστωσή του σχετικά με πληροί ένας στους δύο αριθμούς ακούγοντας ο ίδιος τη μελωδία των
Εισαγωγικό σημείω- τις «ιδιαιτερότητες» της μετάφρα- και συγκεκριμένα κάθε περιττός τελευταίων, ερεθίζεται ν’ απαντή-
μα: Prof. Dr. Michael Franz, μετά- σης του Χαίλντερλιν προκύπτει αριθμός. Το πρόβλημα όμως θα σει με τραγούδι «αλίου δελφίνος
φραση: Αντώνης Κουτσουραδής, άμεσα ότι ο καθηγητής Franz δεν παρέμενε εν είδει του γνωστού <υπό κρίσιν,> / τον μεν ακύμονος
Λέσβος 2018, στο Books’ Journal έχει γνώση του ίδιου του κειμένου παιγνίου της κολοκυθιάς: Ποίον εν πόντου πελάγει / αυλών εκίνησ’
του Οκτωβρίου 2018, έχει για τον της συλλογής του Henri Etienne περιττό αριθμό να διαλέξει κανείς; ερατόν μέλος.» («θαλάσσιου δελφι-
αναγνώστη του το ενδιαφέρον και και πάντως δεν έχει συγκρίνει τη Το 9; Και γιατί το 9 και όχι το 11; νιού που στα βάθη της ακύμαντης
την έκταση ανακοίνωσης ευρη- μετάφραση των αποσπασμάτων Και γιατί το 11 και όχι το 13; Και θάλασσας / παρακίνησε το εράσμιο
μάτων ανασκαφής σε μικρό, αλλά του Πινδάρου της συλλογής του ούτω καθ’ εξής επ’ άπειρον. Ή μέλος των αυλών»). Δεν έχουν λοι-
αποδοτικό τμήμα μεγάλου γηπέ- Etienne από τον Χαίλντερλιν με μάλλον όχι! Μέχρι το 99 μόνον, πόν καμία σχέση με την ερμηνεία
δου. Ιδίως, αν θυμηθούμε ότι και τα ίδια αυτά αποσπάσματα. Πώς, αφού τα τότε γνωστά πινδαρικά που τους δίνει ο καθηγητής Franz.
ο Klopstock, ο οποίος επηρέασε δεδομένης αυτής της παράλειψης, αποσπάσματα ήσαν 100. Τουτέ- Η διαπίστωσή μας, ότι το δεύτερο
σε μεγάλο βαθμό μεταξύ πολλών ομιλεί για «ιδιαιτερότητες» της με- στιν το πλήθος των 9 αποσπασμά- μέρος του “Untreue der Weisheit.”
άλλων μεγάλων γερμανών ποιη- τάφρασης του Χαίλντερλιν, είναι των, που επέλεξε ο Χαίλντερλιν, («Απιστία της σοφίας.») δεν εί-
τών της εποχής του και τον Χαίλ- μάλλον ελάχιστα κατανοητό. Ιδίως δεν αποτελεί λύση κανενός προ- ναι ένα από τα άγνωστα σε εμάς
ντερλιν, όχι μόνο είχε μαθητεύσει εάν λάβει κανείς υπόψη του πως βλήματος επιλογής, όπως νομίζει αποσπάσματα της συλλογής του
πέραν του Ομήρου και στον Πίν- ούτε με τα αποσπάσματα άλλης, ο καθηγητής Franz. Δεν αποτελεί Etienne, αλλά συνίσταται σε μία αλ-
δαρο, αλλά και εθεωρείτο από τους σύγχρονης και έγκυρης συλλογής όμως μια τέτοια λύση και για έναν ληλουχία στίχων ενός Επινίκιου του
σύγχρονούς του, π.χ. από τον περί- των αποσπασμάτων του Πινδάρου ακόμη, λιγότερο φορμαλιστικό από Πινδάρου, μας δίνει τη δυνατότητα
φημο Hamann, ο Γερμανός Πίνδα- συγκρίνει τη μετάφραση του Χαίλ- τον μόλις εκτεθέντα λόγο. Για να να διαπιστώσουμε γι’ αυτό τουλάχι-
ρος. Το ενδιαφέρον του δημοσιεύ- ντερλιν. Θα ρωτήσετε από πού το πούμε χωρίς περιστροφές: Τα στον το μέρος της μετάφρασής του,
ματος συνίσταται ωστόσο και στο προκύπτει αυτό; Από τα εικαζό- αποσπάσματα που μεταφράζει ότι πιθανές «ιδιαιτερότητές» της δεν
ότι η προαναφερθείσα «ανασκαφή» μενα από τον καθηγητή Franz κρι- ο Χαίλντερλιν είναι πράγματι 9, οφείλονται σε μια πιθανώς αμφίβο-
μπορεί να συνεχιστεί επεκτεινόμε- τήρια ή κίνητρα του Χαίλντερλιν τα μέρη από το έργο του Πινδά- λη ορθότητα του πρωτοτύπου, αν με
νη και σ’ αυτό το ίδιο δημοσίευμα. κατά την επιλογή των αποσπασμά- ρου που μεταφράζει όμως είναι ορθότητα του τελευταίου εννοούμε
Πρώτα όμως: Περί τίνος πρόκει- των που αυτός μετέφρασε: 10 – πέραν αυτών των 9 αποσπα- την ταυτότητα μεταξύ του κειμένου
ται; Πρόκειται για την παράθεση σμάτων και οι στίχοι 119-126 του που είχε στη διάθεσή του ο Χαίλ-
εννέα πινδαρικών αποσπασμάτων Σίγουρα δεν είναι σύμπτωση Πυθίου 4. Συγκεκριμένα το υπό ντερλιν και αυτού το οποίο έχει κα-
ή «σπαραγμάτων» μεταφρασμένων που ο Χαίλντερλιν επέλεξε 9 τον τίτλο “Untreue der Weisheit” νείς σήμερα στη διάθεσή του, διότι
στα γερμανικά και σχολιασμένων από τα περίπου 100 (στην επο- (Απιστία της σοφίας) υποτιθέμε- γι’ αυτήν την ορθότητα δεν υπάρχει
από τον Χαίλντερλιν και μεταφρα- χή του σωζόμενα) πινδαρικά νο «απόσπασμα» δεν συνιστά ένα καμία αμφιβολία. Έτσι λοιπόν δεν
σμένα, μεταφρασμένα στα γερ- παραθέματα. Είναι εύλογο να το απόσπασμα, αλλά αποτελείται από απομένει παρά να συγκρίνουμε τη
μανικά πινδαρικά αποσπάσματα αποδώσουμε στον αριθμό των ένα απόσπασμα και τους στίχους μετάφραση αυτών των στίχων του εν
και σχόλια, στα ελληνικά από τον Μουσών, οι οποίες εμφανίζο- 118-126 του Πυθίου 4 (που χωρί- λόγω Επινικίου του Πινδάρου από
Αντώνη Κουτσουραδή καθώς και νται στο τέταρτο από τα κείμε- ζονται από ένα σχόλιο). Συνεπώς τον Χαίλντερλιν με το πρωτότυπο
μια εισαγωγή του καθηγητή Mi- να. Ωστόσο θα ήταν άσκοπο να τα στο παρατεθέν χωρίο περί του κείμενο του Πινδάρου.
chael Franz. Διαβάζουμε στην τε- θελήσουμε να κατατάξουμε κα- καθορισμού του πλήθους των προς Παραθέτουμε στα ακόλουθα το
λευταία: θένα από τα κείμενα με κάποια μετάφρασιν «αποσπασμάτων» του πρωτότυπο κείμενο του Πινδάρου,
συγκεκριμένη Μούσα. Ο αριθ- Πινδάρου από τον Χαίλντερλιν εί- μια μετάφραση του Παναγή Λεκα-
Τα εννέα πινδαρικά παραθέμα- μός εννέα όμως έχει, και χωρίς ναι ασύστατα. τσά και τη μετάφραση του Χαίλ-
τα ο Χαίλντερλιν τα είχε επιλέξει την αναφορά στο Κολλέγιο των Ασύστατη είναι επίσης η ερμη- ντερλιν μεταφρασμένη στα ελληνι-
από τη συλλογή των αποσπα- Μουσών, μια αριθμητική ιδιαιτε- νεία του αποσπάσματος Vom Del- κά από τον Αντώνη Κουτσουραδή.
σμάτων του Πινδάρου, που είχε ρότητα: μπορεί να παρουσιαστεί phin (Περί δέλφινος). Αρχίζουμε με τους στίχους του Επι-
προσαρτήσει ο ουμανιστής από σαν τριάδα τριάδων (π.χ. κατά νίκιου:
τη Γενεύη Henri Etienne (Ερρί- το μοντέλο των στροφών του Και τέλος, το άσμα των Μου-
κος Στέφανος) σαν παράρτημα Πινδάρου: Στροφή, Αντιστροφή σών είναι όχι μόνο το άσμα ώδ’ αμείφθη· Φαμί
στην έκδοση εννέα αρχαίων και Επωδός), αλλά επίσης και των «πάντων σε νόμους», όπως διδασκαλίαν Χί-
ελλήνων ποιητών που εμφανί- σαν παράθεση δύο τετράδων, ο Ησίοδος λέει (Θεογονία, στ. ρωνος οίσειν. αντρόθε
στηκε [διάβαζε: κυκλοφόρησε που μέσω ενός κεντρικού κειμέ- 66), αλλά ένα άσμα που από γαρ νέομαι
- Γ.Σ.] το 1560 (στον δεύτερο νου χωρίζονται η μία από την μόνο του νομοθετεί [;]και αξιώ- πάρ Χαρικλούς και Φιλύρας,
τόμο). Ο Χαίλντερλιν είχε στην άλλη αλλά και σχετίζονται με- νει αντιστοιχία [;] (Περί δέλφι- ίνα Κενταύ-
κατοχή του αυτή την έκδοση και ταξύ τους (4-1-4). Και το κεντρι- νος) (σ. 11). ρου με κούραι θρέψαν αγναί.
μερικές από τις ιδιαιτερότητες κό κείμενο (το πέμπτο), καθώς είκοσι δ’ εκτελέσαις
της μετάφρασής του οφείλονται φέρει τον τίτλο «το υπέρτατο», Οι στίχοι του “Vom Delphin” ενιαυτούς ούτε Fέργον
είτε στο όχι και τόσο σωστό κεί- μοιάζει να συνηγορεί υπέρ αυτής (Περί δέλφινος) είναι μέρος με- ούτ’ έπος εντράπελον
μενο είτε στη συμπεριλαμβανό- της ταξινόμησης (σ. 11). γαλυτέρου αποσπάσματος, στο κείνοισιν ειπών ικόμαν

οίκαδ’, αρχαίαν κομίζων
Αλέκος Παπαδάτος
πατρός εμού, βασιλευομέναν
ου κατ’ αίσαν, τάν ποτε
Ζευς ώπασεν λαγέτα
Αιόλω και παισί τιμάν.
Θαρεττά, μα με λόγια γλυκά του

αποκρίθηκε εκείνος:
«Το δασκάλεμα φέρνω του
Χείρωνα, που απ’ τη
σπηλιά του
κατεβαίνω, από της Χαρικλώς
και Φιλύρας τα μέρη
όπου οι κόρες οι αγνές του
Κενταύρου μ’ ανάθρεψαν,
κ’ είκοσι
χρόνια κλείνοντας δίχως να πω
για να πράξω κοντά τους
τίποτα άπρεπο, φτάνω στον
τόπο μου, να ξαναπάρω
το παλιό βασιλίκι του κύρη μου,
ξώθεσμα που άλλος
το κρατεί και που ο Δίας του
Αιόλου1, λαώνε πρωτάτου,
το παρέδωκε αλλόκαιρα, να ’χει
το αυτός κ’ η γενιά του.2
Να και η μετάφραση του Χαίλντερ-

λιν μεταγλωττισμένη στα ελληνικά
από τον Αντώνη Κουτσουραδή:
Έτσι, <προβάλλει> [προβαίνει]

ο Ιάσονας, ο οικότροφος
του Κενταύρου προ του Πελία:
πιστεύω τη διδασκαλία
Του Χείρωνος πως έχω. Από το
άντρο <καθώς>
[συγκεκριμένα] έρχομαι
Της Χαρίκλως και Φιλύρας,
εκεί που του Κενταύρου
κόρες μ’ ανάθρεψαν,
Οι αγνές· είκοσι χρόνια έχω όμως Ο Φρήντριχ Χαίλντερλιν από τον Αλέκο Παπαδάτο.
<Περασμένα> [περάσει]
και ούτε μια πράξη ταφράσει από το ελληνικό κείμενο των του Χαίλντερλιν, αν παραβλέ- χρωτί μάλιστα νόον
Μηδέ λέξη, κανενός και όχι από τη λατινική του μετά- ψει κανείς μερικές αστοχίες, πιστή προσφέρων· πάσαις πολίεσσιν
<αισχρή> [βρώμικη] φραση του Etienne, οι «ιδιαιτερό- και καλή. Συνεπώς ο αναγνώστης ομίλει·
Δεν είπα, κι ήρθα <στο σπίτι> τητες» της μετάφρασης αυτών των μπορεί να υποθέσει ότι ο Αντώνης τω παρεόντι δ’ επαινήσαις εκών
[στον τόπο] μου υπολοίπων 9 αποσπασμάτων από Κουτσουραδής έχει μεταφράσει όχι άλλοτ’ αλλοία φρόνει.
Την <κυριαρχία> [εξουσία] τον Χαίλντερλιν συνίστανται στ’ τη μετάφραση που έκανε ο Χαίλ-
του πατέρα μου να ότι αυτή, απλά ειπωμένο, δεν μπο- ντερλιν, αλλά το κείμενο το οποίο σαν το δέρμα το χούι σου
<ξαναφέρω> {ξαναπάρω]. ρεί να χαρακτηριστεί καλή, ούτε μετέφρασε. Η σύγκριση αυτής της κάνοντας, γιόκα μου, του
καν ικανοποιητική ή στοιχειωδώς κατ’ αυτόν τον τρόπο εννοημένης πελαγίσιου κεινού ζωντανού
επαρκής. μετάφρασής του με αυτήν του Λεκα- που στα βράχια συμπιάνεται,
Μια άψογη μετάφραση3. Αυτό μας Αντί να καταδείξουμε τα –υπό την τσά θα δείξει, υπό την προϋπόθεση κοίτα να συνανθρωπίζεσαι
επιτρέπει να ισχυρισθούμε βάσιμα εισαχθείσα προϋπόθεση– λάθη, πα- ότι αυτή του Λεκατσά είναι πιστή μ’ όλες τις χώρες.
και ορθά, ότι και οι μεταφράσεις ρανοήσεις, αστοχίες, ανεπάρκειες και καλή, πόσο πιστή και καλή είναι Ό,τι φέρνει η στιγμή καλοπαίνα το
των υπολοίπων 9 αποσπασμάτων και παρόμοια, θα αντιβάλλουμε τη εκείνη του Κουτσουραδή, δηλαδή και σε κάθε περίσταση
από τη συλλογή του Etienne ασφα- μετάφραση των 9 αποσπασμάτων αυτή του Χαίλντερλιν – πάντα υπό δίνε ν’ αλλάζει η καρδιά σου.
λώς δεν υστερούν σε πιστότητα και από τον Παντελή Λεκατσά, η οποία την προϋπόθεση ότι ο Χαίλντερλιν με- (Λεκατσάς, χ.χ.: 296)
ποιότητα. έχει γίνει από μία σύγχρονη συλλογή τέφρασε τα ίδια κείμενα με τον Λεκα-
Αν όμως υποθέσει κανείς ότι τα αποσπασμάτων του Πινδάρου, με τσά. Για τους γνώστες της αρχαίας Ω τέκνο, [του] που <σε> [σαν]
αποσπάσματα της συλλογής του την ελληνική μετάφραση της γερμα- ελληνικής παραθέτουμε πρώτα και πελαγινού θεριού το δέρμα
Etienne είναι ταυτά με εκείνα των νικής μετάφρασης του Χαίλντερλιν το αρχαίο ελληνικό κείμενο. Του βραχόφιλου το πλείστον
σύγχρονων έγκυρων συλλογών, από τον Αντώνη Κουτσουραδή. Η <η ψυχή> [ο χαρακτήρας]
τότε θα έπρεπε να παραδεχθεί μετάφραση των αποσπασμάτων από <Προθυμά> [επιθυμεί να είναι]
κανείς ότι, υπό την προϋπόθεση τον Αντώνη Κουτσουραδή είναι ως 1. Απιστία της σοφίας Επαινόντας <το παρόν>
βέβαια ότι ο Χαίλντερλιν έχει με- μετάφραση των ιδίων αποσπασμά- ω τέκνον, ποντίου θηρός πετραίου [τα τωρινά]

Καλόγνωμα[,] που του ακύμαντου πόντου σκοπός κοντοστέκει, στα δυο χωρισμένη κεράτων πί-
Κι άλλοτε άλλα να φρονείς. της φλογέρας γλυκός το κεντρίζει. (Λεκατσάς, χ.χ.: 214) νοντες επλάζοντο…
(Λεκατσάς, χ.χ.: 337) ο δε χλωραίς ελάταισι τυπείς
2. Περί της αληθείας Αν εγώ <της δίκης> ώχεθ’ υπό χθόνα Καινεύς
Αρχά μεγάλας αρετάς, ώνασ’ Αλά- Τους εις ακύμαντου πελάγους [του δικαίου] τείχος σχίσαις ορθώ ποδί γαν
θεια, μην πταίσης εμάν το βυθό Το ψηλό <στραβής> {λοξής]
σύνθεσιν τραχεί ποτί ψεύδει <Εκίνησε αξιέραστα> [παρακίνησε απάτης την αντροδαμάστρα καθώς οι
φιλόφρονα] το άσμα. Ανεβαίνω κι έτσι εμέ τον ίδιο Κενταύροι ευωδιά του κρασιού
Της τρανής αξιοσύνης εσύ Παραφράζοντας, έξω από του μελόγλυκου μάθαν,
στυλοπάτι, βασίλισσα Εμένα ζω, επ’ αυτού μονομιάς με τα χέρια τ’ ασπρόγαλα
Αλήθεια, μη δώσεις 5. Το υπέρτατον Έχω <αμφίβολο ένα> απόσπρωχναν απ’ τα
τη δική μου συμφώνηση να μου Νόμος ο πάντων βασιλεύς [αμφίσημη μια] τραπέζια
σκοντάψει σ’ απότραχο ψέμα. θνατών τε και αθανάτων <Νου> [Ψυχική διάθεση], κι απ’ τ’ αργυρά κουποκέρατα
(Λεκατσάς, χ.χ.: 343) άγει δικαιών το βιαιότατον <ακριβώς> να το πω [ακριβώς]. αυτόρμητοι πίνοντας χάνανε
υπερτάτα χειρί. τα λοϊκά τους
<Αρχάρια> [Απαρχή εσύ] 8. Τα άσυλα (Λεκατσάς, χ.χ.: 340)
μεγάλης αρετής [αξιότητας], το Ζακόνι7, ολονών βασιλιάς, πρώτον μεν εύβουλον
βασίλισσα αλήθεια, και θνητών κι αθανάτων, Θέμιν ουρανίαν Την αντροδαμάστρα, αφ’ ότου
<Ας> μην <ωθούσες> ωθήσεις οδηγά και δικαιώνει μ’ απόψηλης χρυσέαισιν ίπποις Ωκεανού Διδάχτηκαν οι Κένταυροι
Τη <φρόνησή> [σκέψη] μου δύναμης χέρι παρά παγάν Τη βία
σε τραχύ ψεύδος. την τρανήτερη πράξη της βίας. Μοίραι ποτί κλίμακα σεμνάν Του μελίγλυκου οίνου,
(Λεκατσάς, χ.χ.: 340ε.) άγον Ουλύμπου λιπαράν καθ’ οδόν ξαφνικά έσπρωξαν
3. Περί της ησυχίας σωτήρος αρχαίαν άλοχον Το λευκό γάλα με τα χέρια,
το κοινόν τις αστών εν ευδία Ο νόμος Διός έμμεν· τα τραπέζια μακριά <αυτόματα>
τιθείς ερευνασάτω Των πάντων ο βασιλεύς, α δε τας χρυσάμπυκας [αυθόρμητα],
μεγαλάνορος Ησυχίας το θνητών και αγλαοκάρπους Κι από ασημένια κέρατα πίνοντας
φαιδρόν φάος, Αθανάτων· <οδηγεί τούτου ένεκα> τίκτεν αλαθέας Ώρας. <Ξελογιάστηκαν.>
στάσιν από πραπίδος [ακριβώς γι’αυτό αποδίδει] [Χάσανε τα λογικά τους.]
επίκοτον ανελών, Βιαίως και πρώτα την ορθόγνωμην
πενίας δότειραν, εχθράν <Τη δικαιότερη δίκη8> ουράνια Θέμη Ας δούμε τώρα τη μετάφραση
κουροτρόφον [Το δικαιότερο δίκαιο] με χρυσαμάξι απ’ τις πηγές του Χαίλντερλιν εγγύτερα. Πε-
με πανυπέρτατο χέρι του Ωκεανού ριέχει ελάχιστα λάθη παρανά-
γαληνιά στη ζωή της δικής για τ’ άγιο οι Μοίρες φέραν γνωσης και αβλεψίες. Σπάνια
μας της χώρας 6. Το γήρας σκαλοστάσι ελευθεριότητες απέναντι στο
προτιμώντας καθείς, ας κοιτάξει γλυκεία Fοι καρδίαν του Ολύμπου, από λαμπρόφωτο πρωτότυπο, μια από αυτές εξό-
για το φως το λαμπρό ατάλλοισα γηροτρόφος συναορεί ένα δρόμο, χως ιδιοφυής. Είναι πιστή και όχι
της αντρεύτρας Ειρήνης, Ελπίς, α μάλιστα θνατών του Δία του Σώστη ολόπρωτη απλώς καλή, αλλά έξοχη. Η μετά-
τη διχόσταση βγάζοντας πολύστροφων γνώ- γυναίκα. φραση μιας ποιητικής ιδιοφυΐας.
την οργισμένη απ’ τα στήθια, μαν κυβερνά Κ’ εκείνη τις χρυσομαλλόδετες Συγχρόνως όμως περιέχει ορι-
που τη φτώχεια μας φέρνει, τις ‘Ωρες σμένα για μας τελείως ανεξή-
τους νιους με χολή π’ ανασταίνει Γεροκομούσα και γλυκειά τις άψευτες του γέννησε γητα λάθη. Θα αναφερθούμε
(Λεκατσάς, χ.χ.: 327) και θρέφοντάς του την καρδιά και λαμπροκαρποφόρες. πρώτα σε αυτά τα τελευταία και
η Ελπίδα τόνε συντροφεύει, (Λεκατσάς, χ.χ.: 295) στη συνέχεια θα προσπαθήσου-
Τα δημόσια4, σαν τα ’χει ένας των κοψοήμερων που αυτή με με την απαιτούμενη συντο-
πολίτης την άστατη το πιο πολύ Πρώτα έχουν μία να δείξουμε σε τι συνίσταται
Σε γαλήνια καλοκαιριά5 συλλάβει6, τη γνώμη τιμονεύει Την εύβουλη Θέμιδα το ιδιοφυές του εγχειρήματος.
Ας ερευνήσει μετά (Λεκατσάς, χ.χ.: 214) Οι ουράνιες, σε χρυσά άτια, παρά Ο τελευταίος στίχος του 3ου απο-
<Μεγαλόπρεπης> [ανδροπρεπούς] Το ωκεάνιον άλας, σπάσματος έχει ως εξής:
ησυχίας ιερό φως Όποιος δίκαια και άγια Οι Ώρες προς την κλίμακα
Και την <αναστάτωση> [εξέγερση] Περνάει τη ζωή του, Στην ιερή του Ολύμπου [...] εχθράν κουροτρόφον.
από το στήθος, Τρέφοντάς του την καρδιά γλυκά, φέρει, προς
Εκ θεμελίων ν’ αποτρέψει τους Δίνοντάς [του] μακροζωία Τη λαμπρή επιστροφή, Ο λόγος είναι για την «στάσιν»
ανέμους της· γιατί πενία [Τον] Συνοδεύει η ελπίδα, η που Του Σωτήρος αρχαία θυγατέρα, (εξέγερση) στο δήμο. Στο στίχο
προκαλεί αυτή Την <πολύστροφη> [συχνά Του Δία <για> να είναι, αυτό λοιπόν λέγεται γι’ αυτήν ότι
Και μάχεται <τον παιδαγωγό> μεταβαλλόμενη] γνώμη κυβερνά Αυτή όμως έχει είναι εχθρική παιδαγωγός, ότι ανα-
[τους παιδαγωγούς]. Τα <χρυσοπλεγμένα> θρέφει τα παιδιά για έχθρα, για
[χρυσοποίκιλτα], η καλή, μίσος. Πιθανότατα ο Χαίλντερλιν
7. Το άπειρο Τα λαμπρόκαρπα αναπαυτήρια διάβασε λανθασμένα9
4. Περί δέλφινος πότερον δίκα τείχος ύψιον γεννήσει.
ερεθίζομαι προς αοιδά[ν η σκολιαίς απάταις αναβαίνει [...] εχθράν κουροτρόφον.
αλίου δελφίνος υπόκρισιν, επιχθόνιον γένος ανδρών, 9. Το ζωοποιόν
τον μεν ακύμονος εν πόντου δίχα μοι νόος ατρέκειαν ειπείν <ανδρ>οδάμαν<τα> δ’ επεί και μετέφρασε ορθώς:
πελάγει Φήρες δάεν ρι-
αυλών εκίνησ’ ερατόν μέλος. Αν με δίκιο ή μ’ απάτες λοξές πάν μελιαδέος οίνου, und feind ist er [:der Aufruhr]
αψηλότερο πύργο ανεβαίνει εσσυμένως από μεν λευκόν Erziehern der Kinder.
για τραγούδι κεντρίζομαι όπως των ανθρώπων η φύτρα στη γη, γάλα χερσί τραπεζάν
πελαγίσιο δελφίνι, στην άπλα η καρδιά μου καθάρια να πει ώθεον, αυτόματοι δ’ εξ αργυρέων Που σημαίνει:

Κι εχθρά είναι αυτή [:η ευρύν, και κυματόεντα πλειότε- μονομιάς με τα χέρια τ’ ποιητή: “Ob ich des […] / Er-
εξέγερση] των παιδαγωγών ρον, κ’ εκλελυμένον έτι μάλλον.10 ασπρόγαλα απόσπρωχναν steig’” («Αν εγώ της […] / Ανε-
των παιδιών. απ’ τα τραπέζια βαίνω»).
Επιχείρησε επίσης ο Χαίλντερ- κι απ’ τ’ αργυρά κουποκέρατα Κλείνουμε εδώ αυτό το σχόλιο
Κατά τη σύγκριση της μετάφρα- λιν με απόλυτη επιτυχία να δεί- αυτόρμητοι πίνοντας […]. στο δημοσίευμα του Books’ Jour-
σης του 8ου αποσπάσματος από ξει, εν είδει παραδείγματος, πώς nal με τις παραπάνω παρατηρή-
τον Χαίλντερλιν με το πρωτότυπο πρέπει, όπου αυτό είναι εφικτό, Ενώ ο Χαίλντερλιν: σεις για τις «ιδιαιτερότητες» της
κείμενο, το οποίο έχουμε σήμερα να μεταφράσει κανείς Πίνδα- μετάφρασης στίχων ενός Επί-
όλοι στη διάθεσή μας, θα πρέ- ρο, για να διευκολύνει την υπο- […] plötzlich trieben νικου και εννέα αποσπασμάτων
πει να δεχθεί κανείς ότι ο Χαίλ- δοχή του στο κλίμα που είχε Die weiße Milch mit Händen, διαφόρων ειδών του Πινδάρου
ντερλιν μετέφρασε μάλλον από διαμορφώσει η διάδοχος της der Tisch από τον Χαίλντερλιν, μεταγλωτ-
ένα κείμενο διαφορετικό από το ποίησης του Διαφωτισμού, η υπο- Sie fort, von selbst. τισμένες στα ελληνικά από τον
τελευταίο, συγκεκριμένα από το κειμενική ποίηση στη Γερμανία. Und aus den silbernen Αντώνη Κουτσουραδή και προ-
κείμενο του Etienne. Διαφορετικά Η στο μέτρο του δυνατού απο- Hörnern trinkend […] λογισμένες από τον καθηγητή
δεν εξηγείται ότι μεταφράζει το φυγή της χρήσης συνδέσμων ως Michael Franz. zx
«πάρα παγάν» με “Salz” (:άλας), αντίδραση στη λογοκρατούμε- Δηλαδή:
το «Μοίρας» με “Zeiten” (:Ώραι), νη ποίηση του Διαφωτισμού θα –Γιώργοσ Σταμάτησ
το «αρχαίαν άλοχον» (:πρώτη έπρεπε ασφαλώς να είναι γνω- […] ξαφνικά έσπρωξαν Πρώην καθηγητής
σύζυγο) με “alte Tochter” (:αρ- στή στον Χαίλντερλιν από τον Το λευκό γάλα με τα χέρια, Οικονομικής Θεωρίας
χαία θυγατέρα) και το «αλαθέας Κλόπστοκ. Κατά μείζονα λόγο, τα τραπέζια
Ώρας» (:αλάθητες Ώρες) με το θα έπρεπε να ισχύει αυτό για τις μακρυά αυθόρμητα,
“Ruhestätten” (:αναπαυτήρια)! συγκοπές και την τραχύτητα του Κι απ’ ασημένια κέρατα
Σε όποιον είναι διατεθειμένος να ρυθμού, για τα οποία ήταν ιδιαί- πίνοντας. 1. Αίολος είναι ο πατέρας του Ιάσωνα.
δεχθεί την παραπάνω εκδοχή ή τερα γνωστός ο τελευταίος. Πε- […] 2. Παναγή Λεκατσά, Πίνδαρος, Με-
το ανερμήνευτον των παραπάνω ρίπου ενάμιση αιώνα αργότερα, ο τάφραση και ερμηνευτικά, έκδοση 3η
παραδόξων της μετάφρασης του Μπρεχτ μιλάει γι’ αυτά τα πράγ- Ο Λεκατσάς μεταφράζει εδώ πι- ξαναπλασμένη, Δίφρος, Αθήνα, χ.χ.,
Χαίλντερλιν δεν απομένει παρά ματα ως νέα, ανταποκρινόμενα στότερα από τον Χαίλντερλιν, δι- σελ. 154.
να αναγνωρίσει ότι αυτή είναι στις ανάγκες της άστατης και ότι ο τελευταίος σπάει την απώ-
από άποψη πιστότητας άψογη. βίαιης εποχής του, χωρίς ωστόσο θηση του τραπεζιού, πάνω στο 3. Το μόνο ψεγάδι: μια μικρή παρά-
Η πιστότητα δεν είναι η μόνη να αναφέρεται στον Κλόπστοκ. οποίο βρίσκεται το άσπρο γάλα, λειψη στον τελευταίο στίχο. Μετα-
«ιδιαιτερότητα» της μετάφρασης Η φειδώ κατά τη χρήση του σε δύο πράξεις, αυτήν της απώ- φράζει: «<κυριαρχία> [εξουσία]» αντί
του Χαίλντερλιν. Η κυριότερη και άρθρου είναι πρόδηλη ακόμα και θησης του γάλατος κι εκείνης του «παλιά <κυριαρχία> [εξουσία]».
σημαντικότερη συνίσταται στη στην ελληνική μετάφραση της ίδιου τραπεζιού, ενώ στον Πίν- 4. Das Öffentliche (:Τα δημόσια) είναι
μεταφορά των κυριότερων υφο- μετάφρασης του Χαίλντερλιν. δαρο γίνεται λόγος για την απώ- ο δήμος, η πόλις, το κράτος.
λογικών στοιχείων της πινδαρική Αυτό ισχύει και για τα υπόλοιπα θηση του τραπεζιού, πάνω στο
ποίησης στη γερμανική μετάφρα- υφολογικά στοιχεία της πινδαρι- οποίο βρίσκεται το γάλα. Επί- 5. Μεταφορά για ευταξία και ειρήνη.
σή της. Τέτοια υφολογικά χαρα- κής ποίησης. Νομίζουμε ότι αυτό σης ο Χαίλντερλιν αναφέρει το 6. Ο Χαίλντερλιν εννοεί εδώ: αν έχει
κτηριστικά της πινδαρικής ποίη- δεν μπορεί να λεχθεί π.χ. για τη «αυτόματοι» στο «ώθεον» κι όχι κανείς νοηθεί, φανταστεί το δήμο σε
σης είναι η φειδώ κατά τη χρήση μετάφραση του Λεκατσά παρά όπως ο Πίνδαρος στο «πίνοντες». ευταξία και ειρήνη, τότε ας ερευνήσει
άρθρων και συνδέσμων, η λιτό- την εξαιρετική της πιστότητα. Ωστόσο και οι δύο πραγματολο- κ.τ.λ.
τητα των εκφραστικών μέσων, η Αναφορικά με τη μεταφορά των γικές διαφορές είναι ασήμαντες.
παντελής απουσία εκζήτησης, το συγκοπών στη μετάφραση θα Δι’ αυτών όμως ο Χαίλντερλιν 7. Ο Λεκατσάς αναφέρει, παραπέμπο-
με τα δύο τελευταία αυτά στοι- εξετάσουμε το θέμα με τη βοή- διατηρεί την τραχύτητα και τέσ- ντας στον Ησίοδο, ότι ο νόμος είναι το
χεία συνυφασμένο υψηλό ύφος, θεια ενός παραδείγματος από το σερις συγκοπές του Πινδάρου, νόμιμον, το νομιζόμενον, δηλ. το έθιμο
οι λεγόμενες συγκοπές (ανακοπές 9ο απόσπασμα. Ιδού οι στίχοι: μία μετά το “trieben”, μία μετά το (το Ζακόνι). Δες Λεκατσάς, χ.χ.: 341.
τις λέει ο Λεκατσάς) και η τραχύ- “Händen”, μία μετά το “fort” και 8. Εδώ αλλά και αλλού φαίνεται πως
τητα του ρυθμού. Ίσως δεν είναι εσσυμένως από μεν λευκόν γάλα τέλος μια μετά το “von selbst”. ο μεταφραστής του Χαίλντερλιν έχει
χωρίς νόημα να αναφερθεί εδώ χερσί τραπεζάν Αυτό ισχύει και για τη («διορθω- συμβουλευθεί το αρχαίο ελληνικό
ότι οι συγκοπές είναι, από ό,τι ώθεον, αυτόματοι δ’ εξ μένη» ή μη) ελληνική μετάφρα- κείμενο. Διότι θέτει στη θέση νεοελ-
γνωρίζω, κάτι το άγνωστο στην αργυρέων κεράτων ση του Αντώνη Κουτσουραδή. ληνικών λέξεων αρχαίες ελληνικές.
ελληνική ποίηση. Όχι όμως και πίνοντες […] Χαρακτηριστική για την ένταξή Όπως εδώ, όπου μεταφράζει τη λέξη
στην πεζογραφία – καίτοι έχουν της στο κλίμα της προσωπικής, Recht με δίκη και όχι με δίκαιον. Το
καταφέρει να περάσουν απαρα- Το όλον είναι στο ρυθμό του τραχύ υποκειμενικής ποίησης που δια- δίκη σήμαινε όμως μόνον στα αρχαία
τήρητες. Εδώ ένα δείγμα: και με τέσσερις συγκοπές, μία μετά δέχτηκε εκείνη του Διαφωτισμού ελληνικά δίκαιον. Αλλού χρησιμοποιεί
τη λέξη «από», μία μετά τη λέξη είναι η μετάφραση του 7ου απο- και στη μετάφραση τη λέξη αυτόματος
Το άσμα του το ολιγόστιχον φαί- «γάλα», μία μετά τη λέξη «χερσί» σπάσματος (:Το άπειρο). Εδώ του πρωτοτύπου, νομίζοντας ότι αυτή
νεται ως να πρόκειται να διαρκέ- και μία τελευταία μετά τη λέξη ο Πίνδαρος δεν μπορεί να απο- έχει στην αρχαία και στη νέα ελληνι-
ση διά παντός. Κάθε του στίχον, «ώθεον». Το όλον λειαίνεται και φανθεί «Πότερον» (ποιο από κή την ίδια σημασία. Ωστόσο, στην
άδων, επαναλαμβάνει δις και οι ανακοπές εκλείπουν εάν γράψει τα δύο) συμβαίνει: ανεβαίνει το αρχαία ελληνική σημαίνει αυθόρμητος.
τρις τον κόπτει πριν να τελειώ- κανείς: «επιχθόνιον γένος ανδρών» («των Ο αναγνώστης θα βρει και άλλες πε-
ση συνηθέστατα, κ’ επαναστρέ- ανθρώπων η φύτρα στη γη») «τεί- ριπτώσεις.
φει εις τα πρώτα, πάλιν, διά να εσσυμένως από τραπεζάν χερσί χος ύψιον» («αψηλότερο πύργο)
9. Ή το κείμενό του περιείχε αυτό το
αρχίση όπως πριν, εκ νέου· και μεν λευκόν γάλα «δίκα» («με δίκιο»), δηλαδή σύμ-
λάθος.
ως να μη του ήρκει του ρυθμού η ώθεον, αυτόματοι κ.τ.λ. φωνα με το δίκαιο, ή «σκολιαίς
έκτασις, νομίζεις ότι έτι μάλλον απάταις» («μ’ απάτες λοξές»); Ο 10. Μιχαήλ Μητσάκης, Η φλογέρα,
τον απλώνει, τον τεντώνει, και Σαν να ήσαν έτσι περίπου γραμμένοι Χαίλντερλιν θέτει στη θέση του στου ιδίου: Αφηγήματα, Εκδόσεις Συλ-
τον καθιστά ελαστικότερον, και οι στίχοι, μεταφράζει ο Λεκατσάς: ανθρώπινου γένους τον ίδιο τον λογή, Αθήνα 1995, σ. 187.

Ο Κόμης
Διήγημα από τον Δημήτρη Κανελλόπουλο
Εικονογράφηση: Πέννυ Νουτσοπούλου
Η
ταν 31 Ιουλίου και η Αθήνα ματιές στην τηλεόραση, όπου από λεπτό σε λεπτό ασθμαίνουσα φωνή, να λέει:
έβραζε. Περιμέναμε την τελευ- άρχιζε το δελτίο ειδήσεων των οκτώ… «…καλησπέρα σας… εγώ είμαι ο Φίλιππος Σεν-
ταία μέρα αυτού του μήνα, για «Να σας εξηγήσω κύριε… Ο άνθρωπος βρί- δωνάς…, ο Φίλιππος Σενδωνάς είμαι… τι θέλετε
να φύγουμε για τα μπάνια. Ο σκεται σε μια παράκρουση. Όταν τον ρωτάμε κύριε;».
προγραμματισμός όμως άλλαξε ποιος είναι, μας δίνει ένα λευκό χαρτάκι με το «Ποιος Φίλιππος Σενδωνάς;» τον ρώτησα
την τελευταία στιγμή, όπως είχε γίνει πολλές τηλέφωνό σας και απαντά ότι είναι ο Φίλιπ- εγώ…, «από πού κατάγεστε;».
φορές, για κάποιο λόγο, κι έτσι αποφασίσαμε να πος Σενδωνάς… Το μόνο πράγμα που είχε Ακολούθησε παρατεταμένη σιωπή. Ο άγνωστος
αναχωρήσουμε την επομένη το πρωί. Εξαντλη- πάνω του, είναι αυτό το χαρτάκι που γράφει δεν απαντούσε στα ερωτήματά μου. Οπότε, ο αξι-
μένος από τη ζέστη, δεν αντέδρασα, για την αλ- αυτό το όνομα και τον αριθμό τηλεφώνου όπου ωματικός υπηρεσίας πήρε το ακουστικό και μου
λαγή της αναχώρησης. Έφτιαξα έναν φραπέ και σας καλώ, κι ο ίδιος ισχυρίζεται ότι είναι ο Φί- είπε ευγενικά:
καταϊδρωμένος, σωριάστηκα σε μια πολυθρόνα λιππος Σενδωνάς κι ότι αυτό είναι το τηλέφω- «Κύριε Σενδωνά, δεν γίνεται. Πρέπει να έλθετε
αναμένοντας τις βραδινές ειδήσεις. Αίφνης χτύ- νο του σπιτιού του… Μας τον έφεραν και δή- εδώ, να κάνετε αναγνώριση…».
πησε το τηλέφωνο και έσπευσα να το σηκώσω. λωσαν ότι περιφέρεται μέρες μέσα στο λιμάνι. «Αυτό αποκλείεται κύριε…». «Είμαι πολύ κου-
Από την άλλη ακούστηκε μια ένρινη και συμπα- Έχετε κάποια ιδέα..;» ρασμένος, κι αύριο χαράματα φεύγω ταξίδι… Δεν
θητική αντρική φωνή: «Τι ιδέα να έχω κύριε; Πού να ξέρω ποιός είναι;». μπορώ να σας φανώ χρήσιμος…».
«Καλησπέρα σας… ο κύριος Φίλιππος Σενδω- «Λέω κύριε… μήπως είναι κάποιος συγγενής σας, «Μα σας παρακαλώ, πρέπει να έλθετε. Δεν έχου-
νάς;» κάποιος γνωστός σας, που έχει άνοια και χάθηκε...» με τρόπο να βοηθήσουμε αυτόν τον δυστυχή γέρο-
«Μάλιστα κύριε, παρακαλώ…», απάντησα. Σιώπησα μερικά δευτερόλεπτα. Εν τω μεταξύ το ντα…».
«Κύριε Σενδωνά, εδώ υπαστυνόμος Τζαμαλής, δελτίο ειδήσεων είχε αρχίσει κι εγώ αισθανόμενος «Μα τι λέτε τώρα, αν έλθω εγώ στον Πειραιά,
από την Λιμενική Αστυνομία Πειραιά…» μια μικρή ταραχή, έχασα την πρώτη είδηση. πότε θα ξεμπλέξω; Δεν γίνεται κύριε…».
Για δευτερόλεπτα σαστισμένος, δεν απάντησα. «Δεν έχω υπ’ όψιν μου κύριε, να πάσχει κάποιος «Ακούστε», είπε με όση μεγαλύτερη ευγένεια
«Ναι;» ακούστηκε ο υπαστυνόμος από την άλλη δικός μου άνθρωπος από άνοια…», είπα. «Πώς μπορούσε ο άνθρωπος. «Σας υπόσχομαι πως δεν
άκρη. «Ναι; Κύριε Σενδωνά με ακούτε;» δείχνει ο κύριος αυτός;» θα καθυστερήσουμε καθόλου. Θα μας πείτε ποιος
«Βεβαίως κύριε σας ακούω, τι θέλετε;» Ο αξιωματικός προχώρησε σε μια λεπτομερή είναι και θα φύγετε αμέσως…».
«Κύριε Σενδωνά, με συγχωρείτε για την ενόχλη- περιγραφή αλλά δεν μπόρεσα να καταλάβω. Τον Εκείνη τη στιγμή, μια νεανική φωνή ακούστηκε
ση, αλλά έχουμε εδώ έναν ηλικιωμένο άνθρωπο, ο παρακάλεσα να μου τον δώσει στο τηλέφωνο, να να λέει στον αξιωματικό που μου μιλούσε:
οποίος είναι σε άσχημη κατάσταση…». μιλήσω μπας και καταλάβω ποιος είναι. Μου τον «…κύριε διοικητά, κύριε διοικητά… ρωτήστε
«Κι εγώ τι φταίω κύριε;» είπα, ρίχνοντας λοξές έδωσε και μίλησα. Άκουσα μια βαριά, μπάσα και τον κύριο αν έχει email… Αν έχει email, να του

στείλουμε μια φωτογραφία και να μας πει ποιος πησε πάλι το τηλέφωνο. δικοί του, ο πατέρας του νομίζω τον αποκλήρωσε,
είναι ο κύριος». «Ναι, παρακαλώ», είπα σηκώνοντας το ακουστι- όταν συνελήφθη το ’46… Τότε πέρασε στρατοδι-
«Έχω κύριε», είπα εγώ, πριν προλάβει ο αξιωμα- κό… κείο και καταδικάστηκε σε θάνατο. Έπειτα, με τα
τικός να με ρωτήσει. «Κύριε Σενδωνά, είδατε τη φωτογραφία; Σας θυ- μέτρα του Πλαστήρα, η ποινή του μετατράπηκε σε
«Α, πολύ ωραία κύριε Σενδωνά, πείτε τό μου και μίζει κάποιον;». ισόβια και πήρε χάρη το 1966. Βγήκε από τη φυ-
σε τρία λεπτά θα σας στείλουμε τη φωτογραφία «Μάλιστα κύριε αστυνόμε. Τον γνωρίζω πολύ λακή, κι έμεινε στην Αθήνα. Στους δικούς του δεν
του…». καλά. Είχα πολλά χρόνια να τον δω και τον συνά- ήθελε να πάει. Έπιασε δουλειά στα γραφεία της
Είπα στον αξιωματικό το email μου· χαλαρωμέ- ντησα τυχαίως προ εβδομάδος στη Στοά Όπερας, ΕΔΑ. Το 1967, η δικτατορία τον ξανάπιασε και τον
νος έκλεισα το τηλέφωνο και σωριάστηκα σε μια στην Ακαδημίας… Εγώ του έδωσα το χαρτάκι με έχωσε πάλι μέσα. Τον άφησαν το 1970. Συνολικά
πολυθρόνα. Η γυναίκα μου με ρώτησε με ανησυχία το όνομά μου και το τηλέφωνό μου…». έμεινε στη φυλακή 21 χρόνια…».
τι συμβαίνει. Της απάντησα περιληπτικά και άνοι- «Α, μάλιστα», είπε ο αστυνόμος με χαρά. «Θα «Κύριε Σενδωνά, έχει ενδιαφέρον η ιστορία του.
ξα τον υπολογιστή, ενώ αυτή ψιθύρισε: μας δώσετε σας παρακαλώ το όνομά του να κάνω Γνωρίζετε κάποιον δικό του, να έλθει να τον πά-
«Όλο σε τέτοια πας και μπλέκεις χριστιανέ τις δέουσες ενέργειες;». ρει, διότι ο άνθρωπος είναι σε άσχημη κατάστα-
μου…». «Βεβαίως, είναι ο Θεοδόσης Σοφοκλέους, από ση…».
Μπήκα στο email μου και πράγματι είχε φτάσει την Κέρκυρα», απάντησα εγώ, και με αγωνία τον «Όχι κύριε αστυνόμε, δεν γνωρίζω…».
η φωτογραφία. Πήγα να πω μια κουβέντα για το ρώτησα: «σε τι κατάσταση βρίσκεται; Σε καμιά «Εσείς δεν μπορείτε να τον φιλοξενήσετε λίγες
πόσο έχει βελτιωθεί η Αστυνομία τα τελευταία χρό- περίπτωση δεν μπορούσα να φανταστώ, κυρ αστυ- μέρες, μέχρι να βρεθεί κάποιος δικός του;»
νια, αλλά βλέποντας να ξεδιπλώνεται η φωτογρα- νόμε, ότι ένας τέτοιος άνθρωπος θα μπορούσε να «Κύριε αστυνόμε, είναι πρακτικώς αδύνατον.
φία από πάνω προς τα κάτω έμεινα εμβρόντητος. έχει αλτσχάιμερ! Τρομερή μνήμη διέθετε πάντα. Κι Εγώ αύριο το πρωί φεύγω για ένα μήνα διακοπές,
Στην οθόνη μου παρουσιάστηκε ο παλιός φίλος όταν τον είδα, όπως σας είπα προ εβδομάδος, με με την οικογένειά μου. Άλλωστε, έχω και δυο μικρά
και σύντροφός μου Θεόδοτος Σοφοκλέους, παλιός γνώρισε αμέσως και μιλήσαμε μια ώρα περίπου για παιδιά…».
κρατούμενος των φυλακών, καταδικασμένος με τα παλιά». «Κύριε Σενδωνά, δώστε μου λίγο χρόνο να ψάξω
τους εμφυλιοπολεμικούς νόμους το 1947, σε θάνα- «Κύριε Σενδωνά, πείτε μου σας παρακαλώ, γνω- για τους δικούς του και θα σας ενημερώσω… Ωστό-
το. Αργότερα είχε πάρει χάρη και η ποινή του είχε ρίζετε κάτι άλλο που μπορεί να μας βοηθήσει; Ποιο σο, σκεφτείτε κι εσείς τι μπορεί να γίνει. Φίλος σας
μετατραπεί σε ισόβια δεσμά. Είχε μείνει στη φυλα- είναι το χωριό του στην Κέρκυρα, έχει συγγενείς, είναι… θα μπορούσαμε να σας τον φέρουμε εκεί,
κή μέχρι το καλοκαίρι του 1966, και το 1967 τον πού κατοικεί; στην Αθήνα; στον Πειραιά;». στο σπίτι σας με ένα περιπολικό, για να μην κάνετε
είχαν ξαναπιάσει. Με κάποια μέτρα αμνήστευσης «Κύριε αστυνόμε υπήρξε παλιός αγωνιστής της τον κόπο να έλθετε τώρα στον Πειραιά…».
είχε βγει το 1971 και είχε αναμιχθεί στην ίδρυση Αριστεράς. Κατάγεται από μεγάλη οικογένεια της «Όχι κύριε αστυνόμε. Δεν διαθέτω τις κατάλλη-
του εκδοτικού οίκου του Κόμματος, με κάποιους Κέρκυρας, είναι Κόμης…». λες συνθήκες...», είπα εξουθενωμένος ακουμπώ-
άλλους συνομηλίκους του αλλά και κάποιος νεότε- «Τί μου λέτε;», είπε έκπληκτος ο αστυνόμος. ντας το ακουστικό στη βάση του.
ρους. Ταράχτηκα, και πάνω στην ταραχή μου χτύ- «Ναι, ναι! Είναι ευγενούς καταγωγής. Αλλά οι Βρισκόμουν σε πλήρη σύγχυση. Έπρεπε να του

είχα κλείσει από την αρχή το τηλέφωνο. Του έδω- Η ώρα περνούσε και μαύρα σύννεφα πλάκω- ντρέχν’ ουρισζμένς προυυποθέσς…».
σα θάρρος, και να, μου την είπε κιόλας: μπορούσε ναν την ψυχή μου. Η γυναίκα μου γκρίνιαζε όλο «Τι προϋποθέσεις;»
να μου φέρει τον Θεοδόση με περιπολικό στο σπίτι! και πιο έντονα, που δεν έφτιαχνα τη βαλίτσα με «Ουριζμένς προυυπουθέσς, τώρα τι να σ’ λέου
Ο Θεοδόσης ήταν καλός μου φίλος και σύντρο- τα πράγματά μου κι εγώ έβλεπα τα αθλητικά σε απ’ του τηλέφν;»
φος. Από τους λίγους που με δικαιολόγησαν όταν κάποιο άσχετο κανάλι, καπνίζοντας ασταμάτητα «Καλά να έλθω αύριο από εκεί. Πού μπορώ να
με διέγραψαν από το Κόμμα κι εξακολούθησε να το ένα τσιγάρο μετά το άλλο. σας βρω;»
με συναναστρέφεται άφοβα. Κάποια στιγμή, κι ενώ ήμουν απορροφημένος, «Πού να ‘ρθς να μι βρς; Ου άνθρουπς αυτός
Δεν αισθανόμουν καθόλου καλά και συμβου- βυθισμένος σε μια απραξία μάλλον, χτύπησε το κι- πρέπ’ βασικώς να είν’ μέλους του Κόμματς. Ισύ τι
λεύτηκα έναν άλλο στενό φίλο για το τι έπρεπε νητό. Ήταν ο Παπαπαύλος. Είπε: ξέρς; Είναι μέλους του Κόμματς; Διότ’ αν δεν είν’,
να κάνω. Αυτός μου είπε να επικοινωνήσω με τον «Έλα, μίλησα με το Θανάση ο οποίος στενα- δε μπαίν’ μέσα…».
Θοδωρή Καψερό, ο οποίος γνώριζε καλά από το χωρήθηκε. Εκεί που βρίσκεται δεν πιάνει το τη- «Αν δεν είν’, δε μπαίν’ μέσα…; Και τα εικοσιπέ-
1973, όταν έφτιαχναν τον εκδοτικό οίκο του Κόμ- λέφωνο, γι’ αυτό άκου τι μου είπε να σου πω, και ντε χρόνια που έκατσε μέσα δεν είναι απόδειξη;»
ματος με τον Θεοδόση… τι πρέπει να κάνεις. Το Κόμμα έχει φτιάξει έναν «Αυτό είν’ άλλου θέμα… Κι ένας αστός μπορεί
«Και πού θα τον βρω τον Καψερό;». οίκο ευγηρίας. Υπεύθυνος είναι ο Κώστας Μα- να κάτς μέσα για τς δικούςτ’ λόγους…».
«Δεν τον είχες δει προ καιρού, σε μια συναυλία ραγκόπουλος από την οργάνωση των λογιστών, «Α, ναι;»
που έπαιζε ο γιος του;» αν τον θυμάσαι». «Άμ τι; Έτσι είνι...».
«Ναι». «Ναι, τον θυμάμαι», είπα. «Τι θα γίνει όμως αν «Ε, άμα έτσι είνι…», είπα κι έκλεισα το τηλέφω-
«Έ, τότε δεν είχες κρατήσει το τηλέφωνό του;» δεν με θυμάται κι αυτός;» νο.
«Ναι, το είχα, αλλά το έχασα!». «Δεν πειράζει, είναι καλός άνθρωπος, μπορεί να
«Ε, τώρα τι να σε κάνω; Ο Θοδωρής θα σου έδι- θυμάται και το Θεοδόση…» Απελπισμένος, ξανατηλεφώνησα στον Παπα-
νε κάποια ιδέα. Αλλά εσύ χάνεις όλα τα τηλέφωνα. «Αν τον θυμάται, καήκαμε», απάντησα εγώ. παύλου στο Πήλιο. Του είπα πώς εξελίχθηκε
Είσαι απερίγραπτος…». «Όχι είναι καλός άνθρωπος, αυτή είναι και η δι- η συνομιλία με τους εκπροσώπους του Κόμμα-
«Στάσου ρε Τάκη…», είπα. κιά μου γνώμη! Μίλα του να δούμε πώς μπορούμε τος. Αυτός με καθησύχασε, λέγοντάς μου πως
«Τι;» να τον βάλουμε τον άνθρωπο στον οίκο ευγηρίας, την επομένη το πρωί θα με πάρει κι ο Καψερός
«Ο Καψερός χώρισε με τη γυναίκα του, την Αλε- δε χάνουμε τίποτα». τηλέφωνο να συνεννοηθούμε. Δεν θα αφήσουμε
πουδάκη, τη θυμάσαι;» «Εντάξει». έτσι έναν «δικό μας» άνθρωπο. Έτσι κλείσαμε
«Ναι. Τι σχέση έχει ο χωρισμός του με τον Θα- «Ωραία και μετά πάρε με να μου πεις τι έγινε, τα τηλέφωνα κι εγώ έμεινα με την αγωνία ότι,
νάση με τον άνθρωπο που έπαθε άνοια;». εντάξει;» από στιγμή σε στιγμή, θα φτάσει το περιπολικό
«Όχι δε λέω αυτό. Όταν χώρισε, δεν είχε πού να «Εντάξει Γιώργο». με το Θεοδόση από κάτω, κι ότι θα χτυπήσει το
μείνει και τον πήρε ο Γιώργος ο Παπαπαύλου σε Μέσα στην αγωνία μου ξέχασα τελείως τον αστυ- κουδούνι.
μια γκαρσονιέρα που είχε κάτω από το διαμέρισμα νόμο, ο οποίος δεν με είχε καλέσει ακόμη στο τη- Μια κάψα, κόντεψε να με πυρπολήσει ολόκλη-
που μένει στο Παγκράτι…» λέφωνο, και σχημάτισα το νούμερο του Μαραγκό- ρο. Αισθανόμουν την πίεσή μου να εκτοξεύεται
«Ε και;» πουλου. Δεν περίμενα και πολύ. Μια ξέπνοη φωνή με ιλιγγιώδη ταχύτητα στους ουρανούς. Η ώρα
«Ε, να, έχω το κινητό τηλέφωνο του Παπαπαύ- μού απάντησε από την άλλη άκρη. Καλησπέρισα είχε πάει έντεκα και η γυναίκα μου με τα παι-
λου». ευγενικά το σύντροφο Κώστα και του είπα ποιος διά είχαν αποσυρθεί. Φαίνεται πως τα παιδιά
«Τι κάθεσαι; Πάρε τον Γιώργο. Είχε ευαισθησίες είμαι. Έγινε μια μικρή παύση κι ύστερα με ρώτησε: είχαν αποκοιμηθεί αποκαμωμένα από το ολοή-
αυτός». «Και ποιο είναι το ζήτημα που θες να μ’ ενημε- μερο παιχνίδι. Κι ενώ με βασάνιζε η αγωνία και
«Καλά λες. Του τηλεφωνώ αμέσως». ρώσεις;». από στιγμή σε στιγμή ανέμενα να χτυπήσει το
Η αγωνία μου είχε κορυφωθεί. Φοβόμουν από «Το και το σύντροφε Κώστα…», είπα – και του κουδούνι, μια ιδέα πέρασε σαν αστραπή από το
λεπτό προς λεπτό πως θα κατέφθανε το περιπο- ανέφερα τα καθέκαστα με κάθε λεπτομέρεια. Αφού μυαλό μου. «Να πάρω εγώ ένα τηλέφωνο τον
λικό με τον γέροντα φίλο μου. Η γυναίκα μου από σκέφτηκε λίγο μου είπε: αστυνόμο και να τον ρωτήσω». Πράγματι, σήκω-
δίπλα μονολογούσε για τις χαμένες ώρες που αφιέ- «Αυτός δεν είναι στο Κόμμα φίλε μου». σα το ακουστικό και σχημάτισα τον αριθμό του
ρωνα στους αχαΐρευτους φίλους μου. Εγώ αγωνιού- «Και πού είναι;», είπα εγώ κάνοντας τον ανήξε- αστυνόμου της Λιμενικής Αστυνομίας. Άργησε
σα κι ο Τάκης έφτιαξε βραδιάτικα έναν φραπέ και ρο». λίγο να απαντήσει, αλλά όλος χαρά μου είπε:
έλεγε ιστορίες για την υψηλή συνωμοτικότητα του «Α, δεν ξέρω». «Κύριε Σενδωνά, σας ζητώ συγγνώμη που δεν
Παπαπαύλου επί δικτατορίας… «Καλά, δεν μπορούμε να τον βοηθήσουμε, έστω σας κάλεσα, αλλά είναι μια πολύ, μα πολύ δύ-
«Ζήτα του τον Θανάση, και μίλα μ’ αυτόν. Θα για λίγες μέρες μήπως και βρεθεί κάποιος δικός σκολη βάρδια η σημερινή! Βρήκαμε μια μακρινή
σκεφτεί αυτός καμιά λύση». του;» ανεψιά του, στην οποία έχει γράψει όλη του την
Αναζήτησα στο κινητό μου τον αριθμό του Πα- «Τι να σου πω; Να σου δώσω το τηλέφωνο περιουσία… Μένει στο Χαλάνδρι, τη βρήκαμε
παπαύλου κι όταν τον βρήκα πάτησα το κουμπί. ενός άλλου συντρόφου που είναι διευθυντής στην και ήλθε με το γιο της και τον παρέλαβε. Και
«Έλα βρε Φίλιππε, πού είσαι εσύ;» Κομματική Εστία να συνεννοηθείς. Αυτός θα σε πάλι συγγνώμη…».
«Καλησπέρα Γιώργο, τι κάνεις;» κατατοπίσει», είπε, και μου έδωσε το νούμερο Εξουθενωμένος σχεδόν, βυθίστηκα στον κανα-
«Διακοπές στο Πήλιο. Εσύ πού βρίσκεσαι;» του συντρόφου Γκατσολάκη, πρώην τυπογρά- πέ κάνοντας ζάπιν στα κανάλια, μπας και μπο-
Στην Αθήνα… απάντησα και του εξήγησα αγχω- φου. ρέσω να δω σε κάποιο απ’ αυτά τις ειδήσεις της
μένος ότι αναζητώ τον Καψερό για να τον ρωτήσω Χωρίς να χάσω χρόνο, καλώ το σύντροφο Γκα- ημέρας και το δελτίο καιρού για την αυριανή. Κι
πώς να χειριστώ το ζήτημα του παλιού συντρόφου τσολάκη. Από την άλλη μεριά απαντά μια φωνή με ενώ έπιασα το δεύτερο κανάλι της κρατικής τη-
Θεοδόση Σοφοκλέους, που, έτσι κι έτσι, βρισκόταν βαριά θεσσαλική προφορά, απ’ αυτές που κόβουν λεόρασης, είδα αίφνης την εξής ανακοίνωση:
με άνοια στα γραφεία της Λιμενικής Αστυνομίας, τις λέξεις στη μέση. Ξαφνιάστηκα γιατί, σύμφωνα
στον Πειραιά… με την κατάληξη του ονόματος, περίμενα να μου Η περιπέτεια του κυρίου Θεοδόση Σοφοκλέ-
«Φίλιππε, εδώ είναι μαζί μου, αλλά έχει κατεβεί απαντήσει Κρητικός και είχα προετοιμαστεί κα- ους έληξε, δίνοντας αίσιο τέλος στην αγωνία
στην Πορταριά με μια παρέα. Θα τον πάρω εγώ να ταλλήλως. των δικών του ανθρώπων που τον αναζητού-
συνεννοηθώ μαζί του και θα σε καλέσω αμέσως». «Λέγιτι…». σαν. Ο κύριος Σοφοκλέους είναι καλά στην
Άλλη αγωνία τώρα και άλλη έξαψη από το άγ- «Καλησπέρα σας σύντροφε, με λένε έτσι κι έτσι υγεία του και βρίσκεται πλέον κοντά στα οι-
χος. Θα τον θυμάται ο Θανάσης; Θα δεχτεί να βο- και θέλω να σας ενημερώσω για τον...», κι άρχισα κεία του πρόσωπα. Συγκεκριμένα, ο 85χρονος
ηθήσει; Είναι και ο αστυνομικός που δεν με καλεί να του εξιστορώ τα καθέκαστα. Εκεί που μιλούσα, χάθηκε το μεσημέρι της Τρίτης, από το οικο-
τόση ώρα! Λες να μου τον στείλει με το περιπολικό με διέκοψε λέγοντας: τροφείο στο οποίο φιλοξενούνταν στο Χαλάν-
στο σπίτι; «Να σι πω. Για να του κανουνίσουμ’ πρέπ’ να συ- δρι…. zx

Μια απόπειρα ψυχαναλυτικής προσέγγισης της αντιμνημονιακής πολιτικής • Οι
πολλαπλές αναγνώσεις του Προγράμματος «Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία» • Η
ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ζωή των αγαλμάτων • Το παιδί η πόλη και τα μνημεία
Στο όνομα της Ελευθερίας*

Από τον Πέτρο Παπασαραντόπουλο
Σ
ε λίγες μέρες θα κυ- Ακριβώς για τον λόγο αυτό ο φιλε-
Ιδιωτική συλλογή
κλοφορήσει ένας τό- λευθερισμός είναι η διεκδίκηση των
μος με 13 συνεντεύ- δικαιωμάτων και των ελευθεριών,
ξεις του καθηγητή όχι πλέον κοινωνικών συσσωματώ-
Πασχάλη Κιτρομηλί- σεων, αλλά των ίδιων των ατόμων.
δη σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα Στις συνεντεύξεις του είναι κα-
ενημέρωσης. Στις συνεντεύξεις τηγορηματικός για τη χρήση και
αυτές, ο Κιτρομηλίδης διατυπώνει κατάχρηση της έννοιας του νεο-
με ακρίβεια και ενάργεια τις θέσεις φιλελευθερισμού, για την οποία
και τις απόψεις του σε μια σειρά λέει ότι «δεν νομίζω ότι υπάρχει
από κρίσιμα ζητήματα, τόσο της αυτό το πράγμα», ενώ για τη συχνά
τρέχουσας επικαιρότητας όσο και επαναλαμβανόμενη ρητορεία ότι,
σε ευρύτερα θεωρητικά, πολιτικά για όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα,
και ιδεολογικά θέματα. πηγή των δεινών μας είναι ο νεοφι-
Ο λόγος του καθηγητή Κιτρομη- λελευθερισμός, δηλώνει ότι «αυτό
λίδη, ομότιμου πλέον ύστερα από είναι μια απόλυτη ανοησία».
3,5 δεκαετίες διδασκαλίας στο Πα- Η τεκμηρίωσή του:
νεπιστήμιο Αθηνών, αρθρώνεται
σε δύο επίπεδα. Να είμαστε ακριβείς με τις έν-
Το πρώτο επίπεδο είναι εκείνο νοιες και τους όρους που χρη-
του σχολιασμού κρισίμων ζητη- σιμοποιούμε. Σε αυτή την κοι-
μάτων της συγκυρίας. Αναδέχεται νωνία επικρατεί μια διάχυτη
τον δύσκολο ρόλο του δημόσιου εχθρότητα προς τον λεγόμενο
διανοούμενου και δεν διστάζει να «νεοφιλελευθερισμό», στον
παρεμβαίνει στο πολιτικό γίγνε- οποίο καταλογίζονται όλα τα
σθαι διατυπώνοντας απόψεις που, δεινά. Είναι, νομίζω, ένας συ-
σε πολλές περιπτώσεις, είναι αντί- γκεκαλυμμένος τρόπος για
θετες από εκείνες που επικρατούν να βάλλεται η ίδια η ιδέα της
στον κοινό νου. Παρεμβαίνει στη ελευθερίας. Ο φιλελευθερισμός
δημόσια συζήτηση και καταθέτει, είναι μια ενιαία κοινωνική και
μετά λόγου γνώσεως, θέσεις και πολιτική θεωρία που περιλαμ-
απόψεις που πολύ δύσκολα θα βάνει τις ατομικές ελευθερίες,
μπορούσε να αγνοήσει κανείς. την ελευθερία των θεσμών, το
Το δεύτερο επίπεδο είναι εκείνο κράτος δικαίου δηλαδή, την
της εννοιολόγησης και της υψηλής πνευματική ελευθερία και την
εκλαΐκευσης θεμελιωδών εννοι- ελευθερία της οικονομίας. Δεν
ών της πολιτικής επιστήμης, που Η Ελλάδα, όπως απεικονίζεται στη σελ. 2 από το Σάλπισμα Πολεμιστήριον του μπορείς να διαχωρίζεις τα μεν
ήταν αντικείμενο της πολύχρονης Αδαμαντίου Κοραή (1801). Η λεζάντα γράφει: ὤ μοι ἐγὼ πανάποτμος, ἐπεὶ μ’ από τα δε. Προσωπικώς δεν
ἕλε δούλιον ἦμαρ.
επιστημονικής του ενασχόλησης. είμαι υπέρ της απόλυτης και
Η νεωτερικότητα, ο Διαφωτισμός Αυτές οι δημόσιες παρεμβάσεις της αυθαιρεσίας, της απόλυτης ανεξέλεγκτης ελευθερίας της
και ο φιλελευθερισμός είναι μερι- συγκροτούν ένα corpus ιδεών στις εξουσίας. Είναι αυτό που λέμε αγοράς, πρέπει το κράτος να
κές από τις έννοιες που νοηματο- οποίες κεντρική θέση κατέχει η έν- συνταγματισμό. Για πρώτη φορά παρεμβαίνει και να ρυθμίζει.
δοτούνται και τοποθετούνται στο νοια της Ελευθερίας. Παθιασμένος έχουμε ακριβώς τη ρητή εκδήλω- Η απεμπόληση αυτού του έρ-
ιστορικό τους πλαίσιο, διαλύοντας υπερασπιστής της, δηλαδή φιλε- ση αυτής της διεκδίκησης, με τη γου υπήρξε ολέθρια, το κατά-
παρεξηγήσεις που προέρχονται λεύθερος, διατυπώνει με ακρίβεια λεγόμενη Ένδοξη Επανάσταση λαβαν καλά στην Αμερική, το
από την τρέχουσα δημοσιογραφική τη θέση του: στην Αγγλία το 1688, κατά την καταλαβαίνουν πλέον και στην
χρήση τους. οποία υποχρεώνονται οι νέοι Ευρώπη. Δυστυχώς όμως ισχύ-
Ο φιλελευθερισμός αρθρώνε- μονάρχες να υπογράψουν έναν ει και κάτι άλλο: οι θιασώτες
*Πρόλογος στο υπό έκδοση βιβλίου ται, εξελίσσεται και ωριμάζει χάρτη δικαιωμάτων. Είναι η της ελευθερίας της αγοράς δεν
του Πασχάλη Κιτρομηλίδη, Στο ως διεκδίκηση πρώτα των ελευ- πρώτη διακήρυξη δικαιωμάτων. καταλαβαίνουν τον φιλελευθε-
όνομα της Ελευθερίας, που θα θεριών και των δικαιωμάτων Και αυτό είναι το συνταγματικό ρισμό. Ο φιλελευθερισμός εί-
κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες του ατόμου, και σταδιακά και θεμέλιο του φιλελεύθερου πολι- ναι και άλλα πράγματα πέραν
από τις εκδόσεις Επίκεντρο. ως διεκδίκηση του περιορισμού τικού στοχασμού. της ελευθερίας της αγοράς,

είναι κυρίως η εξασφάλιση της ζουν όλα τα δεινά της ελληνικής
Αρχείο The Books’ Journal

ακεραιότητας του ατόμου ως κοινωνίας». Άντεξε και συνέβαλε
φορέα δικαιωμάτων αλλά και καθοριστικά στη διαμόρφωση της
υποχρεώσεων. Όλα αυτά πάνε σύγχρονης Ελλάδας. Μακριά από
μαζί, δεν μπορούμε να τα δια- τις απλοϊκές τοποθετήσεις ότι η
χωρίζουμε. Η πολεμική κατά Ελλάδα «δεν πέρασε από διαφω-
του λεγομένου «νεοφιλελευθε- τισμό», αναδεικνύει την περίπλο-
ρισμού» αποπροσανατολίζει κη σχέση Ελληνισμού και νεωτε-
επομένως την κοινωνία και τη ρικότητας.
διδάσκει να μισεί την ελευθε- Με τα λόγια του Κιτρομηλίδη:
ρία. «νομίζω και θα το ’λεγα χωρίς
μεγάλο δισταγμό, στον Νεοελ-
ληνικό Διαφωτισμό οφείλουμε τη
Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΌΣ, ΓΈΝΝΗΜΑ σύγχρονη ταυτότητά μας. Το ότι
ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΎ αισθανόμαστε μοντέρνοι Έλλη-
Ένας άλλος τομέας που η συμ- νες. Απόγονοι εκείνων που αγω-
βολή του Κιτρομηλίδη είναι ση- νίστηκαν για την ελευθερία της
μαντική, είναι η πλήρης αντίθεσή Ελλάδος, αγωνίστηκαν σκληρά
του σε εκείνες τις θεωρίες που για δέκα χρόνια και σκοτώθηκαν.
μιλούν για ένα έθνος ανάδελφο, Αυτά οφείλονται σε μέγιστο πο-
με ιστορική μοναδικότητα, ανε- O καθηγητής Πασχάλης Κιτρομηλίδης.
σοστό στον νεοελληνικό Διαφωτι-
πανάληπτη ιδιοπροσωπία και ξε- σμό, που έφερε τις νέες ιδέες της
χωριστή ιδιοσυστασία. Αντίθετα, η νεωτερικότητα κυρίως εκφρά- η ανοιχτοσύνη του Διαφωτι- ελευθερίας, και της ανάγκης της
υποστηρίζει ότι ο Διαφωτισμός ζεται από αυτό που λέμε Διαφω- σμού, η ιδέα μιας ελεύθερης κοι- ύπαρξης ενός λαού ως ανεξάρτη-
είναι που δημιούργησε τον σύγ- τισμό. Δηλαδή, την πίστη στον νωνίας μέσα στην οποία το άτο- του έθνους. Αυτά ήταν ιδεολογι-
χρονο ελληνισμό. Με τον τρόπο ορθό λόγο, την πίστη στην ελευ- μο θα είναι ελεύθερο, σταδιακά κές επεξεργασίες που συνδέθη-
αυτό δεν είμαστε ανάδελφοι αλλά θερία και τα δικαιώματα του αν- αποδυναμώνεται. Επικράτησαν καν με τον Διαφωτισμό. Και μέσα
αναπόσπαστο τμήμα της ευρω- θρώπου, και την πίστη στην αξία αυταρχισμοί και μονοσήμαντες σ’ αυτό το σχήμα ενσωματώθηκε
παϊκής νεωτερικότητας και του της επιστήμης. Της επιστημονι- αντιλήψεις για εθνικά ζητήμα- και το συναίσθημα της θρησκεί-
Διαφωτισμού. κής κατανόησης του κόσμου». τα, κάτι που δεν είναι μόνον ας, το οποίο εμπλουτίζει αυτή
Έχοντας ασχοληθεί σε βάθος με Κατά συνέπεια, είναι «η απο- ελληνικό φαινόμενο… Η απο- την ταυτότητα».
τη νεωτερικότητα, μας δίνει τον δοχή της ανωριμότητάς μας και τυχία του Διαφωτισμού στην ελ- Αυτή την παρακαταθήκη πρέ-
ορισμό της: η προσπάθειά μας να την ξεπε- ληνική κοινωνία συνίσταται, νο- πει να τη διατηρήσουμε και να
ράσουμε, που συνοψίζει τον Δια- μίζω, στο γεγονός ότι εδώ ποτέ τη μελετήσουμε. Πρέπει να γυ-
Η νεωτερικότητα είναι μία φωτισμό, συνιστά τον πυρήνα του δεν εδραιώθηκε η διάκριση δη- ρίσουμε στις ρίζες του Διαφωτι-
αρχέγονη έννοια, μια ιστορι- πνεύματός του. Ο Διαφωτισμός μοσίου και ιδιωτικού όπως αυτή σμού. Πρέπει, όπως επισημαί-
κή περίοδος, η οποία αρχί- δεν συνιστά ένα γεγονός, δεν αποτυπώνεται στις ιδέες της φι- νει με πάθος, «να αντιληφθούμε
ζει, συμβατικά πάντα κάποια αποτελεί ένα δεδομένο αλλά ένα λελεύθερης πολιτικής σκέψης. τον Διαφωτισμό ως ένα ιστορικό
στιγμή τον 15ο αιώνα με δύο αδιάλειπτο γίγνεσθαι. Υπό αυτή Λόγω της αποτυχίας αυτής, ο φαινόμενο, πολύ μεγάλης σημα-
ορόσημα, την άλωση της Κων- την έννοια, η ενηλικίωση και η ατομικισμός ως ηθικό πρόταγμα σίας για τον προσδιορισμό του
σταντινουπόλεως, το 1453, και ωριμότητα συνιστούν ένα ηθικό, δεν γίνεται αποδεκτός. Όμως νέου ελληνισμού, γιατί ο Διαφω-
την ανακάλυψη της Αμερικής, πνευματικό, κοινωνικό και πο- στους κόλπους μιας ευνομούμε- τισμός είναι που δημιουργεί τον
το 1492. Είναι πραγματικά δύο λιτικό ιδανικό. Ένα ιδανικό που νης ελεύθερης κοινωνίας αυτό σύγχρονο ελληνισμό. Πρέπει να
μεγάλα ορόσημα, το ένα πιο πρέπει να μας εμπνέει ατομικά είναι αυτονόητο, νοουμένου ότι προσπαθήσουμε να τον διατη-
πολύ συμβολικό, γιατί συμβο- και συλλογικά». υπάρχουν και πράγματα που δεν ρήσουμε πρώτα σε ένα επίπεδο
λίζει το τέλος του αρχαίου και Το ερώτημα που τον βασα- επιτρέπονται εφόσον αποβαί- επιστημονικό, με την έκδοση και
του μεσαιωνικού κόσμου με νίζει είναι γιατί στην Ελλάδα, νουν εις βάρος των άλλων. Απε- μελέτη των πηγών, οι οποίες εί-
το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτο- παρά την ύπαρξη κορυφαίων ναντίας επικράτησαν ως ηθικά ναι δημοσιευμένες και πρέπει να
κρατορίας, και, από την άλλη, διανοητών του Διαφωτισμού, νόμιμες μόνο συλλογικές αξίες παρουσιαστούν σε νέες εκδόσεις,
η ανακάλυψη της Αμερικής όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο που υποκρύπτουν τελικώς μιαν για να είναι προσιτές και στους
όντως συμβολίζει την ανατο- Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο Ευγένιος αβυσσαλέα υποκρισία. Όλα εί- φοιτητές και στους άλλους με-
λή των νέων χρόνων, γιατί αλ- Βούλγαρης, ο Διαφωτισμός απέ- ναι εκάστοτε ηθικώς αποδεκτά λετητές, και δεύτερον, να καλ-
λάζει ριζικά και την αίσθηση τυχε. Η εξήγησή του: «Οι δυνα- εν ονόματι του έθνους ή του λιεργήσουμε μια άλλη αντίληψη
του κόσμου του πλανήτη που τότητες πνευματικής εξέλιξης λαού. Όχι, κύριοι! Υπάρχει και στην κοινωνία, η οποία να συμ-
έχουν οι άνθρωποι. Έτσι η νε- της ελληνικής κοινωνίας πριν ο ατομικός χώρος, ο χώρος των βάλει στο να αποβούν οι αξίες
ωτερικότητα περιγράφει αυτή από το 1821 ήταν ανοιχτές σε ελευθεριών, ο οποίος πρέπει να του Διαφωτισμού κεκτημένο της
την ιστορική περίοδο που φτά- ένα πολύ ευρύτερο φάσμα επι- εναρμονίζεται με το δημόσιο ελληνικής κοινωνίας. Αξίες όπως
νει μέχρι τις μέρες μας. λογών. Μετά το 1821 αναδύθη- συμφέρον, αλλά να μην εξο- ο ορθολογισμός, ο ορθός λόγος,
κε το ελληνικό κράτος, το οποίο ντώνεται με την επίκληση του η κριτική σκέψη, η ανοχή και η
Έχοντας ορίσει τη νεωτερικότη- όμως αναγκαστικά άρχισε να έθνους ή του λαού». ελευθερία. Αν καλλιεργηθεί αυτή
τα, ο Κιτρομηλίδης περιγράφει κλείνει τις επιλογές. Προείχαν Με αυτά τα δεδομένα, ο Δια- η νέα αντίληψη για τον Διαφω-
τη σχέση της με τον Διαφωτισμό: οι ανάγκες της εσωτερικής του φωτισμός στην Ελλάδα, παρό- τισμό και γίνει μια ουσιαστική
«Με τις δικές της εσωτερικές δι- συγκρότησης. Αυτή είναι απλώς τι ηττήθηκε, δεν εξαφανίστηκε, γνωριμία των ιδεών του Διαφωτι-
ακυμάνσεις, βέβαια, αυτά εκφρά- μια διαπίστωση. Δεν λέω ότι τα σε πείσμα των επικριτών του, οι σμού, ίσως να μπορέσουμε αυτές
στηκαν και στο επίπεδο της φιλο- πράγματα έπρεπε να είναι δια- οποίοι «με ένα περίεργο μένος τις αξίες να τις καταστήσουμε κά-
σοφίας και των αξιών και έτσι ως φορετικά, διότι αυτό δεν είναι καταφέρονται συνεχώς κατά του πως πιο κεντρικές στη ζωή της
σύστημα αξιών και ως νοοτροπία, δουλειά της Ιστορίας. Ωστόσο, Διαφωτισμού και του καταλογί- κοινωνίας μας».

ΤΟ ΣΤΟΊΧΗΜΑ να μάθουμε να ζούμε εντός ενός Η συνοπτική παράθεση των ιδεών Εκεί που ο ατομικισμός και η
ΤΗΣ ΕΥΡΏΠΗΣ περιβάλλοντος με πολλές και δια- και των θέσεων του Πασχάλη Κι- σκληρή προσπάθεια θεωρούνται
Ο Κιτρομηλίδης μας δίνει ένα φορετικές ταυτότητες. Διαθέτου- τρομηλίδη μας οδηγεί σε μια σειρά ηθικό πρόταγμα, η πλειονότητα
ακόμα ερέθισμα για σκέψη, σκι- με μία ευρωπαϊκή ταυτότητα, μα από διαπιστώσεις, εάν συγκριθεί της ελληνικής κοινωνίας αναζη-
αγραφώντας τις απόψεις του πολλές και διαφορετικές εθνικές, με τις αντιλήψεις, τις νοοτροπίες, τά το βόλεμα στις κρατικές δομές
για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, θρησκευτικές, ιδεολογικές ταυτό- τις συμπεριφορές, τους μύθους και μέσα από τα γνωστά πελατειακά
υποστηρίζοντας ότι «το σχέδιο τητες». τα στερεότυπα που επικράτησαν δίκτυα.
για μια Ενωμένη Ευρώπη, το σχέ- Σε πολλές συνεντεύξεις του δεν στην Ελλάδα της κρίσης. Εκεί που η αυτογνωσία θεωρεί-
διο για ένα Ευρωπαϊκό Σύνταγμα κρύβει την απογοήτευσή του με τα Εκεί που υποστηρίζεται η ανά- ται αναπόσπαστο στοιχείο της
εγγράφεται σε αυτό καθ’ εαυτό όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα της γκη να γυρίσουμε στις ρίζες του προσωπικότητας του ατόμου,
το πνεύμα του Διαφωτισμού. Ενυ- κρίσης, ιδίως με τις κυβερνητικές Διαφωτισμού, οι κυρίαρχες στην εμείς κλείναμε τα μάτια και αρ-
πάρχει και εγγράφεται σε αυτόν πρακτικές του ΣΥΡΙΖΑ: ελληνική κοινωνία αντιλήψεις εκ- νούμασταν πεισματικά να κατα-
με έναν τρόπο αυθεντικό, με έναν φράζονταν μέσα από έναν τυφλό νοήσουμε τα αίτια της κρίσης και
τρόπο γνήσιο. Αρκεί να στρέψου- Ο Διαφωτισμός λοιπόν διδά- αντιδυτικισμό μαζί με τον κατα- να προσπαθήσουμε να τα θερα-
με για μια ακόμη φορά το βλέμμα σκει ακριβώς αυτό: να πρυτα- λογισμό όλων των ευθυνών για πεύσουμε.
μας στα όσα διατείνεται ο Καντ νεύει ο ορθός λόγος, το μέτρο, την ελληνική κρίση στους κακούς Αυτή η συγκριτική παράθεση
στο δοκίμιό του για την αιώνια η σοβαρότητα και η συναίσθη- ξένους. υποδεικνύει και την έκταση του
ειρήνη. Εκεί ο Καντ επικαλείται ση ευθύνης. Όλ’ αυτά που μας Εκεί που ο Διαφωτισμός προ- «ελληνικού προβλήματος» που
την ίδρυση δημοκρατικών πο- λείπουν σήμερα δηλαδή. Από τείνει την ανάγκη να αποδεχτού- κακώς αντιμετωπίζεται μονοδιά-
λιτειών ως προϋπόθεση για την αυτή τη σκοπιά, μια μεγάλη με την ανωριμότητά μας και να στατα ως οικονομικό. Το πρόβλη-
εξάλειψη του πολέμου. Διότι μόνο απογοήτευση ήταν μετά το προσπαθήσουμε να την ξεπερά- μα είναι πολύ βαθύτερο, δεδομέ-
δημοκρατικές πολιτείες μπορούν 1981, και τώρα με την κρίση, σουμε, ένας στρόβιλος ανορθο- νου ότι πηγάζει από αντιλήψεις
να συγκροτήσουν ένα διεθνές σύ- η αποκάλυψη των αδυναμιών λογισμού σάρωσε τη χώρα, μέσα και νοοτροπίες που πολύ δύσκο-
στημα με τις αναγκαίες ισορροπί- της Αριστεράς, όταν βρέθηκε από τη ρητορεία του αντιμνημο- λα αλλάζουν. Είναι ένα πρόβλημα
ες που εξασφαλίζουν την ειρήνη. ουσιαστικά σε θέση ισχύος. νίου. βαθύτατα ανθρωπολογικό.
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα όσα Φοβερή δυσανεξία προς τη Εκεί που το ευρωπαϊκό σχέδιο Αξίζουν συγχαρητήρια στον
είπε ο Καντ, η μεταρρύθμιση της διαφορετικότητα και την ανε- θεωρείται ό,τι καλύτερο έχει προ- Πασχάλη Κιτρομηλίδη που δεν
Ευρώπης, η μεταλλαγή της σε ένα ξάρτητη στάση. Τραυματική κύψει στη χώρα μας, εμείς θαυμά- αρκέστηκε στον ρόλο του τεχνο-
σύγχρονο δημοκρατικό πολιτικό εμπειρία για όσους ανδρωθή- ζαμε απολυταρχικά καθεστώτα, κράτη επιστήμονα, αλλά αντίθε-
μόρφωμα, αποτελεί την πραγμα- καμε με το όνειρο μιας δημο- όπως εκείνο της Βενεζουέλας, και τα πήρε μέρος στην αρένα της
τική κληρονομιά του πνεύματος κρατικής Ελλάδος στα χρόνια αναζητούσαμε τη οικονομική σω- δημόσιας διαμάχης, με σθένος
του Διαφωτισμού. Πρέπει λοιπόν της δικτατορίας. τηρία μας στη Ρωσία και την Κίνα. και αποφασιστικότητα. zx

Το τέλος της αυταπάτης
Μια απόπειρα ψυχαναλυτικής προσέγγισης της αντιμνημονιακής πολιτικής
Από τον Χρήστο Πονηρό
Το να λες: «Δεν μ’ απασχολεί
Χρήστος Παπανίκος
η πολιτική», είναι σαν να λες:
«Δεν μ’ απασχολεί η ζωή»
Jules Renard
Η
ταν Κυριακή βρά-
δυ, 8 Μαΐου 2016,
όταν στη δευτερο-
λογία του στη Βου-
λή ο πρωθυπουργός
της μνημονιακής Ελλάδας, Αλέξης
Τσίπρας, απευθυνόμενος στον πρό-
εδρο της ΝΔ Κυριάκο Μητσοτάκη,
του απαντά έντονα, αποφασιστικά
(θυμίζοντας το «λόγο του Κυρίου»)1,
με τόνο που αποπνέει ίσως αγανά-
κτηση για την εις βάρος του αδικία:
«Μπορείτε να μας κατηγορήσετε
για αυταπάτες, όχι ότι δεν τηρή-
σαμε την εντολή και είπαμε ψέμα-
τα»2. Η δήλωση αυτή προφανώς
απαντά σε προηγούμενες εκ διαμέ-
τρου αντίθετες, κατηγορηματικές
διαβεβαιώσεις, εξαγγελίες, υπο-
σχέσεις, σύμφωνα με τις οποίες η
κυβέρνηση Τσίπρα δεν πρόκειται
να ψηφίσει μνημόνια: «Αν είναι
για κωλοτούμπες και υποχωρήσεις
εξευτελισμού είναι άλλοι που μπο- Ο Θίασος, από τον Χρήστο Παπανίκο – η πρωτοχρονιάτικη γελοιογραφία του.
ρούν να το κάνουν, εγώ δεν μπορώ»
είχε δηλώσει όταν ήταν ακόμα στην μνημα [Η σημασία «υπόμνη- γερμανικό Selbsttauschung. φαίνεται να μην το «αποβάλλει» ως
αντιπολίτευση.3 Πιο παλιά, βεβαίως, μα» αποτελεί απόδοση του Ψέμα: Καθετί που δεν αντα- ξένο από τον ορθό λόγο σώμα, αλλά
είχε ρητώς δηλώσει ότι θα καταρ- γαλλικού memorandum]. ποκρίνεται στην πραγματικότη- να το ενσωματώνει, να το ανέχεται,
γούσε το Μνημόνιο «με ένα νόμο και Memorandum: Aπό το λα- τα.10 να το θεωρεί σύμφυτο χαρακτηρι-
ένα άρθρο».4 Στο ίδιο μήκος κύματος τινικό memorare = θυμάμαι· στικό της ύπαρξης του στο εν-τω-
και ο κυβερνητικός εταίρος του Τσί- συνεπώς αυτό που πρέπει να Άρα, κατά κάποια έννοια, συμπε- κόσμω-Είναι. “Mundus vult decipi,
πρα, ο Πάνος Καμμένος,5 δήλωνε: θυμόμαστε.9 ριλαμβάνονται εδώ οι αυταπάτες, ergo decipiatur” (o κόσμος θέλει να
«Είναι προδότες, και οι προδότες σ’ Αλήθεια: Καθετί που συμ- αποδυναμώνοντας έτσι την αίσθη- εξαπατηθεί, άσ’ τον λοιπόν να εξα-
αυτήν εδώ τη χώρα δεν έχουν αύριο, φωνεί προς τα γεγονότα, προς ση του απόλυτου, της βεβαιότητας, πατηθεί), μας λέει ήδη από τον 1ο
ας ετοιμάζουν τα αεροπλάνα τους την πραγματικότητα, αυτό που του αναμφισβήτητου που συνοδεύει μ.Χ αιώνα ο Γάιος Πετρώνιος. Και
και τα ελικόπτερά τους»6, «αυτή η όντως συνέβη ή συμβαίνει ή εί- τον τόνο στην εκφορά του λόγου του κάποιους αιώνες αργότερα, ο Βιτσέ-
κυβέρνηση δεν πρόκειται να υπο- ναι απολύτως βέβαιο ότι θα συμ- Κυρίου, θυμίζοντας ίσως αφενός σε ντζος Κορνάρος στον Ερωτόκριτο,
γράψει μνημόνια [...] έχω κάνει μια βεί. Αντίθετο: Ψεύδος, μύθευμα. κάποιους –ως προς τη συσχέτιση υπενθυμίζει:
δήλωση ξεκάθαρη: ούτε νεκρός δεν ΕΤΥΜ αρχ< αληθής < α-στερη- της σοβαρότητας με την πολιτική–
πρόκειται να συνεργαστώ με οποιον- τικό + λήθη/ «λησμονιά. Ως πα- τη ριζοσπαστική, αν όχι μηδενιστι- Όλοι αγαπούν τα ψέματα
δήποτε ψήφισε ή στήριξε έστω και ράγωγο του αληθής, θα σήμαινε κή, ρήση των συγγραφέων του Peter να λεν, να μας γελούσι,
ένα μνημόνιο».7 αρχικά την κατάσταση κατά την Principle: «Δεν ξέρω αν ο κόσμος Και την αλήθεια άνθρωπος
Αξίζει στο σημείο αυτό να ανα- οποία τα πράγματα δεν έχουν κυβερνιέται από κάποιους έξυπνους δε θε να τη ακούση.
τρέξουμε στο Λεξικό της Νέας ξεχαστεί. που μας δουλεύουν ή κάποιους ηλίθι-
Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπα- Αυταπάτη: Η Δημιουργία ους που μιλάνε σοβαρά»11, αφετέρου Ο κόσμος λοιπόν δεν διψά για αλή-
μπινιώτη,8 προκειμένου να αποσα- από τον ίδιο μας τον εαυτό πως η άρνηση εμπεριέχει ήδη την θειες, οι μάζες δεν διψούν για αλή-
φηνίσουμε ή έστω και να φρεσκά- εσφαλμένων ή φανταστικών κατάφαση, πως το ασυνείδητο δεν θεια, προτιμούν, όπως επισημαίνει
ρουμε τη μνήμη μας αναφορικά με κρίσεων σύμφωνα με τις επι- γνωρίζει την άρνηση. και ο Φρόυντ, τις αυταπάτες και τις
τις λέξεις μνημόνιο, αλήθεια, αυτα- θυμίες μας, το να ξεγελούμε Είναι βέβαια κοινός τόπος πως ο φανταστικές καταστάσεις από την
πάτη και ψέμα: τον ίδιο μας τον εαυτό. Κάθε μέσος άνθρωπος είτε ταυτίζει την πραγματικότητα.12 «Μπροστά στις
διαμορφωμένη πίστη που δεν πολιτική με το ψέμα, είτε θεωρεί πως προφάνειες που τις δυσαρεστούν,
Μνημόνιο: Έγγραφη έκθεση ανταποκρίνεται στην πραγ- βρίσκονται πολύ κοντά. Τόσο καλά μεταστρέφονται και προτιμούν να
με ειδική αναφορά σε συγκε- ματικότητα. Συνώνυμο: Ψευ- μάλιστα το γνωρίζει που δεν εκπλήσ- θεοποιήσουν τηv πλάνη, αν η πλά-
κριμένη υπόθεση, ΣΥΝ. Υπό- δαίσθηση: Μεταφορά από το σεται απ’ αυτό και, το σπουδαιότερο, νη τις θέλγει. Αυτός που ξέρει να

τις εξαπατά γίνεται εύκολα ο κύ- με την πραγματικότητα». Καταλήγει η «Μαντάμ» Μέρκελ ή ο Σόιμπλε, παραχαράσσει το μέγεθος του κιν-
ριός τους, αυτός που προσπαθεί να με τη διαπίστωση ότι «αυτό αποκα- τον οποίο, για να τον υποτιμήσουν, δύνου, παγιώνει μια ετοιμοπόλεμη
τις απαλλάξει από την πλάνη είναι λύπτουν οι συχνά ακραίες αντιδρά- αναφέρονται ενίοτε ακόμα και στη κοινωνία, σκεπάζει τις φωνές των
πάντα το θύμα τους»,13 υπενθυμίζει σεις τους απέναντι σε πρόσωπα και σωματική του αναπηρία;21 Δεν καλ- διαφωνούντων, υποτιμά όσους δεν
ο Γκυστάβ λε Μπον, πολλές παρα- πράγματα».18 λιεργήθηκε από το σύνολο των αντι- ανήκουν στην εσωομάδα».26 Εξάλ-
τηρήσεις του οποίου ενστερνίστηκε Ας επιστρέψουμε όμως στο συ- μνημονιακών κομμάτων κλίμα μνησι- λου, στην τροφοδοτούμενη από το
και ο Φρόυντ στο δοκίμιό του Ψυ- νώνυμο της αυταπάτης, στην ψευ- κακίας22 προς τη Γερμανία, ένα από συναίσθημα μάζα μπορούν, όπως
χολογία των μαζών και ανάλυση του δαίσθηση προκειμένου να δούμε τα ιδρυτικά κράτη της ΕΕ, τη στιγμή λέει ο Φρόυντ, να συνυπάρχουν οι
εγώ.14 Αλλά και ο ψυχαναλυτής Ζακ τη σημασία αυτού του όρου, όπως κατά την οποία ζητάμε, πέρα από τα πιο αντιφατικές ιδέες, χωρίς η λο-
Λακάν θεωρεί το φαντασιακό ένα χρησιμοποιείται από την ψυχιατρι- όποια δίκαιά μας, την αλληλεγγύη γική τους αντίθεση να συνεπάγεται
από τα τρία αναπόσπαστα μέρη του κή. Ανατρέχοντας στο έργο του Ν. τους;23 Δεν έχουμε μάλιστα στο λε- σύγκρουση.27 Έτσι, η απειλή-ε-
ψυχαναλυτικού πεδίου, εξηγώντας Μάνου, Βασικά στοιχεία κλινικής ξιλόγιό μας την λέξη «ανθέλληνας», πιβουλή των «κακών ξένων», των
πως κάθε φαντασιακή συμπεριφορά ψυχιατρικής, θα μπορούσαμε να πού- την ίδια στιγμή που, όπως παρα- «βαρβάρων», πολύ περισσότερο από
κινείται στο χώρο της αυταπάτης.15 με πως το συνώνυμο ψευδαίσθηση τηρεί η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, το να βάζει τάξη στο χάος, από το
Και όπως συμπληρώνει ο Θάνος χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, αφού απουσιάζει η αντίστοιχη λέξη από να κάνει ενδιαφέρουσα την κατά τα
Λίποβατς, κάθε πόλωση (μνημόνι- «οι ψευδαισθήσεις είναι αντιλήψεις άλλες γλώσσες (για παράδειγμα: άλλα πληκτική ή, ακόμα πιο σωστά,
ο-αντιμνημόνιο, συμβιβασμός-ρήξη, τις οποίες ο ασθενής πιστεύει σαν αντιγάλλος, που θα σηματοδοτούσε ασφυκτική πολιτικο-οικονομική ζωή,
πατριώτες-προδότες, αγωνιστές πραγματικές, παρά τα στοιχεία για την εχθρική διάθεση προς τους Γάλ- πολύ περισσότερο από το να δίνει
οραματιστές προοδευτικοί - υποτα- το αντίθετο, δηλαδή ο ασθενής αντι- λους); νόημα στην ανοησία, φαίνεται πως
κτικοί συντηρητικοί ευρωλιγούρηδες λαμβάνεται κάτι που δεν υπάρχει. Ενώπιον της πρωτοφανούς κρίσης προσπαθεί να επιλύσει διά της με-
ραγιάδες) σημαίνει την κυριαρχία του Οι ψευδαισθήσεις είναι σταθερά η εξωτερική φαντασιακή απειλή φαί- ταθέσεως και διά της απώθησης τα
φαντασιακού16, συμπαρασύροντας συμπτώματα ψύχωσης διαφόρων νεται να οδηγεί στην επαναστατική αληθινά προβλήματα της χώρας.28
και συμπαρατάσσοντας σε αυτή τη τύπων».19 O Mατθαίος Γιωσαφάτ συγκίνηση, στον «φασιστικό ανταρ- Η προσφυγή στην πόλωση29 στο-
μανιχαϊκή λογική κόμματα, από την μάλιστα, στο βιβλίο του Μεγαλώνο- τισμό»24, στη φαντασιοπληξία ως χεύει στο συναίσθημα, στο θυμικό,
άκρα Δεξιά ώς την άκρα Αριστερά.17 ντας μέσα στην ελληνική οικογένεια, καταφύγιο, στην κακή πίστη στην παρακάμπτoντας και συσκοτίζο-
Ο Λίποβατς ήδη από το 1988, στο εκφράζει την άποψη πως ο ελληνι- οποία, όπως θα έλεγε ο Σαρτρ, δρα- ντας τα επιχειρήματα – τη λογική.
βιβλίο του Η απάρνηση του πολιτικού, κός λαός στο σύνολό του είναι αρ- πετεύουμε για να μην αντιμετωπί- O «αυξημένος συναισθηματισμός»,
καλεί τον αναγνώστη να αναρωτηθεί κετά παρανοϊκός.20 Δεν είναι μήπως σουμε τις ευθύνες που γεννά η από- υπενθυμίζει ο Φρόυντ, «δημιουργεί
«μήπως η σχέση των Ελλήνων με ισχυρή η πεποίθηση ότι φταίνε οι λυτη ελευθερία.25 Από την άλλη, ας γενικά δυσμενείς συνθήκες για σω-
την πραγματικότητα είναι σε μεγάλο ξένοι, τα ξένα κέντρα, οι αγορές, οι μην ξεχνάμε ότι η εξωτερική απειλή, στή πνευματική εργασία».30 Αυτός
βαθμό φαντασιακής μορφής, μήπως Αμερικανοί, οι Ευρωπαίοι και, τα τε- είτε πραγματική είτε φανταστική, ο ανώριμος συναισθηματισμός ήταν
δηλαδή συγχέουν τις επιθυμίες τους λευταία χρόνια, οι Γερμανοί και δη «ενώνει τα μέλη της ομάδας [...], συνυφασμένος με έναβασικό χαρα-

κτηριστικό της πολιτικής ζωής του πολιτικοί που αναδείχθηκαν ήταν υπερπολλαπλάσιοι φόροι, η Ελλά- αποδεκτή», κάτι που επιτρέπει την
τόπου, όπου πολιτικοί «αντί να λένε πρόσωπα ανάμεσά μας, πρόθυ- δα ισότιμο μέλος των κρατών της έκφραση του πόνου. Κατά το μοντέ-
την αλήθεια, δηλαδή να δείχνουν τα μοι να καλλιεργήσουν τις ζωτικές ευρωζώνης) όπως είχε βιωθεί μέχρι λο της Kübler-Ross, το στάδιο του
όρια της πραγματικότητας, υπόσχο- αυταπάτες τις οποίες γνώριζαν, την υπογραφή του μνημονίου.39 θυμού ακολουθούν το στάδιο της δι-
νται θαύματα, οικονομική ανάπτυξη μάλιστα στον ακρότατο βαθμό. Πρώτο λοιπόν στάδιο είναι το απραγμάτευσης, οι ενοχές, η αναμέ-
χωρίς κόπο».31 Ολόκληρη η πρώτη Ως πρόσωπο που υποσχόταν ορι- στάδιο της διαμαρτυρίας ή της άρνη- τρηση με αυτό που θα μπορούσε να
δεκαετία του 2000 ήταν προσανα- σμένες οφθαλμοφανείς τέτοιου σης. Έτσι, η διαγραφή του «επα- γίνει και δεν έγινε. Η ομολογία του
τολισμένη από τους πολιτικούς στη τύπου αυταπάτες αναδείχθηκε και χθούς» και «επονείδιστου» χρέους Αλέξη Τσίπρα «είχαμε αυταπάτες»,
δημαγωγική ικανοποίηση όλων των ο Αλέξης Τσίπρας, ο οποίος ως δι- και το σχίσιμο του μνημονίου, ο αλλά και η δήλωση του αντιπροέδρου
τάξεων: στην ουσία «τα υπόσχονταν εκδικητής της πρωθυπουργίας και, άλλος δρόμος (που δεν πρέπει να της κυβέρνησης Γιάννη Δραγασάκη
όλα σε όλους» και, σε μεγάλο βαθμό, κατόπιν, μετά τον Ιανουάριο 2015, μας θυμίζει αυτό που πρέπει να θυ- «Πιστεύαμε πως αν απειλούσαμε με
χρησιμοποιούσαν το κράτος για να πρωθυπουργός μιας χώρας υπό μόμαστε, δηλαδή το μνημόνιο), θα έξοδο, οι Ευρωπαίοι θα τρόμαζαν.
κερδίζουν πολιτικούς οπαδούς. Στην εποπτεία, δήλωνε ότι: μπορούσε να εκληφθεί ως τρόπος Αποδείχθηκε λάθος εκτίμηση»43 θα
αίσθηση της κατάρρευσης που κυρι- zx η δημοκρατία είχε καταστρατη- να μειωθεί η σφοδρότητα της μοι- μπορούσαν να εντάσσονται σε αυτή
άρχησε στην Ελλάδα μετά τη χρεο- γηθεί στην Ευρώπη, κατά συνέ- ραίας απώλειας. Υπό το πρίσμα της την προσέγγιση. Στο στάδιο αυτό,
κοπία και την υπογραφή του πρώτου πεια ο ΣΥΡΙΖΑ έδινε «αγώνα άρνησης είναι ευνόητη η οργουε- που φαίνεται να έχει καταλαγιάσει
μνημονίου, άρχισε σχεδόν αμέσως για να επιστρέψει η δημοκρατία λιανή επιλογή του κυβερνητικού το πάθος θα μπορούσε να συμπερι-
να κυριαρχεί ο συναισθηματικός στην Ευρώπη», και θα επέστρε- σχήματος ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ να επι- ληφθεί και η σχετικώς πρόσφατη δή-
ανορθολογισμός πολιτικών, παλαιών φε «από τον τόπο που γέννησε χειρήσει τη λείανση σημασιών στις λωση του Παναγιώτη Κουρουμπλή:
ή και νεόκοπων που επιδίωξαν την τη δημοκρατία ως αξία και τη λέξεις που παρέπεμπαν είτε στην «Πρέπει να ζητήσουμε συγγνώμη, αν
εξουσία. Πίσω απ’ αυτόν τον ανορ- διέδωσε σε όλη την οικουμένη» παρουσία των δανειστών στην πο- κάποιοι κατηγόρησαν και ονόμασαν
θολογισμό συντάχτηκαν τα πλήθη (13/6/2012). 34 λιτική και οικονομική ζωή της χώ- κάποιους γερμανοτσολιάδες».44
που γιγάντωσαν τα κόμματα της zx «Την Ευρώπη της κυρίας Μέρ- ρας είτε στις δύσκολες οικονομικές Στην απογοήτευση θα μπορού-
διαμαρτυρίας και των υποσχέσεων, κελ και των τραπεζιτών, εμείς συνθήκες της. Έτσι, π.χ., αντί της σαμε να πούμε πως, κατά την Ε.
στο όνομα συλλογικοτήτων όπως ο θα την αλλάξουμε», προσέθετε ο αναφοράς σε μνημόνιο προτάθηκε Kübler-Ross, αντιστοιχεί το στάδιο
λαός (ΣΥΡΙΖΑ) ή/και το έθνος (Χρυ- έλληνας πρωθυπουργός. «Με την ο όρος «Κοινωνικό Συμβόλαιο», της κατάθλιψης. Στάδιο που σιγά
σή Αυγή). Μη λησμονούμε ότι μετά ψήφο και με τους αγώνες μας» αντί της αναφοράς στην τρόικα σιγά αρχίζει πλέον να πλήττει σο-
την υπογραφή του πρώτου μνημο- (30/4/2014).35 επιλέχθηκε η λέξη «θεσμοί», όρος βαρά την ελληνική κοινωνία, καθώς
νίου σχεδόν ολόκληρο το υπόλοιπο zx Η αντιμνημονιακή υπόσχεση που ευδοκιμεί μέχρι και σήμερα. μέρα με την ημέρα, χρόνο με το
πολιτικό σύστημα (ασφαλώς και η κατά τον Αλέξη Τσίπρα δεν ήταν Η προσπάθεια λείανσης της χρόνο γίνεται περισσότερο απαισι-
ΝΔ) διαμαρτυρόταν, προτάσσοντας ένα σύνολο αυθαίρετων υπο- γλώσσας, πάντως, είχε προσεχτεί όδοξη, ενώ η μεσαία τάξη, ως η πιο
τα γνωστά λαϊκιστικά στερεότυπα. σχέσεων αλλά ρεαλιστικό πρό- από τον (σοσιαλιστή) υπουργό Οι- ευάλωτη, συρρικνώνεται – και όσοι
Ίσως λοιπόν να έχει μια σκιά αυτο- γραμμα. Ο ηγέτης της ελληνικής κονομικών της Γαλλίας, Μισέλ Σα- ακόμα δεν έχουν βιώσει έντονα την
κριτικής η παραδοχή του καθηγητή Αριστεράς, μάλιστα, λίγο πριν το πέν, ο οποίος δήλωνε: «Μπορούμε κρίση, βλέπουν ότι για πρώτη φορά
Δημήτρη Μάρδα, που διετέλεσε και δημοψήφισμα του 2015, καλού- να διαλέξουμε έναν άλλο όρο, κάτι στη σύγχρονη ιστορίας της χώρας
αναπληρωτής υπουργών Οικονομι- σε τους Ευρωπαίους να «βαδί- από τη μουσική για παράδειγμα, το μέλλον των παιδιών τους θα εί-
κών σε κυβέρνηση Τσίπρα, μάλιστα σουν [και εκείνοι] το δρόμο του όπως το τρίο ή το κουαρτέτο, για- ναι χειρότερο από το δικό τους.
στην αιχμή της προεκλογικής εκ- ρεαλισμού»! (2/6/2015)36 τί ακούγεται καλύτερο. Στο μυαλό Τέλος στη διεργασία του πέν-
στρατείας λίγο πριν ανεβούν στην των Ελλήνων η τρόικα είναι κάτι θους εισάγει το τρίτο στάδιο, που
εξουσία οι ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ: «οι λαϊκι- Ωστόσο, και μετά τις εξελίξεις που αρνητικό και οι λέξεις έχουν νόη- αποκαλείται στάδιο του αποχωρι-
στές της Δεξιάς (που σχίζουν φύλλο έφερε το δημοψήφισμα, η εγκατά- μα, γι’αυτό πρέπει να είμαστε προ- σμού. Σ’ αυτό, το άτομο μαθαίνει
φύλλο το Μνημόνιο) και της Αριστε- λειψη από τον Αλέξη Τσίπρα της σεκτικοί» (1/2/2015).40 να ζει με την απώλεια, αφήνοντας
ράς (που θα το σχίσουν μια κι έξω) στρατηγικής της σύγκρουσης και Κατόπιν (δεύτερο στάδιο κατά την πίσω του το παρελθόν και, μαζί,
προσπαθούν να δείξουν στους έλλη- η υποταγή των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ στο Κubler Ross), ο πόνος της απώλειας, τις όποιες υπηρεσίες δέχτηκε από
νες ψηφοφόρους πόσο κακοί είναι ή τρίτο μνημόνιο, έφερε κατά κά- καθώς είναι αβάσταχτος, μετατρέ- τις αυταπάτες (προκειμένου, όπως
θα είναι απέναντι στην τρόικα».32 ποιον τρόπο αποδοχή της πραγ- πεται σε θυμό. Ίσως ο θυμός αυτός είδαμε, να ανακουφιστεί από την
Μια δημόσια παραδοχή δεν αρ- ματικότητας. Αν και ο Αλέξης να εξηγούσε την ένταση της πόλω- δυσάρεστη πραγματικότητα), έτοι-
κεί να αλλάξει το κλίμα. Η ελληνι- Τσίπρας δεν απέσυρε από το πρό- σης και, κυρίως, τον ακραίο λόγο μο πλέον να αντικρίσει σε στέρεες
κή κοινή γνώμη που παραδόθηκε σωπό του την ιδιότητα του πολέμι- του ΣΥΡΙΖΑ κατά των πολιτικών πια βάσεις το μέλλον, συμπεριλαμ-
στη γλυκιά αυταπάτη της αντιμνη- ου των μνημονίων, ήρθε η στιγμή αντιπάλων του: τις σφοδρές επιθέ- βάνοντας στο οπτικό του πεδίο,
μονιακής υπόσχεσης, όμως, ήταν να παραδεχτεί ότι είχε αυταπάτες σεις κατά Μέρκελ και Σόιμπλε, το εκτός από το πάθος, περισσότερη
έτοιμη από το παρελθόν «της ευ- ως προς τους συσχετισμούς δυ- χαρακτηρισμό όσων διαφωνούσαν αίσθηση της ευθύνης και διορατι-
μάρειας», όταν κυριαρχούσαν οι νάμεων στην Ευρώπη και ότι είχε με την αντιμνημονιακή φενάκη σε κότητα.45
παραληρηματικές ιδέες μεγαλείου: αναλάβει μια υπερχρεωμένη χώρα γερμανοτσολιάδες, προδότες, δωσί-
ως γνωστόν, συχνά ως έθνος δί- (18/5/2017).37 λογους, τα βίαια επεισόδια και τις
νουμε την εντύπωση πως ζούμε όχι Οι παραδοχές αυτές του έλληνα επιθέσεις εναντίον «μνημονιακών» 1. Θάνος Λίποβατς, Η ψυχοπαθολογία
στο hic et nunc αλλά στο ένδοξο πρωθυπουργού μάς «νομιμοποι- πολιτικών ή δημοσιογράφων, ακόμα του πολιτικού, Οδυσσέας, Αθήνα 1990,
παρελθόν μας,33 προτάσσοντας τη ούν» να αναφερθούμε στη διεργα- και την κραυγή «στα τέσσερα»41 του σ. 91.
μοναδική «γεωστρατηγική» θέση σία του πένθους και των σταδίων Πάνου Καμμένου προς πολιτικό του
2. https://www.youtube.com/watch?v=
της Ελλάδας, ότι είναι «οικόπεδο του, κατά το μοντέλο του Βowlby, επικριτή από το βήμα της Βουλής.
Sc6URVOftUc.
γωνία». Σε αυτή τη φάση επωφε- και της μετεξέλιξής του από την Οι ακρότητες αυτές θυμίζουν ό,τι ο
λήθηκαν πρωτίστως όσοι διακίνη- E. Kübler-Ross,38 προκειμένου να Franco Fornari ορίζει ως «παρανοϊκή 3. https://www.youtube.com/watch?v=
σαν τέτοιες ζωτικές αυταπάτες: ο δούμε κάποιες προφανείς ομοιότη- διαχείριση του πένθους».42 WFjAE92nDyM&app=desktop.
ΣΥΡΙΖΑ, η Χρυσή Αυγή, οι ΑΝΕΛ. τες. Στην προκειμένη περίπτωση To επόμενο στάδιο του Βowlby 4, https://www.youtube.com/watch?v
«Το της πόλεως ήθος ομοιούται θα μπορούσε να θεωρηθεί απώλεια είναι το στάδιο της εγκαρτέρησης, =yAzXYffIwSΥ.
τοις άρχουσι», έλεγε ο Ισοκράτης. το βιοτικό επίπεδο (συντάξεις, μι- αποδοχής ή απογοήτευσης, κατά την
Ίσως γι’ αυτό οι αντιμνημονιακοί σθοί, υποπολλαπλάσια ανεργία και οποία «η πραγματικότητα γίνεται 5. Αξίζει στο σημείο αυτό να σταθούμε

στα ονόματα «Αλέξης» και «Πάνος» των ξικολογίας, Αθήνα 2002. τον γερμανό πρέσβη να καταθέσει να είναι «προγονόπληκτοι», καθώς δεν
Αρχηγών των κομμάτων που συνθέτουν στεφάνι στη μνήμη των πεσόντων πραγματοποίησαν το φόνο του Πατέ-
9. http://www.treccani.it/vocabolario/
την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ. Αν και συμπατριωτών μας από τους ναζί στο ρα, πράγμα που θα «σήμαινε όχι την
memorandum/
Αρχηγοί και, άρα, κατά κάποιον τρόπο, Δίστομο. Βλ. http://www.protothema. απάρνηση των προγόνων τους, αλλά
σύμβολα του Πατέρα και του Νόμου, εί- 10. Γ. Μπαμπινιώτης, ό.π. gr/politics/article/648212/kammenos- την ενηλικίωση απέναντί τους», βλ. Θ.
ναι γνωστοί με τα εφηβικά τους προσωνύ- kata-germanias-den-leitourgoun-os- Λίποβατς, Η απάρνηση του πολιτικού,
11. Laurence J. Peter - Raymond Hull,
μια, γεγονός που ίσως παραπέμπει στον summahoi-alla-os-tokoglufoi/. ό.π., σ. 24.
Τhe Peter Principle, Why things always
μικρό, κατοπτρικό, φαντασιακό άλλο,
go wrong, New York, NY: William 23. Ο αναγνώστης θα μπορούσε να 34. http://www.topontiki.gr/article/367
τον έφηβο που επαναστατεί ενάντια στο
Morrow 1969, σ. 55. ανατρέξει στο διάγραμμα της Eurostat 67/o-agonas-gia-ti-dimokratia-kai-i-ee.
νόμο, την εξουσία και την τάξη. Πρβλ
στο οποίο παρουσιάζεται το χρέος της
με το άρθρο του Πέτρου Τάτση, «Η 12. Βλ. Σίγκμουντ Φρόυντ, Ψυχολογία 35. Πηγή: το σάιτ της εφημερίδας Η
γενικής κυβέρνησης και οι δαπάνες για
πολιτική κατάσταση από το πρίσμα της των μαζών και ανάλυση του εγώ, ό.π., σ. Αυγή, avgi.gr – στο άρθρο του Χρή-
τόκους, όπου ενάντια στην αντιμνημο-
Ψυχανάλυσης», στον ιστότοπο http:// 17. στου Σίμου, «Τσίπρας: Ή με τα Μνη-
νιακή προπάγάνδα που βλέπει μόνο
archive.iskra.gr/index.php?option=com_ μόνια ως το 2040, ή με τον ΣΥΡΙΖΑ
13. Le Bon, Ψυχολογία των μαζών, με- τιμωρητική και τοκογλυφική συμπε-
content&view=article&id=6878:ta για να σταματήσουμε την καταστρο-
τάφραση: Ι.Σ. Χριστοδούλου, Ζήτρος/ ριφορά των εταίρων, αποδεικνύεται
tsis-politiki-katastasi&catid=71:dr- φή», 30/4.2014.
Το Βήμα, σ. 95. μια έμπρακτη στάση αλληλεγγύης. Βλ
kinitopoiisis&Itemid=278. Στο πλαίσιο
Γιώργος Στρατόπουλος, «Χρέος ανά- 36. Πηγή: http://www.protothema.
μάλιστα αυτό θα μπορούσαμε να εκλά- 14. Βλ. Σίγκμουντ Φρόυντ, ό.π., σ.
δελφον» στον ιστότοπο http://www. gr/politics/article/481234/tsipras-oi-
βουμε τις ενδυματολογικές τους ανησυ- 9-18.
protagon.gr. europaioi-igetes-tha-vadisoun-sto-
χίες για τη γραβάτα και τη στολή πα- 15. J.P. Laplanche & J.-B. Pontalis, dromo-tou-realismou/
ραλλαγής αντίστοιχα. Και οι δύο βέβαια Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης, συλλογική 24. Βίλχελμ Ράιχ, ό.π., σ. 23.
περιπτώσεις (η γραβάτα και η στολή) θα 37. https://www.youtube.com/watch?v
μετάφραση, Κέδρος 1986. 25.Βλ. Θ. Λίποβατς, Η απάρνηση του
μπορούσαν θεωρηθούν σύμβολα του φα- =sj9Jv10ltfE.
16. Θάνος Λίποβατς, Η ψυχοπαθολο- πολιτικού, Οδυσσέας, Αθήνα 1988, σ.
ντασιακού φαλλού, του φαλλού-αγάλμα- 38. Α. Γιαννακούλας - Santa Fizza-
γία του πολιτικού, ό.π., σ. 65. 98.
τος. Ως μικρός φαντασιακός φαλλός, ως rotti-Selvaggi, Το Ψυχοδυναμικό Coun-
«πουλάκι», δεν είναι παράξενο που τιτιβί- 17. Όπως για παράδειγμα συνέβη με 26. Ε. Παπάνης, Λογοτεχνία του Face-
selling, μετάφραση: Χρ. Πονηρός, Κα-
ζει – μέσα από τον προσωπικό λογαρια- τη Μικρασιατική Καταστροφή, αφού book, I. Σιδέρης, Αθήνα 2013, σ. 158.
στανιώτη, Αθήνα 2007, σ. 280.
σμό του Twitter του Πάνου Kαμμένου «εκείνη την εποχή και τα κόμματα της 27. Σίγκμουντ Φρόυντ, ό.π. σ. 16.
(τιτίβισμα ωστόσο που αποδόθηκε στο 39. Στο σημείο μάλιστα αυτό, ο ανα-
Αριστεράς είχαν την ίδια αντίληψη
γιο του), θέλοντας μάλλον έτσι να εμψυ- 28. Βλ το κεφ. «Η κρίση στην Ελλά- γνώστης θα μπορούσε να ανατρέξει
με τα συντηρητικά κόμματα» (βλ. Βλ.
χώσει, να μαζέψει, να μαγέψει τους ήδη δα», καθώς και τον πρόλογο από τη στο Μοντέλο των Κets de Vries και
Αγτζίδης, Μικρά Ασία και αμφισβή-
μαγεμένους…. Βλ. Σ. Φρόυντ, Εισαγω- Νάνσυ Παπαλεξανδρή στο έργο του Miller (1984), που περιγράφει με πα-
τηση της Ιστορίας στον ιστότοπο της
γή στην Ψυχανάλυση, Γκοβόστη, Αθήνα, Βασίλη Μανίκα, Κρίσεις και αλλαγές, ραπλήσιο τρόπο τα μεταβατικά στά-
Καθημερινής, καθώς και «Οι ευθύνες
χ.χ., μετάφραση:. Α. Πάγκαλος, σ. το αχώριστο δίδυμο, Μιχάλης Σιδέρης, δια της αλλαγής στην ψυχολογία των
της Αριστεράς στο 1922» επίσης στην
125 και http://www.alfavita.gr/arthron/ Αθήνα 2017. ατόμων. Βλ. Β. Μανίκας, Κρίσεις και
εφημ. Η Καθημερινή, 21 Νοεμβρίου
politiki/o-pkammenos-sto-twitter- αλλαγές..., ό.π., 127.
1999, σελ. 31. 29. Σε ένα από τα προεκλογικά σποτ
anevase-mia-gravata-me-falloys-itan-o- του ΣΥΡΙΖΑ, του 2015, το κόμμα πα- 40.https://www.youtube.com/watch?
gios-moy-eipe-o., Ας θυμηθούμε, εξάλ- 18. Θάνος Λίποβατς, Η απάρνηση του
ρουσιάζεται ως συνώνυμο της Ευρώ- v=vJZTcKtUfiM (16ο λεπτό και μετά).
λου, ότι ο Αλέξης Τσίπρας θεωρούσε πολιτικού, ό.π., σ. 22.
πης (το σποτ συνοδεύεται από αγγλι-
στα φοιτητικά του χρόνια «μπούλη» (χα- 19. Νίκος Μάνος, Βασικά στοιχεία κλι- κούς υπότιτλους) που αλλάζει και ως 41. https://www.youtube.com/watch?v
ρακτηρισμό που αποδίδουμε στο πολυ νικής ψυχιατρικής, University Studio αυτό που αντιλαμβάνεται το καθαρό =uSz0duI5NBA.
μικρό παιδί) τον κυβερνητικό εταίρο Press, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 105 δίλημμα του ελληνικού λαού: Μνη-
του Πάνο Καμμένο. Επίσης στο πεδίο 42. Στο έργο αυτό ο F. Fornari, στηρι-
20. Μ. Γιωσαφάτ, Μεγαλώνοντας στην μόνιο ή ΣΥΡΙΖΑ, υποταγή ή σκληρή
του φαντασιακού, θα μπορούσαμε να ζόμενος στο δοκίμιο του Φρόυντ, Γιατί
ελληνική οικογένεια, Αρμός, Αθήνα διαπραγμάτευση, λιτότητα ή ανάπτυ-
εκλάβουμε και την προτροπή της κυβέρ- ο πόλεμος;, αλλά και σε ανθρωπολογι-
2010, σ. 70. ξη. Βλ. https://www.youtube.com/
νησης προς τους εργαζόμενους και τους κές μελέτες του, μας δείχνει ότι από το
watch?v=qLO08QSPgZA. Στην εκλο-
συνταξιούχους να συμμετάσχουν στις κι- 21. Κατά τον Μ. Recalcati «η μάζα νωπό-μη ολοκληρωμένο στη διεργασία
γική αναμέτρηση του Μαΐου 2012, ο
νητοποιήσεις εναντίων των μέτρων που συγκεντρώνεται γύρω από ένα μήνυμα του πένθος ξεσπούσε πόλεμος εναντί-
ΣΥΡΙΖΑ παρουσιαζόταν ως το κόμμα
η ίδια ψηφίζει. Πρόκειται δηλαδή κατά καθαρού μίσους απέναντι στον Άλλον: ον μιας γειτονικής φυλής, καθώς για
που αγωνίζεται για την ενότητα του
κάποια έννοια –σύμφωνα πάντα με το στον εβραίο, στον κομμουνιστή, στον την απώλεια ευθυνόταν η σαμανική
λαού μας, λέγοντας ότι οι προηγού-
λακανικό σύστημα σκέψης– για αποποί- δυτικό κόσμο, στη δημοκρατία»: στο δύναμη του μάγου της. Αναφέρεται
μενες κυβερνήσεις, «οι μνημονιακοί»,
ηση της εξουσίας, των ευθυνών και των μίσος που, όπως συχνά επαναλαμβά- στο έργο του Μ. Recalcati, Patria senza
οδηγούν την κοινωνία στην «αγανά-
συνεπειών, για τη γοητεία του φαντασι- νει ο δάσκαλος του Λακάν, «είναι μια padre. Psicopatologia della politica ita-
κτηση, ακόμα και στην αυτοκτονία».
ακού και την ενόχληση του συμβολικού. καριέρα χωρίς όρια». Βλ. Μ. Recalcati, liana, Edizioni Minimum Fax, Roma
Βλ. https://www.youtube.com/watch?
Patria senza padre. Psicopatologia della 2013, σ. 35.
6. https://www.youtube.com/watch?v v=YfjdMqQj8Lo&app=desktop.
=8BN2lcSpaVg και https://www.you politica italiana, Edizioni Μinimum 43. http://www.iefimerida.gr/news/22
Fax, Roma 2013, σ. 37. 30. Σ. Φρόυντ, Η ψυχολογία των μα-
tube.com/watch?v=OmLtJPxTeEc 1579/omologia-dragasaki-pisteya-
ζών, ό.π., σ. 22.
22. Παράδειγμα η δήλωση του Πά- me-oti-apeiloysame-me-grexit-oi-eyro-
7.Για τις επαναλήψεις, τις βεβαιότη- 31. Θ. Λίποβατς, Η ψυχοπαθολογία του paioi-tha-tromazan-kaname.
τες, την απουσία της αμφιβολίας και νου Καμμένου σύμφωνα με την οποία
οι Γερμανοί συμπεριφέρεται όχι ως πολιτικού, ο.π., σ. 107
της αίσθησης του ανέφικτου ως χαρα- 44. http://www.iefimerida.gr/news/34
κτηριστικά της ψυχολογίας της μάζας σύμμαχοι αλλά όπως οι τοκογλύφοι, 32. Βλ. Δημήτρης Μάρδας, «Το μεγα- 2911/o-koyroymplis-metaniose-pre-
βλ. Σ. Φρόυντ, Η ψυχολογία της μάζας, όπως οι nταβατζήδες στον ελληνικό λείο του λαϊκισμού και τα μνημόνια», pei-na-zitisoyme-syggnomi-gia-germa-
ό.π., σ. 15 και Θ. Λίποβατς, Η ψυχο- κινηματογράφο του 1960, ή ακόμα και 31 Δεκεμβρίου 2014 στο protagon.gr. notsoliades.
παθολογία του πολιτικού, ό.π., σ. 103. η κίνηση της συμπεριφοράς της Ζωής
33. Μέσα από την ψυχαναλυτική μα- 45. Bλ. το άρθρο του Αντώνη Μακρυ-
Κωνσταντοπούλου, πρώην προέδρου
8. Βλ. Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της τιά του, ο Θ. Λίποβατς διατυπώνει την δημήτρη, «Η πολιτική ως επάγγελμα»,
της Βουλής και προέδρου του κόμμα-
Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λε- άποψη πως οι Έλληνες δεν έπαψαν εφημ. Το Βήμα, 18/03/2001.
τος Πλεύση Eλευθερίας, να εμποδίσει

Ανακαλύπτοντας τον δημόσιο χώρο
Οι πολλαπλές αναγνώσεις του Προγράμματος «Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία»
Από τη Θάλεια Δραγώνα
Τ
ο πρόγραμμα Το παιδί,

η πόλη και τα μνημεία
έχει πολυεπίπεδες
αναγνώσεις. Η πρώτη
και πιο αυτονόητη εί-
ναι η παιδαγωγική. Παιδαγωγικές
αρχές όπως η βιωματική μάθηση
με την ενεργητική συμμετοχή των
μαθητών/ριών στην αναζήτηση
της γνώσης, η καλλιέργεια της
περιέργειας, η απελευθέρωση της
δημιουργικότητας, η ομαδική δου-
λειά, η διερεύνηση και η απόδοση
νοήματος παραπέμπουν σε μια κα-
τεύθυνση διδακτικής που δυστυχώς
παραμένει ζητούμενο για τα περισ-
σότερα ελληνικά σχολεία. Και για-
τί η βιωματική, ενεργητική μάθηση
κάνει τη διαφορά; Διότι μέσα από
τη βιωματική διαδικασία γεννιού-
νται πραγματικά ερωτήματα για
τα παιδιά τα οποία καλούνται να
τα διατυπώσουν και να ψάξουν για
απαντήσεις. Επιπλέον μέσα από το
βίωμα ανακινούνται συναισθήμα-
τα, θετικά ή/και αρνητικά, και κάθε
To μαρμάρινο άγαλμα του Κωστή Παλαμά στον περίβολο του Πνευματικού Κέντρου Δήμου Αθηναίων στην οδό Ακαδημίας
νέα πληροφορία τίθεται σε επεξερ- είναι αντιπροσωπευτικό έργο του γλύπτη Βάσου Φαληρέα. Αλλά αυτό δεν αποτρέπει κατά καιρούς τον βανδαλισμό του
γασία υπό το φως της συγκίνησης από διαφόρους, συχνά και στο όνομα μιας ψευδεπίγραφης ιδεολογίας.
που έχει ανακινηθεί στο κάθε παιδί
(Davou, 2007). Τα συναισθήματα διευκολύνουν την αφομοίωση νέων και ιστορικών σημασιών που κα- αθηναϊκού τοπίου. Σκεφτίτε τη
είναι εγγενή στη μάθηση και έχουν γνώσεων και αυξάνουν την κοινω- ταγράφονται στο σώμα της πόλης, σημασία που έχει αυτή η διαδικα-
τις ρίζες τους στην οικογένεια, νική ευαισθησία, την αισιοδοξία ώστε έτσι στη συνέχεια να μπορέ- σία για τα παιδιά μεταναστών, που
στην παιδαγωγική σχέση αλλά και την ψυχική ανθεκτικότητα σουν να συνομιλήσουν με αυτές τις βρίσκονται πια αθρόα στα σχολεία,
και στην υποκειμενική, συμβολική (Davou, 2007). Γι’ αυτό λοιπόν τα σημασίες. όταν συνδεθούν οι διαφορετικοί
σημασία που έχει για το παιδί το παιδιά μαθαίνουν καλύτερα μέσα Τα παιδιά καλούνται να επιλέ- πολιτισμικοί χώροι, οι πρότερες
γνωστικό αντικείμενο. από τη βιωματική μάθηση. ξουν και να υιοθετήσουν ένα μνη- γνώσεις και εμπειρίες των παιδιών
Αντλώντας από την καταγραφή Η δεύτερη ανάγνωση του προ- μείο της γειτονιάς τους. Ο στόχος με τις καινούργιες του σχολείου,
των δραστηριοτήτων που εφαρμό- γράμματος που μπορεί κάποιος να είναι να ταυτιστούν με τη γειτονιά της γειτονιάς και της Αθήνας, όχι
στηκαν ήταν ξεκάθαρα τα θετικά κάνει είναι η χρήση του χώρου και τους, να τη νοηματοδοτήσουν και ανταγωνιστικά αλλά σε ουσιαστική
συναισθήματα που ανακινήθηκαν. του χρόνου. Ο τόπος της γειτονιάς να την οικειοποιηθούν. Παράλλη- επαφή και αλληλεπίδραση.
Η Μαρία στην Ε’ Δημοτικού του και ο ευρύτερος της Αθήνας καθώς λα ο χώρος του σχολείου παύει να Στο πρόγραμμα, τα παιδιά εξε-
τριθέσιου Μαράσλειου Δημοτικού και ο χρόνος έτσι όπως αιχμαλω- ειναι απομονωμένος και στεγανός. ρεύνησαν και άγνωστα μέχρι τότε
αναρωτιέται γιατι ο κόσμος δεν τίζεται από το μνημείο. Έχει επι- Συνδέεται με τη γειτονιά και με γι αυτά τοπία. Μεγάλο ενδιαφέρον
κοιτά τα αγάλματα στο κηπάκι του σημανθεί από ειδικούς στο αντικεί- την καθημερινότητα των παιδιών. είχε για παράδειγμα η επίσκεψη,
Ευαγγελισμού και τα προσπερνά μενο «γεωγραφίες των παιδιών» ότι Καλούνται όμως να επιλέξουν και για δυό χρονιές, των παιδιών της
με αδιαφορία. «Αν τα κοιτούσαν το ζήτημα του χώρου απουσιάζει ένα δεύτερο μνημείο έξω από τον Δ’ Δημοτικού του 13ου Δημοτικού
, έστω για λίγο, θα μαγευόντου- σε μεγάλο βαθμό από το ελληνικό οικείο τόπο, μακρι από το σχολείο στο Α’ Νεκροταφείο και η σύνδεσή
σαν...» λέει. Και προσθέτει: «τα σχολείο, εντάσσεται αποσπασμα- τους, και να ξεπεράσουν έτσι τα τους με την Κοιμωμένη του Χα-
αγάλματα έχουν ψυχή». Το ξέρου- τικά σε κάποια μαθήματα και κατά στενά όρια της καθημερινότητας, λεπά και τη Μάνα της Κατοχής.
με από μελέτες στο χώρο της νευ- βάση περιορίζεται στα πλαίσια να συνδεθούν με άλλους χώρους, Και όπως κυκλοφορούν τα παιδιά
ροφυσιολογίας ότι τα θετικά συναι- μιας παραδοσιακής, εθνοκεντρικής να ανακαλύψουν άλλα μνημεία και μέσα στην πόλη κυκλοφορούν και
σθήματα σε σχέση με τη μάθηση ιστορίας με νοσταλγικές αναφο- να μεταφερθούν σε άλλους χρό- τα αγάλματα που όταν νυχτώσει
διευρύνουν την αντίληψη και την ρές στο ένδοξο παρελθόν (Μίχα, νους. Έτσι τα παιδιά διερεύνη- κατεβαίνουν από το βάθρο τους.
ευελιξία της σκέψης, εντείνουν την 2017). Η πρόθεση σε αυτό το σαν τη σχέση των δημόσιων γλυ- «Ο Δρομέας είναι από ωραιότερα
προσοχή και την προσήλωση, αυ- πρόγραμμα είναι να κατανοήσουν πτών με την ιστορία και τη μνήμη αγάλματα που έχω δεί» λέει ο Φώ-
ξάνουν τη δημιουργικότητα και την οι μαθήτριες και οι μαθητές ότι ο της πόλης και το ρόλο τους στην της. «Κάθε βράδυ ζωντανεύει, χαί-
πρωτοβουλία, αυξάνουν τα κίνη- χώρος δεν είναι ποτέ ουδέτερος ταυτότητά της. Ήρθαν σε επαφή ρεται καθώς προσπερνάει τα αυτο-
τρα και τη σε βάθος επεξεργασία, αλλά αντίθετα πλήρης κοινωνικών με την εξέλιξη της πόλης και του κίνητα και οι οδηγοί τον χαιρετούν

κορνάροντας και αναβοσβήνοντας τήματα που τους θέτουμε. Στο φαλισμένες προτομές, τα γκράφιτι στουν την εμπειρία τους με όλη την
τα φώτα τους». πρόγραμμα τα παιδιά μαθαίνουν ακόμη κα τις πεταμένες σύριγγες. ομάδα. Ο οδηγός που απευθύνεται
Μια τρίτη ανάγνωση του προ- ότι οι πηγές δεν είναι εξίσου έγκυ- Κατ’ αυτό τον τρόπο καλλιεργείται στους εκπαιδευτικούς γραμμένος
γράμματος αφορά το χρόνο. Ένα ρες και ότι στα τεκμήρια υπάρχει η ευθύνη που έχει ο καθένας μας από τις μοναδικές, δημιουργικές
τεράστιο έλλειμμα των μαθητών αβεβαιότητα. Πρόκειται για έναν απέναντι στην ανθρώπινη κοινότη- Μαρία Δημοπούλου, Πόπη Κύρ-
είναι η ικανότητά τους να τοπο- εναλλακτικό τρόπο διδασκαλίας τα και καλλιεργείται η μετατροπή δη και Ελένη Σβορώνου προέκυψε
θετήσουν τα γεγονότα στη γραμμή της Ιστορίας που αντλεί από τη του ατόμου-καταναλωτή σε άτο- από μια αναστοχαστική αποτίμηση
του χρόνου. Σε μια χώρα όπου η μέθοδο project, περιλαμβάνει συ- μο-πολίτη, δηλαδή σε υποκείμενο της πιλοτικής εφαρμογής. Ξεκινώ-
Ιστορία αποτελεί συλλογικό φετίχ ζητήσεις, συνεντεύξεις, ανταλλαγή με ευθύνες και καθήκοντα ενώπιον ντας από έναν θεωρητικό προβλη-
είναι γνωστό ότι το μάθημα της απόψεων, διερεύνηση νέων ιδεών, του κοινού παρόντος και μέλλο- ματισμό για τον δημόσιο χώρο, τη
Ιστορίας δυσκολεύει τα παιδιά, συ- επισκέψεις σε εργαστήρια γλυ- ντος. δημόσια τέχνη, το μνημείο και τη
χνά το αποστρέφονται και αποτυγ- πτών, δημιουργική έκφραση μέσα μνήμη και την προστασία των μνη-
χάνουν μαζικά σε αυτό. Η εξοικεί- από κείμενα, ποίηση, εικαστικά ΒΙΩΜΑΤΙΚΉ ΕΠΙΜΌΡΦΩΣΗ μείων και αντλώντας από δραστη-
ωση με τα μνημεία στο πρόγραμμα μέσα, αφηγήσεις, δραματοποίηση, Μίλησα για το πρόγραμμα ενώ σή- ριότητες που εφαρμόστηκαν στα
δεν βασίζεται στη συσσώρευση βίντεο, photo-stories και άλλα. μερα η μέρα είναι αφιερωμένη στον σχολεία προσφέρει στους εκπαι-
πληροφοριών –αν και τα παιδιά Μια ακόμη ανάγνωση του προ- Οδηγό των Εκπαιδευτικών Δρα- δευτικούς μια μεθοδολογία ώστε
προφανώς εκτίθενται σε πλήθος γράμματος αφορά την ιδιότητα του στηριοτήτων για την εφαρμογή του να σχεδιάσουν δημιουργικά ένα
πληροφοριών. Αυτό όμως που πολίτη. Ο χώρος και ο χρόνος απο- προγράμματος. Είχα την τύχη να ολοκληρωμένο πρόγραμμα. Με τον
ενδιαφέρει είναι η πληροφορία να τελούν δομικά υλικά της κατασκευ- βρεθώ σε αυτή την πρωτοβουλία Οδηγό εξασφαλίζεται η συνέχεια
συνδεθεί με την ενεργοποίηση της ής ταυτοτήτων και του συνανήκειν. της Πόπης Διαμαντάκου από την του Προγράμματος όταν θα φύγει
φαντασίας, την ανάπτυξη της συν- Στόχος του προγράμματος είναι να πρώτη στιγμή που συνέλαβε την από το Δήμο και θα αυτονομηθεί.
δυαστικής ικανότητας, την καλλι- αναδείξει ότι δεν είναι η υπεράσπι- ιδέα. Εκτός από το μεγάλο κέρ- Τελειώνω με την καημό μου και
έργεια της κριτικής ματιάς και της ση των συμφερόντων του πολίτη δος που αποκομίζουν εδώ και τρία την ευχή τέτοια προγράμματα
ενσυναίσθησης που επιτρέπει στα που μας συνέχει, ούτε η αδιαφορία χρόνια οι μαθητές υπάρχει ένα δεύ- σαν κι αυτό (και σας βεβαιώνω ότι
παιδιά να ανασυνθέσουν την πο- για τους άλλους και το κοινό καλό. τερο, εξίσου μεγάλο, που αφορά υπάρχουν αρκετά) που εφαρμόζο-
λύτιμη ιστορία των ανθρώπων του Αντίθετα, το πρόγραμμα συνδέει τους εκπαιδευτικούς. Η εφαρμογή νται στο πλαίσιο της μη τυπικής
παρελθόντος και να έρθουν στη την ιδιότητα του πολίτη με συλλο- του προγράμματος αποτελεί μια εκπαίδευσης κάποια στιγμή να
θέση τους και να αντιληφθούν ότι γικές αξίες και αγαθά, όπως είναι βιωματική επιμόρφωση μεγάλης βρουν τη θέση τους μέσα στην ίδια
η Ιστορία που μαθαινουν τους βο- το δημόσιο ήθος και η προστασία διάρκειας. Οι εκπαιδευτικοί δεν την τάξη. Εννοώ δηλαδή όλη η εκ-
ηθά να καταλάβουν καλύτερα αυτό των θεσμών και του περιβάλλο- ήταν μόνοι σε αυτή η διαδικασία. παίδευση να ακολουθήσει αυτές τις
που συμβαίνει γύρω τους σήμερα ντος. Έτσι δεν περιορίζεται στη Επιμορφώνονταν, εποπτεύονταν παιδαγωγικές αρχές και αυτή τη
(Αβδελά, 2003). Η επιλογή των βιωματική ανάδειξη των αθέατων και είχαν την ευκαιρία να μοιρα- διδακτική μεθοδολογία. zx
μνημείων αναδεικνύει τη συνέχεια διαστάσεων του χώρου και του
του παρελθόντος με το παρόν και χρόνου και στην νοηματοδότησή
την κοινότητα μεταξύ ανθρώπων τους αλλά θέτει επιτακτικά το τι
που είναι διαφορετικοί. μπορούμε να κάνουμε με αυτούς.
Μικροί μαθητές και μαθήτριες
ΤΆΞΗ ΣΤΟ ΧΆΟΣ εισάγονται στην έννοια της δράσης
ΤΟΥ ΧΡΌΝΟΥ και της ενεργητικής παρέμβασης
Κάθε μνημείο έχει τη δική του χρο- που πάντα συναρτάται με το πο-
νικότητα και επομένως τη δική του λιτικό. Η πραγματική συμμετοχή
περιοδολόγηση. Μέσα από την των παιδιών στη δημόσια ζωή είναι
περιοδολόγηση μπαίνει τάξη στο πολύ περιορισμένη. Η προστασία
χάος του χρόνου, που επιτρέπει των μνημείων αλλά και του δημό-
στους μαθητές και τις μαθήτριες σιου χώρου γενικά υπογραμμίζει
να σκεφτούν συγχρόνως εκείνα τα τη συνεισφορά στη διαχείριση
στοιχεία που αλλάζουν και εκείνα προβλημάτων που μας αφορούν
που μένουν ίδια. Τα μνημεία ενίο- όλους εξίσου. Προτείνοντάς τους
τε σηματοδοτούν οδυνηρές στιγμές να προστατεύσουν τα μνημεία που
της Ιστορίας, όπως για παράδειγ- θα υιοθετήσουν, τα εισάγει σε μια
μα το μνημείο Εθνικής Συμφιλίω- ακτιβιστική δράση που αποτελεί
σης στην Πλατεία Κλαυθμώνος. διέξοδο στην αυθεντική συμμετο-
Το πρόγραμμα στοχεύει στην ανα- χή. Αντιστρέφεται η αίσθηση που
συγκρότηση της μνήμης και στη συχνά έχουν οι νέοι άνθρωποι ότι
μετατροπή της οδυνηρής μνήμης δεν μπορούν να επηρεάσουν τη
σε ευεργετική ιστορική κατανόηση ζωή τους.
μέσα από την επεξεργασία ορια- Η Ε’ τάξη του 99ου Δημοτικού
κών καταστάσεων της ανθρώπινης επέλεξε να επισκεφθεί το άλσος
ύπαρξης όπως είναι οι καταστρο- μπροστά από το Πνευματικό Κέ-
φές, οι πόλεμοι και οι ξεριζωμοί. ντρο και έφτιαξε ένα καταγγελτι-
Ερευνώντας την ιστορία του μνη- κό βιντεάκι με τίτλο «Δάκρυα από
μείου και της γειτονιάς τα παιδιά μάρμαρο» με μουσική υπόκρουση
αναζητούν πηγές, τεκμήρια και του Παύλου Σιδηρόπουλου. Με
πολλαπλούς δυνατούς τρόπους μεγάλη ευαισθησία φωτογράφι-
επεξεργασίας τους. Μαθαίνουν σαν τα με σπρέυ βανδαλισμένα
ότι οι πηγές δεν λένε τίποτα από αγάλματα, τα άδεια βάθρα από τα
μόνες τους. Απαντούν στα ερω- οποία έχουν αφαιρεθεί οι αποκε-

Η ζωή των αγαλμάτων
Ο δημόσιος χώρος στην εκπαιδευτική διαδικασία
Από την Ειρήνη Μίχα
Σ
το Χρονικό της τέχνης η πόλη και τα μνημεία, και οι βάν- από τότε που έκλεψαν το μπρού- στε τον διπλανό μας. Η ποινική
ο Ernst H. Gombrich δαλοι στις εκστρατείες τους, γύρω ντζινο «Ελάφι» του Χρήστου Κα- δίωξη της ανάρμοστης συμπερι-
(1994:40) αναφέρει στον 5ο αιώνα, κατέστρεφαν κυρί- πράλου. φοράς στους δημόσιους χώρους
μια όμορφη ιστορία: ως αγάλματα, σπάζοντας τις μύτες έχει θεσμοθετηθεί και, σύμφωνα
Ένας Ευρωπαίος σχε- και τα αυτιά τους, πιστεύοντας ότι με τους εμπνευστές της, ήδη από
δίασε μια φορά αγελάδες σε ένα τα αγάλματα έχουν ψυχή, και ότι ΒΑΝΔΑΛΙΣΜΟΊ τη δεκαετία του 1980. Δυστυχώς
χωριό της Αφρικής. Όταν ήταν έτσι, χωρίς μύτη και αυτιά, η ψυχή Αφορμή για το σχεδιασμό αυ- δεν αφορά απαραίτητα εγκλη-
να φύγει οι κάτοικοι τον ρώτησαν δεν θα μπορούσε να μπαινοβγαίνει τού του προγράμματος στάθηκε ματίες, αλλά άτομα ανυπόληπτα
απελπισμένοι «Αν τις πάρεις μαζί (σελ. 42). Υπάρχουν και στη δική η ανάγκη να αντιμετωπιστούν με ή θορυβώδη ή και απρόβλεπτα:
σου, πώς θα ζήσουμε;». μας παράδοση κατάλοιπα της πί- πιο ουσιαστικό τρόπο οι διαρκείς ζητιάνους, μέθυσους, ναρκομα-
Για τη σημασία των εικόνων και στης στη δύναμη της εικόνας και βανδαλισμοί μνημείων και κτηρί- νείς, αγενείς έφηβους, πόρνες,
των γλυπτών σε πολιτισμούς, που η των ειδώλων. Θα μας πλήγωνε αν ων. Στοίχημα κρίσιμο και λεπτό αργόσχολους ή τρελούς (Wilson
δυτική σκέψη συνηθίζει να αποκα- έσκιζε κάποιος τη φωτογραφία στον χειρισμό του, οι συντελεστές & Kelling 1982). Τελευταία στον
λεί «πρωτόγονους», δεν γνωρίζουμε ενός αγαπημένου μας προσώπου όμως, και ιδιαίτερα η συγγραφική κατάλογο έχουν προστεθεί και
πολλά πράγματα. Υποθέτουμε από ή αν βανδάλιζε το άγαλμα ενός ιν- ομάδα του οδηγού, το παίδεψαν με άστεγοι, μετανάστες, μουσικοί
τελετές και έθιμα ότι θα σήμαιναν δάλματός μας – περισσότερο ίσως ψυχραιμία, σύνεση, σοβαρότητα, του δρόμου και όλες οι σύνθετες
πολύ περισσότερα από ό,τι στη από την προτομή ενός αγνώστου. μέσα από μια διεπιστημονική μα- διασταυρώσεις των παραπάνω
δυτική κουλτούρα. Δεν πρόσφεραν Κάπως έτσι πονάμε όταν αντικρί- τιά που έφερε αυτό το εξαιρετικό που ωθούν καθημερινά άτομα
απλά απόλαυση, δεν διακοσμού- ζουμε ακρωτηριασμένα γλυπτά σε αποτέλεσμα. στο περιθώριο ή σε ένα ρευστό
σαν, αλλά ήταν δύναμη που τη με- αγαπημένες πλατείες και πάρκα. Ζούμε σε μια εποχή που η λογι- ανάμεσα τυπικού και άτυπου,
ταχειρίζεσαι, μεσολαβούσε συχνά Κάπως έτσι νιώθουμε και λίγο πιο κή της μηδενικής ανοχής απένα- νόμιμου και παράνομου. Παράλ-
μεταξύ του κόσμου των ζωντανών μακριά από το κέντρο της πόλης, ντι στο μικροέγκλημα έχει παγιω- ληλα, τα σχολικά βιβλία κορμού
και των νεκρών, και λειτουργούσε όσοι και όσες μεγαλώσαμε στη θεί ως βασική πολιτική ασφάλειας επιμένουν να προβάλλουν τα ζη-
ως μέσο επιβίωσης. Εξάλλου, όπως παιδική χαρά του Πικιώνη αντικρί- στις πόλεις και διαποτίζει τον τήματα της πόλης υπό το πρίσμα
διαβάζουμε στον οδηγό Το παιδί ζοντας τον άδειο μαρμάρινο τοίχο τρόπο με τον οποίο σκεφτόμα- μιας παραδοσιακής, εθνοκεντρι-
Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία

Ο Οδηγός εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων για δράσης και στην ενεργοποίησή τους για την γίσεις που βοηθούν τον αναγνώστη να
την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση με συγγραφείς προστασία και τη φροντίδα τους· τα παιδιά εξοικειωθεί με τις έννοιες του δημόσιου
τη Μαρία Δημοπούλου, την Καλλιόπη Κύρδη να νιώσουν πολίτες της πόλης, ανεξάρτητα χώρου, της δημόσιας τέχνης και της γλυ-
και την Ελένη Σβορώνου, εκδόθηκε από την από την καταγωγή τους, τη θρησκεία τους, πτικής.
Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων και το Πο- τη μητρική τους γλώσσα. zx Στοιχεία παιδαγωγικής μεθοδολογίας.
λιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) Ο Οδηγός που σχεδιάστηκε λαμβάνοντας zx Ένα σχέδιο ανάπτυξης παιδαγωγικών
ως υποστηρικτικό εκπαιδευτικό υλικό του προ- υπόψη την εμπειρία της πιλοτικής εφαρμογής δραστηριοτήτων που ξετυλίγονται σε 4
γράμματος Το παιδί η πόλη και τα μνημεία. του προγράμματος, περιέχει προτάσεις για τον φάσεις: ξεκινώντας από το βίωμα, τα παι-
Το πρόγραμμα εφαρμόζεται φέτος για τρί- σχεδιασμό ολοκληρωμένης εκπαιδευτικής προ- διά προχωρούν στην έρευνα στη γειτονιά
τη συνεχή χρονιά σε Νηπιαγωγεία, Δημο- σέγγισης, καθώς και ποικίλες δραστηριότητες και την πόλη και συνεχίζουν με τη γνωρι-
τικά, Γυμνάσια και Λύκεια της Αθήνας και με στόχο την οικειοποίηση και την ανάδειξη της μία και την κριτική διερεύνηση του ρόλου
υλοποιείται από την Τεχνόπολη δήμου Αθη- αξίας του δημόσιου χώρου, τη διαμόρφωση παι- του πολίτη και των θεσμών σχετικά με το
ναίων, σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Πρω- διών πολιτών που νοιάζονται για την πόλη, την θέμα, για να καταλήξουν σε προτάσεις ορ-
τοβάθμιας Εκπαίδευσης Α΄ Αθήνας (Περι- πολιτιστική κληρονομιά και τα δημόσια αγαθά. γανωμένων δράσεων.
βαλλοντική Εκπαίδευση και Πολιτιστικά Φιλοδοξεί να συμβάλει στη διεύρυνση της zx Προτάσεις για θεματικές διαδρομές στην
Θέματα), τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Α΄ εφαρμογής του προγράμματος από σχολεία, πόλη, μουσειοπαιδαγωγική προσέγγιση
Αθήνας (Περιβαλλοντική Εκπαίδευση) και όχι μόνο της Αθήνας, με ιδέες για δραστη- χώρων πολιτισμικής αναφοράς σχετικών
την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών (Γρα- ριότητες που συμβάλλουν στην αγωγή για με τη γλυπτική, αξιοποίηση βιβλίων και
φείο Διασύνδεσης ΑΣΚΤ). τον δημόσιο χώρο, καθώς και να αξιοποιηθεί λογοτεχνικών κειμένων, καθώς και φύλλα
Σκοπός του προγράμματος είναι να συμ- από γονείς, άτομα και ομάδες που ασχολού- εργασίας, βιβλιογραφία και δικτυογραφία.
βάλει, μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας, νται με τα κοινά και υποστηρίζουν δράσεις
στην ευαισθητοποίηση των παιδιών στο ζή- για την πόλη. Κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να τον ανακτή-
τημα των φθορών και των βανδαλισμών τόσο σει ελεύθερα από τον ιστότοπο του προγράμ-
των υπαίθριων γλυπτών όσο και ευρύτερα του Ειδικότερα περιλαμβάνει: ματος «Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία»,
δημόσιου χώρου, στην ανάπτυξη ικανότητας zx Γενική εισαγωγή και θεωρητικές προσεγ- https://kids4thecity.gr/.

κής γεωγραφίας, αναπαράγοντας ποιους, από ποιους και με τι κρι-

εννοιολογικά διπολικά σχήματα τήρια ορίζεται αυτή η ποιότητα
που αντιτάσσουν ιδανικές συνοι- ζωής;» (σελ. 38).
κίες σε επικίνδυνες και υποβαθ-
μισμένες γειτονιές, το δυσοίωνο
μέλλον των παιδιών μας στο έν- ΣΥΝΟΜΙΛΏΝΤΑΣ
δοξο παρελθόν, ένα «εμείς», με ΜΕ Τ’ ΑΓΆΛΜΑΤΑ
καθαρόαιμη ταυτότητα απέναντι Η σημασία αυτής της οπτικής
σε κάποιους «άλλους». είναι πολυσήμαντη ερευνητικά,
Η ευρηματική μεθοδολογική επι- διδακτικά και πολιτικά. Με αυτή
λογή σε αυτόν τον οδηγό είναι κατά τη ματιά κάθε τόπος είναι ένας
τη γνώμη μου ότι φέρνει στο επίκε- υβριδικός χώρος όπου συναθροί-
ντρο αυτής της συζήτησης το χώρο ζονται σε πολλαπλά πλέγματα,
και ιδιαίτερα τον δημόσιο χώρο με υλικά στοιχεία, πρόσωπα, έργα,
τις πολλαπλές του ερμηνείες (τον αντιλήψεις, αναπαραστάσεις,
υλικό χώρο, τον εμπειρικό χώρο σύμβολα και βιώματα. Περικλείει
της καθημερινότητας, αλλά και σχέσεις σύνθετα διαμορφωμένες,
τον νοητό των συμβολικών αναπα- συχνά συγκρουσιακές και άνι-
ραστάσεων). Στο πρόγραμμα Το σες, που αν αναγνωριστούν ως
παιδί η πόλη και τα μνημεία, ο χώ- τέτοιες, μπορούν να τεθούν υπό
ρος εντάσσεται στην εκπαιδευτική διαπραγμάτευση. Η προσέγγιση
διαδικασία όχι ως κενό, στατικό αυτή διαφοροποιεί το περιεχό-
και αδιάφορο υπόβαθρο, αλλά ως To μπρούντζινο Eλάφι του γλύπτη Χρήστου Καπράλου ήταν τοποθετημένο μενο και τη σημασία της γεω-
στην παιδική χαρά Δημήτρη Πικιώνη στη Φιλοθέη. Ώσπου μια μέρα εξαφα-
χωρο-κοινωνική σφαίρα συνύπαρ- νίστηκε. Προφανώς, εκλάπη και, πιθανόν, έχει ήδη μετατραπεί σε σκραπ για γραφίας και της παιδαγωγικής
ξης, ως σφαίρα της ενδεχομενι- πούλημα. ευρύτερα. Αναδεικνύει τις χω-
κότητας και της πολλαπλότητας, ρο-κοινωνικές σχέσεις και δεν πε-
στην οποία συνδιαλεγόμαστε με αστικό χώρο ως κάτι που παράγε- μαθητές ανοίγουν το βλέμμα τους ριγράφει αδιάφορα χώρους, αλλά
τις ξεχωριστές ανθρώπινες τροχιές ται. Με τα λόγια του Erik Swynge- από το γλυπτό στον δημόσιο χώρο εξετάζει τι μπορούμε να κάνουμε
μας. Μέσα από αυτό το πρίσμα, η douw (1997:140), «ως μια διαδικα- για να κρίνουν, να αξιολογήσουν με αυτούς, σε φαντασιακό και πο-
διδακτική μας δεν αναλώνεται σε σία που είναι πάντα βαθιά ετερογενής, και να σκεφτούν τι σημαίνει «ποι- λιτικό επίπεδο (Gerard Toal στο
διδακτισμούς για την πόλη, αντίθε- συγκρουσιακή και αμφισβητούμενη». ότητα ζωής στην πόλη». Και συ- Graves & Rechniewski 2017).
τα προτείνει να κατανοήσουμε τον Διαβάζουμε στον οδηγό: οι μικροί μπληρώνουν οι συγγραφείς: «Για Τα παιδιά εξοικειώνονται με βι-

Jostein Gaarder (1994:138-9), που
Eθνική Πινακοθήκη #85 μιλάει ακριβώς για αυτή την άλλη

ματιά που σείει τα στεγανά της μα-
θημένης μας αντίληψης – τη ματιά
Από τον Mισελ Φαϊσ που επιχειρεί να αναδείξει αυτός ο
οδηγός και να της δώσει χώρο και
κίνητρο να εκφραστεί.
Ήταν κάποτε ένας γλύπτης

που δούλευε ένα τεράστιο κομ-
μάτι γρανίτη. Κάθε μέρα σκά-
λιζε και πελεκούσε την άμορφη
πέτρα, ώσπου ένα πρωί τον
επισκέφτηκε ένα μικρό παιδί.
«Τι ψάχνεις να βρεις μέσα
στην πέτρα;», ρώτησε το αγο-
ράκι. «Περίμενε και θα δεις»,
αποκρίθηκε ο γλύπτης. Μετά
από κάμποσες μέρες, ο μικρός
ξανάρθε. Ο γλύπτης είχε μόλις
τελειώσει τη δουλειά του· από
τον άμορφο όγκο του γρανίτη
είχε φτιάξει ένα πανέμορφο
άλογο. Το παιδί το κοίταξε
αμίλητο. Ύστερα γύρισε στο
γλύπτη και του είπε: «Πού το
ήξερες ότι εκεί μέσα είχε ένα
άλογο;» zx
Βιβλιογραφικές παραπομπές
Ανδρούσου, Α. (2002), Κίνητρο
Τυχαία αποτοίχιση. στην εκπαίδευση, Εκπαίδευση Μου-
σουλμανοπαίδων, σειρά «Κλειδιά
και Αντικλείδια», Αθήνα: ΥΠΕΠΘ
βλία που αφορούν τη μελέτη της προτείνουν την οπτική αυτή ως συλλογική αμφισβήτηση της ταυ- – Πανεπιστήμιο Αθηνών
πόλης από διαφορετικές επιστή- πράξη, ως εφαρμοσμένη δράση: τότητάς του […] ούτε και υπάρχουν
μες και με ποικίλες στοχεύσεις. Από το σώμα στο παιχνίδι «γλύ- μηχανισμοί για αυτή». Γίνεται «με Gaarder, J. (1994), Ο Κόσμος της
Μαθαίνουν για τους θεσμούς και πτης και γλυπτό» (σελ. 63) μέχρι τρόπο σχεδόν ανεπαίσθητο ή και Σοφίας, Αθήνα: Α.Α. Λιβάνης, Νέα
τους νόμους, όχι όμως στεγνά και τους παγκόσμιους θεσμούς (σελ. καθόλου συνειδητό», μέσα από τις Σύνορα
απόμακρα. Αλλά με δικαίωμα κρι- 59), τα παιδιά συνομιλούν με τα καθημερινές μας πρακτικές. «Πιο
τικής άποψης και λόγου. Μαθαί- αγάλματα, με τα παιδιά των άλ- απλά, ο τόπος μας αλλάζει μέσα Gombrich, E.H. (1994), Το χρονι-
νουν, π.χ., για τα γκράφιτι και για λων σχολείων, με καλλιτέχνες, με από την άσκηση του τόπου». Και κό της τέχνης, Αθήνα: Μορφωτικό
τους άγραφους νόμους που ακο- ειδικούς από την τοπική αυτο- αυτή η ασυνείδητη αμφισβήτηση, Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
λουθούν ευλαβικά οι δημιουργοί διοίκηση, με κατοίκους της πό- σημαίνει ότι καθημερινά όλοι και
τους (σελ. 42). λης… Συνομιλούν και οι εκπαι- όλες μας με την παρουσία μας, τη Graves, M. & Rechniewski, E.
Όπως επισημαίνει η Doreen δευτικοί, ανταλλάσσοντας ιδέες, στάση μας και τις πρακτικές που (2015), “Imagining geographies,
Massey (2008:249-50), ιστορικά σκέψεις και ανησυχίες. Γιατί στη αναπτύσσουμε, μπορεί να διασχί- mapping identities”, in Geographies
δεν υπήρξαν ιδανικοί δημόσιοι διδακτική της μελέτης της πόλης ζουμε όρια, να τα μετατοπίζουμε of Identity special issue, PORTAL
χώροι. Το γεγονός ότι οι χώροι αυτό που έχει σημασία, πάνω από ή να τα υποσκάπτουμε για να δι- Journal of Multidisciplinary Inter-
αυτοί ήταν ανέκαθεν πεδία άνι- όλα, είναι η διαδικασία. Και όπως αμορφώσουμε τον δικό μας χώρο. national Studies 12(1)
σων αντιπαραθέσεων, είναι αυτό έχει επισημάνει η Αλεξάνδρα Αν- Ένα χώρο, περιεκτικό, καθημε-
που τους καθιστά γνήσια δημό- δρούσου (2002:3), κίνητρο στην ρινής διαπραγμάτευσης, έναν Kelling, G.L. & Wilson, J.Q.
σιους. Μέσα από αυτή τη ματιά εκπαίδευση δε χρειάζονται μόνο ενδιάμεσο στα διπολικά σχήματα (1982), “Broken windows: the po-
ο δημόσιος χώρος εξετάζεται ως τα παιδιά, αλλά και οι δασκάλες χώρο – αυτό επιδιώκει ο οδηγός lice and neighborhood safety”, At-
πεδίο πολλαπλών και σύνθετων και οι δάσκαλοι, μόνο ως ερευνή- που έχουμε στα χέρια μας. lantic Monthly, 249(3):29–38
αλληλεπιδράσεων, ως διαδικασία τριες/τες του ίδιου μας του έργου Για να σεβαστούν τα παιδιά τα
στην οποία εξελίσσονται καθη- καταφέρνουμε να αναπροσδιορί- μνημεία της πόλης πρέπει πρώτα Massey, D. (2008), Για το χώρο,
μερινά μύριες ιστορίες, οι οποίες ζουμε διαρκώς τους στόχους και εμείς να σεβαστούμε τη ματιά, τις Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
διαπερνούν όρια και σύνορα και τη μεθοδολογία μας, να είμαστε ανάγκες τους και το δικαίωμά τους
εκτείνονται από το πολύ τοπικό πιο αποτελεσματικές/οι άρα και να αντιληφθούν, να κατανοήσουν Swyngedouw, E. (1997), “Nei-
(το σώμα μας) μέχρι το παγκό- πιο ικανοποιημένες/οι με την πα- και να εκτιμήσουν με τον δικό τους ther Global Nor Local: ‘Glocal-
σμιο. ρέμβασή μας. τρόπο τα μνημεία, να δημιουργή- ization’ and the Politics of Scale”.
Στην οπτική αυτή μας εισάγουν «Η καθημερινή διαπραγμάτευση σουν τα δικά τους, να διηγηθούν και In Kevin R. Cox (ed.), Spaces of
οι συγγραφείς του οδηγού και, το και αμφισβήτηση ενός τόπου», γρά- να γράψουν τη δική τους ιστορία. Globalization: Reasserting the Pow-
πιο βασικό, δεν περιορίζονται σε φει η Doreen Massey (2008:252- Κλείνω με ένα απόσπασμα από το er of the Local, New York-London:
μια θεωρητική προσέγγιση, αλλά 3), «δεν απαιτεί […] τη συνειδητή μυθιστόρημα Ο Κόσμος της Σοφίας Guilford/Longman, pp.137-166

ΣΥΜΠΤΩΣΕΙΣ
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ
ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ
Ιστορίες του Μαραμπού
ΓΙΩΡΓΟΥ ΖΕΒΕΛΑΚΗ (και μια κριτική)
Αριστερά: Επιχρωματισμένη φωτογραφία του Νίκου Καβ-

βαδία, που την είχε χαρίσει ο ίδιος στον Γιώργο Ζεβελά-
κη. Στη μέση: Ο Νίκος Καββαδίας με τον Στρατή Τσίρκα,
στην Αλεξάνδρεια, περ. 1992. Το αγκάλιασμα του Μαρα-
μπού στον συγγραφέα ήταν σημάδι υποστήριξής του, την
περίοδο που ο Τσίρκας είχε γίνει αποσυνάγωγος από το
ΚΚΕ. Πάνω: καρτ ποστάλ του Χαρμπίν της Μαντζουρίας
το 1910, χρονιά που γεννήθηκε ο Καββαδίας.
Νίκος Καββαδίας, Ο αρμενιστής του Μιχάλη Γελασάκη συνολικά κι- παρέχει πολλές πληροφορίες που Εν είδει παραρτήματος περνούν
ποιητής. Συνεντεύξεις / νείται παρά και γύρω από το έργο, όχι μόνο δείχνουν τις σχέσεις του αντιπαραθέσεις λογοτεχνών με
Αλληλογραφία / Ανέκδοτο και το στερεώνει, το διευρύνει και απο- Καββαδία με τον πνευματικό κόσμο επίκεντρο τον Καββαδία. Π.χ. στη
Άγνωστο Έργο / Μαρτυρίες / καλύπτει λίγο-πολύ άγνωστες πλευ- αλλά αποτελούν τρόπον τινά και ερ- διένεξη Ουράνη - Καραγάτση για
Ο ναυτικός του φάκελος / Τα ρές του Μαραμπού, προσθέτοντας μηνευτικούς κώδικες για πολλά ποι- τον δήθεν αταξίδευτο ποιητή δι-
καράβια, εισαγωγή - έρευνα - νέα, και κάποια δυσεύρετα, πραγμα- ήματά του. Το κεφάλαιο με το άγνω- ασταυρώνονται όλες οι απόψεις
κείμενα: Μιχάλης Γελασάκης, τολογικά στοιχεία. Το περιεχόμενό στο ή ανέκδοτο έργο του αναδεικνύει και ξεκαθαρίζουν τα πράγματα.
Άγρα, Αθήνα 2018, 456 σελ. του συνιστά πρωτότυπη ανθολογία και άλλες πλευρές της πνευματικής Αποδεικνύεται εδώ ότι ο Ουράνης
στοιχείων ζωής και έργου, επιλογή του δραστηριότητας, όπως κριτικού στην επίμαχη διάλεξή του, προ-
Α
κειμένων και εικόνων σε αφηγημα- λογοτεχνίας και θεάτρου, μουσικού σπαθώντας να τον επαινέσει, του
πό γνωστούς μου τική σειρά και συνεκτική διάταξη, σχολιαστή και παρεμβατικού δια- «αφαίρεσε» το ναυτικό φυλλάδιο.
στον δημοσιογραφικό έτσι ώστε τα μέρη να εντάσσονται νοούμενου. Με μεγάλο ενδιαφέρον Ο Καββαδίας πάντως έτρεφε τα
χώρο είχα μάθει ότι σε ενιαίο σύνολο. Το βιβλίο σ’ αυτό διαβάζονται οι μαρτυρίες συγγενών καλύτερα συναισθήματα και εκτι-
ένας νεαρός μουσικός ακριβώς πλεονεκτεί έναντι άλλων και φίλων του καθώς και ο ναυτικός μούσε τον ποιητή του Spleen στον
επιμελητής ενδιαφέ- ομοειδών: στην ομοιογένεια. Με του φάκελος που περιέχει πολύτιμες οποίο και είχε αφιερώσει το ποίη-
ρεται να συγκεντρώσει υλικά για άλλα λόγια, ετερόκλητα στοιχεία, πληροφορίες για την ταξιδιωτική μα «Ο πλοίαρχος Φλέτσερ». Άλλω-
τον Νίκο Καββαδία. Στην προ- γραμμένα σε διαφορετικό χρόνο από του θητεία. Από το «Πιστοποιητικόν στε, σε ορισμένα θέματα, οι ιδέες
σπάθειά του αυτή είχε αναφερθεί τον ποιητή ή ποικίλες επιστολές που του Στρατολογικού Γραφείου Αργο- τους συμπίπτουν. Παρεμβάλλω μια
ο αξέχαστος φίλος Μάνος Ελευθε- του στάλθηκαν, με φιλικό ή κριτικό στολίου» συγκρατώ ότι, στο μέτωπο συγγενική προσέγγιση στη φιλοσο-
ρίου με τον συνήθη παιγνιώδη του περιεχόμενο, και πολλά άλλα, ισορ- της Αλβανίας, 29 Οκτωβρίου 1940 φική ενατένιση της ζωής και αφο-
τρόπο: μήπως σε πειράζει που ένα ροπούν και συνθέτουν το πορτρέτο -5 Φεβρουαρίου 1941, υπηρέτησε ρά τη δύναμη της ανεκπλήρωτης
νέο παιδί ασχολείται με τον Μα- του Καββαδία. στην ΙΙΙ Μοίραν Τραυματιοφορέων. επιθυμίας:
ραμπού; Και βέβαια, ήξερε πόσο Το βιβλίο έχει τρεις αρετές. Από- Τραυματιοφορέας λοιπόν, όπως και
επιθυμώ και βοηθώ, όσο μπορώ, να λυτη ακρίβεια, πολυετή εξονυχιστι- ο Χεμινγουαίη στην Ιταλία κατά τον Ο Κώστας Ουράνης δεν πήγε
μελετηθεί σε βάθος το μικρόσωμο κή έρευνα και υλικό τακτοποιημένο Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. ποτέ στην Ταορμίνα ούτε ο Νίκος
έργο σε αντιστοίχιση με τη ζωή του έτσι ώστε να είναι εύχρηστο για τον Το πιο εντυπωσιακό όμως μέρος Καββαδίας συνάντησε τον Κ.Π.
ποιητή και μάλιστα από ερευνητές αναγνώστη, δηλαδή αυτός να ξέρει του βιβλίου είναι τα 29 καράβια όπου Καβάφη.
της νεότερης γενιάς. Το ερώτημά από πριν τι περιέχει και πού θα το υπηρέτησε, με τις φωτογραφίες και «Κι ούτε θα πάω ποτές!
του πάντως μου δημιούργησε πε- βρει. Λίγα σχόλια για τα επιμέρους την ιστορία τους. Τα καράβια που Η Ταορμίνα
ριέργειες και προσδοκίες και όταν κεφάλαια: Στην παρουσίαση των ήταν γι’ αυτόν κατοικία, επαγγελμα- (κι αν υπάρχει) για μένα
ήρθε η ώρα να εκδοθεί το βιβλίο, συνεντεύξεων, πρώτη φορά όλων τική στέγη και πηγή έμπνευσης και θε να μένει
δεν μπορούσα παρά να συμμετά- μαζί, υπάρχει μία που δημιουργεί όπου έγραψε τα περισσότερα ποιή- του εξόριστου τ’ Ονείρου μου
σχω στην παρουσίασή του, πράγμα πολλά ερωτηματικά και χρειάζεται ματά του. Επισκέπτεσαι νοερώς τις η Πατρίδα,
που θα προσπαθήσω να κάνω και εξιχνίαση της ταυτότητας της δημο- μικροσκοπικές καμπίνες και ακούς σα μια Ευτυχία που μου ’ναι
μ’ αυτό το άρθρο. σιογράφου και της ημερομηνίας που να σκορπίζονται τα σήματα του ταγμένη
Η αίσθησή μου είναι ότι το βιβλίο δόθηκε. Επίσης, η αλληλογραφία ασυρμάτου στους αιθέρες. και που, ό,τι κι αν συμβεί –

με περιμένει, σε μένα δρα θετικά και διευκολύ- την τελευταία τριετία της ζωής του. απάντησα, δεν μπορώ να σου
νει την όποια κριτική μου σκέψη. Τον γνώρισα, μέσω του αξέχαστου αλλάξω τη γνώμη, ούτε να σου
ενώ, αν είχα πάει, τι θα ’χα τώρα Δεν τηρεί φιλολογικούς κανόνες, φίλου μου Γιάννη Αλεξανδράτου, σε προτείνω να τα ξαναδιαβάσεις
την άχαρη ζωή μου συσχετίσεις και εξακριβώσεις, δεν ώριμη φάση της ζωής μου και πολύ αφού δεν σου αρέσουν».
να γλυκαίνει;” επιχειρεί μια ερμηνευτική προσέγ- γρήγορα απέκτησα την εμπιστοσύ-
(Κώστας Ουράνης, στίχοι από γιση της ποίησης. Εάν επρόκειτο νη του. Δεν ήθελα όμως η γνωριμία
το ποίημά του «Ταορμίνα») για φιλολογική μελέτη θα μ’ ενδι- μου εκείνη να προσδώσει βάρος στις ΚΡΙΤΙΚΉ
έφερε απλώς να τη διαβάσω αλλά απόψεις μου για το έργο του, πριν Μα δεν ήταν μόνο αυτός ο απλός
«..Πηγαίνοντας στην Αλεξάν- κρίνοντάς την θα απομακρυνόμουν οι ίδιες από μόνες τους αποκτήσουν άνθρωπος που παρεξηγούσε τα
δρεια ήθελα να πραγματοποιή- από το αντικείμενό της, που είναι κάποια εγκυρότητα. Τώρα νομίζω ποιήματα του Μαραμπού. Και ένας
σω κι ένα παλιό όνειρό μου, που το ποιητικό έργο. Θεωρώ λοιπόν ότι μπορώ να επιλέξω και να δημο- φίλος του, o εξαίρετος κριτικός και
πολλές φορές με βασάνισε. Να το βιβλίο ένα συνολικό πορτρέτο σιοποιήσω μερικά στιγμιότυπα από συγγραφέας Αιμίλιος Χουρμούζιος,
γνωρίσω τον ποιητή που έχει του Νίκου Καββαδία, αριστοτεχνι- τη συντροφιά μαζί του, με κριτήριο είχε απροσδόκητα πέσει έξω. Κρί-
συνδέσει το μυστήριό του με το κά φιλοτεχνημένο από τον Μιχάλη το φιλολογικό τους ενδιαφέρον και νοντας το Πούσι στη Νέα Εστία,
μυστήριο της ηδονικής πόλεως, Γελασάκη. Περιέχει περίτεχνα το- το ότι δεν έχουν γίνει γνωστά μέχρι εύρισκε πως ο ποιητής στάθηκε
τον Κ.Π. Καβάφη. Πέρασα ποθετημένες ψηφίδες που επέλεξε σήμερα, εν όλω ή εν μέρει. αδιάφορος σ’ όλη την άλλη, την
πολλές φορές από το σπίτι που η συνέλεξε με κόπο και μεράκι. έξω από τα καράβια, τις αντένες,
μου είπαν πως κάθεται και τον «Με σταμάτησε κάποτε στον τις βάρδιες και τους πνιχτούς μεθυ-
οραματίστηκα σκυμμένον να Πειραιά ένας ναυτικός και μου σμένους έρωτες των λιμανιών, ζωή.
γράφει στο σκοτεινό του δωμά- ΟΙ ΣΥΝΑΝΤΉΣΕΙΣ ΜΟΥ είπε, δεν είμαστε έτσι όπως μας Πως έμεινε ξένος στα δράματα της
τιο. Όμως δεν πήγα. Πρέπει ν’ ΜΕ ΤΟΝ ΝΊΚΟ ΚΑΒΒΑΔΊΑ παρουσιάζεις στα ποιήματά σου. πατρίδας του. Κι όμως, αν πρόσεχε
αφήνει κανείς μιαν επιθυμία του Από το θάνατό του, το 1975, και Δεν περιφερόμαστε συνεχώς με- τον τίτλο της συλλογής Πούσι (κα-
ανεκπλήρωτη. Πρέπει κανείς ν’ έπειτα, έχω ασχοληθεί πολλές φο- θυσμένοι ανάμεσα στον υπόκο- ταχνιά, ομίχλη), θα αισθανόταν τη
αφήνει κάτι τι να τον βασανί- ρές με την ποίησή του. Δημοσίευσα σμο των λιμανιών, ούτε ξημερο- σύνδεση με τον άγριο εμφύλιο που
ζει…» άρθρα και συντόνισα αφιερώματα βραδιαζόμαστε στα καμπαρέ με μαινόταν εκείνη την εποχή (1947).
(Νίκος Καββαδίας, άρθρο περιοδικών και εφημερίδων, επι- τις πόρνες και τα ναρκωτικά. Η Εξάλλου, υπήρχε και το ελεγείο για
με τίτλο «Αλεξάνδρεια», μελήθηκα φιλολογικά τηλεοπτική ζωή μας μες στα καράβια είναι τον Federico Garcia Lorca που έδινε
στην εφημερίδα εκπομπή, μίλησα στο ραδιόφωνο πολύ σκληρή, κινδυνεύουμε στα ένα ευκρινές πολιτικό στίγμα. Μια
Πειραϊκόν Βήμα, 1931) και έκανα διαλέξεις, εντόπισα και πέλαγα και δεν έχουμε ποτέ και η καλοπροαίρετη ένσταση είχε
παρουσίασα άγνωστες πλευρές του ώρες διασκέδασης και χαράς. γίνει από ναυτικό, θα επανέφερα
Σαν γενική παρατήρηση εντοπί- έργου του. Δεν είχα μιλήσει μέχρι σή- Έχεις δίκιο από την πλευρά ένα ποίημα, προοίμιο στο Πούσι,
ζω μια έλλειψη του βιβλίου που μερα για τη σχέση που είχα μαζί του που βλέπεις τα ποιήματά μου, το «Coaliers», με τη δραματική ζωή

κάποιων στα καρβουνιάρικα πλοία: Παππά. Λάθος, αν μπορούσα να μην που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό τελευταίο τετράστιχο εμφανίζεται
«δέκα απ’ αυτά σαν φύγουνε γυρ- υπάρχει. Έτσι πίστευα και πίστευα Καλλιτεχνικά Νέα, 10/8/1945, λί- ο ίδιος ο ποιητής «γέροντας ναύ-
νάνε πέντε μόνο. / […]οι Εγγλέζοι στραβά. γους μήνες μετά τα Δεκεμβριανά, της» να φορτώνει με «τα χέρια από
τους πνιγμένους τους κλαίνε μια Οι Γιαπωνέζες, τα κορίτσια στη στη συλλογή του “Πούσι”: «Υπάρ- καιρό ψηλά κομμένα» το λυρικό
μέρα μόνο∙» Χιλή χει διαφορά μεταξύ μπροσούρας του φορτίο για να τιμήσει τον αρ-
κι οι μαύρες του Μαρόκου που και ποιήματος. Η μπροσούρα είναι γεντινό ρομαντικό επαναστάτη:
πουλάνε μέλι, λόγος άμεσος, κατανοητός, επίκαι-
ΟΔΎΣΣΕΙΑ έχουν σαν όλες τις γυναίκες τα ρος, ενώ η ποίηση έχει μυστικά που Γέροντας ναύτης με τα
«Πολλές φορές ταξίδευε μαζί ίδια σκέλη δύσκολα αποκαλύπτονται. Η Αντί- μούτρα πισσωμένα
μου ο Νίκος Καζαντζάκης και και δίνουν με τον ίδιο τρόπο το σταση ήταν μπροσούρα.» βάρκα φορτώνει με την πιο
είχαμε γίνει φίλοι. Συνεχώς με φιλί.» Για την ποίηση σπανίως μιλούσε. φτηνή πραμάτεια.
παρακινούσε να γράψω κι άλλα Το τετράστιχο περιέχεται στο Έχει τα χέρια από καιρό
ποιήματα. Κάποτε με πίεσε πε- «Καφάρ», ένα από τα τρία ενδιάμε- ψηλά κομμένα.
ρισσότερο να του δείξω ένα και- σα ποιήματα μεταξύ των δύο πρώ- ΠΑΞΙΜΆΔΙ κι ήθελε τόσο να σου σφάλαγε
νούργιο στο επόμενο ταξίδι και των του συλλογών, και πέρασε στη Πολύ συχνά, και παρουσία της τα μάτια.
τότε εκείνος θα μου χάριζε την δεύτερη έκδοση του Μαραμπού το Θεανώς Σουνά, από την οποία
Οδύσσειά του που μόλις είχε εκ- 1947. Στον ηθοποιό Γιώργο Παππά εμπνεύστηκε το «Fata Morgana», Έχουν διατυπωθεί δυο τρεις ερμη-
δοθεί σε λίγα αντίτυπα. Εγώ δεν έχει αφιερώσει και το μεταγενέστερο το πιο αισθησιακό του ποίημα, μι- νείες για το νόημα του στίχου με τα
είχα κάποιο νέο και του παρου- «Kuro Siwo». Η νοηματική αυτοα- λούσε για τα σχέδια έκδοσης της κομμένα χέρια, προσθέτω άλλη μία
σίασα ένα παλιό μου ποίημα. Το ναίρεση γίνεται τον καιρό που αι- νέας του συλλογής. Είχε βρει τον που προκύπτει από τους στίχους
κατάλαβε αμέσως μόλις το διά- σθανόταν και το έλεγε ότι ήταν ερω- τίτλο (Τραβέρσο) και σκεφτόταν του Ρίλκε:
βασε. Όχι, μου είπε, αυτό δεν τευμένος. Στο τετράστιχο προφανώς μήπως ως μότο να έβαζε τον στίχο:
είναι καινούργιο, το έχεις γράψει δεν χαρακτηρίζει γενικά τις γυναίκες «Του ναύτη η μάνα ζύμωνε του γιου Κόψε τα χέρια μου,
πριν από το Μαραμπού. Δεν τον αλλά τις επαγγελματίες του έρωτα με της παξιμάδι». Η μητρική προσφο- θα σε σφιχταγκαλιάζω,
ξεγέλασα με το “Ήθελα”, που την αναγκαστικά τυποποιημένη συ- ρά με το παξιμάδι που θα συντρο- σαν να ήταν χέρια, όμοια καλά,
νομίζω ότι το είχα βάλει στα Ελ- μπεριφορά. Αυτή που περιγράφει σε φεύει φρέσκο το παιδί της. με την καρδιά.
ληνικά Γράμματα του φίλου μου δυο στίχους του: «και θα ’ρθουν η μι- (μετάφραση: Κωστής Παλαμάς)
Κωστή Μπαστιά. Έτσι γλύτω- κρή Πωλίν κι η Λίλιαν να καθίσουν,/
σα και από το κουβάλημα της να πουν κλαφτά “Μον σερ”, “Μον «GUEVARA»
Οδύσσειας». πτι” πολύ σας αγαπώ…» Η δημοσίευσή του έχει τη μικρή ΣΕΦΈΡΗΣ-ΚΑΡΥΩΤΆΚΗΣ
της ιστορία. Το θέμα, και η σιωπή Για τη σχέση Καββαδία-Σεφέρη
Μια άλλη εκδοχή της στιχομυθίας του ποιητή για πολλά χρόνια, έκα- έχουν γραφτεί διάφορα, κυρίως
με τον συγγραφέα του Αλέξη Ζορ- ΜΕΛΟΠΟΙΉΣΕΙΣ νε πολλά έντυπα να θέλουν να το αντιφατικά, υποστηρίζει βάσιμα ο
μπά, περιέχει η συνέντευξή του στον Ήθελε ο Νίκος Καββαδίας να μελο- φιλοξενήσουν. Του το είχα ζητήσει Νίκος Γελασάκης. Προσθέτω τη
Φρέντυ Γερμανό ( περιοδικό Εικόνες, ποιηθούν τα ποιήματά του; Σφοδρώς κι εγώ για να το παρουσιάσω στο δική μου μαρτυρία σχετικά με τη
1962). Είναι αξιοπρόσεκτο πάντως επιθυμούσε, και ήξερε πως μπορού- Θούριο, περιοδικό της νεολαίας γνώμη του Σεφέρη για τον Καρυ-
ότι ο Καζαντζάκης παρακολουθούσε σαν, να γίνουν τραγούδια. Απλώς Ρήγας Φεραίος. Είχα ακούσει τον ωτάκη. Ο Μαραμπού πίεζε τον
και ήξερε τη δουλειά ενός νέου ποιη- δεν του άρεσαν οι ρεμπέτικοι ρυθμοί. ίδιο να το απαγγέλλει και το είχα Σεφέρη να του πει ποιος έκανε τη
τή, τριάντα περίπου χρόνια νεότερου Όταν μάλιστα κάποια στιγμή του μαγνητοφωνήσει εκείνο το βράδυ «στροφή» στην ελληνική ποίηση.
απ’ αυτόν. είπα ότι θα ενδιαφερόταν ο συνθέ- στην ταβέρνα. Μια Παρασκευή Εκείνος δεν του απαντούσε για-
Και παρεμπιπτόντως, όταν κάποια της Χρήστος Λεοντής, συμμαθητής βράδυ, πριν φύγει το άλλο πρωί τί καταλάβαινε πού ήθελε να το
στιγμή ο Μαραμπού μου μίλησε για και φίλος μου, χάρηκε. Ήταν άνοιξη για ταξίδι, μου είπε στο τηλέφωνο πάει ο Κεφαλλονίτης. Στο τέλος
τη συνέντευξη στις Εικόνες, αποκά- του 1973 και ο Χρήστος παρουσίαζε ότι το δακτυλογράφησε και θα μου δεν άντεξε και του είπε: «Δες την
λυψε μια μικρή ζαβολιά. Είπε στον δικό του πρόγραμμα στην μπουάτ το έδινε όταν θα επέστρεφε από εισαγωγή μου στην Έρημη Χώρα
Φρέντυ Γερμανό ότι είχε μάθει να Απανεμιά, στην Πλάκα. Εκεί τον την εβδομαδιαία κρουαζιέρα στο του Έλιοτ, εκεί το έχω γράψει».
παλεύει για λόγους άμυνας κάτι που επισκεφθήκαμε ένα βράδυ. Στους Αιγαίο με το Aquarious. Δεν μπο- Ανέτρεξα στο σχετικό εδάφιο στο
όμως δεν του χρειάστηκε ποτέ. Γι’ τοίχους ήταν αναρτημένες φωτο- ρούσα να περιμένω και το πρωί του οποίο γίνεται εκτεταμένη αναφορά
αυτό έψαξαν και βρήκαν μια φωτο- γραφίες όλων των γνωστών ποιητών, Σαββάτου πήρα το αεροπλάνο και στην αποφασιστική και γόνιμη επί-
γραφία από έναν παλαιστικό αγώνα, πλην του Καββαδία. Η απουσία δεν πήγα στο Ηράκλειο, την πρώτη δραση του Jules Laforgue στο έργο
με ασαφή τα πρόσωπα των αθλητών, πέρασε απαρατήρητη από τον ίδιο. στάση του πλοίου. Τον αιφνιδίασα του Έλιοτ. Συνοψίζει τα χαρακτη-
και τη δημοσίευσαν στο περιοδικό Έγινε η γνωριμία και συνεννοήθη- περιμένοντάς τον στην αποβάθρα. ριστικά της νέας ποίησης: «πικρά
(φωτ. σελ. 292 στο βιβλίο). καν να στείλει στο συνθέτη ανέκδοτα Με εμπιστεύτηκε να μου το δώ- συναισθήματα κάτω από μια χιου-
ποιήματα για μια πιθανή μελοποί- σει γιατί, όπως του έλεγε η αδελ- μοριστική απάθεια, λεπτομέρειες
ηση. Ήταν δώδεκα από αυτά που φή του Τζένια, είμαι σχολαστικός κοινότυπες με μια ροπή να γίνουν
ΑΦΙΕΡΏΣΕΙΣ περιλήφθηκαν στη μεταθανάτια συλ- και θα πρόσεχα τις λεπτομέρειες. συγκλονιστικές, δίψα του απόλυ-
Σε μια ταβέρνα, ένα βράδυ του χει- λογή Τραβέρσο. Μετά από δύο μήνες Ήθελε να υπαινιχθεί ότι ο Κάστρο του που καταλήγει σε μηδενισμό,
μώνα του 1974, του ζητήσαμε να επιστράφηκαν ευγενικά και ο συν- του έσκαψε τον τάφο. Γι’ αυτό στο εικόνες ρεαλιστικές εναρμονισμέ-
μας απαγγείλει ποιήματα. Υπήρχε θέτης εξέφρασε την αδυναμία του, σχετικό δίστιχο «το φ στη λέξη φί- νες με την αίσθηση μιας ψυχικής
μαγνητόφωνο και έτσι διασώθη- φορτωμένος υποχρεώσεις εκείνο τον λος να μπει με κεφαλαίο» τόνιζε. Η απομόνωσης […] Κάτι γνωρίσαμε
κε όχι μόνο η φωνή του αλλά και η καιρό, να τα επενδύσει μουσικά. Με δημοσίευση στο οπισθόφυλλο του κι εμείς από τη διάθεση αυτή με τον
κεφάτη ατμόσφαιρα εκείνης της συ- δυσκολεύει η έντονη μουσικότητα περιοδικού ακολούθησε με ακρί- Καρυωτάκη. Ο στίχος τού “Κου
ντροφιάς, από την οποία σήμερα οι των στίχων, θυμάμαι να μου είπε. βεια τις υποδείξεις του και είναι το Προύφροκ” που θαυμάστηκε τόσο
περισσότεροι απουσιάζουν. Αποσπώ τελευταίο ποίημα που απηχεί τυ- το 1914: “Μέτρησα τη ζωή μου με
τη γνώμη του για κάποιους στίχους πωμένο τη δική του βούληση. το κουταλάκι του καφέ” δεν είναι
του: «Καμιά γυναίκα δεν είναι ίδια. ΣΤΡΆΤΕΥΣΗ Το ελεγείο περιέχει ρεαλιστικές πολύ διαφορετικός από το στίχο
Κι εγώ έγραψα ένα ποίημα και το Ο Καββαδίας εξηγεί γιατί δεν πε- εικόνες, κρυφούς συμβολισμούς με των “Ελεγείων”: “ή να βυθομετρού-
αφιέρωσα στο φίλο μου τον Γιώργο ριέλαβε το ποίημα «Αντίσταση» υπερρεαλιστικές προσμείξεις. Στο σατε και σεις / με μια φουρκέτα το

άδειο σας κεφάλι!”» Ο Σεφέρης, Όταν εδημοσιεύθηκε αυτό το δι- για ένα από τα νέα ποιήματα που τέλος του τρελού ασυρματιστή θα
πατριάρχης της γενιάς του ’30, όχι ήγημα, δεύτερος διηγηματογράφος, ετοιμάζεται να εκδόση. ήταν το τέλος του ήρωά του. Για τη
μόνο δεν δίστασε να αναγνωρίσει ο κ. Θεοτοκάς, εμφανίζεται εις ένα Και είναι ο τρίτος και μόνος χρησιμοποίηση της ιστορίας πήρε
την αξία του Καρυωτάκη αλλά τον περιοδικό και πληροφορεί τον κ. νόμιμος ιδιοκτήτης του τρελλού την άδεια από τον αφηγητή που
τοποθέτησε στην πρωτοπορία της Καραγάτσην και το πανελλήνιον ότι ασυρματιστού, ο οποίος κινδυνεύει δεν ήταν άλλος, όπως αποκάλυψε
ευρωπαϊκής ποίησης, ήδη από το το επεισόδιο αυτό το άκουσε από να εκπέμψη τα σήματα του κινδύ- ο Μυριβήλης, από τον Μαραμπού.
1936. “κάποιον” ναύτην που το διηγεί- νου από όλα τα λογοτεχνικά βιβλία Η διήγηση επαναλήφθηκε στον Μ.
το, και το έκαμε κι’ αυτός διήγημα, του 1938. Καραγάτση που «θεωρείται πολύ
το οποίον πρόκειται να δημοσιέψη Ας ελπίσουμε μόνο πως δεν διη- σωστά σαν ένας από τους καλύτε-
ΜΥΡΙΒΉΛΗΣ και μη προς κακοφανισμόν του. Τα γήθηκε την φανταστική του ιστο- ρους πεζογράφους της γενεάς μας»
Οι διηγήσεις του Νίκου Καββαδία διαβάζει αυτά ο κ. Καραγάτσης και ρίαν και σε κανένα θεατρικόν συγ- και το επεισόδιο με τον τρελό ασυρ-
διανθίζονταν με ονόματα συγγρα- απαντά με ένα ανοιχτό γράμμα, στο γραφέα. Διότι ευρισκόμεθα εις τας ματιστή έκανε πεζογραφική καριέρα.
φέων και καλλιτεχνών τα οποία οποίον λέγει ότι και κείνος μέσα σ’ παραμονάς του Χωρεμείου βραβεί- Η ίδια ιστορία συγχωνεύτηκε στο
βρίσκει ο αναγνώστης στο πολυ- ένα νέο έργο του αφίνει άθικτο ένα ου, και “αι ημέραι πονηραί εισίν”. «αξιολογότατο» διήγημά του. Ευγενι-
σέλιδο και εξαιρετικά ενδιαφέρον κομμάτι, που το μεταχειρίσθηκε ήδη κά απάντησε ο Μ. Καραγάτσης στο
κεφάλαιο «Αλληλογραφία» του βι- ο κ. Θεοτοκάς ενώ του ανήκε ως εύ- ΜΥΡΙΒΗΛΗΣ επόμενο τεύχος του ίδιου περιοδι-
βλίου του Μιχάλη Γελασάκη. Κά- ρημα λογοτεχνικό. κού (αρ. 59, 15/1/1938): «Είναι μια
ποτε ανέφερε τον Στράτη Μυριβή- Έως εδώ η υπόθεσις περιορίζε- σύμπτωση. Τίποτ’ άλλο. Και πολύ
λη ο οποίος σε ένα χρονογράφημα ται εις ένα δούναι - λαβείν διηγη- Επιβεβαίωσα τις πληροφορίες που καλά έκανε ο Θεοτοκάς να μη σβύ-
μιλούσε για την ιστορία ενός τρε- ματογραφικών υποθέσεων που τις δεν ήσαν με ακρίβεια διατυπωμένες σει το σχετικό κεφάλαιο του “Δαι-
λού ασυρματιστή και έμπλεκε τον διεκδικούν οι παραπάνω δύο νέοι γιατί απουσίαζαν οι τίτλοι των εντύ- μονίου”». Αυτόν τον «συνωστισμό»
Καββαδία με δύο γνωστούς συγ- λογοτέχναι. Η ίδια ιστορία είχε ξα- πων και οι ημερομηνίες. Πρώτα η των δύο πεζογράφων σε μια ιστορία
γραφείς. Έψαξα στις γνωστές εφη- ναγίνει εφέτος ανάμεσα σε δυό νέ- παρέμβαση του Γιώργου Θεοτοκά που επινόησε θα τον καταχάρηκε ο
μερίδες του μεσοπολέμου όπου θα ους ποιητάς που διεκδικούσαν στα στα Νεοελληνικά Γράμματα (αρ.58, Νίκος Καββαδίας. Τη χαρά του την
μπορούσε να είχε δημοσιευτεί: Κα- περιοδικά την ιδίαν… έμπνευσιν. 8/1/1938). Παρουσιάζει την ιστορία εκδήλωσε μετά από λίγους μήνες χα-
θημερινή, Ελεύθερον Βήμα, Πρωία, Ο καυγάς όμως μεταξύ των πεζο- όπως του τη διηγήθηκε «κάποιος» ρίζοντας δύο από τα καλύτερα ποι-
Αθηναϊκά Νέα κ.ά. Πριν από λίγες γράφων είχε μίαν απρόοπτον συνέ- ένα βράδυ σε μια ταβέρνα και του ήματά του στους δύο πεζογράφους:
μέρες εντόπισα το χρονογράφημα χειαν, και αυτή κυρίως είναι εκείνη έκανε πολλή εντύπωση, όχι μόνο για «Black and white» στον Μ. Καρα-
στην πρώτη σελίδα της βραχύβι- που νοστιμίζει όλη την ιστορία. την πρωτοτυπία της, όσο για την αυ- γάτση και τον «Σταυρό του Νότου»
ας Εθνικής (19 Ιανουαρίου 1938). Ένα νέον πρόσωπον εμφανίζε- στηρή τραγικότητά της. Η ιστορία στον Γιώργο Θεοτοκά, περιοδικό
Από την πρώτη αράδα μέχρι την ται επί σκηνής, και αυτό είναι το που άκουσε συγχωνεύτηκε με το βι- Νέα Εστία, τεύχη 269, 1/3/1938 και
τελευταία αποπνέει κλίμα Μαρα- περισσότερο ενδιαφέρον. Πρόκει- βλίο Δαιμόνιο, που ετοίμαζε, και το 277, 1/7/1938, αντίστοιχα. zx
μπού. Το παραθέτω αυτούσιο: ται για τον «ναυτικόν», ο οποίος εις
την νευρικήν αλληλογραφίαν Θεο-
τοκά - Καραγάτση, αναφέρεται με
Ο ΤΡΕΛΛΟΣ ΑΣΥΡΜΑΤΙΣΤΗΣ τον προσδιορισμόν «κάποιος». Αυ-
Μια πολύ νόστιμη ιστορία διασκε- τός ο κάποιος λοιπόν είναι ο πολύ
δάζει αυτές τις μέρες τους φίλους γνωστός νέος ποιητής κ. Νίκος
της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Καββαδίας, που το βιβλίο των στί-
Προ ολίγων ημερών ο διηγηματο- χων του, με τον τίτλο «Μαραμπού»
γράφος κ. Καραγάτσης εδημοσί- είχε μοναδικήν επιτυχίαν ανάμεσα
ευσε διήγημα ναυτικόν, μέσα στο στα ποιητικά έργα των τελευταί-
οποίον το χαρακτηριστικό επει- ων ετών. Τόσην επιτυχίαν, που ο
σόδιον ήταν ένας ασυρματιστής, ο ποιητής έχασε πια τ’ όνομά του και
οποίος ετρελλαίνετο ξαφνικά και είναι γνωστός ανάμεσα στους λο-
ήρχιζε μέσα στον ωκεανό να εκπέ- γοτέχνας της Αθήνας με τον τίτλο
μπει από το θάλαμό του το διεθνές του βιβλίου του.
σημείο του κινδύνου. Είναι πια ο Μαραμπού, το χαϊ-
S.O.S. δεμένο παιδί των φιλολογικών μας
S.O.S κύκλων. Αυτός ο Μαραμπού λοιπόν,
S.O.S ο οποίος είναι πραγματικά ναυτικός
το επάγγελμα, αλλά δεν είναι «κά-
Κανένας πάνω στο βαπόρι, ούτε ποιος ναυτικός», μόνο είναι νέος δι-
ο καπετάνιος, δεν τον είχαν πάρει ακεκριμένος λογοτέχνης, διηγήθηκε
είδησι. Και ξαφνικά βλέπουν ένα πράγματι την ιστορία του τρελλού
πλήθος καράβια να πλησιάζουν το ασυρματιστή, που την διεκδικούν οι
δικό τους, να ρίχνουν στη θάλασ- δύο πεζογράφοι. Και ο νεαρός Μα-
σα τις βάρκες τους και να ρωτάνε ραμπού δηλώνει προς μεγάλην ευθυ-
σε τι θέλουν να το βοηθήσουν. Ο μίαν των παρακολουθησάντων την
καπετάνιος έκπληκτος απαντά φιλολογικήν διένεξιν ότι η ιστορία
πως δεν ζήτησε κανένας βοήθεια. του τρελλού ασυρματιστή που διηγή-
Πηγαίνουν οπωσδήποτε στην κα- θηκε ως γεγονός και ως προσωπικήν
μπίνα του ασυρμάτου να ιδούν τι ανάμνησιν από ταξίδια του, δεν είναι
συμβαίνει. Τη βρίσκουν κλεισμέ- παρά μία ιστορία φανταστική, που
νη, τη σπάνουν και βλέπουν τον την έφκιασε με το νου του και την
δυστυχισμένο τρελλό ασυρματιστή διηγήθηκε για γούστο, έχοντας υπ’
στα τελευταία του. όψει να την μεταχειρισθή σαν θέμα

Μετάλλαξη με αρμονία
Ο
ι αρχαίες ιαπωνι- ταπιέζονταν, χωρίς προστασία Ο MακΆρθουρ, αρχηγός των
κές κοινωνίες ευ- έναντι αυθαίρετων συλλήψεων, ει- συμμαχικών δυνάμεων κατοχής
νοήθηκαν από τη σβολής στην κατοικία ή κατάσχε- από το 1945 έως το 1951, προ-
γεωγραφία και το σης υπαρχόντων από την κρατική χώρησε, αποφασιστικά, αν όχι
περιβάλλον και κα- εξουσία. αυταρχικά, σε άμεσα μέτρα, με με-
τατάσσονται ανάμεσα στις πιο αξι- Εθνικιστές διανοούμενοι μιλού- ταρρυθμίσεις, αποστρατικοποίηση
οσημείωτες στον κόσμο. Οι πρό- σαν για την παρακμή της Ευρώπης και τιμωρία του μιλιταρισμού της
γονοι των Ιαπώνων μετακινήθηκαν και έβλεπαν την Ιαπωνία ως τον Ιαπωνίας. Κρίθηκαν ένοχοι 5.000
από την ήπειρο στα νησιά και φυσικό ηγέτη της ανατολικής Ασί- για εγκλήματα πολέμου και περισ-
ήταν ένας από τους αρχαιότερους ας. Με το σύνθημα «η Ασία στους σότεροι από 900 εκτελέσθηκαν.
λαούς που ανέπτυξαν λίθινα εργα- Ασιάτες» ως φυσικό δικαίωμα ενός Οι Ιάπωνες, παραδοσιακά πραγ-
λεία με λειασμένα οξύληκτα άκρα, αρχαίου ασιατικού πολιτισμού, η ματιστές και βαθιά απογοητευμέ-
πριν 30.000 χρόνια. Η αρχαιότε- ιαπωνική κυριαρχία επιβλήθηκε νοι από την πολιτική ηγεσία τους
ρη γνωστή κατασκευή κεραμικών σταδιακά κατά τη δεκαετία του που έφερε την καταστροφή, δέ-
δοχείων έγινε στην Ιαπωνία πριν 1930 στην ανατολική ακτή της χθηκαν την αλλαγή. Δεν ήταν μια
12.700 χρόνια από μόνιμα εγκατε- Κίνας. Τέτοιες ιδέες, σε συνδυα- οποιαδήποτε κοινωνία, αλλά το
στημένους κυνηγούς-συλλέκτες και σμό με την παραδοσιακή ιαπωνική πιο οργανωμένο, συμπαγές και πει-
συνοδεύτηκε από ραγδαία αύξηση πειθαρχία και μια προσωρινή υπο- θαρχημένο έθνος στην Ασία, με μο-
EX SCIENTIA #13 του πληθυσμού. Οι οικολογικές

ιδιαιτερότητες των νησιών επέτρε-
ψαν υψηλή αγροτική και αλιευτική
χώρηση του ιαπωνικού πραγματι-
σμού, οδήγησαν στον καταστροφι-
κό πόλεμο.
ντέρνα βιομηχανική υποδομή και
σημαντικό σώμα έμπειρων επιστη-
μόνων, τεχνικών και διοικητικών
παραγωγικότητα. Ένας πυκνο- στελεχών. Μαθημένοι να σέβονται
Από τον Κίμωνα Χατζημπίρο κατοικημένος μικρόκοσμος έζησε την αξιοκρατία και την αισθητική,
συντηρητικά, σχετικά απομονω- ΚΑΤΟΧΉ εντυπωσιάσθηκαν από την ανωτε-
Το ιαπωνικό παράδειγμα είναι μένος, πλούσιος και σταθερός επί Η Ιαπωνία εξήλθε κατεστραμμένη ρότητα του δημοκρατικού τρόπου
10.000 χρόνια. Περί το 400 π.Χ. η από τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ζωής που εισήγαγε η συνετά καλο-
διδακτικό. Συνίσταται στην εισαγωγή σιδηρών εργαλείων έφε- ενώ είναι η μοναδική χώρα που προαίρετη αμερικανική διοίκηση
εκπληκτική μεταμόρφωση ρε μια πιο οργανωμένη γεωργία υπέστη την ατομική βόμβα. Με τη κατοχής, ενώ αφομοίωσαν με εν-
και εξέλιξη που εμφάνισε και, ακολούθως, πληθυσμιακή αύ- συνθηκολόγηση της 2/9/1945 ξε- θουσιασμό και εκλέπτυναν διακε-
ξηση, κοινωνική διαστρωμάτωση, κίνησε η κατοχή του συνόλου του κριμένα στοιχεία της αμερικανικής
η Ιαπωνία, κατόπιν συχνούς πολέμους και αργότερα ιαπωνικού εδάφους, κυρίως από τις κουλτούρας.
μεταπολεμικής κατοχής. πολιτική ενοποίηση. Από το 712 ΗΠΑ. Για πρώτη φορά, η νησιω- Η κατοχική διοίκηση βοήθησε τη
μ.Χ. το ιαπωνικό κράτος, με αυ- τική χώρα καταλαμβανόταν από χώρα να τραφεί, να ανοικοδομηθεί
Εκδηλώθηκε με εντυπωσιακή τοκρατορική δυναστεία, διατηρεί ξένη δύναμη. Επανέκτησε την ανε- και να μοιραστεί την αμερικανική
βιομηχανική ανάπτυξη και, την πολιτική ανεξαρτησία και τον ξαρτησία της και έγινε σύμμαχος τεχνολογία. Πραγματοποιήθηκαν
πολιτισμό του. Με την παλινόρθω- των ΗΠΑ την 28/4/1952. εκτεταμένες πολιτικές, οικονομικές
παράλληλα, άνθιση της τέχνης ση Μέϊτζι, το 1868, υποχωρούν οι Οι Αμερικανοί εκτιμούσαν ότι η και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, με
και της επιστήμης. Το απολύτως φεουδαρχικοί θεσμοί, ενισχύονται κυριαρχία στην Ιαπωνία ήταν ση- φιλελεύθερο ειρηνιστικό σύνταγ-
επιτυχές «μνημόνιο» βασίστηκε τεχνικοί και γραφειοκράτες, προ- μαντική ευκαιρία ανάσχεσης της μα, αναμόρφωση της εκπαίδευσης
καλείται κύμα εκσυγχρονισμού και κομμουνιστικής εξάπλωσης στην και της δημόσιας υγείας. Τα πρώ-
στις γόνιμες ιδιαιτερότητες που γρήγορη οικονομική μεγέθυνση Ασία. Δεν υπήρχε όμως εμπειρία τα δυο χρόνια δρομολογήθηκαν
είχε η νησιωτική ασιατική που, κατά τον ύστερο 19o αιώνα, δημοκρατίας, μόνο μακρόχρονη οι πιο θεμελιώδεις αλλαγές, όπως
έκαναν την Ιαπωνία την πρώτη αυταρχική διακυβέρνηση. Η επί- μετατροπή του αυτοκράτορα σε
χώρα ήδη από την προϊστορική ασιατική χώρα που επωφελήθηκε δραση στον τρόπο σκέψης σε θέ- πρόσωπο χωρίς πολιτική εξουσία,
εποχή, στον εκσυγχρονισμό της από την Βιομηχανική Επανάστα- ματα δημοκρατίας αποτέλεσε αντι- ενδυνάμωση του κοινοβουλευτικού
ση, απέκτησε γραπτό Σύνταγμα, κείμενο σοβαρού προβληματισμού συστήματος, απόδοση δικαιωμά-
κατά τον 19o αιώνα, στη μόνιμη εκλεγμένο Κοινοβούλιο και ανε- μεταξύ Αμερικανών ακαδημαϊκών των στις γυναίκες, αναδιανομή της
επικράτηση αξιοκρατίας και ξάρτητη δικαιοσύνη. και εμπειρογνωμόνων. Επρόκειτο γης με όφελος για τους περισσότε-
κοινωνικής αρμονίας και στις για ένα γιγάντιο πείραμα κοινωνι- ρους αγρότες και μείωση της ισχύ-
κής μηχανικής. Επί 6 χρόνια, είχαν ος των πλούσιων γαιοκτημόνων.
τραγικές συνέπειες του πολέμου. ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΉ την μοναδική ευκαιρία να επηρεά- Η Ιαπωνία μεταμορφώθηκε σε
Πρόκειται για ένα μοναδικό ΠΕΡΊΟΔΟΣ σουν την Ιαπωνία, για να παραμεί- λειτουργική δημοκρατία, ανάχωμα
Η διακυβέρνηση ήταν απολυταρχι- νει δημοκρατική μετά το τέλος της κατά του κομμουνισμού. Παράλλη-
κοινωνικό πείραμα που έστρεψε κή, ο αυτοκράτωρ-θεός με απόλυτη κατοχής. Το εξαιρετικά φιλόδοξο λα, οι ΗΠΑ εξασφάλισαν την προ-
μια ιδιόμορφη κοινωνία από τον εξουσία ταυτιζόταν με το κράτος. σχέδιο, σε αντίθεση με τις μετέ- στασία της έναντι στρατιωτικής
Η παραμικρή κριτική εθεωρείτο πειτα αμερικανικές επεμβάσεις σε απειλής.
μιλιταρισμό σε προχωρημένο
ιεροσυλία, θεμελιώδη δικαιώματα Βιετνάμ και Ιράκ, στέφθηκε με επι- Οι επαναστάσεις δεν ταιριάζουν
ειρηνικό πολιτισμό, με μεγάλα όπως ελευθερία σκέψης, λόγου, τυχία. Η σχετικά σύντομη κατοχή στην Ιαπωνία. Προωθήθηκαν ρι-
επιτεύγματα και κεντρική θέση Tύπου, συγκεντρώσεων ή ακαδη- ενσωματώθηκε στην ιαπωνική ζικές αλλαγές, χωρίς όμως ολική
μαϊκή ελευθερία δεν υπήρχαν. Τα ιστορική εξέλιξη, φέρνοντας μείζο- αντικατάσταση του παλιού από το
στον κόσμο κατά τις τελευταίες κοινωνικά στρώματα των εργατών, νες κοινωνικές αλλαγές και ταχεία καινούργιο. Ο εκδημοκρατισμός, η
δεκαετίες. αγροτών και μικρών εμπόρων κα- πρόοδο. αποκληθείσα από τον MακΆρθουρ

«τεχνητή επανάσταση», επηρέασε μη του πλανήτη. Βασίστηκε στην Πάντως, ο δισταγμός έναντι των τική ελευθερία είναι νομικά κατοχυ-
δραστικά τη δομή της ιαπωνικής καλά εκπαιδευμένη εργατική της αλλαγών μπορεί να γίνει μπούμε- ρωμένη, ωστόσο η κοινωνία θεωρεί
κοινωνίας και ζωής και δημιούργη- δύναμη, στην αφθονία στελεχών με ρανγκ. Η Ιαπωνία, χώρα ενεργει- τη θρησκεία αυστηρά προσωπική
σε σταθερή βιώσιμη κατάσταση. διοικητικές και τεχνικές ικανότη- ακά φτωχή, δεν ανέβηκε γρήγορα υπόθεση και, έμμεσα αλλά αποφα-
τες, στο υψηλό επίπεδο επενδύσε- στο τραίνο των ανανεώσιμων πη- σιστικά, αποδοκιμάζει ομάδες που
ων και τεχνολογίας και σε συνετή γών ενέργειας (ΑΠΕ), παρέμει- φέρνουν τη θρησκεία στη δημόσια
ΠΕΡΊΟΔΟΣ ΑΝΆΠΤΥΞΗΣ φορολογία. Πάντως, το ιαπωνικό νε πολύ εξαρτημένη από ορυκτά σφαίρα, τείνοντας να ασκήσουν πο-
Με το τέλος της κατοχής, αναπτύ- επιχειρηματικό μοντέλο, βασισμέ- καύσιμα και πυρηνικά εργοστάσια. λιτική δραστηριότητα.
χθηκαν στενές σχέσεις με τις ΗΠΑ νο περισσότερο στη μίμηση, τη Χρειάστηκε η καταστροφή στη Η χώρα βασίζεται στην αρμο-
στον εμπορικό, τεχνολογικό και πο- σύνθεση και τη βελτίωση προηγού- Φουκουσίμα το 2011 για να αρ- νία. Με βασικές αξίες την αφο-
λιτιστικό τομέα. Το ιαπωνικό έθνος μενων καινοτομιών, ίσως άγγιξε τα χίσει ένα διστακτικό πρόγραμμα σίωση, την πειθαρχία, την εργα-
είναι σήμερα από τα πιο φιλοαμε- όριά του. Οι πιο αδύναμες οικονο- ανάπτυξης των ΑΠΕ. τικότητα, κυριαρχεί ένα πνεύμα
ρικανικά στον κόσμο, τα ποσοστά μικές επιδόσεις κατά τις τελευταίες αμοιβαίας βοήθειας ως ο δρόμος
θετικών γνωμών ανήλθαν για τις δεκαετίες θα ερμηνεύονταν από προς την ευτυχία. Ο καθένας αι-
ΗΠΑ σε 85% (2011) και για τους τον οικονομολόγο Γιόζεφ Σου- ΚΟΙΝΩΝΙΚΌ ΥΠΌΒΑΘΡΟ σθάνεται νομιμόφρων προς την
Αμερικανούς σε 75% (2017), ενώ μπέτερ ως έλλειψη «δημιουργικής Στην Ιαπωνία υπάρχει ισχυρή πα- ομάδα όπου ανήκει, ο εργαζό-
αντίστοιχα οι Αμερικανοί βλέπουν καταστροφής» στις επιχειρήσεις, ράδοση αξιοκρατίας. Μετά την πα- μενος συνδέεται με την εταιρεία
θετικά την Ιαπωνία σε ποσοστό στις θέσεις εργασίας, στις εταιρι- λινόρθωση Μέιτζι και την πτώση και δύσκολα την εγκαταλείπει
87% (2018). Η Ιαπωνία, χάρη σε κές ιεραρχίες. Για να αποκτήσει η της τάξης των σαμουράι, η γραφει- χωρίς να χάσει την κοινωνική του
βιομηχανικά προϊόντα όπως αυτο- ιαπωνική οικονομία νέα ζωτικότη- οκρατική διοίκηση έγινε σταδιακά καταξίωση. Οι ιαπωνικές αξίες
κίνητα, ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές τα θα χρειαζόταν πολιτική διάθεση η πιο δυνατή κοινωνική ομάδα, αποτελούν θετικούς συντελε-
συσκευές, απέκτησε πλεονασματικό για νέες δραστικές μεταρρυθμίσεις. μια αφοσιωμένη ελίτ που είχε ου- στές οικονομικής και κοινωνικής
εμπορικό ισοζύγιο. Επίσης, ζηλευτό Η ιαπωνική κοινωνία είναι συ- σιαστικά αναλάβει τον έλεγχο του ανάπτυξης, αλλά, όπως έδειξε η
κοινωνικό επίπεδο και το υψηλότερο ναινετική, οι αλλαγές χρειάζονται κράτους. Από το 1900 μέχρι το Ιστορία, μπορούν να οδηγήσουν
προσδόκιμο ζωής στον πλανήτη. Η χρόνο, αλλά όταν αποφασισθούν, 1945, 27 από τους 30 πρωθυπουρ- και σε ακρότητες. Η ιαπωνική
ανεργία παρέμεινε επί δεκαετίες σε πραγματοποιούνται γρήγορα. Π.χ. γούς προήλθαν από τον διοικητικό κοινωνία είχε μεγάλες ενοχές για
εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά. Πα- από ρυπασμένο βιομηχανικό κρά- μηχανισμό. Οι υψηλόβαθμες θέ- τα πεπραγμένα της στον πόλεμο,
ράλληλα, διακρίθηκε σε τέχνες και τος έχει γίνει χώρα με προχωρημέ- σεις στη διοίκηση είχαν πάψει να θέλησε να απολογηθεί προς τους
επιστήμες. Ο ιαπωνικός κινηματο- νη αντιμετώπιση της ρύπανσης. Οι αποκτώνται μέσω αριστοκρατικών άλλους λαούς και έδειξε έμπρα-
γράφος είναι ανεκτίμητος θησαυρός, διαρθρωτικές αλλαγές συχνά κα- κληρονομικών δικαιωμάτων, οι- κτα ότι συνετίσθηκε, ασκώντας
με κορυφαίους δημιουργούς όπως οι θυστερούν επί χρόνια για να ελα- κογενειακών σχέσεων ή πλούτου. φιλειρηνική πολιτική και κατα-
Όζου, Κουροσάβα, Μιζογκούτσι , χιστοποιείται ο κοινωνικός πόνος. Σε αντίθεση με ευρωπαϊκές χώρες, βάλλοντας μεγάλη προσπάθεια
Σίντο, Οσίμα και πολυάριθμα αρι- Η απασχόληση διατηρείται, ακό- ελάχιστα μέλη της αριστοκρατίας για να προοδεύσει.
στουργήματα, π.χ. Ταξίδι στο Τόκιο, μα και αν γίνει αντιπαραγωγική, η γίνονταν με ευκολία στελέχη του
Ραν, Επτά Σαμουράι, Ουγκέτσου Μο- κατάργηση επιχειρήσεων ή τεχνο- κράτους. Οι γραφειοκράτες επιλέ-
νογκατάρι, Αυτοκρατορία των αισθήσε- λογιών αποφεύγεται όταν μπορεί γονταν με αυστηρά αξιοκρατικές ΕΠΙΜΎΘΙΟ
ων, Ονιμπάμπα. Κατά τη μεταπολε- να προκληθούν σοβαρά κοινωνικά αρχές, η πρόσληψη γινόταν μέσω Η Ιαπωνία αποτελεί ιδανικό πα-
μική περίοδο, 22 Βραβεία Νόμπελ προβλήματα, όπως μαζική ανεργία ανοικτών διαγωνισμών και η προ- ράδειγμα για χώρες που η εθνική
Φυσικής, Χημείας ή Ιατρικής και ή εγκληματικότητα. Η οικονομία αγωγή καθοριζόταν από την ικανό- υπερηφάνεια τις εμποδίζει να ανα-
τρία Λογοτεχνίας απονεμήθηκαν σε καλλιεργείται σαν γιαπωνέζικος τητα του υπαλλήλου. Ένα σύστημα γνωρίσουν τα λάθη τους και αδυνα-
ιάπωνες επιστήμονες και συγγρα- κήπος, κρατώντας το παλιό και, γενικής εκπαίδευσης είχε εφαρμο- τούν να μπουν σε ενάρετο κύκλο.
φείς, αντίστοιχα. Με το Νόμπελ ταυτόχρονα, αφήνοντας νέες ιδέες σθεί σε όλη τη χώρα, μειώνοντας Ο πραγματισμός την οδήγησε σε
Ειρήνης στον Εϊζάκου Σάτο το 1974 να ανθίσουν. Ακόμα και αρχαϊκού σταδιακά τα χάσματα μεταξύ των ριζικές μεταρρυθμίσεις που στήρι-
υπογραμμίσθηκε «ο ρόλος του ιαπω- τύπου επιχειρήσεις αφήνονται να κοινωνικών τάξεων. Έγινε εφικτό ξαν την επιδίωξη ισχυρής οικονομί-
νικού λαού στην προώθηση στενών συνυπάρξουν με εταιρείες υψηλής για τους κοινούς θνητούς να τε- ας και εθνικής ανεξαρτησίας.
φιλικών δεσμών με τα άλλα έθνη και τεχνολογίας. Απουσιάζουν φαινό- λειώνουν απαιτητικές σπουδές στο Θα ακολουθήσει μελλοντικά η
στην στερέωση θεμελίων ανάπτυ- μενα όπου ολόκληρες βιομηχανίες πανεπιστήμιο και να θέτουν υπο- Κίνα τον δρόμο της ιαπωνικής αρε-
ξης και προόδου. Μετριάζοντας την ή πόλεις μαραίνονται επειδή νέες ψηφιότητα για διοικητικές θέσεις. τής; Συνηγορούν μεν η κουλτούρα
εθνικιστική τάση στη μεταπολεμική τεχνολογίες ή ανταγωνιστές απο- Η ίδια τακτική συνεχίσθηκε και του κομφουκιανισμού, η έμφαση
Ιαπωνία, ο Σάτο προσέφερε τα μέ- δείχθηκαν ισχυρότεροι. Είναι ένα μετά τον πόλεμο. στην ανθρώπινη αλληλεξάρτηση,
γιστα στην ειρήνη». μοντέλο που κρατά αποστάσεις Πολύ ομοιογενής η ιαπωνική κοι- η πειθαρχία, δεν υπάρχει όμως ο
Η έντονη ανάπτυξη κράτησε από τις κλασικές θεωρητικές προ- νωνία, είναι αρκετά κλειστή στους παράγων μιας πολεμικής κατα-
σχεδόν 40 χρόνια, κάνοντας την σεγγίσεις, ευνοώντας «δημιουργική ξένους, π.χ. η μουσουλμανική μειο- στροφής και, φυσικά, ένα γιγάντιο
Ιαπωνία τρίτη οικονομική δύνα- διατήρηση αντί καταστροφής». νότητα είναι ελάχιστη. Η θρησκευ- «μνημόνιο» δεν είναι εφικτό. zx
Για να μάθετε περισσότερα

Kazuo Kawai (1951), “American Influence on Japanese Thinking”, The Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 278, 23-31
Kazuo Kawai (1960), Japan’s American Interlude, University of Chicago Press
Noboru Yoshimura and Philip Anderson (1997), Inside the Kaisha: Demystifying Japanese Business Behavior, Harvard Business School Press
Jared Diamond (2007), Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι, Κάτοπτρο
Robert Orr (ed.) (2004), Winning the Peace (Chapter 11) Japan: Occupation as means to a “citadel of democracy in the east”, Significant Issues Series
http://publications.nichibun.ac.jp/region/d/NSH/series/symp/2007-12-20/s001/s012/pdf/article.pdf

Μικροιστορίες
Ανθολόγιο νέων πεζογράφων Eπιμέλεια: Μισέλ Φάις
Ογδόντα ευρώ η ώρα ντινγκ-ντινγκ

Από τον Φίλιππο Φωτιάδη
Α
ν στην εφηβεία μου τ’ αρχίδια να σου το ομολογήσω- ράκια θα ‘βγαιναν ανά ζεύγη; λέω,
αισθανόμουν να απει- η τωρινή σιωπή μου, που φαίνεται για να μην κουράζεστε να κουνά-
λούμαι μέσα στο σπίτι προς εσάς σαν να έχει βαθύτερο τε αριστερά-δεξιά το κουβαδάκι,
μου; τι είναι πάλι τού- υπαρξιακό αίτιο, σαν να είμαι απορ- ντινγκ-ντινγκ και μετά θα έχετε
το; τι σε ρωτάει τώρα; ροφημένος στα προβλήματα που άπλετο χρόνο να το μεταφέρετε
πες κάτι, όχι, επεξεργάσου το, κι φέρω και φέρνω εδώ κάθε βδομάδα, -βαριεστημένα αν το επιθυμείτε-
άπαντα σε λίγο, καλά κάνει και ρω- οφείλεται αποκλειστικά και μόνο μέχρι το άλλο αυτί: ντινγκ-ντινγκ
τάει, δουλειά της είναι, κάνε δήθεν στο ότι επεξεργάζομαι το τρικ του -διακρίνω ότι η σιωπή μου, αλλά
ότι σκέφτεσαι, πες της καλά κάνετε Μεγατούστρα, κι αν θέλετε να εί- και το μυστήριο χαμόγελό μου, σου
και ρωτάτε αλλά κατοικούσαμε σε μαι απόλυτα απόλυτα ειλικρινής, η προκαλεί κάποια ανησυχία ε;- βα-
διαμέρισμα, πες κάτι ντε, μη σου μοναδική μου επιθυμία είναι, από ρεθήκατε; δεν πειράζει, εγώ πλη-
αποκοιμηθεί, άστο καλύτερα, κανε την επόμενη συνεδρία, να σας πλη- ρώνω, εσείς το νου σας στο κου-
απλά πως προβληματίστηκες με την ρώνω κι εγώ όπως θα έκανε ο Με- βαδάκι- πάμε τώρα με δεκάλεπτα
εύστοχη ερώτησή της, σιωπές, είπε γατούστρας, και μη προβληματίζε- κέρματα: 1-2-ντινγκ -3-4-ντινγκ,
ότι δεν κάνεις σιωπές, ναι ναι, σιω- στε για τα διαδικαστικά, θα φέρνω τα συντριβανάτα αυτιά! -ξέρω
πές είχε πει, σιωπές, ή πες τα όπως εγώ το κουβαδάκι και θα γίνεται χαμογελάω, μη ρωτάς, δε μπορώ
τα σκέφτεσαι, αν τολμάς, “θέλω να αυτόματα η πληρωμή, ανέπαφα, σε πια να σε κοιτάζω χωρίς να φα-
είστε ειλικρινής” δεν έλεγε; πες της κέρματα, που θα βγαίνουν από τα ντάζομαι τα αυτιά σου να φτύνουν
ίσως να σας φαίνεται πως ετούτη τη δικά σας αυτιά, τώρα-τώρα το υπο- κέρματα. Κι ένα πράγμα ακόμα,
στιγμή, τώρα που με έχετε απένα- λογίζω -ενώ κάνω τη σιωπή που με όλο το θάρρος και το σεβασμό
ντι σας και σας κοιτάζω -το ξέρω, σίγουρα “συντελεί εποικοδομητικά στην ιδιότητα σας, αν μπορούσα
με αφηρημένο βλέμμα- σιωπώντας στην ψυχοθεραπεία”- έχουμε και να σας ζητήσω να ακουμπήσετε
επεξεργάζομαι το πατρικό μου, λέμε: ογδόντα ευρώ την ώρα -για έτσι απαλά τον αγκώνα σας πάνω
έλα μου όμως που σκέφτομαι κάτι να βλέπω τη νυσταγμένη μουτσού- στο τραπέζι; όχι εκείνον με το κου-
εντελώς άσχετο; ντρέπομαι δε λέω, να σου- ή μάλλον, ογδόντα ευρώ βαδάκι, τον άλλον, έτσι, χαλαρό να
αλλά δεν μπορώ να το ελέγξω, και, για την 45λεπτη, πες 40λεπτη για τον έχετε, αλλά, που σαι;, σταθερό
Ο Φίλιππος Φωτιάδης από όσα έχω καταλάβει μέχρι σήμε- να το στρογγυλέψουμε, συνεδρία, ε;, με τη γροθιά σφιγμένη -μάχιμη!-
(1970) είναι αρχιτέκτονας, ρα, θα φαντάζεστε πως με τη σιωπή μας κάνει 2 ευρώ το λεπτό, δηλαδή επιτρέψτε μου μονάχα κάθε τόσο
ιδρυτικό μέλος του μου τώρα θεραπεύομαι με κάποιον ένα ευρώ κάθε τριάντα δευτερόλε- να τραβάω τη γροθιά σας προς τα
δημιουργικού γραφείου we μαγικό τρόπο, εμ όχι, δε λειτουργώ πτα, (να που το ενοχλητικό τικ-τακ κάτω, ξέρετε εσείς, σαν τον κουλο-
design με έδρα την Αθήνα. έτσι εγώ κυρία μου, το μόνο μαγικό των δευτερολέπτων στο ρολόι σου χέρη, να αισθάνομαι ότι συμβάλλω
Σπούδασε αρχιτεκτονική που μου χει συμβεί τελευταία εί- μαντάμ μόλις απέκτησε νόημα) κι εγώ, απλά θέλει λίγη δεξιοτεχνία
και καλές τέχνες στις ναι ότι στο παιδικό πάρτι του γιού Ντινγκ.2.3.4....29 και πάλι Ντινγκ. από μέρους σας, όσον αφορά στο
ΗΠΑ, στο Rhode Island μου τις προάλλες είχαμε καλέσει 31.32.33...ε; δυο ντινγκ το λεπτό κουβαδάκι, κι αν μπορώ απλά, τε-
School of Design και στο έναν μάγο, τον Μεγατούστρα, έτσι να σας ξυπνάνε κιόλας μεγαλειο- λευταία χάρη, αν μπορώ να σας
τον έλεγαν -σίγουρα καλλιτεχνικό τάτη! ε; πως σας φαίνεται; αλλά, ζητήσω στην επόμενη συνεδρία
Harvard Graduate School of παρατσούκλι- είχε σηκώσει έναν καθώς έρχομαι το βραδάκι, η τε- να σας πληρώσω με κέρματα του
Design. Παράλληλα με την πιτσιρικά από το ανυποψίαστο κοι- λευταία υποθέτω συνεδρία σας της ενός λεπτού; κι αν είν’ εύκολο να
αρχιτεκτονική ασχολείται νό και, κρατώντας ένα μεταλλικό Τρίτης, ίσως τα αυτιά σας να έχουν βγαίνουν εναλλάξ από κάθε αυτί;
με τη ζωγραφική και την κουβαδάκι από κάτω, του τραβού- ξεμείνει από μονόευρα; ε; άντε υπερβολικό; Ντινγκ-ντινγκ-ντινγκ-
εικονογράφηση. Έχει σε το αυτί και πέφτανε κέρματα: πάλι, νέοι υπολογισμοί -εδώ σε ντινγκ-ντινγκ... 200 ντινγκ το λε-
λάβει μέρος σε ομαδικές Ντινγκ... ντινγκ! και δώστου και πέ- θέλω κυρά μου που μου μοστράρεις πτό! ψυχανάλυση και γυμναστική
και ατομικές εκθέσεις φτανε -πως το έκανε ο άτιμος;- μου τα πτυχία σου στον τοίχο- ίσως τα ταυτόχρονα! φανταστείτε, όχι φα-
ζωγραφικής στην Αθήνα, εντυπώθηκε, να, αυτό σκέφτομαι αυτιά σας να έβγαζαν κέρματα των νταστείτε το απλά: κεφάλι καζά-
στις γκαλερί αγκάθι- πάλι, ούτε την εφηβεία μου, ούτε πενήντα λεπτών; μια σκέψη κάνω, νι και το χρήμα να ρέει, τα χέρια
τον πάτερα μου ή τη μάνα μου, ούτε θα έπεφταν ντινγκ-και-ντινγκ και σας θα πηγαίνουν πέρα δώθε με
κartάλος, Μαρτίνος και
το δωματιάκι μου στα Πετράλωνα μετά ξανά ντινγκ-και-ντινγκ κάθε το κουβαδάκι σα βραχυκυκλωμένο
Ζουμπουλάκη και έχει με τις αφίσες του Ράμπο και του τριάντα δεύτερα, ένα από κάθε χνουδωτό παιχνίδι! Γελοίο; Γελοίο!
εικονογραφήσει για το Μάικ Λαμάρ και τα αυτοκόλλητα αυτί -σκιάζομαι λιγάκι όταν με είτε πάρε δεύτερο κουβαδάκι, είτε
θέατρο, για βιτρίνες από το Μπλεκ στην μπαλκονόπορ- κοιτάς με αυτά τα γουρλωμένα χαμήλωσε τις τιμές σου, γελοία! ε
καταστημάτων, για παιδικά τα, τίποτα τέτοιο, ειδικά όταν είμαι μάτια που κάνουν υπερωρίες για γελοία! ασσσιχτίρ, που θα μου πεις
βιβλία (www.philphot.gr). σιωπηλός, οπότε -μακάρι να είχα τα φράγκα- ή μήπως τα πενηντα- εσύ για το σπίτι μου!! zx

Taurus #42
Από τον Π.Κ. Ιωακειμιδη
Η εκλογική συρρίκνωση ίσως να λειτουργήσει
για τον ΣΥΡΙΖΑ ως στοιχείο για την
αναζήτηση μιας περισσότερο ακραιφνούς
λαϊκιστικής ταυτότητας στο άμεσο μέλλον,
έστω κι αν εμφανίζεται να επιδιώκει τη
σοσιαλδημοκρατικοποίησή του.
Quo vadis Ελλάδα; Quo vadis Ευρώπη;
Μ
ε το πολιτικό σύστη- οαριστερή δύναμη). Παρά τα όσα έχουν τη Βρετανία μέχρι τη Γερμανία. Αυτό ταξύ άλλων, ότι οι δύο μεγάλες πολιτικές
μα σε αναταραχή γραφτεί έως σήμερα, ο δεξιός λαϊκισμός εκτιμάται ότι θα συμβεί και στις ευρω- ομάδες (ΕΛΚ και S+D) θα πάψουν να
μετά την ψήφιση σε πανευρωπαϊκή κλίμακα εκτιμάται ότι εκλογές. Το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα ελέγχουν την απόλυτη πλειοψηφία του
της συμφωνίας των μπορεί να έφθασε στο απόγειό του με (European People’s Party – PPE, ΕΛΚ) σώματος (353 έδρες), όπως συμβαίνει
Πρεσπών, την (αμ- τις εκλογές στην Ιταλία, χωρίς αυτό να εκτιμάται ότι θα δει τη δύναμή του μέχρι σήμερα. Έτσι θα χρειάζεται του-
φιλεγόμενη) ψήψο εμπιστοσύνης στην σημαίνει ότι καταρρέει είτε στη Γαλλία να μειώνεται από 219 έδρες στις 177 λάχιστον η σύμπραξη μιας ακόμη πο-
κυβέρνηση, τη (μερική και προσχημα- είτε στην Ιταλία. Η συσπείρωση θα τους (σύμφωνα, τουλάχιστον, με τις προ- λιτικής ομάδας για το σχηματισμό της
τική) αποχώρηση των ΑΝΕΛ και όσα δώσει επιρροή στο Ευρωκοινοβούλιο. Ο βλέψεις του Politico). Κάτι αντίστοιχο πλειοψηφίας, με όλες τις δυσκολίες που
ακολούθησαν, η Ελλάδα μπαίνει σε Τζ. Ράχμαν των Financial Times γράφει αναμένεται να συμβεί και στις εθνικές αυτό συνεπάγεται.
νέα πολιτική φάση αναδιάταξης. Κο- ότι ο δεξιός λαϊκισμός «αντιμετωπίζει εκλογικές αναμετρήσεις του έτους. Η Ελλάδα μπορεί (δυνητικά τουλά-
ρύφωση της φάσης αυτής θα είναι οι τη σκοτεινότερη στιγμή του μέσα στο Ορισμένα πολιτικά κόμματα, όπως χιστον) να παρεκκλίνει από την τάση
επερχόμενες εκλογές, οι γενικές και οι 2019» (“Populism faces its darkest hour”, το κόμμα του Νόμου και Δικαιοσύνης της πανευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατι-
ευρωεκλογές που θα γίνουν τον ερχό- 8/1/2019). Αντίθετα, αυτό που θεωρεί- (PiS) στη Πολωνία, το Fidez στην κής συρρίκνωσης. Το Κίνημα Αλλαγής
μενο Μάιο σε όλες τις χώρες μέλη της ται πιθανότερο σενάριο είναι ότι μπαί- Ουγγαρία και το Αυστριακό Λαϊκό (ΚΙΝΑΛ) εάν, μετά την πρόσφατη
Ευρωπαικής Ένωσης (ΕΕ). νουμε σε κύκλο ενίσχυσης του αριστε- Κόμμα (ΟVP), τα οποία έχουν κατα- αναταραχή, μπορέσει με το επικείμενο
Η Ελλάδα εμφανίζεται να κινείται σε ρού λαϊκισμού, τόσο στην Ευρώπη όσο γράψει εκλογικές επιτυχίες, έχουν δι- συνέδριό του να ανασυγκροτηθεί, έχει
διαφορετική πολιτική κατεύθυνση από και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. ολισθήσει σε θέσεις τόσο πολύ παρα- τη δυνατότητα να αυξήσει τα ποσοστά
την υπόλοιπη Ευρώπη. Και δεν αναφέ- Αυτό αποτυπώνεται και στις δημοσκο- πλήσιες προς τον ακροδεξιό λαϊκισμό του και σε σχέση με τις ευρωεκλογές
ρομαστε στις κωμικές πλευρές των όσων πικές προβλέψεις για τις ευρωεκλογές (στα θέματα μετανάστευσης, δικαιω- του 2014 (ως Ελιά είχε λάβει 8,02%)
συμβαίνουν. Ο γνωστός ιστορικός Mαρκ του Μαΐου αλλά και στις προβλέψεις μάτων, Ευρώπης, κ.λπ.) που δύσκολα και σε σχέση με τις γενικές εκλογές
Μαζάουερ έχει γράψει ότι η Ελλάδα έχει για εθνικές εκλογές (στη Βρετανία, για μπορούν να θεωρηθούν «παραδοσιακά του 2015 (η Δημοκρατική Συμπαρά-
λειτουργήσει ιστορικά ως ο προάγγελος παράδειγμα, δημοσκοπικά προεξοφλεί- συντηρητικά κόμματα», αν και τα δύο ταξη είχε λάβει 6,28%), ακόμα και σε
αλλαγών και τάσεων συνολικά για την ται η προοπτική κυβέρνησης Εργατικού τελευταία συμμετέχουν στο ΕΛΚ. διψήφιο αριθμό. Είναι δύσκολο, αλλά
Ευρώπη. Από την έκρηξη της Ελληνικής Κόμματος), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι Σε εμφανώς αντίθετη τροχιά βρίσκεται δεν είναι ανέφικτο. Χρειάζονται πέρα
Επανάστασης πριν από περίπου 200 αριστεροί λαϊκιστές πρόκειται να έλθουν η Ελλάδα. Το παραδοσιακό συντηρητικό από την ενιαία δομική, δημοκρατική
χρόνια έως σήμερα. Ορισμένοι εκτιμούν γενικώς στην εξουσία. κόμμα, η Νέα Δημοκρατία, βρίσκεται σε συγκρότηση, καθαρή (και όχι θολωμέ-
ότι αυτό θα συμβεί και μέσα στο 2019, με Η χτυπητή εξαίρεση στην τάση αυτή άνοδο, τόσο για τις ευρωεκλογές, όσο νη) στρατηγική και ευδιάκριτο πολιτι-
την έννοια ότι η Ελλάδα μπορεί να ανοί- είναι η Ελλάδα. Ο ΣΥΡΙΖΑ, η θεωρού- και για τις γενικές βουλευτικές εκλογές κό στίγμα με το οποίο να μπορεί εύκο-
ξει τη διαδικασία για την υποχώρηση του μενη ευρύτερα έκφραση του αριστερού όπου διεκδικεί την κυβερνητική εξουσία. λα να ταυτιστεί ο μέσος προοδευτικός
λαϊκισμού στην Ευρώπη με την ήττα του λαϊκισμού, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα Στο Ευρωκοινοβούλιο εκτιμάται ότι τον πολίτης (ως σοσιαλδημοκρατική, με-
ΣΥΡΙΖΑ στις επικείμενες εκλογές (γενι- συρρικνωθεί στις επικείμενες τρεις εκλο- επόμενο Μάιο θα αυξήσει τις έδρες της ταρρυθμιστική, βαθύτατα ευρωπαϊκή
κές βουλευτικές εκλογές, ευρωεκλογές, γικές αναμετρήσεις. Το ερώτημα είναι από πέντε σε εννέα. Βεβαίως, μια αισθη- δύναμη).
περιφερειακές/δημοτικές). Ωστόσο, τα σε ποια έκταση. (Στις προβλέψεις του τή διολίσθηση δεξιότερα στις θέσεις της
εκλογικά δεδομένα και οι προοπτικές για Politico, ο ΣΥΡΙΖΑ εμφανίζεται να αυ- ΝΔ έχει επίσης καταγραφεί, κυρίως σε 4. Κατακερματισμός πολιτικών
την Ευρώπη, όπως διαγράφονται μέχρι ξάνει κατά μια έδρα τη δύναμή του στο θέματα εξωτερικής πολιτικής και δικαι- δυνάμεων στην Ευρώπη, τάση συ-
στιγμής, με αναφορά βεβαίως στις ευ- Ευρωκοινοβούλιο, αν και με χαμηλότε- ωμάτων. γκεντρωτισμού στην Ελλάδα. Σε όλες
ρωεκλογές, δείχνουν ότι το πιθανότερο ρο εκλογικό ποσοστό ψήφων, λόγω της σχεδόν τις ευρωπαϊκές χώρες (μερική
σενάριο είναι Ελλάδα και Ευρώπη να προβλεπόμενης μη εκπροσώπησης σει- 3. Συρρίκνωση της σοσιαλδημο- εξαίρεση, το Ηνωμένο Βασίλειο), μια κε-
βρεθούν σε διαφορετικές, αποκλίνουσες ράς μικρότερων κομμάτων). Η εκλογική κρατίας στην Ευρώπη, (δυνητική) ντρική τάση είναι ο εντεινόμενος κατα-
πολιτικές-εκλογικές τροχιές, μη επιβε- συρρίκνωση αλλά και το ότι θα βρεθεί ενίσχυσή της στην Ελλάδα. Εντονό- κερματισμός του κομματικού συστήμα-
βαιώνοντας επί της παρούσης το θεώρη- εκτός του πανευρωπαϊκού πολιτικού κύ- τερη και από τη μείωση της εκλογικής τος . Η πλέον ακραία περίπτωση είναι η
μα Mαζάουερ. κλου, ενδέχεται να λειτουργήσει για τον δύναμης των συντηρητικών κομμάτων Ολλανδία, όπου στις τελευταίες εκλογές
Τέσσερις εμφανίζονται να είναι οι κύ- ΣΥΡΙΖΑ ως στοιχείο για την αναζήτηση είναι η συρρίκνωση των παραδοσιακών (2017), δεκατρία κόμματα μπήκαν στη
ριες αποκλίνουσες τάσεις: μιας περισσότερο ακραιφνούς λαϊκιστι- σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων σε πα- Βουλή των συνολικά 151 εδρών. Στην
κής ταυτότητας στο άμεσο μέλλον, έστω νευρωπαϊκή κλίμακα. Σε σχεδόν όλες τις Ελλάδα, οι τρέχουσες δημοσκοπήσεις
1. Συρρίκνωση του αριστερού λαϊκι- κι αν εμφανίζεται να επιδιώκει τη σοσι- εθνικές εκλογές τα σοσιαλδημοκρατικά δείχνουν τάση κομματικού συγκεντρω-
σμού στην Ελλάδα, ενίσχυσή του στην αλδημοκρατικοποίησή του. Μπορεί να κόμματα έχουν χάσει ψήφους είτε προς τισμού, καθώς εμφανίζουν τάσεις επα-
Ευρώπη. Ο λαϊκισμός εκφράζεται σχη- έχουμε δηλαδή το ιδιόρρυθμο φαινόμενο τα δεξιά είτε προς τα αριστερά – τη λαϊ- νόδου του δικομματισμού και με μόνο
ματικά σε δύο κύριες εκδοχές: τον δεξιό του... σοσιαλδημοκρατικού λαΊκισμού. κιστική Αριστερά ή τους Πράσινους, που πέντε κόμματα να κερδίζουν έδρες στις
λαϊκισμό τύπου Λέγκας/ Σαλβίνι στην εμφανίζονται ως η ανερχόμενη πολιτική επερχόμενες εκλογές, από τα οκτώ που
Ιταλία ή Συναγερμού/Λεπέν στη Γαλλία· 2. Συρρίκνωση των παραδοσιακών δύναμη σε ορισμένες χώρες (Γερμανία, βρέθηκαν στη Βουλή ύστερα από τις
και τον αριστερό λαϊκισμό τύπου Ανυ- συντηρητικών δυνάμεων στην Ευρώ- Ολλανδία, κ.ά.). Στο νέο Ευρωκοινοβού- προηγούμενες εκλογές του 2015.
πότακτη Γαλλία/ Μελανσόν ή ΣΥΡΙΖΑ πη, ενίσχυσή τους στην Ελλάδα. Σ’ λιο, οι σοσιαλδημοκράτες (Προοδευτική Η Ελλάδα βρίσκεται εμφανώς σε δια-
στην Ελλάδα κ.λπ. (αν και για τον ΣΥΡΙ- όλες σχεδόν τις εκλογικές αναμετρή- Συμμαχία Σοσιαλιστών και Δημοκρατών φορετική αλλά μάλλον θετικότερη αυτή
ΖΑ υπάρχουν ταυτολογικά ερωτηματικά, σεις καταγράφεται η συρρίκνωση των – S+D) εκτιμάται ότι θα περιοριστούν τη φορά πολιτική τροχιά από την υπό-
εάν μπορεί να ομαδοποιηθεί ως λαϊκιστι- παραδοσιακών συντηρητικών (χρι- σε περίπου 130 έδρες, από τις 188 που λοιπη Ευρώπη. Όλα αυτά όμως μένει να
κή δύναμη ή ως ανατολίτικου τύπου νε- στιανοδημοκρατικών) δυνάμεων, από κατέχουν σήμερα. Αυτό θα σημαίνει, με- επιβεβαιωθούν. zx

Άμος Οζ: θυμόταν και φύλαγε
Από την Κατερίνα Σχινά
Ο Άμος Οζ, που πέθανε στις 28 του περασμένου Δεκεμβρίου, ήταν ο σημαντικότερος ισραηλινός συγ-
γραφέας. Η λογοτεχνία του είναι, κυρίως, μια αντίδραση ενάντια στο βάρος της αντιπροσώπευσης του
κράτους του Ισραήλ. Κι ο Άμος Οζ δεν είναι ο συγγραφέας που συγκινεί με τη μεταγραφή του εθνικού
αφηγήματος. Αντίθετα, τα μυθιστορήματά του υποδύονται την εθνική αλληγορία μόνο και μόνο για να
την ακυρώσουν, παρουσιάζοντας εθνικές απώλειες και συγκρούσεις ως προσωπικά πένθη και οικιακές
Άμος Οζ, Ιστορία αγάπης διαμάχες. Είχε γεννηθεί στην Ιερουσαλήμ το 1939, η μητέρα του αυτοκτόνησε όταν ήταν 12 χρόνων,
και σκότους. Μυθιστόρημα,
μετάφραση από τα εβραϊκά: έκτοτε έζησε ώς το 1986 στο κιμπούτς Χούλντα. Πήρε μέρος στον Πόλεμο των έξι ημερών το 1967
Ιακώβ Σιμπή, Καστανιώτη, και στον Πόλεμο του Γιομ Κιπούρ. Και ήταν μια παρεμβατική φωνή που εργάστηκε για τη συνεννόηση
Αθήνα 2004, 733 σελ. και την καταλλαγή. [ΤΒJ]
Κ
ιμπούτς, εβραϊκές γει-
Greg Salibian / Fronteiras do Pensamento

τονιές της Ιερουσα-
λήμ, νέες πόλεις στα
ευκατάστατα προά-
στια του Τελ Αβίβ.
Κυριαρχικοί πατέρες, γιοι που τους
αντιστέκονται, μυστηριώδεις γυ-
ναίκες. Ανθρώπινες ιστορίες που
ανελίσσονται με προωστική δύ-
ναμη τον προβληματισμό για τη
φύση της εβραϊκής ταυτότητας,
το μέλλον του εβραϊκού κράτους,
τη σχέση του Ισραηλινού Εβραίου
ως ατόμου με το έθνος. Η ατομική
εμπειρία ως εμπειρία της συλλογι-
κότητας καθ’ εαυτήν.
Όλο το έργο του Άμος Οζ
–από τις ιστορίες του στα κι-
μπούτς ώς το χρονικό της Ιερου-
σαλήμ στο συγκλονιστικό του
απομνημόνευμα Ιστορία αγάπης
και σκότους, από τα ρεαλιστικά
του επικά αφηγήματα ώς τις με-
ταμυθοπλασίες του– αποτυπώνει
αυτήν ακριβώς την αντενέργεια
ατομικού και συλλογικού, του εγώ
με την πολιτική και την κοινωνία, O Άμος Οζ τον Ιούνιο του 2017 στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας.
συνθέτοντας ένα πολυδύναμο πε-
δίο που λειτουργεί, θα λέγαμε, της εβραϊκής ισραηλινής κοινω- Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρ- πως έχεις γράψει ένα κομμάτι
σαν λογοτεχνική πατριδογνω- νίας, τόσο γνήσιους και απτούς της είχε πει χαρακτηριστικά: μουσικής δωματίου, την ιστο-
σία. Όσο για τους ήρωές του, αυ- ώστε να βαθύνουν την αίσθηση ρία μιας οικογένειας, όμως οι
τοί συχνά είναι άβαταρ του ίδιου της κοινότητας στο αναγνωστικό Οι αναγνώστες μας στο Ισραήλ αναγνώστες και οι κριτικοί σου
του συγγραφέα που αναγνωρίζει τους κοινό και, ταυτόχρονα, τόσο δεν τραβούν πάντα μια σαφή λένε: «Αχά! Σίγουρα η μητέρα
με κάποιον αυτοσαρκασμό ότι η αλληγορικούς ώστε να αναγάγουν διαχωριστική γραμμή ανάμεσα αντιπροσωπεύει τις παλιές αξί-
διαδρομή του από την Ιερουσα- αβίαστα το προσωπικό σε συλλο- στην αφήγηση και το δοκίμιο. ες∙ ο πατέρας είναι η κυβέρνη-
λήμ στο κιμπούτς Χούλντα και γικό και το ιδιωτικό σε εθνικό. Ο Συχνά διαβάζουν ένα απλοϊκό ση και η κόρη πρέπει να είναι
από εκεί στην πόλη Αράντ στη ίδιος ο Οζ, ωστόσο, αντιστέκεται πολιτικό μήνυμα σε ό,τι απο- το σύμβολο της θρυμματισμέ-
μέση της ερήμου τον μετατρέπει στην ανάγνωση των έργων του ως σκοπεί να είναι, και είναι, μια νης οικονομίας».
σε έναν «ισραηλινό καθένα», έναν αλληγορικών, χρησιμοποιώντας πολυφωνική ιστορία. Οι ανα-
καθημερινό “everyman” που συμ- τον ίδιο αποπεμπτικό τόνο με τον γνώστες εκτός Ισραήλ επίσης
μερίζεται ολόθυμα τη μοίρα των οποίο αντιστέκεται στην (συχνή) τείνουν να διαβάσουν τη λογο- ΤΟ ΒΆΡΟΣ ΤΗΣ
συμπατριωτών του. ταύτιση του σιωνισμού (υπό την τεχνία ως πολιτική αλληγορία ΑΝΤΙΠΡΟΣΏΠΕΥΣΗΣ
Τα βιβλία του Άμος Οζ προ- ευγενή, πρωταρχική μορφή του) – αλλά αυτή είναι συχνά η μοί- Ιδωμένη κάτω απ’ αυτό το φως, η
σλήφθηκαν ως «οικουμενικά αν- με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. ρα των μυθιστορημάτων που «ανελέητα οικιακή» (όπως τη ονό-
θρώπινα», την ίδια στιγμή που Στον λόγο που εκφώνησε το 1992 γεννιούνται σε διακεκαυμένες μασε ο Φρέντρικ Τζέιμσον) μυ-
ανασυγκροτούν μικρόκοσμους με αφορμή τη βράβευσή του στην ζώνες του πλανήτη. Νομίζεις θοπλασία του Οζ δεν είναι τόσο

ένα σχόλιο πάνω στην ανθρώπι-
Αλέκος Παπαδάτος
νη κατάσταση, όσο μια αντίδρα-
ση στις προσδοκίες που γεννά η
παρουσία και η γραφή του στους
ισραηλινούς αναγνώστες του, μια
αντίδραση, με δυο λόγια, ενάντια
στο βάρος της αντιπροσώπευσης
που έχει αναλάβει (εκούσα-ά-
κουσα) η λογοτεχνία του Ισραήλ
από τα πρώτα χρόνια της συ-
γκρότησής του ως κράτους. Τα
μυθιστορήματά του υποδύονται
την εθνική αλληγορία μόνο και
μόνο για να την ακυρώσουν, πα-
ρουσιάζοντας εθνικές απώλειες
και συγκρούσεις ως προσωπικά
πένθη και οικιακές διαμάχες. Ο
θάνατος ενός πατέρα σηματοδο-
τεί μεν τον αφανισμό της γενιάς
των πιονιέρων στην Τέλεια γαλή-
νη ή του αριστερού σιωνισμού στο
Μαύρο κουτί, αλλά και τα δύο μυ-
θιστορήματα υπονομεύουν αυτού
του τύπου την ανάγνωση μέσα
από την ακριβή και συγκινητική
απόδοση του ιδιωτικού πένθους
και της θλίψης των ηρώων. Δεν
είναι από τους συγγραφείς που
θα ενδώσουν, ας πούμε, στην πα-
ρηγορητική ιδέα της θυσίας εν
ονόματι του έθνους, ο Οζ.
Η απόρριψη, ωστόσο, της εθνι-
κής-αλληγορικής ανάγνωσης των
έργων του και, ασφαλώς, της συγ-
γραφής με αυτό το στόχο, έρχεται
σε σύγκρουση με την προσήλωση
του Οζ στον Σέργουντ Άντερσον,
τον οποίο θεωρεί μέντορά του,
γιατί όπως εκμυστηρεύεται στην
Ιστορία του, μέσα από το «ταπεινό
βιβλίο» του Άντερσον Αφηγήσεις
από το Οχάιο το οποίο διάβασε Ο Άμος Οζ από τον Αλέκο Παπαδάτο.
αρκετά πρώιμα σε μια μετάφρασή
του στα εβραϊκά, κατάλαβε ότι «ο την ιδέα ότι η ανθρώπινη εμπει- και αναστρέφει την τροχιά της αξεδιάλυτα συνυφασμένη με την
γραπτός κόσμος τριγυρνάει πά- ρία συνίσταται κυρίως στην δια- εθνικής αλληγορίας, ενθαρρύνο- ιστορία του Ισραήλ, η ατομική κα-
ντα γύρω από το χέρι που γράφει, προσωπική αλληλεπίδραση στο ντας τους αναγνώστες να συναι- ταγωγική του περιπέτεια ως μνήμη
όπου αυτό γράφει: όπου είσαι πλαίσιο μικρών περιχαρακωμέ- σθανθούν τις απλές ελπίδες και εγγεγραμμένη στα ιστορικά συμ-
εσύ – αυτό είναι το κέντρο του νων κοινοτήτων, είτε αυτές είναι τα όνειρα των εύθραυστων, ατε- φραζόμενα. Εδώ, το «κέντρο του
κόσμου». Αλλά όπως ο Φρέντρικ αγροτικές κωμοπόλεις είτε λίγοι λών, πολύ ανθρώπινων ηρώων κόσμου» είναι η μεταπολεμική Ιε-
Τζέιμσον είχε, τόσο σαρδόνια, πυκνοκατοικημένοι δρόμοι της του – όσο κι αν το σημαντικότε- ρουσαλήμ.
παρατηρήσει, ο Άντερσον είναι Ιερουσαλήμ. Αλλά όπως για τον ρο και πιο επείγον από αυτά τα
«το είδος του συγγραφέα που τεί- Άντερσον, έτσι και για τον Όζ, όνειρα είναι να ζήσουν επιτέλους Είχα καταλάβει από πού ερ-
νει να μας υπενθυμίζει τα παρω- η εστίαση στο προσωπικό και το σε μια ασφαλή πατρίδα. Κι έτσι, χόμουν: από ένα ξεφτισμένο
χημένα στάδια της πολιτισμικής τοπικό είναι εγγενώς ασταθής: η ο ψυχολογικός ρεαλισμός του Οζ κουβάρι θλίψης και προσποίη-
μας ανάπτυξης, επειδή το έργο «ανελέητα οικιακή» μυθοπλασία ανακτά και ανανεώνει το πολι- σης, πόθου και παραλογισμού,
του αποσκοπεί και καταφέρνει τους προσβλέπει στην ιστορι- τικό, παρουσιάζοντας την επι- επαρχιώτικης σπουδαιοφάνει-
τόσο απροκάλυπτα να συνθέσει κή και κοινωνική ερμηνεία της, θυμία των ηρώων του να ζήσουν ας και αισθηματικής αγωγής
ένα εθνικό φαντασιακό». επιδεικνύοντας την «αναπόφευ- ως Εβραίοι ανάμεσα σε Εβραίους και απαρχαιωμένων ιδανικών
Το εθνικό φαντασιακό που συ- κτη διολίσθηση από τα ήθη στην σαν μια μη κυριαρχική έκφραση και πνιγμένων φόβων και υπο-
γκροτεί ο Οζ περνάει μέσα από ιστορία, η οποία χαρακτηρίζει προσωπικής ελευθερίας. ταγής και απελπισίας. Μια
τις κουζίνες των σπιτιών και τα όλη τη σύγχρονη σκέψη», καθώς απελπισία από εκείνο το ξινό-
περιβόλια των κιμπούτς. Από τον γράφει ο Τζέιμσον. Κυριολεκτικά γλυκο είδος, το σπιτικό, όπου
Άντερσον, που διαλέγει ως θέμα υποτάσσοντας τη μεγάλη αφή- ΙΣΤΟΡΊΑ ΑΓΆΠΗΣ μικροψεύτες προσποιούνταν
της λογοτεχνίας του τα ελάσ- γηση της σιωνιστικής εποίκισης ΚΑΙ ΣΚΌΤΟΥΣ τους επικίνδυνους τρομοκρά-
σονα δράματα της καθημερινής και των συσχετισμών της σε μια Έγραψε πολλά σπουδαία βιβλία ο τες και τους ηρωικούς απε-
ύπαρξης, ο Οζ δανείζεται τον οικογενειακή ιστορία, ο Οζ αντι- Άμος Οζ, όμως το κορυφαίο, νομί- λευθερωτές, κακόμοιροι βι-
ψυχολογικό ρεαλισμό και, μαζί, στέκεται σ’ αυτή τη διολίσθηση ζω, είναι η προσωπική του ιστορία, βλιοδέτες διατύπωναν τύπους

νια∙ εκεί αρχίζει να συνειδητο-
Foundation for Economic Education

ποιεί τη δύναμη της Σεχραζάντ,
εξαγοράζοντας με τα παραμύθια
του μια προσωρινή ανακωχή με
τους διώκτες του – τους εξαθλι-
ωμένους, πεινασμένους συμμαθη-
τές του στο θρησκευτικό σχολείο
αρρένων∙ εκεί υφαίνει μαζί με τη
μητέρα του ολονύκτια παραμύθια
– στο υφάδι εκείνη, στο στημόνι
αυτός.
Εκεί, κι ενώ τα σύννεφα πυκνώ-
νουν πάνω από την επισφαλή οι-
κογενειακή του γαλήνη, βλέπει με
τα παιδικά του μάτια το πρελού-
διο στην γέννηση ενός κράτους:
τους φλύαρους ιδεαλισμούς, τα
ανεδαφικά οράματα, τις μωρές
προφητείες, τα παράξενα υβρί-
δια ποιητών-εργατών-επαναστα-
τών, τους πιονέρους αναγνώστες
Εθελοντική εργασία σε κιμπούτς, το ισραηλινό πείραμα στον εθελοντισμό χάρη στον οποίο θεμελιώθηκε μεταπολεμικά η του Μαρξ, του Φρόυντ και του
χώρα αποκτώντας τις βασικές αγροτικές υποδομές της. Ζαμποτίνσκι, τους ευσεβείς υπε-
παγκόσμιας λύτρωσης [...], πολεμούν για την ανεξαρτησία πληθυσμό της Ιερουσαλήμ, χαρα- ρορθόδοξους της συνοικίας Μέα
ταμίες στο μπακάλικο και στο και κάνουν την έρημο να ανθίσει κτηριστικά δείγματα του οποίου Σεαρίμ, τους κομμουνιστές, τους
σινεμά έγραφαν κάθε νύχτα στις πιο απόμακρες γωνιές της. είναι η καταθλιπτική μητέρα και άνδρες στα χακί, τους λιτοδί-
ποιήματα και μπροσούρες. Τα πάντα περιστρέφονται γύρω ο αποτυχημένος, αδέξιος πατέ- αιτους των κιμπούτς, τους πε-
από το ταπεινό σπιτάκι όπου γεν- ρας του. Υπάρχουν βέβαια και οι ριθωριακούς, τους μηδενιστές,
Το σύμπαν του είναι πολύ απο- νήθηκε, στα 1939 –«τριάντα τε- σιωνιστές διανοούμενοι, ο «φωτι- τους Υεμενίτες, τους φραγκολε-
μακρυσμένο από το στερεότυπο τραγωνικά μέτρα όλο κι όλο», δυο σμένος φιλελεύθερος-εθνικιστής» βαντίνους, τους Κούρδους, τους
των νέων ηρώων του Ισραήλ, δωμάτια κατάφορτα από βιβλία θείος, ο καθηγητής Γιόζεφ Κλό- Θεσσαλονικείς, αλλά και τους
των στοχαστικών, παράτολμων, και μια «καπνισμένη κουζίνα»– ζνερ, που αρέσκεται να χρησιμο- Άραβες, βαθύπλουτους και φτω-
πειθαρχημένων ανδρών και γυ- και τον εκπατρισμένο, ανασφαλή, ποιεί εκφράσεις όπως «λίγοι ενα- χούς∙ τα σκονισμένα κυπαρίσσια,
ναικών του Κόφερ Αγεσούβ, που απολογητικό, φοβισμένο εβραϊκό ντίον πολλών», «η σάρκα μας και τα χλωμά γεράνια, τη λυμφατική
το αίμα μας», «τα παιδιά μας πρέ- ροδιά της αυλής του∙ τις δαντε-
πει να είναι από σίδερο». Υπάρ- λένιες κουρτίνες, το βραστό γλυ-
χουν οι οπαδοί της αυτοσυγκρά- κό ψάρι, τα απολυμαντικά της
Ηρώ Νικοπούλου μικροβιοφοβικής γιαγιάς του∙ τα
τησης, της υπευθυνότητας, της
μετριοπαθούς ζωής, της εγχώριας κινήματα νέων, την αντιστασιακή
ΚΙΒΩΤΟΣ παραγωγής, της εργατικής τά- οργάνωση Αγκανά, τους άγγλους
αποικιοκράτες∙ τα κατσίκια και
ξης, της κομματικής πειθαρχίας.
Υπάρχουν κι οι μεγάλοι άνδρες, τους σκορπιούς, τις μάγισσες και
Πάντα στο τέλος ξέρω θα βρω τα στοιχειωμένα δάση, τον Σαίξ-
όπως ο Νταβίντ Μπεν-Γκουριόν,
ένα ντουλάπι μικρό ο Μεναχέμ Μπέγκιν, ο νομπελί- πηρ και τον Σοπέν, τον Νέμο και
από βαθυκόκκινη λάκκα στας ποιητής Σάι Αγκνόν – αν την Πανδώρα∙ τα στομωμένα ξυ-
και όλοι αυτοί σκιαγραφούνται ράφια, τις φτηνές κονσέρβες, τα
Στο βάθος του ορίζοντα κρύβομαι χωρίς δέος, με συμπαθητική ει- βρωμερά τσιγάρα, τα συρματο-
ρωνεία που απομυθοποιεί χωρίς πλέγματα, τις εκρήξεις∙ τα σιντρι-
προσεκτικά μαζεύω τα πόδια
να καταποντίζει. βάνια ενός πρωτόφαντου κήπου
ίσα που χωράω εκεί μέσα και τα τζαμιά που γίνονται χρυσά
Όμως είναι στους ρυπαρούς
σιγανά την πόρτα σφραγίζω δρόμους της συνοικίας Κερέμ καθώς πέφτει ο ήλιος.
Αβραάμ που περιφέρεται ο μι- Οικογενειακή τραγωδία και
Αναπνέω αργά στην μακρόστενη κρός ήρωας, στις ανήλιαγες αυλές πολιτικά πάθη, προσωπικά τραύ-
άκαμπτη μήτρα της, στα ασφυκτικά της διαμερί- ματα και μεγάλες ιδέες, επίμονη
δεν κοιτάζω έξω ποτέ σματα∙ εκεί συναντά τα πρόσωπα αυτοεξέταση και στερεοσκοπι-
που θα «τον βοηθήσουν να φτά- κή ανάλυση φόβων, προσδοκιών
η κιβωτός μου δεν έχει παράθυρα και σφαλμάτων ενός ολόκληρου
ακούω μόνο σιωπή σει ώς εδώ»: τη δασκάλα που θα
ερωτευτεί στα οκτώ του χρόνια, λαού, θραύσματα της μνήμης και
κι όλα μακραίνουν θείες και παππούδες, έναν γέρο στοχασμός για τη διαδικασία της
Άραβα «με τσέπες κάτω από τα γραφής: αυτά και άλλα τόσα είναι
Περιμένω γνωρίζοντας μάτια» που με τα καθησυχαστικά το σπουδαίο βιβλίο του Άμος Οζ.
πως επιτέλους θα φύγουν του λόγια θα αποδυναμώσει μιαν Είναι η ελεγεία σε μια οικογένεια,
εκφοβιστική παιδική εμπειρία, έναν τόπο, μια εποχή. Είναι το
κι αυτή τη φορά
τεχνίτες και μουσικούς, γείτο- χρονικό της γέννησης ενός κρά-
θα με ξεχάσουν τους. Είναι η αναψηλάφηση των
νες και φίλους. Εκεί μαθαίνει να
για πάντα διαβάζει μόνος του, πριν καλά αιτίων του παλαιστινιακού ζη-
καλά κλείσει τα πέντε του χρό- τήματος. Είναι ένα μυθιστόρημα

μαθητείας, αυτοπροσωπογραφία νέρχονται σταθερά στην εβραϊκή μπορούσε να υπάρξει στην εξιστό- κροχρόνιου πολέμου Ισραηλινών
του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία. παράδοση, από την Έξοδο και το ρηση της σύγκρουσης Εβραίων και και Αράβων.
Είναι η εξιστόρηση στρεβλών Δευτερονόμιο ως τους θρησκευτι- Παλαιστινίων – γιατί αντικειμενι- Ποια είναι η ευθύνη των Εβραί-
ζωών και αφυδατωμένων ελπί- κούς ύμνους: «Θυμήσου και φύ- κή αλήθεια δεν υφίσταται, γιατί ων της Ευρώπης γι’ αυτό το χάος;
δων. Είναι σπουδή στην ενοχή, λαττε». το δίκαιο και άδικο, το σωστό και Ό,τι είχαν φέρει μαζί τους, οι μό-
σπουδή στη μελαγχολία. το λάθος είναι ανεύρετο. Ο πόνος νες τους αποσκευές, οι αναμνήσεις
Πυρήνας της αφήγησης είναι η επιτίθεται και στις δύο πλευρές, η των δασών και των παλιών πόλεων,
αυτοκτονία της μητέρας του στα ΑΥΤΟΊ ΚΑΙ ΟΙ ΆΛΛΟΙ τραγωδία είναι κοινή. η πολύγλωσση ψυχή, η λογιοσύνη,
τριάντα οκτώ της χρόνια, πριν ο Ο παλαιστίνιος συγγραφέας Σαμίρ «Στη ζωή των μεμονωμένων αν- ο κοσμοπολιτισμός μαράθηκαν στη
ίδιος μπει καλά καλά στην εφη- ελ Γιουσέφ, έγραφε πριν από με- θρώπων και στη ζωή των λαών οι μεσανατολική κάψα, όπως και τα
βεία: ένα πυρακτωμένο κέντρο, ρικά χρόνια πως αν η λογοτεχνία χειρότερες συγκρούσεις είναι συ- φυτά στην αυλή της οικογένειας
στο οποίο ο συγγραφέας πλησι- του τόπου του εμφανίζει κάποια χνά εκείνες που ξεσπούν ανάμεσα του Οζ. Στοιχειωμένοι από τη γε-
άζει και οπισθοχωρεί, πλησιάζει ιδιαίτερη προσήλωση σε ένα εί- σε δυο κατατρεγμένους», γράφει ο νοκτονία δεν πρόσεξαν τους γείτο-
και οπισθοχωρεί, λες και θέλει να δος, αυτό είναι το απομνημόνευμα. Οζ. Η δυστυχία δεν ενώνει, χωρί- νές τους, δεν είδαν ότι γι’ αυτούς
αναβάλει όσο γίνεται περισσότε- Ίσως γιατί, για τα δεινά αυτού του ζει ακόμη πιο βίαια∙ η οδύνη δεν ήτανε ξένοι
ρο τη στιγμή που θα το αγγίξει, τόπου, δεν θα μπορούσε κανείς να συμψηφίζεται. Κι έτσι, μονάχα οι
να καθυστερήσει όσο μπορεί την μιλήσει παρά μονάχα επικαλούμε- υποκειμενικές αλήθειες των πρω- που πέσανε ουρανοκατέβατοι
ανάκληση της οριστικής απώλει- νος όσα ο ίδιος είδε, όσα έζησε, όσα ταγωνιστών μπορούν να προβάλ- από τον έξω κόσμο και εισέ-
ας. Η πολιορκία αυτή του βασι- κατάλαβε. Καμιά συναίνεση δεν θα λουν ως η αληθινή ιστορία του μα- βαλαν διά της βίας στα εδάφη
κού θεματικού μοτίβου, οι διστα- τους, σιγά σιγά κυριάρχησαν
κτικές έφοδοι που επιχειρεί προς πάνω σε κομμάτια αυτών των
το ανείπωτο με τη μορφή υπαι-
νιγμών ή ολιγόλογων αναφορών,
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΑΜΟΣ ΟΖ εδαφών και, ενώ τους υπόσχο-
νταν ότι ήρθαν στην ουσία εδώ
οι παρελκυστικές (και τόσο γοη- ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ για να τους ράνουν με όλα τα
τευτικές) αναδρομές τού δίνουν καλά, με πονηριά οικειοποιήθη-
την ευκαιρία να θρηνήσει, μαζί καν το ένα κομμάτι μετά το άλλο
Αγαπητοί ζηλωτές. Τρεις στοχασμοί, μετάφραση: Λουίζα Μιζάν,
με το θάνατο της μητέρας, και τη τη γη τους.
διάψευση του ονείρου για μια δί- 2018, 160 σελ.
καιη και ειρηνική κοινωνία, με το Δεν θέλησαν να καταλάβουν ότι
Ο Μιχαέλ μου. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Χρυσούλα Παπαδοπού-
οποίο γαλουχήθηκαν οι γονείς και ήταν φυσικό που οι Παλαιστίνιοι
οι παππούδες του, μαζί με όλους λου, 2018, 320 σελ. πήραν τα όπλα εναντίον τους, ότι
τους Εβραίους της Ευρώπης. ήταν αδύνατο «να προσφέρουν
Ιούδας. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Μάγκυ Κοέν, 2016, 368 σελ.
Όχι πως έχουμε να κάνουμε με στους Εβραίους τα κλειδιά της βα-
ένα μελαγχολικό, θρηνητικό μυθι- Εικόνες από τη ζωή στο χωριό. Διηγήματα, μετάφραση: Λουίζα Μι- σιλείας επειδή οι πρόγονοί τους
στόρημα. Το μεγάλο χάρισμα του ζάν, 2013, 186 σελ. ζούσαν κάποτε στα ίδια εδάφη».
Οζ είναι ο συνδυασμός σατιρικής «Οχυρωμένοι στο δίκιο τους και
οξύτητας και σαρκασμού με την Το μαύρο κουτί. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Ιακώβ Σιμπή, 2010, στα αισθήματα ηθικής ανωτερό-
κατανόηση και τη συμπόνοια. Ο 300 σελ. τητας δεν σκέφτονταν ιδιαίτερα
μικρός αφηγητής ξέρει να γελάει, τους εκατοντάδες χιλιάδες ξεριζω-
ξέρει να χαίρεται∙ ο ζόφος, ακόμη Η νύχτα του συγγραφέα. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Λουίζα Μιζάν, μένους παλαιστίνιους πρόσφυγες».
και στις μέρες του πολέμου, είναι 2008, 183 σελ. Είχαν πολλά να αντιμετωπίσουν,
τόσο ποτισμένος με ανθρωπιά, δεν τους χρειαζόταν αυτό το επι-
τόσο συλλογικός και τόσο μοι- Η τέλεια γαλήνη. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Λουίζα Μιζάν, 2007, πλέον φορτίο.
ρασμένος, που μολονότι δεν ελα- 513 σελ. Κι όμως ήταν δικό τους παιδί ο
φραίνει, βαθαίνει σε περιεχόμε- συγγραφέας που θεμελίωσε το κί-
νο. Κι ύστερα υπάρχει η ομορφιά Κατά του φανατισμού. Τρία κείμενα που αντιδρούν στην παγκό- νημα της ειρήνης (το 1978 συμμε-
του κόσμου, ο βαθύς ουρανός της σμια ρητορεία, μετάφραση: Ελένη Τσερεζόλε, 2005, 70 σελ. τείχε στην ίδρυση της οργάνωσης
παιδικής ηλικίας, ένα πουλί που «Ειρήνη τώρα»), που παρήγαγε
τιτιβίζει επίμονα τις πέντε πρώ- Ιστορία αγάπης και σκότους. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Ιακώβ Σι- τους Νέους Ιστορικούς, αμφισβη-
τες νότες από το Fur Elise: πάνω μπή, 2004, 733 σελ τώντας κάθε σιωνιστική βεβαιότη-
σ’ αυτό το leit motiv θα αναπτυ- τα. Ο πόλεμος ανάμεσα στις γενιές
χθεί η πολυφωνική παρτιτούρα Σούμχι. Μια ιστορία για την αγάπη και την περιπέτεια, μετάφραση: πάντα δίνει τη θέση του, στη μέση
της μνήμης. Γιατί η επιταγή που Χρυσούλα Παπαδοπούλου, εικονογράφηση: Φαμπιάν Νεγκρίν, ηλικία, στην περιέργεια και τη συ-
κατακυριεύει από πολύ νωρίς μπόνοια για τους νεκρούς. Το κα-
τον Οζ είναι να θυμάται∙ να θυ- 2002, 125 σελ. λύτερο βιβλίο του Οζ είναι μια μαρ-
μάται και να γράφει, βρίσκοντας Η αρχή της ιστορίας. Δοκίμια για τη λογοτεχνία, μετάφραση: Θεό- τυρία προσωπική που διαπερνάται
τη γλώσσα που χρειάζεται, τις από την αρχή ως το τέλος, από τη
λέξεις που βαραίνουν. Δεν είναι δωρος Τσαπακίδης, 2001, 187 σελ. μελαγχολία ενός παιδιού που πενή-
πάρεργο αλλά υποχρέωση, το κά- Η ίδια θάλασσα. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Ιακώβ Σιμπή, 2001, ντα χρόνια αργότερα, ακόμη ζητά-
λεσμα μιας φωνής «που δεν έχει ει τη νεκρή του μητέρα. zx
πίσω της ούτε γέλιο ούτε απερι- 252 σελ.
σκεψία», μα σε προστάζει να μην Νύχτα στο Τελ Κένταρ. Μυθιστόρημα, μετάφραση: Χρυσούλα Πα-
ξεχάσεις ποτέ «ούτε λεπτομέ- Σημείωση: μέρος του κειμένου έχει
παδοπούλου, 1998, 293 σελ.
ρεια από τις λεπτομέρειες», σου γραφτεί το 2004 και δημοσιευτεί στη
επιτάσσει κάποια απόλυτη αρχή Το Ισραήλ, η Παλαιστίνη και η ειρήνη. Δοκίμια, μετάφραση: Τόνια «Βιβλιοθήκη», το ένθετο περιοδικό
ανελέητης πιστότητας. Eξάλλου βιβλίου που εξέδιδε η Ελευθεροτυ-
Κοβαλένκο, 1997, 219 σελ.
δυο είναι τα ρήματα που επα- πία.

Μιχαήλ Επστέιν: είμαστε έμβρυα
μελλοντικών πολιτισμών
Συνέντευξη στους Γιώργο Πινακούλα, Νικήτα Σινιόσογλου, Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη
«Η εποχή του «μετά-» είναι ήδη πίσω μας. Ο πολιτισμός στις αρχές του 21ού αιώνα είναι πρωτο-πα-
γκοσμιοποιημένος: είναι ακόμη διαχωρισμένος με γλωσσικά, εθνικά, κρατικά και θρησκευτικά όρια,
Mikhail Epstein, αλλά ορμητικά κινείται προς μια ολοένα και πιο βαθιά παγκοσμιοποίηση, χάρη στη μετανάστευση, τον
Ανθρωπιστικές εφευρέσεις
και ηθική της μοναδικότητας, τουρισμό, τα κοινωνικά δίκτυα, την αυτόματη μετάφραση, τις υπερεθνικές επιχειρήσεις. Ο πολιτισμός
μετάφραση από τα αγγλικά: μας είναι πρωτο-ηλεκτρονικός, πρωτο-ρομποτικός, πρωτο-εικονικός, πρωτο-κβαντικός, πρωτο-γενό-
Γιώργος Πινακούλας,
επιμέλεια: Ευτύχης σημος, πρωτο-διαστημικός, πρωτο-αρειανός...» Ο καθηγητής Μιχαήλ Επστέιν οχυρώνεται πίσω από
Πυροβολάκης, Ροές, Αθήνα τον πραγματισμό για να αποθεώσει το παρελθόν που αξίζει και για να υποδεχτεί το μέλλον που ήδη
2017, 232 σελ. αλλάζει τις ζωές μας.
Π
ριν από μερικούς Τα κινήματα αυτά έχουν τεράστια συγκεκριμένα μία περιορισμένη πανεπιστήμια. Έχουν πολλούς
μήνες, με την ευ- συνεισφορά στη θεωρία της λο- αντίληψη, σύμφωνα με την οποία ερευνητές, μα λίγους εφευρέτες.
καιρία της παρου- γοτεχνίας και τις ανθρωπιστικές η επιστήμη ασχολείται μόνο με τη Οι ανθρωπιστικές επιστήμες πα-
σίασης του βιβλίου επιστήμες συνολικά. Δεν υπάρχουν συσσώρευση γνώσεων, ενώ η δημι- ράγουν πολλές γνώσεις, μα ελά-
του Ανθρωπιστικές όμως νίκες χωρίς θύματα και, στη ουργία νέων ιδεών, η δημιουργική χιστες νέες ιδέες, οι οποίες θα
εφευρέσεις και ηθική της μονα- συγκεκριμένη περίπτωση, θύμα σκέψη, η κοινωνική και ανθρωπι- μπορούσαν να κινητοποιήσουν την
δικότητας (εκδ. Ροές), ήρθε στην της μελέτης των κειμένων ήταν η στική εφευρετικότητα είναι εκτός ανθρωπότητα για νέα δημιουργικά
Ελλάδα ένας ρώσος στοχαστής, ο μελέτη του ανθρώπου. Φυσικά, δεν των πλαισίων της ακαδημαϊκής τολμηρά βήματα. Η φιλοσοφία, η
οποίος διδάσκει εδώ και χρόνια σε μπορούμε έτσι απλά να απορρί- επιστήμης. Πιστεύω πως αυτό το θεολογία, η γλωσσολογία, η θεωρία
αμερικανικά πανεπιστήμια, αρθρο- ψουμε αυτές τις μεθόδους και να δόγμα θα αναθεωρηθεί τα επόμενα των πολιτισμών σήμερα βρίσκονται
γραφεί σε μεγάλα ρωσικά ΜΜΕ, επιστρέψουμε στον 19ο αιώνα· 10 - 15 χρόνια. Κάποτε, πριν από στην ίδια θέση με εκείνη που θα
ταξιδεύει ανά τον κόσμο δίνοντας δεν μπορούμε όμως και να μείνου- περίπου μισό αιώνα, αναθεωρήθη- βρισκόταν η βοτανολογία, αν δεν
διαλέξεις: ο Μιχαήλ Επστέιν. με σ’ αυτές επιστρέφοντας στον κε το δόγμα, σύμφωνα με το οποίο είχε τους πειραματικούς, πρακτι-
Καλεσμένος του Ιδρύματος Αι- 20ό. Πρέπει να κινηθούμε προς τα δεν επιτρεπόταν στα πανεπιστή- κούς της κλάδους: την κηπουρική,
κατερίνης Λασκαρίδη, ο Μιχαήλ εμπρός, προς τον 21ο αιώνα, δηλα- μια η διδασκαλία της δημιουργικής τη δασολογία, την αγρονομία, την
Επστέιν συνομίλησε με το ελληνικό δή να αφομοιώσουμε την κολοσσι- γραφής. Σήμερα υπάρχουν στις αγροτική οικονομία. Η μελέτη των
κοινό, αναπτύσσοντας τη δική του αία κληρονομιά του φορμαλισμού, ΗΠΑ μόνο περισσότερα από 500 φυτών είναι αναγκαία, εξίσου όμως
προσέγγιση για διάφορα ζητήματα του δομισμού, του μεταδομισμού τέτοια εκπαιδευτικά προγράμματα. αναγκαία είναι η επεξεργασία και
που αφορούν τις ανθρωπιστικές και να ενισχύσουμε αυτές τις με- Τα πανεπιστήμια δεν μπορούν να των μεθόδων της καλλιέργειάς
σπουδές, τη φιλοσοφία, την κα- θόδους με την ενέργεια του μετα- αγνοήσουν τις ανάγκες της κοινω- τους. Το ίδιο ισχύει και για τις αν-
τάσταση στον ακαδημαϊκό χώρο σχηματισμού, για τη δημιουργία νίας: μας χρειάζονται όχι μόνο οι θρωπιστικές επιστήμες, οι οποίες,
της Δύσης. Μετά την εκδήλωση, νέων, εναλλακτικών πολιτισμικών γνώσεις, αλλά και οι νέες ιδέες, τα όπως και η βοτανολογία των εμπει-
προσηνής και χαμογελαστός, δέ- πρακτικών, οι οποίες θα διευρύ- πνευματικά κινήματα, οι μέθοδοι ρικών ερευνών, χρειάζονται να δι-
χτηκε να συνομιλήσει μαζί μας, σε νουν τις μεθόδους της ανθρώπινης επίδρασης του ανθρώπου στο τε- αθέτουν τις δικές τους πρακτικές,
μια ατμόσφαιρα ζεστή με έντονες αυτοσυνείδησης και την επίδρασή χνολογικό περιβάλλον, στον κόσμο τεχνικές, μεθόδους μετασχηματι-
πνευματικές συγκινήσεις, κάπου τους στον κόσμο. του μέλλοντος. σμού των συστημάτων, των σημεί-
στον Πειραιά. Τα κυριότερα ση- ων της κουλτούρας, της νοοσφαί-
μεία αυτής της συζήτησης, μετα- Ασκείτε κριτική στο σύγχρονο Τα κείμενά σας είναι πάντοτε, ρας. Γι’ αυτά μιλάω στα βιβλία μου
φέρουμε σήμερα στις σελίδες του πανεπιστήμιο τόσο ως φόρμα αν δεν κάνω λάθος, δοκιμιακά The Transformative Humanities: A
Books’ Journal. όσο και ως περιεχόμενο σκέψης, και όχι ακαδημαϊκά. Είναι μια Manifesto (2012) και Από τη γνώση
το οποίο γεννάει αυτή η φόρμα. βαθύτερη κλίση σας ή πιστεύετε στη δημιουργία. Πώς οι ανθρωπιστι-
Στα έργα σας ασκείτε σοβαρή κρι- Από τη μία πλευρά, υιοθετεί ότι αυτό το είδος λόγου ταιριά- κές επιστήμες μπορούν να αλλάξουν
τική στις θεωρίες της λογοτεχνίας πολύ περιορισμένους τύπους ζει στις ανθρωπιστικές επιστή- τον κόσμο (2016).
των προηγούμενων δεκαετιών. λόγου, και συγκεκριμένα μόνο μες γενικά; Θα το προτείνατε ως
Θεωρείτε πως ο φορμαλισμός, ο το άρθρο και την κριτική. Από βασικό τρόπο γραφής για κάθε Επισημαίνετε τον προσωπικό-υ-
δομισμός και η αποδόμηση επι- την άλλη πλευρά, αυτό δεν είναι φιλόλογο, φιλόσοφο, ψυχολόγο, ποκειμενικό χαρακτήρα που έχει
σκίασαν τον άνθρωπο με το κεί- τίποτα άλλο παρά εμπόδιο στην θεολόγο κ.λπ.; πάντα η σκέψη. Πόσο σημαντικό
μενο και πως αυτό είχε καταστρο- ανάπτυξη της καινοτόμου σκέ- Ο πειραματικός ή, ακριβέστερα, πιστεύετε ότι είναι για τους σπου-
φικές επιπτώσεις. Πιστεύετε ότι ψης. Ποιες είναι, κατά τη γνώμη ο μετασχηματιστικός τρόπος σκέ- δαστές και τους ερευνητές των
θα πρέπει γενικά να απορρίψου- σας, οι αιτίες αυτού του φαινο- ψης δεν είναι ο μόνος δυνατός ή ανθρωπιστικών επιστημών να
με αυτές τις θεωρίες ή υπάρχουν μένου; Μπορεί να ανατραπεί; υποχρεωτικός στις ανθρωπιστικές αφήνουν στοιχεία της προσωπι-
κάποια πράγματα σ’ αυτές που Τα πανεπιστήμια είναι ζωντανοί επιστήμες, αλλά είναι εκείνος που κότητάς τους να εισέρχονται στην
πρέπει να κρατήσουμε; οργανισμοί, οι οποίοι σταδιακά σήμερα είναι εν ανεπαρκεία. Ο έρευνά τους;
Όχι, δεν απορρίπτω τον φορμα- αναπτύσσονται και αφομοιώνουν ίδιος, στη συνέχεια, δεν τυγχάνει Μπορούμε να διαφωνήσουμε ως
λισμό, τον δομισμό και την απο- το καινούργιο. Έχουν όμως και τις αναγνώρισης από το ακαδημαϊκό προς αυτό: πρέπει ή όχι η προσω-
δόμηση καθεαυτές ως θεωρίες. συντηρητικές τους συνήθειες, και περιβάλλον, δεν διδάσκεται στα πικότητα του επιστήμονα των αν-

θρωπιστικών επιστημών να αφήνει
Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη

τη σφραγίδα της στις έρευνές του;
Υπάρχουν διάφοροι τύποι, είδη και
μέθοδοι έρευνας, είναι οι ιστορικές,
οι βιογραφικές, οι βιβλιογραφικές,
οι στατιστικές. Σε ορισμένες απαι-
τείται η πλήρης αντικειμενικότητα,
και μάλιστα η χρήση των μεθόδων
των θετικών επιστημών. Γενικά,
όμως, οι ανθρωπιστικές επιστή-
μες είναι διάλογος μιας εποχής με
μια άλλη, ενός πολιτισμού με έναν
άλλο και, φυσικά, αν το αντικείμε-
νο της μελέτης είναι η προσωπικό-
τητα και το έργο του συγγραφέα ή
του καλλιτεχνικού κινήματος, τότε
ο ερευνητής δεν μπορεί να μην
κάνει προσωπικό διάλογο με το
αντικείμενο της μελέτης του, είτε
πρόκειται για το απόλυτο πνεύμα,
τη βούληση για εξουσία είτε για
μεθόδους παραγωγής. Στα έργα
του Καντ και του Χέγκελ, του Κίρ-
γκεργκωρ και του Μαρξ, του Νίτσε
και του Μπερξόν υπάρχει έντονη
σφραγίδα της προσωπικότητάς
τους. Αυτό αφορά και τους δημι-
ουργούς που εργάζονται στις αντι- O καθηγητής Μιχαήλ Επστέιν.
κειμενικές μεθοδολογίες, όπως για
παράδειγμα στη σημειολογία και τική θεότητα και να προσφέρουμε με γλωσσικά, εθνικά, κρατικά και και της τεχνοσφαίρας, το βιολογι-
τη γραμματολογία – σε προσωπι- ως θυσία το παρελθόν (αυτή ήταν θρησκευτικά όρια, αλλά ορμητικά κό πρωτόπλασμα του τεχνολογι-
κότητες όπως ο Γιούρι Λότμαν, ο η χρονοκτονία της κομμουνιστικής κινείται προς μια ολοένα και πιο κού πολιτισμού, οι φορείς της πρω-
Ουμπέρτο Έκο, ο Ζακ Ντεριντά... εποχής στην ΕΣΣΔ). Θα πρέπει βαθιά παγκοσμιοποίηση, χάρη στη το-διανόησης, τα πρώτο-cyberg...
Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τον όμως να ομολογήσουμε πως ο δεί- μετανάστευση, τον τουρισμό, τα Αν κάνουμε λόγο για τη νεότερη
Κλωντ Λεβί-Στρως, τον Ρολάν κτης του χρόνου είναι μονομερώς κοινωνικά δίκτυα, την αυτόματη τεχνολογία, τότε ζούμε στην εποχή
Μπαρτ, τον Μισέλ Φουκώ, την προσανατολισμένος στο μέλλον. μετάφραση, τις υπερεθνικές επι- των κεριών και των ατμομηχανών.
Τζούλια Κρίστεβα, παρ’ όλο που Γι’ αυτό και στους φασίστες, τους χειρήσεις. Ο πολιτισμός μας είναι Αν κάνουμε λόγο για την ηλεκτρο-
όλοι τους ήταν γάλλοι στρουκτου- ρατσιστές, τους οπαδούς της ευρα- πρωτο-ηλεκτρονικός, πρωτο-ρο- νική λογοτεχνία, τότε είμαστε στην
ραλιστές. σιατικής θεωρίας και της θεωρίας μποτικός, πρωτο-εικονικός, πρω- εποχή του Αβακούμ και του Τρε-
της «μεγάλης παράδοσης», στους το-κβαντικός, πρωτο-γενόσημος, ντιακόφσκι: το έρεβος μας χωρίζεις
Μιλάτε για τρεις μορφές χρο- θιασώτες του συστήματος των κα- πρωτο-διαστημικός, πρωτο-αρει- από τους μελλοντικούς Τολστόι
νοκτονίας, θανάτωσης δηλαδή στών και της «επίπεδης Γης» δεν ανός... Αναφέρομαι σε εκείνες τις και Ντοστογιέφσκι, τους οποίους
του χρόνου: τη θανάτωση του υπάρχει κανένα μέλλον. κατευθύνσεις προς τις οποίες κι- δεν είμαστε καν σε θέση να προ-
παρελθόντος εν ονόματι του ου- νείται η ανθρωπότητα, κάνοντας βλέψουμε. Ο πρωτεϊσμός μας κινεί
τοπικού μέλλοντος, τη θανάτω- Θεωρείτε πως η εποχή του τώρα απλά τα πρώτα της βήματα: προς το μέλλον με την ίδια ταχύ-
ση του μέλλοντος εν ονόματι της μετά- έχει τελειώσει. Η μεταμο- στους κβαντικούς υπολογιστές, τητα που απωθεί στο παρελθόν. Ο
παράδοσης, και, τέλος, τη θανά- ντέρνα, μετακομμουνιστική, με- στους τρισδιάστατους εικονικούς πρωτεϊσμός είναι η συνειδητοποί-
τωση του παρελθόντος και του ταβιομηχανική περίοδος φτάνει κόσμους, στις γενετικές τεχνολο- ηση ότι ζούμε στην απαρχή ενός
μέλλοντος εν ονόματι ενός αιώ- στο τέλος της. Προβλέπετε ότι γίες, στην κατάκτηση του εγγύς άγνωστου πολιτισμού, ότι απλά
νιου παρόντος. Πώς μπορεί ο θα ακολουθήσει μια εποχή του διαστήματος και συγκεκριμένα του ξεκινήσαμε προς τις άγνωστες πη-
σύγχρονος άνθρωπος να ξαναπι- πρώτο-. Ποια πιστεύετε ότι θα Άρη. Είμαστε στην αρχή αυτών γές ισχύος, ενέργειας, γνώσης, οι
στέψει στο μέλλον, πώς μπορεί είναι τα γνωρίσματα αυτής της των εποχών και, για το λόγο αυτό, οποίες μπορούν σε τελική ανάλυση
να ελπίσει πάλι σ’ ένα καλύτερο νέας εποχής; μπορούμε να αποτυπώσουμε τους να μας εξυψώσουν ή να μας εξο-
αύριο; Χρησιμοιώ το πρόθεμα πρώτο- όρους αυτούς με το πρόθεμα «πρώ- ντώσουν. Όλα τα ανθρώπινα επι-
Η ιστορία κινείται κυματοειδώς, (από την ελληνική λέξη πρώτος) το-». Είμαστε έμβρυα των μελλο- τεύγματα είναι απλά πρωτομορφές
πότε ορμητικά προς το μέλλον, για να νοηματοδοτήσω τις σταδι- ντικών πολιτισμών και τα αρχαία εκείνου με το οποίο γονιμοποιήθη-
πότε υποχωρεί προς το παρελθόν. ακές κινήσεις της εποχής μας. Οι τους κατάλοιπα, τα πρωτόγονα καν οι τεχνολογίες του μέλλοντος.
Γενικά όμως, η πορεία προς το μέλ- τελευταίες δεκαετίας του 20ού αι- σπέρματα εκείνου που στη συνέ- Ο όρος «πρωτεϊσμός» (από την ελ-
λον νικάει και δεν υπάρχει η παρα- ώνα πέρασαν υπό τη σημαία του χεια θα αναπτυχθεί πλήρως. Αυτή ληνική λέξη πρώτος, αλλά και από
μικρή αμφιβολία πως, αν ο κόσμος μετα-κινήματος, το οποίο έθετε η κοσμοαίσθηση της νέας ιστορι- τον Πρωτέα, τη θαλάσσια θεότητα
εν γένει δεν μετατραπεί σε στάχτη, το τέλος της ιστορίας «μετά απ’ κής αρχής είχε διατυπωθεί από τον που μπορούσε να παίρνει διάφορες
θα μοιάζει περισσότερο με τις προ- όλα» («μεταμοντερνισμός» και Νίτσε: «Είμαστε νέοι, ανώνυμοι, μορφές) παραπέμπει στη μορφή
βλέψεις της σύγχρονης επιστήμης άλλα). Σήμερα, αυτή η εποχή του δυσπροσέγγιστοι, είμαστε τα πρό- του Πρωτέα της αρχαίας ελληνικής
και τεχνολογίας παρά με τον τρόπο «μετά» είναι ήδη πίσω μας. Ο πο- ωρα ενός μέλλοντος που δεν έχει μυθολογίας – του θεού των θαλασ-
ζωής των μακρινών μας προγόνων λιτισμός στις αρχές του 21ού αι- φανεί ακόμη...» (Χαρούμενη επιστή- σών που έπαιρνε τη μορφή διαφό-
στις σπηλιές. Δεν χρειάζεται να με- ώνα είναι πρωτο-παγκοσμιοποιη- μη, απόσπασμα 382). Είμαστε οι ρων πλασμάτων. Ο πολιτισμός του
τατρέψουμε το μέλλον σε λατρευ- μένος: είναι ακόμη διαχωρισμένος τολμηροί πιονιέροι της νοοσφαίρας μέλλοντος θα είναι πρωτεϊκός, στο

βαθμό που αποτελείται από ρεύ- τον Μιχαήλ Μπαχτίν ήταν εκεί- Φυσικά και το πιστεύω. Δεν προ- τρόπο, εκφράζει την κινούμενη
ματα ενέργειας και πληροφοριών νος που εγκαινίασε το πολυφωνικό τείνω να αντικαστήσουμε την πί- ολότητα του πολιτισμού. Σήμερα
τα οποία θα αλλάζουν εύκολα την μυθιστόρημα. Αγαπώ και τους δύο στη στην αγάπη, απλά ο απόστο- το δοκίμιο έχει αποκτήσει απόγο-
υλική τους μορφή. αυτούς στοχαστές. Το κοινό τους λος Παύλος, αναφερόμενος στην νο, είναι τα διαδικτυακά μπλογκ ή
σημείο είναι η ποίηση της ελεύ- πίστη, την ελπίδα και την αγάπη, οι μεμονωμένες αναρτήσεις. Όλη
Στο έργο σας επανέρχονται συ- θερης σκέψης, το ανοιχτό τους τις τρεις αρετές, λέει ότι η αγάπη αυτή η ψηφιακή γραμματεία είναι
χνά τα ονόματα του Νικολάι βλέμμα προς το μέλλον, η ιδιότυπη είναι υπεράνω όλων: «νυνὶ δὲ μέ- σε σημαντικό βαθμό δοκιμιακή,
Μπερντιάγεφ και του Μιχαήλ φιλοσοφική πρωτοπορία ή, ακριβέ- νει πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τὰ τρία στο βαθμό που διαρκώς συνδυάζει
Μπαχτίν. Πόσο σας έχει επηρε- στερα, ο πρωτεϊσμός τους, ο οποί- ταῦτα· μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη» ή ανακατεύει διαφορετικά ρεύμα-
άσει η σκέψη αυτών των στοχα- ος έντονα αντιπαρατέθηκε στη (Προς Κορινθίους 13, 13). Η αγά- τα: το λυρισμό και την πολιτική,
στών και ποια πιστεύετε ότι εί- συντηρητική - παραδοσιοκρατική πη από τη μία πλευρά είναι η πιο τα πραγματικά γεγονότα της ζωής
ναι η αξία τους για μας σήμερα; τάση της ρωσικής σκέψης, που κυ- υλική, βαθιά ριζωμένη στη γήινη και επιστημονικές συνόψεις, όρους
Οι στοχαστές αυτοί είναι πολύ δια- ριαρχεί ιδιαίτερα στις μέρες μας. ζωή. Από την άλλη, είναι στραμ- και μεταφορές. Ασχολήθηκα με τη
φορετικοί μεταξύ τους και μάλιστα μένη προς τη μακρινή, μετά θάνα- θεωρία του δοκιμίου κατά την δε-
δυνητικά είναι ασυμβίβαστα αντί- Το νέο σας βιβλίο έχει θέμα την τον ζωή, στο βαθμό που στον άλλο καετία του 1980 και τότε είχα προ-
θετοι. Μοιράζονταν όμως το ίδιο αγάπη. Προτείνετε να αντικατα- κόσμο η πίστη καταργείται από τη βλέψει τη νίκη της δοκιμιογραφίας
ενδιαφέρον και το σημείο εκκίνη- στήσουμε τη φράση του Λούθη- γνώση, η ελπίδα από την εκπλήρω- ως ενσωματωτικού τύπου σκέψης,
σης στο οποίο βρέθηκε ο Φιοντόρ ρου «sola fide» (μόνο με την πί- σή της, ενώ η αγάπη θα μείνει εις πράγμα που γίνεται σήμερα χάρη
Ντοστογιέφσκι – αλλά αν για τον στη) με τη φράση «solo amore» τους αιώνας των αιώνων. Το βιβλίο στις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης.
Νικολάι Μπερντιάγιεφ ο Ντοστο- (μόνο με την αγάπη). Πιστεύετε αυτό βασικά μιλάει για την επί της Είναι ιδιότητα του ανθρώπου να
γιέφσκι ήταν ένας προφήτης του στη σωτήρια δύναμη της αγά- Γης αγάπη, αλλά και για εκείνο σκέφτεται συγκεντρωτικά, μόνο οι
νέου θρησκευτικού πνεύματος, για πης; που τη διαχωρίζει από τη σεξου- ειδικοί μπορούν να χωρίσουν αυτή
αλικότητα και τον ερωτισμό, και την ολότητα σε μεμονωμένα γνω-
αποτελεί το τρίτο, ύψιστο επίπεδο στικά πεδία.
Ηρώ Νικοπούλου της τριάδας: ζωώδες - ανθρώπινο -
θεϊκό. Στο βιβλίο εξετάζω πολλούς Ασκείτε οξύτατη κριτική στο
δορυφόρους και όρια της αγάπης: σημερινό πολιτικό καθεστώς
ΤΕΤΤΙΞ τον πόθο, την ηδονή, τη σαγήνη, της Ρωσίας. Απ’ όσο καταλα-
την έμπνευση, την τρυφερότητα, βαίνω, είστε απαισιόδοξος για
Δύο τρία δεκατρία αν χρειαστεί τον πόνο, τη ζήλεια. Αντιπαραβάλ- το βραχυπρόθεσμο μέλλον της
λω αυτή την προβληματική με τις πατρίδας σας. Τι πιστεύετε για
μέσα στο χώμα χρόνια περιμένεις ιδέες της διαλογικής και δομικής το απώτερο μέλλον; Ελπίζετε σε
ύστερα ανασταίνεσαι ποιητικής, της υπαρξιακής ψυχο- κάποια αλλαγή προς το καλύτε-
στα δέντρα λογίας, της φιλοσοφικής ανθρω- ρο σε βάθος χρόνου;
κι αρχίζεις τους ψαλμούς πολογίας. Το κυριότερο όμως είναι Τα τελευταία χρόνια της Περε-
ότι πρόκειται για ένα βιβλίο όχι στρόικα στην ΕΣΣΔ είχαν καλλι-
μόνο για την αγάπη, αλλά και για εργηθεί τεράστιες ελπίδες για τη
δίνεις τον τόνο τεριρέμ
το «με την αγάπη», για το πώς αυτό μετασοβιετική, μετακομμουνιστική
σ’ ανατολή και δύση μπορεί να μεταδώσει στον αναγνώ- Ρωσία. Τότε πίστευαν πως αυτή
με πείσμα δωδεκάφθογγο στη εκείνα τα συναισθήματα, τα επιδιώκει να αλλάξει πορεία, να
μπαγκέτα την ένταση της ζέστης οποία περιέχονται σε αυτό. ξεφύγει από το δρόμο της Ορδής
και της Αυτοκρατορίας, από το
Εκρήξεις καύσου ξαφνικού Είστε δοκιμιογράφος και έχετε δρόμο της επιθετικής επέκτασης
ασχοληθεί με τη θεωρία της δο- και της ανάπτυξης που θα στηριζό-
επίμονο κράτημα του ίσου κιμιογραφίας. Γράφετε κάπου ταν στην εκτεταμένη εκμετάλλευ-
παύσεις ρυθμικές του φθινοπώρου ότι η καρδιά του δοκιμιακού ση των φυσικών πόρων· πίστευαν
μα όλα σε δύο μήνες σταματούν λόγου ξεφεύγει από οποιαδή- ότι θα εισερχόταν στην οικογένεια
απαλά πέφτει η βρόχινη αυλαία ποτε κατηγοριοποίηση και από των δημοκρατικών, πνευματικά και
σκόρπια παντού λευκά πουκαμισάκια οποιονδήποτε ορισμό. Τα γενι- τεχνολογικά παραγωγικών ευρω-
κά χαρακτηριστικά του δοκιμίου παϊκών λαών. Τα τελευταία χρό-
είναι: το πείραμα και ο υβριδι- νια, ιδιαίτερα μετά τα γεγονότα
Βαθαίνει απόλυτη ησυχία σμός, η δοκιμή, μια δημιουργι- στην Κριμαία, έγινε προφανές ότι
πουπουλένια κή ροή σκέψεων και συναισθη- η Ρωσία κινείται προς την αντί-
αργά πέφτεις κι εσύ ανάλαφρα μάτων· η μόνιμη εναντίωση σε θετη κατέυθυνση, προς τον αρχα-
κατρακυλάς ξανά στο χώμα κάθε αυταρχισμό· μια οπτική ϊσμό και την απομόνωσή της από
απάνω τούτη τη φορά γωνία συνειδητά υποκειμενική. τη Δύση, προς τον περιορισμό των
Μάλιστα ο δοκιμιογράφος με πολιτικών ελευθεριών, προς τον
χνούδι ανερμάτιστο του αέρα θάρρος καταφάσκει στην υπο- μεσαιωνικό ή φονταμενταλιστικό
κειμενική του ματιά. συγκεντρωτισμό του κράτους και
Κι εγώ τόσο σ’ αγάπησα Ναι, το δοκίμιο είναι ένα από τα της εκκλησίας, προς την υποβάθμι-
που δεν ζούσα καλοκαίρι δίχως σου αγαπημένη μου είδη έκφρασης, ση του ρόλου της επιστήμης. Είναι
ούτε πλησίαζα χώρα που δεν ζεις στο βαθμό που σε αυτό συνυπάρ- πολύ δύσκολο να προβλέψει κανείς
χουν διαφορετικά είδη σκέψης: πόσο θα κρατήσει αυτό. Ελπίζω
τα διάφανά σου ρούχα λογοτεχνικό και φιλοσοφικό, τεκ- πως έστω και απλές χρησιμοθη-
μάζευα πιστά μηρίωσης και μυθολογικό. Το δο- ρικές αντιλήψεις, αλλά και η δι-
για να σε ξαναφτιάξω κίμιο διαρκώς περνάει από το ένα αρκώς αυξανόμενη υστέρηση από
είδος στο άλλο και, κατ’ αυτόν τον τη Δύση, θα υποχρεώσουν ξανά τη

Ρωσία να στρέψει προς αυτή το ποιοι; Η γρήγορη ταχύτητα του κών επιτευγμάτων. Έτσι, σε αυτό θεί στο μεταίχμιο του 20ού και του
πρόσωπό της. Οι χρησιμοθηρικές διαδικτύου και η απλότητα στη το πεδίο όλα ακολουθούν τον σω- 21ου αιώνα, εξαιτίας της γιγάντιας
όμως αιτίες θα λειτουργούν ώσπου δυνατότητα δημοσίευσης μήπως στό δρόμο. επιτυχίας των θετικών επιστημών
η Ρωσία να νιώσει ξανά πως είναι απειλούν την ποιότητα της γρα- και τεχνολογιών, έχει αρχίσει να
δυνατή και τεχνολογικά διασφαλι- φής και της επιμέλειας; Εμείς και οι άλλοι! Αναφέρετε αναγεννιέται, όσο κι αν φαίνεται
σμένη, τότε θα αρχίσει ξανά τη γε- Και πάλι θα σας πω πως δεν μπο- τον Νίτσε ως παράδειγμα δη- παράδοξο, χάρη ειδικά σε αυτά
ωπολιτική της επέκταση. Οι κύκλοι ρεί να υπάρξει νίκη χωρίς θύματα. μιουργικού πνεύματος. Ο Νί- τα επιτεύγματα. Γίνεται προφανές
αυτοί θα επαναλαμβάνονται ξανά Χάρη στις νέες τεχνολογίες δισεκα- τσε δεν τα πήγαινε καλά με την ότι όσο περισσότερες καθημερινές
και ξανά, όπως συνέβη και στο πα- τομμύρια άνθρωποι ήρθαν σε επα- εποχή του, ήταν ανεπίκαιρος, ρουτίνες θα αναλάβουν τα ρομπότ
ρελθόν. Για να μπορέσει η Ρωσία φή με τη μία ή την άλλη μορφή αυ- όπως έλεγε ο ίδιος, ή άκαιρος… και η τεχνητή νοημοσύνη, τόσο
να πάρει οριστικά το δρόμο της δη- τοέκφρασης, μεταξύ δε αυτών και Νομίζετε πως η καινοτομία στις μεγαλύτερη αξία θα αποκτούν οι
μιουργικής και δημοκρατικής ανά- με τη λογοτεχνική γραφή. Μέσα σε ανθρωπιστικές σπουδές μπορεί μοναδικές ανθρώπινες ιδιότητες,
πτυξης και να σωθεί ο κόσμος από 10 - 12 χρόνια που πέρασαν από να έρθει και με τέτοιους, πολύ οι εκδηλώσεις της υποκειμενικότη-
την πυρηνική καταστροφή, πρέπει τη δημιουργία του Facebook και προσωπικούς και έκκεντρους τας – οι συναισθηματικές, οι ηθι-
να αναπτυχθεί στο εσωτερικό της του Live Journal [ιδιαίτερα δημοφι- τρόπους; Μας ενδιαφέρει μόνο κές, οι θρησκευτικές. Οι άνθρωποι
η κοινωνία των πολιτών, η νέα γε- λής σελίδα κοινωνικής δικτύωσης μια καινοτομία που λαμβάνει θα αποκλειστούν από πολλά επαγ-
νιά διανόησης, να κυριαρχήσει ένα στη Ρωσία] έχει αλλάξει, σε σημείο υπόψη κοινωνικο-οικονομικές γέλματα, του οδηγού, του αγρότη,
άλλο σύστημα αξιών και πνευματι- που να μην αναγνωρίζεται πια, το αλλαγές στη βάση της κοινωνί- του οικονομολόγου, του λογιστή,
κών προτεραιοτήτων. Χρειάζεται ο πνευματικό πεδίο του πλανήτη. ας και καταπιάνεται μ’ αυτές; του ασφαλιστή, αλλά θα είναι αδύ-
εξανθρωπισμός της κοινωνίας, και Φυσικά, δισεκατομμύρια χρήστες Είναι το πείραμα στις ανθρω- νατο να υποκατασταθούν ο ζω-
αυτό, μεταξύ των άλλων, είναι δου- δεν μπορούν στο σύνολό τους να πιστικές σπουδές το αποτέλε- γράφος, ο ποιητής, ο φιλόσοφος,
λειά των επιστημόνων των ανθρω- είναι χαρισματικοί, όπως δεκάδες σμα μιας κοινωνίας ολόκληρης ο φιλόλογος, ο ιερέας, στο βαθμό
πιστικών επιστημών. ή εκατοντάδες εξ αυτών, μα το γε- που αλλάζει, ή μάλλον υπόθεση που αυτοί λειτουργούν σύμφωνα
νικό πνευματικό επίπεδο βελτιώνε- μιας εμπνευσμένης πρωτοπορί- με τα ανθρώπινα μέτρα, καθοδη-
Αντιμετωπίζετε πολύ θετικά και ται. Απλά, εκείνοι οι άνθρωποι που ας ικανής να αφίσταται από την γούμενοι από τις ζώσες ανάγκες
αισιόδοξα τις νέες τεχνολογίες παλαιότερα σιωπούσαν, έξαφνα κοινωνική βάση και να προχωρά του πνεύματος και του «φυσικού
και τις σελίδες κοινωνικής δι- μίλησαν και απέκτησαν τον δικό μόνη, ακόμη και σε σύγκρουση λόγου». Γι’ αυτό, στο βαθμό της
κτύωσης. Πιστεύετε ότι δίνουν τους κύκλο αναγνωστών και συ- με μια παρατεταμένη στασιμό- εκρηκτικής ανάπτυξης της τεχνη-
τη δυνατότητα έκφρασης στους νομιλητών. Το επίπεδο ανεβαίνει τητα ή γενικευμένη ανοησία, τής νοημοσύνης, τα ανθρωπιστικά
ανθρώπους εκείνους οι οποίοι και, αντίστοιχα, αυξάνονται και οι όπως ένιωθε ο Νίτσε; επαγγέλματα θα έχουν ολοένα και
στο παρελθόν δεν έκαναν κάτι απαιτήσεις προς τις μονάδες, τα Το ενδιαφέρον για τις ανθρωπιστι- μεγαλύτερη ζήτηση στο εγγύς μέλ-
τέτοιο; Υπάρχουν κίνδυνοι, και κριτήρια των ύψιστων δημιουργι- κές επιστήμες, το οποίο είχε μειω- λον. zx

Το Μακεδονικό ζήτημα
Από τον Χρήστο Α. Φραγκονικολόπουλο
Ο καθηγητής Αλέξης Ηρακλείδης προσφέρει μια εκτενή αλλά απαραίτητη ιστορική παρουσίαση
Αλέξης Ηρακλείδης,
Το Μακεδονικό ζήτημα, του ζητήματος με στόχο να εξετάσει και να αναλύσει πώς το όνομα Μακεδονία, που άπτεται της
1878-2018. Από τις ελληνικής και της σλαβομακεδονικής ιστορικής ταυτότητας και κληρονομίας, έχει συμβάλει σε
εθνικές διεκδικήσεις στις
συγκρουσιακές εθνικές αντιπαραθετικές και συναισθηματικά φορτισμένες ιστορικές αφηγήσεις, και να ερμηνεύσει πώς
ταυτότητες, Θεμέλιο, Αθήνα η Συνθήκη των Πρεσπών προσφέρει διεξόδους σε στάσεις, αγκυλώσεις ή στρεβλές αντιλήψεις
2018, 365 σελ. γύρω από την επίλυση του ζητήματος.
Η
ελληνική θέση απέ- (Βούλγαρους, Σέρβους) και Έλλη- νίκης, χωρίς τη Χαλκιδική ή την Δούσαν, (β) οι Σλάβοι Μακεδόνες
ναντι στο όνομα, νες, Βλάχους και Αλβανούς. Ωστό- κεντρική Μακεδονία νοτίως του διατηρούσαν πολιτισμικά στοιχεία
όπως σωστά επι- σο, μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, ποταμού Αλιάκμονα. Προς επί- των Σέρβων επί αιώνες, όπως ήθη,
σημαίνει ο Αλέξης η ενσωμάτωση της Μακεδονίας τευξη του στόχου της επένδυσε σε έθιμα, μια γλώσσα πολύ κοντά στα
Ηρακλείδης, οφεί- εξυπηρέτησε τις σκοπιμότητες της μια εντυπωσιακή εκπαιδευτική και σερβικά και αποκαλούνταν Σέρβοι
λεται στους εξής τρεις παράγοντες: «Μεγάλης Ιδέας» στην πιο μαξι- προπαγανδιστική δραστηριότητα, από τον 14ο αιώνα ώς τα μέσα του
Πρώτον, στην άγνοια για το ποια μαλιστική της εκδοχή. Η Ελλάδα την οποία στήριξε στα εξής επιχει- 19ου αιώνα και (γ) η ταύτισή τους
υπήρξε γεωγραφικά η Μακεδονία έτσι όχι μόνο επένδυσε στην παι- ρήματα: (α) πέραν των εθνολογι- με τους Βούλγαρους ήταν ανύπαρ-
που διαμοιράστηκε το 1913. Η γε- δεία (δαπανώντας μάλιστα περισ- κών επιχειρημάτων, δηλαδή ότι η κτη ώς τα μέσα του 19ου αιώνα
ωγραφική Μακεδονία δεν ήταν ή σότερα χρήματα για την ίδρυση πλειοψηφία των χριστιανών μιλού- και η όποια μερική ταύτιση ήταν
είναι μία, η ελληνική, αλλά τρεις, σχολείων στην οθωμανική Μακε- σε βουλγαρικά ή βουλγαρικές δια- προϊόν της έντονης βουλγαρικής
προφανώς και οι τρεις με το δικαί- δονία) αλλά και στην ανάπτυξη λέκτους, οι Βούλγαροι ήταν κατά προπαγάνδας που προσπαθούσε
ωμα να λέγονται Μακεδονία, με των εξής επιχειρημάτων: (α) ότι οι βάση Σλάβοι και οι αρχικοί Βούλ- να τους πείσει ότι δεν είναι Σέρβοι
σύνθετο όνομα ή παράγωγο για να αρχαίοι Μακεδόνες ήταν εθνοτικά γαροι (που ήταν turkic φύλο) εί- αλλά Βούλγαροι.
γίνεται αντιληπτό για ποια Μακε- Έλληνες, (β) ότι οι Σλάβοι και οι χαν πλήρως εκσλαβιστεί, (β) ότι οι Δεύτερον, στην άγνοια ότι η Ελλά-
δονία μιλάμε. Στην αρχή, η περιο- Βούλγαροι του Μεσαίωνα είχαν Σλάβοι του Μεσαίωνα είχαν πλή- δα έλαβε πολύ περισσότερο απ’ ό,τι
χή αυτή που άρχισε να ονομάζεται υποστεί την πολιτισμική επιρροή ρως αφομοιωθεί από τους Βούλγα- θα της αναλογούσε με βάση το ποσο-
Μακεδονία κυρίως από τους Ευ- του ελληνικού Βυζαντίου, και (γ) ρους και όχι από τους Σέρβους ή στό των Ελλήνων επί του πληθυσμού,
ρωπαίους ήταν ένα μεγάλο τμήμα ότι οι σλαβόφωνοι της Μακεδονίας τους Έλληνες και (γ) κατά τον 19o περισσότερο απ’ ό,τι θα δικαιούνταν
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν ήταν απαραίτητα Βούλγαροι ή αιώνα, παρά την επιρροή του Πα- αν είχε λάβει χώρα δημοψήφισμα
στην Ευρώπη που το διεκδικούσαν Σλάβοι – και λαμβάνοντας υπόψη τριαρχείου που κυριαρχoύνταν από υπό διεθνή επίβλεψη, ή ό,τι ρεαλιστι-
τρία εθνικά κράτη, η Ελλάδα, η τη νομιμοφροσύνη τους στο Πα- τους Έλληνες και ήταν στην υπη- κά θα μπορούσε να προσβλέπει αν οι
Βουλγαρία και η Σερβία. Συγκεκρι- τριαρχείο ήταν περισσότερο Έλ- ρεσία της πολιτικής της Ελλάδας, Βαλκανικοί Πόλεμοι δεν είχαν λάβει
μένα, κατά τη διάρκεια του 19ου ληνες στη συνείδηση παρά Σλά- οι σλαβόφωνοι Μακεδόνες ήταν χώρα με το ανέλπιστο υπέρ της Ελ-
αιώνα μέχρι και τον διαμοιρασμό βοι ή Βούλγαροι. Ωστόσο, αν και μια διακριτή εθνοτική ομάδα Βουλ- λάδας αποτέλεσμα. Συγκεκριμένα,
της μετά το τέλος των Βαλκανικών αρχικά, δηλαδή από τη δεκαετία γάρων που πλειοψηφούσε στη γε- το 1904, με βάση την οθωμανική
Πολέμων, οι θέσεις των τριών δι- του 1850 έως και τη δεκαετία του ωγραφική Μακεδονία. Το βέβαιο απογραφή των βιλαετιών της Θεσ-
εκδικητών ήταν οι ακόλουθες (σελ. 1870, η Ελλάδα διεκδικούσε ολό- είναι ότι οι βουλγαρόφωνοι (βλ. σαλονίκης, του Μοναστηριού και
19-79): κληρη τη γεωγραφική Μακεδονία, παρακάτω) της Μακεδονίας ήταν του Κοσσόβου (Σκοπίων), οι μου-
1. Στην αρχική μικρή Ελλάδα, με την εμφάνιση του βουλγαρικού συγκριτικά η μεγαλύτερη εθνοτι- σουλμάνοι φέρονται να αποτελού-
του 1832, μέχρι και τα μέσα του εθνικισμού (Βουλγαρική Εξαρχία κή-γλωσσική ομάδα, εν τούτοις σαν το 54,2% του πληθυσμού, οι
19ου αιώνα, και στο πλαίσιο του 1870, Συνθήκη του Αγίου Στεφά- απάρτιζαν λιγότερο από το 50% Βούλγαροι (εξαρχικοί μαζί με πα-
πρώτου εθνικού αφηγήματος, οι νου 1878) κατέληξε να διεκδικεί του πληθυσμού (γύρω στα 2/5). τριαρχικούς) το 30,8%, οι Έλληνες
αρχαίοι Μακεδόνες δεν θεωρού- μέρος της Μακεδονίας, τη λεγόμε- 3. Η Σερβία, που αρχικά, όπως το 10,5% και το υπόλοιπο 4,5% να
νταν τμήμα του αρχαίου ελληνικού νη «ιστορική Μακεδονία», το νότιο η Ελλάδα, δεν ενδιαφερόταν για διαμοιράζεται σε Σέρβους, Βλά-
κόσμου, αλλά οι πρώτοι κατακτη- τμήμα, συγκεκριμένα το σημερινό τη Μακεδονία, στη συνέχεια δι- χους και Ισραηλίτες (εβραίους).
τές των Ελλήνων πριν από τους ελληνικό τμήμα της Μακεδονίας εκδίκησε, με πολύ λιγότερα γλωσ- Παρ’ όλα αυτά, μετά τους Βαλ-
Ρωμαίους. Η Μακεδονία ήταν και λίγο βορειότερα έως τη γραμμή σικά-εθνοτικά ερείσματα, μεγάλος κανικούς Πολέμους (1912-13) και
εκτός των τότε ελληνικών διεκδι- Αχρίδας-Μοναστηρίου-Στρώμνι- μέρος της μακεδονικής περιοχής τη συνθήκη του Βουκουρεστίου
κήσεων, με δεδομένη την ασάφεια τσας-Μελενίκου, δηλαδή την περι- για να επικεντρωθεί τελικά στη βο- (1913), η ελληνική πλευρά θα λάμ-
των συνόρων της περιοχής και οχή που ήταν συνυφασμένη με την ρειοδυτική Μακεδονία, την «Πα- βανε το 51,6% της Μακεδονίας, η
ποιοι ήταν οι κάτοικοί της, καθώς αρχαία Μακεδονία του Φιλίππου λαιά Σερβία», λίγο πολύ τα σημε- σερβική το 38,32%, ενώ η Βουλγα-
μετά από πέντε αιώνες οθωμανικής πριν προβεί στις βόρειες κατακτή- ρινά όρια της πΓΔΜ (που πλέον ρία και η Αλβανία θα μοιράζονταν
κυριαρχίας ήταν εντυπωσιακά ετε- σεις του. ονομάζεται Βόρεια Μακεδονία). το 10,12% και το 1,5% αντιστοί-
ρογενής γλωσσικά, θρησκευτικά, 2. Η Βουλγαρία, ειδικότερα μετά Τα επιχειρήματα της Σερβίας ήταν χως. Ποσοστά τα οποία σε καμία
εθνικά ή εθνοτικά, με τουρκόφω- το 1878, διεκδικούσε σχεδόν όλη τα εξής: (α) οι Μακεδόνες Σλάβοι περίπτωση δεν αναλογούν στην
νους, αλβανόφωνους, βλαχόφω- τη Μακεδονία, την «αδιαίρετη του Μεσαίωνα ήταν Σέρβοι ή εί- εθνολογική σύσταση των πληθυ-
νους, ελληνόφωνους και βουλγαρό- Βουλγαρία», δηλαδή τη Μεγάλη χαν ενσωματωθεί στους Σέρβους, σμών οι οποίοι κατοικούσαν την
φωνους μουσουλμάνους, καθώς και Βουλγαρία του Αγίου Στεφάνου με την κυριαρχία των Σέρβων στη περιοχή (σελ. 62). Στο γεγονός
χριστιανούς ορθόδοξους Σλάβους με την προσθήκη της Θεσσαλο- Μακεδονία κατά τον 14ο αιώνα επί αυτό βρίσκεται και ένας «κρυφός»

και «ανομολόγητος» λόγος: ότι οι διακριτής από τη βουλγαρική ή τη
L’Illustration
σημερινοί κάτοικοι της ελληνικής σερβική και 1913-1944 η ανάπτυ-
Μακεδονίας δεν είναι, στην πλειο- ξη της «μακεδονικής λογοτεχνίας»
νότητά τους, αυτόχθονες, δεν προέρ- στη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλ-
χονται από τον προϋπάρχοντα ντόπιο γαρία (που οδήγησε στην επίσημη
πληθυσμό. Περίπου δύο στους υιοθέτηση της «μακεδονικής φιλο-
τρεις σημερινούς κατοίκους της ελ- λογικής γλώσσας» από το 1944 και
ληνικής Μακεδονίας είναι πρόσφυ- μετά). Κοντολογίς, ο Τίτο βρήκε
γες ή απόγονοι προσφύγων από τη έδαφος για να εδραιώσει επίσημα
Μικρά Ασία (περίπου 700.000). αυτό το νέο έθνος.
Αυτό, όπως σωστά επισημαίνει Με βάση τους παραπάνω πα-
ο Ηρακλείδης (σελ. 300), «τους ράγοντες έχει καλλιεργηθεί μια
καθιστά ψυχολογικά πιο ανασφα- ανησυχία και ένας φόβος που
λείς, μια και ήρθαν στην περιοχή εντοπίζεται όχι μόνο στη μη-α-
τη δεκαετία του 1920, πολύ μετά ναγνώριση των σλαβόφωνων της
από τους σλαβόφωνους ή σλαβο- Ελληνικής Μακεδονίας ως εθνικής
μακεδόνες που ήταν “ντόπιοι”, οι ή εθνοτικής ταυτότητας, ούτε καν
γηγενείς κάτοικοι της σημερινής ως εθνοτικής ή γλωσσικής ομάδας,
ελληνικής Μακεδονίας επί αιώνες. αλλά και στην ανασφαλή και προ-
Αυτή η ανασφάλεια των απογόνων γονολατρική ελληνική ταυτότητα.
των προσφύγων ίσως εξηγεί και τη Εν προκειμένω, ποιοι πραγματικά
μεγάλη τους ανάγκη να ταυτιστούν ήταν οι αρχαίοι Μακεδόνες, με δε-
με τη δόξα των αρχαίων Μακεδό- δομένες τις αντικρουόμενες θέσεις
νων και με τον θρυλικό Μέγα Αλέ- των ίδιων των αρχαίων Ελλήνων
ξανδρο, προκειμένου να ριζώσουν και τη διχογνωμία που υφίσταται
στην ελληνική (ιστορική) Μακε- και σήμερα μεταξύ των ειδικών για
δονία και να θεωρούνται απόγονοι ποιοι ήταν οι αρχαίοι Μακεδόνες
των αρχαίων Μακεδόνων». (βλ. κεφάλαιο 12 σελ. 271-295).
Κάπου εκεί βρίσκεται και η μη Αυτό, όπως γράφει (σελ. 301):
αναγνώριση των σλαβόφωνων της
ελληνικής Μακεδονίας ως εθνικής οδηγεί τους σημερινούς Έλ-
ή εθνοτικής μειονότητας, ούτε καν ληνες σε Angst και υπερβολές
ως εθνοτικής ή γλωσσικής ομάδας. 1913. Δυο στρατιώτες, ένας Έλληνας και ένας Βούλγαρος, φρουρούν το λιμάνι προκειμένου να κατοχυρωθεί
της Θεσσαλονίκης, λίγο πριν ξεσπάσει ο Β’ Βαλκανικός Πόλεμος. Η φωτογρα-
Αν και οι άνθρωποι αυτοί αριθμούν η ελληνικότητα των αρχαίων
φία, αγνώστου, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό L’Illustration, No. 3671, 5 Ιουλίου
μόνο μερικές χιλιάδες, 50.000- 1913. Μακεδόνων. Πάντως, κατά
100.000, και συνεπώς ουδόλως τους περισσότερους νηφάλιους
απειλείται η ελληνική εδαφική ακε- δονικό» ή σλαβομακεδονικό έθνος στην Πέλλα (τότε Πόστολ), o Μι- ιστορικούς που έχουν ασχολη-
ραιότητα, και ένα μέρος τους έχει δεν ήταν εφεύρεση και κατασκεύα- σίρκοβ έκανε λόγο για την ύπαρξη θεί με την αρχαία Μακεδονία,
πλέον αποκτήσει, οικειοθελώς, σμα του Τίτο. Όπως αποδεικνύ- ξεχωριστής «μακεδονικής εθνότη- η ιθύνουσα τάξη στο αρχαίο
ελληνική εθνική ταυτότητα, η Ελ- ει ο Ηρακλείδης στο κεφάλαιο 3 τας», με κύριο επιχείρημα τη δια- κράτος της Μακεδονίας ήταν
λάδα επέμενε και επιμένει στη μη (σελ. 101-119), προϋπήρχε ως ένα φορετική διάλεκτο των σλαβόφω- Έλληνες ή ήθελαν και δήλωναν
αναγνώριση των σλαβόφωνων της εν δυνάμει νέο έθνος. Ήταν ένας νων κατοίκων της Μακεδονίας, και Έλληνες ή ήταν εξελληνισμένοι
ελληνικής Μακεδονίας ως εθνικής λαός που είχε εν πολλοίς αποξε- παρουσίασε επιχειρήματα για την και πάντως μιλούσαν ελληνικά
ή εθνοτικής μειονότητας, ούτε καν νωθεί σταδιακά από τους Βούλγα- ξεχωριστή αυτή εθνική ή εθνοτική και είχαν την ίδια θρησκεία, το
ως εθνοτικής ή γλωσσικής ομάδας. ρους και βρισκόταν στην αναζήτη- ταυτότητα και την ανάγκη εθνικής Δωδεκάθεο (στην οργάνωση του
Με αυτή την άρνηση της ύπαρξής ση μιας νέας εθνικής ταυτότητας αυτοδιάθεσης (σελ. 111-113). Τη κράτους και στο πώς ήταν το
τους, ηθελημένα ξεχνιέται ή απο- πέραν της αρχικής βουλγαρικής. θέση αυτή ανέπτυξαν και άλλοι δι- κράτος τους είναι που διέφεραν
κρύπτεται το γεγονός ότι είχαν Ειδικότερα, κατά την περίοδο του ανοούμενοι, όπως ο Πουσκάροβ, και παρουσιάζονταν λιγότερο
καταπιεστεί στον Μεσοπόλεμο μεσοπολέμου, το υπερεθνικό στοι- o Κοβάτσεβ και ο Ιβανόφσκι. Το Έλληνες). Ωστόσο οι υπήκοοί
(σελ. 121-127), και πολλοί από χείο (δηλαδή η ενοποίηση όλων ίδιο ισχύει και για το ζήτημα της τους, για τους οποίους γνωρί-
αυτούς (αν και όχι όλοι) έφυγαν των χριστιανών ορθόδοξων της γλώσσας. Έγκυροι και παγκόσμια ζουμε ελάχιστα, ήταν μάλλον
ή εκδιώχθηκαν ως πρόσφυγες με Μακεδονίας και τη δημιουργία γνωστοί γλωσσολόγοι διακρίνουν ένα μείγμα από ελληνικές και
τον ΕΛΑΣ (πενήντα με εξήντα χι- μιας ομοσπονδιακής Μακεδονικής τέσσερις περιόδους στην πορεία μη ελληνικές εθνοτικές ομάδες
λιάδες Σλαβομακεδόνες, σελ.132- Δημοκρατίας), άρχισε να υποχωρεί διαμόρφωσης της «μακεδονικής (μάλλον Θράκες, Μολοσσοί,
133). Με τη λήξη του Ελληνικού έναντι μιας θολής εθνικής Σλαβο- γλώσσας» από διαλέκτους σε φι- Παίονες, Ιλλυριοί, κ.ά.). Επίσης,
Εμφυλίου Πολέμου, το 1948-1949, μακεδονικής διακριτής ταυτότη- λολογική γλώσσα (σελ. 213-214): το βέβαιο είναι ότι δεν υπήρχαν
δημεύθηκε η περιουσία τους και τας. Από το 1941 και μετά, με τον 1794-1840 τα πρώτα κείμενα σε Μακεδόνες Σλάβοι τότε, αφού
έκτοτε δεν επιτρέπεται σε αυτούς Τίτο, «η νέα αυτή ταυτότητα που μακεδονικές διαλέκτους (όπου δια- οι Σλάβοι πρόγονοι των Σλαβο-
και στους απογόνους τους να επι- επωαζόταν, αποκρυσταλλώθηκε, κρίνει κανείς την ανάδυση της σλα- μακεδόνων ήρθαν κατά τον 5ο
στρέψουν στις εστίες τους ή να κάτι που θα ήταν αδύνατον να γίνει βικής ταυτότητας), 1840-1870 τα και 6ο αιώνα μ.Χ.
διεκδικήσουν τις περιουσίες τους ακόμη και με ωμή βία από πλευράς διδακτικά βιβλία και βιβλία συλλο-
(σελ. 153-156, 158-160). Γιουγκοσλαβίας, αν δεν άγγιζε τις γής λαϊκών τραγουδιών (που τονί- Ενδεικτικό είναι και το επιχείρη-
χορδές ικανού μέρους του πληθυ- ζουν τη νοτιοσλαβική ταυτότητα), μα ότι μία αναγνώριση με το όνο-
σμού» (σελ. 106). 1870-1913 τα πρώτα γραμματικά μα Μακεδονία φυτεύει τις ρίζες
Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΉ Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυ- και εθνικιστικά κείμενα (όπου δι- για μελλοντική σύγκρουση γιατί
ΤΑΥΤΌΤΗΤΑ τής της τάσης ήταν ο φιλόλογος και ακρίνει κανείς μια αίσθηση ξεχω- επιτρέπει στα Σκόπια να τρέφουν
Τρίτον, στην άγνοια ότι το «μακε- εθνογράφος Μισίρκοβ. Γεννημένος ριστής «μακεδονικής ταυτότητας» εδαφικές βλέψεις και να τις επιδι-

ώξουν στο μέλλον, όταν οι διεθνείς ποτέ η Ελλάδα, η Αλβανία ή η ξανδρο. Η εξωπραγματική αυτή ντας ότι η «αραιοποίηση και άλλες
συνθήκες θα είναι πιο ευνοϊκές. Τουρκία να ισχυρίζονται ότι δεν εθνική αφήγηση, όπως επισημαίνει υπερβολικές αντιδράσεις των γει-
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυ- υφίσταται ελληνική μειονότη- (σελ. 306), τόνων οφείλονται σε ανασφάλεια
τού του φόβου αποτελεί η δεκαετία τα σε αυτές τις δύο χώρες και που κάθε άλλο παρά αδικαιολόγη-
του 1990, όταν ο Αντώνης Σαμα- αυτό να τίθεται ως προϋπόθεση είναι δημοφιλής, λόγω του με- τη είναι. Η χώρα αυτή, με το που
ράς, ο Κωνσταντίνος Μητσοτά- για να έχουν με την Ελλάδα μια γάλου γοήτρου που τους προσ- έγινε ανεξάρτητο κράτος, αισθάν-
κης και ο Ανδρέας Παπανδρέου ομαλή σχέση; δίδει, πλην όμως δεν έχει επι- θηκε την απειλή των γειτόνων που
δεν δέχονταν τη σύνθετη ονομα- κρατήσει τελείως και υφίσταται θεωρούσαν ότι θα διαλυόταν στο
σία που δεχόταν ασμένως η άλλη δριμεία κριτική από τους πιο άμεσο μέλλον – στη δε βουλγαρι-
πλευρά. Ένα άλλο μεγάλο λάθος Η ΣΤΆΣΗ ΤΗΣ ΒΌΡΕΙΑΣ σοβαρούς Μακεδόνες ιστορι- κή περίπτωση ότι θα εξαφανιζόταν
ήταν τα απανωτά εμπάργκο, επί- ΜΑΚΕΔΟΝΊΑΣ κούς και άλλους σοβαρούς κοι- με το να αγκαλιάσει τη «μητέρα
σημα και ανεπίσημα, που επέβαλε Τα προφανή αίτια της στάσης της νωνικούς επιστήμονες. Απ’ ό,τι πατρίδα» και να ενωθεί μαζί της.
η χώρα μας γονατίζοντας την άλλη άλλης πλευράς είναι τα εξής: φαίνεται αυτή η τάση γεννήθη- Η αμφισβήτηση ήταν μεγάλου δι-
χώρα οικονομικά. Το τρίτο μεγάλο κε κυρίως ως αντίδραση στην αμετρήματος μια και αφορούσε τη
λάθος, που έχει ευρύτερες διαστά- η μεγάλη πικρία τους για το δι- υπερφίαλη ελληνική στάση και γλώσσα (από πλευράς Βουλγαρίας
σεις, είναι η ανίερη συμμαχία με αμοιρασμό της Μακεδονίας το στην «υστερική αντι-μακεδονική και Ελλάδας), την εκκλησία (από
τον Μιλόσεβιτς για την αποστα- 1913, καμπάνια της Ελλάδας». Απο- πλευράς Γιουγκοσλαβίας-Σερβίας),
θεροποίηση της ΠΓΔΜ (βλ. κεφά- η προσπάθεια εξελληνισμού τέλεσε απάντηση στην άρνηση τη σημαία (από πλευράς Ελλάδας),
λαιο 8 σελ. 161-193). Ενδεικτικές των Σλαβομακεδόνων που ζού- της Ελλάδας να αποδεχθεί τον το όνομα (από πλευράς Ελλάδας),
είναι και οι αντιφάσεις που έχουν σαν στην Ελλάδα την περίοδο όρο Μακεδονία, και στην απο- το έθνος (από πλευράς Βουλγαρίας
παρουσιάσει οι ελληνικοί όροι, 1919-1940, η φυγή και εκδίωξή κλειστικότητα του όρου, με την και Ελλάδας) και βέβαια το ίδιο το
και ειδικότερα όσων αντιδρούν σε τους τη δεκαετία του 1940, οι αρχαία φημισμένη Μακεδονία κράτος και από τους τρεις γείτο-
λύση του ζητήματος, τα τελευταία απαλλοτριώσεις-δημεύσεις πε- να θεωρείται ελληνική, μέρος νες, εν μέρει και από την πλευρά
29 χρόνια, όπως: (α) αλλαγή του ριουσιών και βέβαια, πάνω απ’ μόνο της ελληνικής κληρονομιάς της Αλβανίας λόγω των Αλβανών
ονόματος από τη γείτονα γιατί το όλα, η μη αναγνώρισή τους, η και εθνικής ιστορικής αφήγησης εκεί» (σελ. 307-308).
«Μακεδονία» έχει γεωγραφική και απόρριψη της ίδιας τους της και ταυτότητας. Κατόπιν αυτού,
όχι εθνική υπόσταση, (β) δέσμευση ταυτότητας και της μητρικής οι Σλαβομακεδόνες αντιτάχθη-
από τη γείτονα ότι δεν έχει εδαφι- τους γλώσσας από τους Έλλη- καν στην αποκλειστική ιδιοκτη- Η ΕΠΊΛΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΈΝΕΞΗΣ
κές βλέψεις σε βάρος της Ελλάδας νες. σία της αρχαίας Μακεδονίας Η φόρμουλα λύσης που πρόσφα-
και (γ) αναγνώριση ότι στην Ελλά- και των συμβόλων της από τους τα βρέθηκε στο Μακεδονικό με
δα δεν υπάρχει «μακεδονική μειο- Υπάρχουν όμως, όπως πολύ σωστά Έλληνες. Με αυτόν τον τρόπο τη Συμφωνία των Πρεσπών ήταν
νότητα». Όπως, όμως, θα μπορού- αναλύει και παρουσιάζει ο Ηρα- επιχείρησαν να ενισχύσουν τις ανέλπιστη και φάνταζε αδύνα-
σε να επισημάνει οποιοσδήποτε κλείδης, και διάφοροι «κρυφοί» λό- δικές τους αξιώσεις στο όνομα τη. Πολλοί, ωστόσο, και με βάση
νοήμων τρίτος (σελ. 171), γοι για τη στάση τους. Πρώτον, αν και στη γεωγραφική περιοχή, την ελληνική στάση που διαμορ-
και βρίσκονταν οι σλάβοι πρόγονοί κάνοντας το τμήμα της δικής φώθηκε τα τελευταία 29 χρόνια,
μόνο ο δεύτερος θα μπορούσε τους στην ευρύτερη Μακεδονία τους εθνικής κληρονομιάς και θα υποστήριζαν ότι η Συμφωνία
να τεθεί από ένα κράτος σε άλλο επί αιώνες (και πριν από την επο- όχι των Ελλήνων. Αν δηλαδή η των Πρεσπών δεν είναι αυτό που
κράτος. Ο πρώτος όρος αποτε- χή του Κύριλλου και του Μεθόδιου, Ελλάδα, με πρωταγωνιστές τους θα επιθυμούσε η Ελλάδα, καθώς
λεί non sequitur (λογική πλάνη): πριν δηλαδή από τον 6ο μ.Χ. αιώ- Σαμαρά, Παπαθεμελή, Μάρτη αναγνωρίζεται το δικαίωμα των
αφού, όπως ορθώς επισημαίνε- να), εντούτοις άργησαν πολύ να και άλλους «Μακεδονομάχους» γειτόνων μας να αποκαλούνται
ται, ο όρος Μακεδονία είναι κα- αποκτήσουν ξεχωριστή εθνική συ- δεν είχε δώσει τόση έμφα- «Μακεδόνες» και να υποστηρίζουν
ταρχήν γεωγραφικός, από πού νείδηση. Η ταυτότητά τους, όπως ση στον Μέγα Αλέξανδρο και ότι μιλούν μακεδονική γλώσσα.
και ώς πού ένα έθνος που βρί- αναφέρθηκε παραπάνω, ακόμη και στους αρχαίους Μακεδόνες, αν Ωστόσο, όπως σωστά επισημαίνει
σκεται εντός αυτού του χώρου, ο με την έλευση του αιώνα του εθνι- δεν είχε αποκλειστεί ο όρος Μα- ο Ηρακλείδης (κεφάλαιο 14, σελ.
οποίος γεωγραφικά ορίζεται ως κισμού, του 19ου, παρέμενε είτε κεδονία και τα παράγωγά του, 311-345), η Συμφωνία περιέχει
Μακεδονία, να μην μπορεί να βουλγαρική είτε ασαφής και ρευ- τότε μάλλον δεν θα είχαμε αυτό αλλαγή ονομασίας και υποχρεώνει
τον επικαλεστεί για την εθνική στή. Αρχικά, πολλοί ταυτίζονταν που προέκυψε ως εθνική αφήγη- την πΓΔΜ να αλλάξει το σύνταγμά
του υπόσταση, εφόσον αυτή η με τους Βούλγαρους και με τον ση της γειτονικής χώρας, εθνική της, να εγκαταλείψει αλυτρωτικά
εθνική υπόσταση δεν είναι η ήδη βουλγαρικό εθνικισμό. Δεύτερον, η αφήγηση που καθιστά την επί- σύμβολα και να αποδεχθεί ότι δεν
υπάρχουσα εθνική υπόσταση εθνική τους αφήγηση πάσχει (βλ. λυση της διένεξης για το όνομα έχει καμία σχέση με την αρχαία
(το όνομα) ενός άλλου έθνους ή, κεφάλαιο 11, σελ. 227-270). Η αρ- πολύ πιο δύσκολη. Οι Έλληνες ελληνική ιστορία. Ειδικότερα, στο
αλλιώς, ότι όλα τα έθνη που ζουν χική σε σχέση με τους Βούλγαρους φώναζαν ότι το όνομα «είναι η άρθρο 7 της Συμφωνίας διευκρινί-
εκεί μπορεί να αυτο-ονομαστούν (οικειοποίηση της Αυτοκρατορίας ψυχή μας», αλλά είναι η ψυχή ζεται ότι οι δύο χώρες «αναγνωρί-
«Μακεδόνες», έκαστο όμως με Σαμουήλ, του Κύριλλου και του και των «Μακεδόνων» – και ζουν ότι η εκατέρωθεν αντίληψή
μια σύνθετη ονομασία για να Μεθοδίου, κ.λπ.), προκειμένου να ίσως περισσότερο, γιατί έχουν τους ως προς τους όρους “Μακεδο-
είναι κατανοητό για ποια περιο- μη θεωρηθούν Βούλγαροι, και η πιο πολύ λίγα εκτός από το όνομά νία” και “Μακεδόνας” αναφέρεται
χή πρόκειται. Όσον αφορά τον πρόσφατη, γνωστή ως antikvizatzi- τους ως ταυτότητα. Με άλλα σε διαφορετικό ιστορικό πλαίσιο
τρίτο όρο… εδώ βρισκόμαστε ja (αρχαιοποίηση ή εξαρχαϊσμός). λόγια, αν για τους Έλληνες είναι και πολιτιστική κληρονομιά». Για
στο πεδίο του παραλόγου. Αφού Η δεύτερη αυτή στρεβλή εθνική σημαντικό τμήμα της πολιτισμι- την Ελλάδα, με τους όρους «νοού-
Σλαβομακεδόνες υπάρχουν και αφήγηση κυρίως των εθνικιστών κής τους κληρονομιάς, για τους νται όχι μόνο η περιοχή και ο πλη-
ζουν στην Ελληνική Μακεδονία, της Δεξιάς ξεκίνησε στα μέσα της Μακεδόνες έχει αποβεί η ίδια θυσμός της βόρειας περιοχής» της,
πώς τα Σκόπια θα δηλώσουν δεκαετίας του 1990, αρχικά από η πολιτισμική τους κληρονομιά, «αλλά και τα χαρακτηριστικά τους,
ότι δεν υπάρχουν, παρόλο που ερασιτέχνες ιστορικούς και εθνικι- άσχετα αν αυτή η ανάγνωση δεν καθώς και ο ελληνικός πολιτισμός,
πρόκειται για τους εθνοτικούς στές πολιτικούς, που υποστήριξαν συνάδει με τη σοβαρή ιστοριο- η ιστορία, η κουλτούρα και η κλη-
τους αδελφούς, και μάλιστα με ότι έχουν αρχαία μακεδονική κατα- γραφική έρευνα… ρονομιά αυτής της περιοχής από
συγγενείς από την άλλη πλευ- γωγή, ότι δηλαδή έχουν προγόνους την αρχαιότητα έως σήμερα». Για
ρά των συνόρων; Θα ανεχόταν τον Φίλιππο και τον Μέγα Αλέ- Για να συνεχίσει υπογραμμίζο- τη Βόρεια Μακεδονία, «νοούνται

η επικράτεια, η γλώσσα, ο πληθυ-
Andrea Bonetti / Γραφείο Πρωθυπουργού

σμός και τα χαρακτηριστικά τους,
με τη δική τους ιστορία, πολιτισμό
και κληρονομιά», διακριτώς διαφο-
ρετικά με τον ελληνικό πολιτισμό
και την ιστορία του.
Επίσης, αν και η γλώσσα ως
«μακεδονική» είχε υιοθετηθεί το
1977 επί κυβέρνησης Καραμαν-
λή, στη Συμφωνία αναφέρεται ότι
αυτή ανήκει στην «ομάδα των νό-
τιων σλαβικών γλωσσών» που «δεν
έχουν σχέση με τον αρχαίο ελλη-
νικό πολιτισμό, την ιστορία, την
κουλτούρα και την κληρονομιά της
βόρειας περιοχής» της Ελλάδας.
Επιπρόσθετα, ενώ η συνταγματική
αναθεώρηση δεν συμπεριλαμβανό-
ταν καν στην εθνική γραμμή των
κυβερνήσεων της χώρας μας μετά
το 2000, ουδέποτε στο παρελθόν
έχει συμφωνήσει ένα κράτος στην
αλλαγή του συντάγματός του βάσει
διεθνούς συμφωνίας.
Όπως σωστά επισημαίνεται
(σελ. 327-328), ενώ είναι αναφαί-
ρετο ανθρώπινο δικαίωμα ο αυτο-
προσδιορισμός, η Ελλάδα απαίτη-
17 Ioυνίου 2018, Οτέσεβο, Πρέσπες. Ο Αλέξης Τσίπρας και ο Ζόραν Ζάεφ την ημέρα που ανακοινώθηκε η Συμφωνία των
σε αλλαγή ονόματος ενός κράτους Πρεσπών.
και το πέτυχε. Για την πΓΔΜ, μια
μικρή, αδύναμη και εθνοτικά διχα- και συνανάπτυξης στην πολύπαθη ρούμε με την ευρεία έννοια να πού- νότητα ασφάλειας δημιουργεί νέα
σμένη χώρα, το όνομα αποτελούσε περιοχή των Βαλκανίων, αλλά και με διαφορά. Ωστόσο, η κατάσταση ταυτότητα ασφαλείας και οδηγεί
τον βασικό προσδιορισμό της εθνι- ένα σαφές μήνυμα δημοκρατίας δεν έχει μείνει εκεί. Η διαφορά για σε μια διαφορετική προσέγγιση για
κής τους ταυτότητας. Τελευταίο, και αλληλεγγύης στην Ευρώπη, σε την ταυτότητα –το όνομα και την την αναζήτηση παροχής ασφάλει-
αλλά εξίσου σημαντικό, η Ελλάδα μια περίοδο ανόδου της εθνικιστι- ιστορία της Μακεδονίας– έχει συν- ας μέσω των διεθνών θεσμών. Ου-
εξασφάλισε και άλλα σημεία που κής περιχαράκωσης, και της καχυ- δεθεί στενά –σε επίπεδο ρητορικής σιαστικά, η Ελλάδα, όπως και τα
αποτελούσαν βασικές πτυχές της ποψίας των ευρωπαϊκών κρατών. και επιχειρημάτων– με το εθνικό άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ και του
διένεξης με την πΓΔΜ από την ελ- συμφέρον. Πώς ορίζουν όμως αυ- ΝΑΤΟ, όταν αντιλαμβάνονται την
ληνική πλευρά. Συγκεκριμένα εξα- τοί που είναι αντίθετοι στη Συμφω- ταυτότητά τους με αυτό τον τρόπο,
σφάλισε: (α) συνταγματικές τρο- ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΉ ΔΙΑΦΟΡΆ νία των Πρεσπών, αλλά και γενικό- μπορούν να οδηγηθούν και σε μια
ποποιήσεις και κύρωση στη Βουλή Όπως γράφαμε προσφάτως τερα σε κάθε προσπάθεια επίλυσης ευρύτερη ανάγνωση των συμφερό-
της πΓΔΜ πριν από την ελληνική («Ταυτότητες και Συμφέροντα», που θα αποδώσει στη γειτονική ντων τους, όπου η ασφάλεια της
κύρωση, (β) απαλοιφή των αναφο- μαζί με τον Τριαντάφυλλο Καρα- χώρα ένα όνομα που θα εμπεριέχει χώρας δεν περνά μέσα από στενές
ρών στο σύνταγμά της που κάνουν τράντο, Τα Νέα, 26 Ιανουαρίου τη λέξη Μακεδονία, το εθνικό συμ- εθνικές προσεγγίσεις αλλά από τη
λόγο για προστασία «μακεδονι- 2019) με μια απλή και παραδοσι- φέρον; Προκρίνουν μία στενή και συμμετοχή σε περιφερειακές συ-
κών μειονοτήτων» στο εξωτερικό ακή ανάγνωση των βασικών θεω- παραδοσιακή ερμηνεία του, η οποία νεργασίες και ολοκληρώσεις (στην
και (γ) απαγόρευση υποκίνησης ριών διεθνών σχέσεων (ρεαλισμός, τονίζει τη διάσταση της εθνικής κυρι- περίπτωση του Μακεδονικού σε
πράξεων που υποδαυλίζουν τον φιλελευθερισμός, κονστρουκτιβι- αρχίας και της απειλής που μπορεί να αυτή της Ν.Α. Ευρώπης).
αλυτρωτισμό ή αποσχιστικές δρα- σμός), μπορεί κανείς να καταλήξει υπάρξει από τον υπαρκτό ή υποθετικό Οι πολιτικές ελίτ, όμως, αδυ-
στηριότητες με καμία απολύτως στο συμπέρασμα πως η εξωτερική αλυτρωτισμό των πολιτών της Βόρει- νατούν να αντιληφθούν αυτή την
αναφορά στην ύπαρξη, την προ- πολιτική των κρατών καθορίζεται ας Μακεδονίας (πρώην πΓΔΜ). ευρεία προσέγγιση της ασφάλει-
στασία ή τυχόν μειονοτικά δικαι- από τρεις βασικές συνιστάμενες: Το επιχείρημα αυτό υπάρχει ας και των συμφερόντων ή εσκεμ-
ώματα στα μέλη της «μακεδονικής συμφέροντα, διεθνές δίκαιο και στον δημόσιο διάλογο από την μένα εργαλειοποιούν την άγνοια
μειονότητας» που διαβιούν κυρίως ταυτότητες. Μπορεί στη βεστφα- πρώτη περίοδο της πρόσφατης και τη στενή και συναισθηματική
στους τρεις νομούς της ελληνικής λιανή εποχή αυτή η διάκριση να αντιπαράθεσης για το Μακεδο- αντίληψη των πολιτών. Λειτουρ-
Μακεδονίας. είχε βάση, στην εποχή της παγκο- νικό. Σύμφωνα με τον κονστρου- γούν επομένως ακριβώς αντίθετα
Με βάση τα παραπάνω, η συμ- σμιοποίησης όμως οι διεθνείς σχέ- κτιβισμό, όμως, οι οργανισμοί, τα από ό,τι θα έπρεπε. Το ίδιο κάνει
φωνία αποτελεί σαφή πρόοδο σεις, όπως και η παγκόσμια διακυ- κράτη, οι ελίτ και οι πολίτες έχουν και ένα μέρος της πνευματικής
αφού εξομαλύνει τις σχέσεις Ελ- βέρνηση, έχουν αλλάξει ριζικά. πολλαπλές ταυτότητες και πρέπει να και επιστημονικής ελίτ της χώ-
λάδας-πΓΔΜ και συμβάλλει στη Μία βασική πρόβλεψη του κοι- αντιλαμβάνονται το συμφέρον με ρας. Γι’ αυτό, το ελληνικό πολι-
σταθεροποίηση ενός μικρού και νωνικού κονστρουκτιβισμού είναι ευρύ τρόπο. Η Ελλάδα συμμετέχει τικό προσωπικό δεν νοείται στην
αδύναμου κράτους με στόχο όχι πως οι ταυτότητες διαμορφώνουν εδώ και δεκαετίες στους βασικούς καλύτερη περίπτωση να σιωπά ή
μόνο να αποτρέψει τη διάλυσή συμφέροντα και επιλογές. Το Μα- διατλαντικούς θεσμούς (ΝΑΤΟ, να προσφέρει περισσότερα επι-
του αλλά και τη μετατροπή του σε κεδονικό είναι ίσως η πιο χαρα- ΕΕ) και θα έπρεπε να είχε ήδη κα- χειρήματα επιβίωσης στον εθνο-
ένα ασφαλές μαξιλάρι στα βόρεια κτηριστική περίπτωση διαφοράς τανοήσει την αίσθηση του ανήκειν λαϊκισμό, στη ρητορική μίσους
σύνορα της χώρας μας. Εκπέμπει μεταξύ δύο χωρών με όρους ταυτό- στην ευρεία κοινότητα ασφάλειας της και διχασμού και στα εθνικιστικά
ένα σαφές μήνυμα συνεργασίας τητας, μία πολιτισμική όπως μπο- Δύσης. Η συμμετοχή σε μια κοι- συμπλέγματα. zx

Η κοσμογονία Κρις Μαρκέρ
Από τον Μισέλ Δημόπουλο
Chris Marker, Memories
of the Future. Έκθεση Καμιά φορά μερικοί σκηνοθέτες κουβαλάνε ένα μύθο που δεν σχετίζεται τόσο με την ακτινο-
(σε συνεργασία με τη βολία που εκπέμπει το ίδιο τους το έργο, όσο με το μυστήριο που περιβάλλει το ίματζ τους,
Cinématèque française),
19 Σεπτεμβρίου 2018 -
ή μάλλον το όνομά τους, προοίμιο μιας καλτ φιγούρας. Ο Κρις Μαρκέρ (1921-2012), στον
6 Ιανουαρίου 2019, οποίο αφιερώθηκε μια ξεχωριστή έκθεση αρχικά στο Παρίσι και στη συνέχεια στις Βρυξέλ-
BOZAR-Βρυξέλλες λες, ανήκει σ’ αυτούς.
Ο
Μαρκέρ είναι «ο
Cinémathèque française
πιο διάσημος από
τους άγνωστους
σκηνοθέτες», όπως
το διατύπωσε ένας
γάλλος κριτικός. Στην Ελλάδα εί-
ναι απειροελάχιστες οι ταινίες του
που βρήκαν διανομή (τα τελευταία
χρόνια, πάντως, πολλές κυκλο-
φορούν ελεύθερα στο YouTube),
μερικές μόνο προβλήθηκαν σε φε-
στιβάλ, όμως το όνομα του Κρις
Μαρκέρ μοιάζει να είναι γνωστό
σε αρκετούς απ’ όσους, άμεσα ή
έμμεσα και ανεξαρτήτως ηλικίας,
ασχολούνται με τον κινηματογρά-
φο ή αυτοαποκαλούνται σινεφίλ.
Ίσως επειδή αυτός ο ακούραστος
ταξιδιώτης, παρών σε όλα τα μέτω-
πα της υφηλίου στα μεταπολεμικά
επαναστατικά χρόνια, εκεί όπου η
πολιτική και κοινωνική του στρά- O Κρις Μαρκέρ (1921-2012).
τευση τον καλούσε κατεπειγόντως,
λειτούργησε πάντα ως ελεύθερος δοκίμια ποικίλης διάρκειας, άλλα και δεινός κομπιουτεράς μέχρι το ψηφιακούς πειραματισμούς), διαθέ-
σκοπευτής στο χώρο του δημιουρ- πολύ σύντομα, άλλα πολύωρα, και τέλος. τει μια εσωτερική συνοχή, πιο ισχυ-
γικού ντοκιμαντέρ, μη δίνοντας σε ελάχιστα συμβατικής διάρκειας), ρή και πιο ουσιαστική απ’ ό,τι φαίνε-
κανέναν λογαριασμό παρά μόνο συν άλλες τόσες συμμετοχές σε ται. Πρόκειται για μια φαινομενικά
στον εαυτό του και στη συνείδησή συλλογικές παραγωγές (συχνά με ΚΥΡΊΩΣ ΣΚΗΝΟΘΈΤΗΣ... ετερόκλητη κοσμογονία, διάσπαρτη
του. Και σ’ αυτές τις αδιάκοπες με- ψευδώνυμο, άλλωστε το επώνυμό Ο Μαρκέρ πέρασε στη σκηνοθεσία όμως με αντιστοιχίες και αλληλεπι-
τακινήσεις του, ο Μαρκέρ ύφαινε του, Μαρκέρ, είναι κι αυτό ψευδώ- στα 1952, μ’ ένα ντοκιμαντέρ για δράσεις, διαδικτυωμένη και διαδρα-
έναν ιστό προσωπικών επαφών, νυμο), συν-σκηνοθεσίες, μοντάζ, τους Ολυμπιακούς αγώνες που έγι- στική, η οποία ανακινεί σε μόνιμη
πολύπλοκων διεργασιών, τεχνο- συγγραφή κειμένων για το σχόλιο ναν εκείνη τη χρονιά στο Ελσίνκι, βάση έναν προβληματισμό γύρω
λογικών εξερευνήσεων και μυστι- ταινίας, κ.λπ. αλλά το ουσιαστικό του ξεκίνημα από τις σχέσεις μνήμης και χρόνου,
κών διασυνδέσεων δημιουργώντας Πρέπει όμως να προσθέσουμε χρονολογείται από το 1953, όταν εικόνας και λόγου, ντοκιμαντέρ και
γύρω από το όνομά του μια αύρα ότι ο Κρις Μαρκέρ, πέρα από τη συνυπογράφει με τον Αλαίν Ρεναί μυθοπλασίας – προβληματισμός που
μυστηρίου και παιγνιώδους μυστι- σκηνοθεσία, άφησε το στίγμα του την εξαιρετική μικρού μήκους ταινία αναδείχτηκε πολύ νωρίς στο έργο
κοπάθειας που ενισχύθηκε ακόμα σε πολλούς ακόμα τομείς: ήταν φω- Και τα αγάλματα πεθαίνουν (29’), όπου του και οδήγησε τον κορυφαίο γάλλο
πιο έντονα από την απέχθειά του τογράφος, αξιόλογος συγγραφέας ένα υπνωτικό ταξίδι στην καρδιά της θεωρητικό Αντρέ Μπαζέν, με αφορ-
να φωτογραφίζεται, την άρνησή και κειμενογράφος (τα σχόλια που αφρικανικής τέχνης μετατρέπεται σε μή το Γράμμα από τη Σιβηρία (Lettre
του να εμφανίζεται στα media ή συνοδεύουν τις ταινίες του έχουν καταγγελία κατά της αποικιοκρατίας de Sibérie, 62’, 1957), να εξυμνήσει
μπροστά σε κοινό και να δίνει συ- αφήσει εποχή), ποιητής, δοκιμιο- των Γάλλων (η ταινία ήταν μπλοκα- τον νεωτερισμό της προσέγγισης
νεντεύξεις, δηλαδή στη λυσσαλέα γράφος, κριτικός κινηματογράφου ρισμένη από τη λογοκρισία για 11 του σκηνοθέτη, μιλώντας για «δοκί-
απροθυμία του να επικοινωνεί αυ- και λογοτεχνίας (στο καλό περιο- χρόνια). Από τότε και σχεδόν ώς το μιο τεκμηριωμένο σε ταινία [...] από
τοπροσώπως και να προβάλλεται δικό Esprit, έγραψε επίσης και στα θάνατό του, δεν σταμάτησε να ξεδι- έναν ποιητή».
στα ΜΜΕ. Cahiers du Cinema), εκδότης (σ’ πλώνει ένα εκφραστικό σύμπαν, ποι- Ας πάρουμε την ναυαρχίδα του
«Όσοι θέλουν να με γνωρίσουν, αυτόν οφείλεται μια πολύ αξιόλογη κιλόμορφο και μεταβλητό, το οποίο, «μαρκερικού» στόλου, την κορυ-
ας δουν τις ταινίες μου», έλεγε ο ταξιδιωτική σειρά που ξεχώρισε, παρότι διαμορφώθηκε από πολλα- φαία Προβλήτα (La jetée, 1962
Μαρκέρ. Το κινηματογραφικό το Petite Planète), ακτιβιστής, μο- πλές χειρονομίες και διαφοροποιη- – πρόκειται για «Προβλήτα αερο-
έργο του, πολύμορφο και σύνθε- ντέρ, αρχειοθέτης, αργότερα έγινε μένες προσεγγίσεις (από τη γραφή δρομίου», εννοείται, ενώ στη χώρα
το, αριθμεί πάνω από 50 τίτλους βίντεο-εικαστικός, επινοητής CD- στην εικόνα, από το στρατευμένο μας μεταφράζεται συνήθως ως
(λίγες ταινίες μυθοπλασίας, πολ- ROM, καλλιτέχνης πολυμέσων, σινεμά στην επιστημονική φαντασία, Σταθμός αποχαιρετισμού), 29λεπτο
λά ντοκουμέντα, ντοκιμαντέρ και εξπέρ στην ψηφιακή επανάσταση από τη φωτογραφία στους βίντεο και θρυλικό μικρού μήκους φιλμ επι-

στημονικής φαντασίας, γυρισμένο
Succession Chris Marker/Fonds Chris Marker-Collection Cinémathèque française

σαν ασπρόμαυρο φωτορομάντσο
με ακίνητες εικόνες (εκτός από μία
φευγαλέα στιγμή, όταν η ηρωίδα
ανοίγει τα μάτια της), που μας με-
ταφέρει σ’ ένα ερειπωμένο Παρίσι,
σε μια μετα-αποκαλυπτική εποχή.
Ο ήρωας εκτοξεύεται σαν πειρα-
ματόζωο μέσα στο χρόνο από τους
επιζώντες της ανθρωπότητας που
φωλιάζουν πια μέσα σε υπόγεια
και ανακαλύπτει ότι η επανασύν-
δεση με το παρελθόν είναι η μόνη
προϋπόθεση μεταφοράς στο μέλ-
λον. Ταινία που προκαλεί ίλιγγο
όχι μόνο με το θέμα της (και την
αμφίπλευρη θέση του ήρωα, ταυτό-
χρονα μέσα και έξω από το μύθο,
μέσα και έξω από τις ίδιες τις εικό-
νες, αφού μάλιστα βλέπει ως παιδί
τον ίδιο του τον εαυτό να πεθαί-
νει, ενήλικος, στην προβλήτα του
Ορλύ), αλλά και με τις τόσο έντο- Καρέ από την ταινία του Κρις Μαρκέρ, Σταθμός αποχαιρετισμού (La Jetée, 1962), που είχε συντεθεί από ακίνητες φωτο-
γραφικές εικόνες.
νες εικόνες, το μοντάζ, την ποιότη-
τα και την ακρίβεια του κειμένου όπου η υποκειμενική κάμερα του η εταιρεία SLON-ISKRA) και, στη του μοντάζ (ο Μαρκέρ θεωρούσε το
της αφήγησης που εκφωνείται με σκηνοθέτη και του οπερατέρ Πιέρ συνέχεια, τον Μάη του ’68, λανσά- υλικό αυτό work in progress, το ξα-
ουδέτερο πλην όμως επιβλητικό Λομ αιχμαλωτίζει –σύμφωνα με τις ρει την ιδέα των Σινε-προκηρύξεων ναμόνταρε συνέχεια μέχρι το 1996,
τόνο (σπικάζ). Ακινησία ενός κό- τότε καινοτόμες τεχνικές του «άμε- (2’ με 3’, Ciné-tracts) που κυκλο- το ξανάπιασε μάλιστα και το 2008),
σμου χωρίς μέλλον, ποιητικός στο- σου» σινεμά και του σινεμά-βερι- φορούν ευρύτατα στη διάρκεια των αντιπαραθέτει τις εικόνες αρχείου,
χασμός πάνω στο θάνατο και τον τέ– πρόσωπα και αντιδράσεις κα- γεγονότων. δεν τις θεωρεί δεδομένες, τις ανα-
έρωτα, παραδοξότητες της μνήμης τοίκων της γαλλικής πρωτεύουσας Με το πέρασμα του χρόνου, όμως, κρίνει («δεν ξέρουμε ποτέ τι φιλμά-
και του χρόνου, σινεφίλ τραυματι- την άνοιξη όπου τερματίστηκε ο αντιλαμβάνεται πως έχει πια κοπά- ρουμε», έλεγε ο ίδιος), αμφισβητεί
κές μνήμες με ομολογημένες ανα- πόλεμος της Αλγερίας, αποτυπώ- σει ο πυρετός της εξέγερσης και, την εξουσία τους, εκφράζει αμφι-
φορές στους Δεσμώτες του Ιλίγγου νοντας ένα ατόφιο απόθεμα εθνο- καθώς έχει μαζευτεί μπόλικο υλικό βολίες για την αλήθεια τους και την
του Χίτσκοκ και στον Αϊζενστάιν, η γραφικού τεκμηρίου για το μέλλον. μετά τη μακρόχρονη φάση του πολι- αυθεντικότητά τους (απελπιστικά
Προβλήτα είναι σίγουρα η πιο διά- Από την άλλη, παράλληλα με τικού ακτιβισμού με την κάμερα ως επίκαιρη σήμερα μια τέτοια κριτική
σημη ταινία του Μαρκέρ, αυτή που τις αιχμηρές «επιστολές» και τα όπλο (μεσολάβησαν η τραγωδία της στάση, τη στιγμή που καθημερινά,
επηρέασε πολλούς σκηνοθέτες και «καρτ ποστάλ» (με επαναστατικές Χιλής και ο θάνατος του Αλιέντε, που στα κοινωνικά δίκτυα και αλλού στο
γέννησε αμέτρητες αναλύσεις. κορώνες τα πρώτα χρόνια) που παρακολούθησε από κοντά μέσω διαδίκτυο, επίκαιρα και εικόνες κάθε
στέλνει από τα μέρη του κόσμου των ταινιών του Πατρίσιο Γκουσμάν είδους και αρχείου νοθεύονται, αλ-
όπου περιπλανήθηκε (Κυριακή στο στις οποίες έλαβε ενεργό μέρος), έρ- λοιώνονται συστηματικά και εξαπα-
ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡΊΣΤΑΣ Πεκίνο, 22’, 1956, Γράμμα από τη χεται πλέον η ώρα της περισυλλογής τούν το κοινό).
Αλλά, στο τεράστιο έργο του Μαρ- Σιβηρία, 62’, 1958, Cuba Si, 52’, και της επώδυνης αποτίμησης. Και
κέρ, οι ταινίες που κατέχουν τη 1961, Η μάχη των δέκα εκατομμυ- προφανώς αναλογίζεται ότι κάθε
μερίδα του λέοντος είναι τα ντο- ρίων, 58’, 1970, Περιγραφή μιας άλλο παρά περισσεύουν αυτά όλα τα ΝΈΕΣ ΕΙΚΌΝΕΣ, ΝΈΕΣ
κιμαντέρ. Εν θερμώ στρατευμένα μάχης, 60’, 1960/ στο Ισραήλ), ο ντοκουμέντα που στοιβάζονται στις ΠΡΟΚΛΉΣΕΙΣ
πολιτικά ή πιο κοντά σ’ ένα σινεμά Μαρκέρ στρατεύεται πολιτικά και αποθήκες του: τέτοιο φιλμικό δοκί- Στη δεκαετία του 1980, το ανήσυ-
της παρατήρησης και σε φιλμ-δο- στη χώρα του: κατορθώνει να στή- μιο πάνω στις επαναστατικές ουτο- χο πνεύμα του Κρις Μαρκέρ δεν
κίμιο, συμμετέχουν στα γεγονότα σει την παραγωγή του συλλογικού πίες, τις αυταπάτες της στράτευσης περιορίζεται πια στις γεωγραφικές
που σημάδεψαν τον αιώνα του, τα «αντιιμπεριαλιστικού» Μακριά απ’ και τα αδιέξοδα του υπαρκτού σο- περιδιαβάσεις του αλλά κατευθύνε-
σχολιάζουν με βλέμμα αντικομφορ- το Βιετνάμ (115’, 1967, στο οποίο σιαλισμού της εμβέλειας και της δι- ται και προς τις νέες δημιουργικές
μιστικό, λοξό, αιρετικό, που βε- συμμετέχουν ο Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, ορατικότητας της ταινίας Το βάθος μορφές, τα νέα μέσα, τις νέες εικό-
βαίως αντιτίθεται τη θολούρα των η Ανιές Βαρντά, ο Γιόρις Ίβενς, του ουρανού είναι κόκκινο (180’, 1977) νες. Πειραματίζεται στα πολυμέσα,
ΜΜΕ: για τη ρωσική επανάστα- ο Αλαίν Ρεναί, ο Κλωντ Λελούς –της πιο ξακουστής ταινίας του Κρις παθιάζεται για τα βίντεο παιχνίδια,
ση και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο κ.ά) και, λίγο πριν από το 1968, Μαρκέρ στην Ελλάδα και της μόνης βυθίζεται στον αβυσσαλέο κόσμο
(Όταν ο αιώνας πήρε μορφές, 16’, ρίχνεται στη κοινωνική πάλη συμ- που βρήκε διανομή (και γνώρισε επι- του διαδικτύου που βρισκόταν
1978), για τον Β’ Παγκόσμιο Πό- μετέχοντας ενεργά στη σκηνο- τυχία)– μόνο ένας ιδιοφυής μοντέρ ακόμη τότε στα σπάργανα, ψάχνει
λεμο (Νύχτα και ομίχλη, 32’, 1955, θεσία (με τον Μαριό Μερέ) του και διεισδυτικός σκηνοθέτης μπο- νέες αισθητικές, γοητεύεται από
του Αλαίν Ρεναί, στο οποίο είχε Σύντομα, ελπίζω (A bientôt, j’espère, ρούσε να το κατορθώσει. Πολυφω- την πληροφορική. Στήνει εγκατα-
ιδιαίτερη συμμετοχή, Το βλέμμα 55’, 1967), όπου εκπαιδεύει στη νική απομυθοποίηση μιας δεκαετίας στάσεις βίντεο στο μουσείο Πο-
του δήμιου, 31’, 2008, Level Five, χρήση της κάμερας εργάτες ενός (1967-77), η ταινία αποστρέφεται μπιντού και αλλού (Zapping Zone,
1996), για την πτώση του τείχους εργοστασίου υπό κατάληψη στην κάθε διδακτισμό χωρίς να κοπανάει 1990, Silent Movie, 1995) και δεν
του Βερολίνου (Berliner Balade, πόλη Μπεζανσόν, ιδρύει συνεται- αλήθειες και ιδεολογήματα. Αντίθε- διστάζει να εισβάλλει, ογδοντάρης
21’, 1990, Berlin 90, 21’, Stephan ρισμούς εργατών και κινηματογρα- τα, περισσότερα ερωτηματικά κι αμ- πια, στους άυλους χώρους και στο
Hermlin, 11’, 1997). Αξίζει και μια φιστών, κοοπερατίβες παραγωγής φιβολίες παρά έτοιμες απαντήσεις εικονικό σύμπαν της πλατφόρμας
στάση στο Παρίσι, το 1962: στο και διανομής πολιτικών ταινιών παρελαύνουν στο τόσο καλογραμ- Second Life, με άβαταρ τον ίδιο να
Le joli mai (Ο ωραίος Μάης, 132’), (ακτιβιστική γκρούπα Μεντβέτκιν, μένο σχόλιό του. Μέγας μάστορας περιφέρεται ανέμελα μακριά από

κάθε δημοσιότητα. μοντέρ Κρις, πάντα οφ, που τη πορτρέτο του στο εκπληκτικό μάθη- ιδιαίτερα συναρπαστικό, στοχαζό-
Παράλληλα, μαστορεύει βοηθάει, σχολιάζει τα ντοκουμέντα μα κινηματογράφου, Μια μέρα του μενοι πάνω στις πηγές και στις ρίζες
ένα CD-Rom, υπέροχη ξενάγηση και όλα τα αρχεία. Όλο αυτό το Αντρέι Αρσένεβιτς, 55’, 1999), ο Κρις του πολιτισμού μας, αναλογιζόμενοι
στην προσωπική του μνήμη και υλικό, που ξεθάβει από τον κυβερ- Μαρκέρ, με όχημα την καλλιτεχνική επίσης τον τρόπο με τον οποίον ανα-
στον «ξανακερδισμένο» χρόνο του νοχώρο και το ανακυκλώνει, πα- πορεία του τυχοδιώκτη μπολσεβίκου βιώνουν ανησυχητικά φαντάσματα
(Immemory, 1998), ενώ έχει προ- ρεμβάλλεται διαδραστικά στη ζωή σκηνοθέτη Μεντβέτκιν (ο οποίος χιλιετιών, κρατώντας πάντα επίκαι-
σφέρει τουλάχιστον δυο διαμάντια της την ίδια, σε σημείο που να την είχε έξοχα επιτεύγματα στο ενεργη- ρη την αντιπαράθεση της λογικής με
άγνωστα στην Ελλάδα, το Χωρίς αποσταθεροποιεί και να την παρα- τικό του, μεταξύ 1930 και 1936, τα το χάος αλλά και την απόσταση που
ήλιο (110’, 1982), άλλη μια ταξι- λύει: ένα «κοντσέρτο του έρωτα και «Κίνο-Τρένα», και την κορυφαία σά- χωρίζει τους αρχαίους μύθους από
διάρικη αναδρομή στον χώρο και του θανάτου για γυναίκα μόνη και τιρα Η ευτυχία, που όμως δεν βρήκαν τις σημερινές μυθολογίες της δεκά-
τον χρόνο, διαμέσου των επιστο- υπολογιστή ομπλιγκάτο» όπως λέει πρόσφορο έδαφος στην τότε σταλι- ρας. Τα γυρίσματα έγιναν στην Αθή-
λών που γράφει ένας εικονολήπτης ο Μαρκέρ για το εγχείρημά του. νική εξουσία), ανοίγει διάλογο με τις να, στην Καλιφόρνια, στη Γαλλία και
και τις οποίες διαβάζει μια άγνω- Ιλιγγιώδης ταινία-εγκατάσταση, το εικόνες της σοβιετικής κομμουνιστι- στη Γεωργία.
στη, και το Level 5 (106΄, 1996) Level 5 παραμένει ίσως η κορυφαία κής ουτοπίας στην προσπάθειά του
στο οποίο μια γυναίκα παλεύει να και πιο μαγευτική στιγμή των ανα- να διερευνήσει «πώς δημιουργήθηκε
τελειώσει ένα στρατηγικό παιχνίδι ζητήσεων του Μαρκέρ γύρω από το επαναστατικό φαντασιακό του ΜΙΑ ΈΚΘΕΣΗ
πολυμέσων στον υπολογιστή της. τις σχέσεις πραγματικού και εικονι- 20ού αιώνα» (Ζαν Μπρεσάν). Πέρυσι τον Ιούνιο, εγκαινιάστηκε
Την πρωτοτυπία του πρώτου κού, ιστορίας και παραπληροφόρη- Τελειώνοντας, είναι αδύνατον στη Σινεματέκ του Παρισιού (εκεί
δοκιμίου ενισχύει ο μοναδικός τρό- σης , μνήμης και λήθης, ανθρώπου ν’ αποφύγουμε έστω μια σύντομη έχει συγκεντρωθεί το αχανές αρ-
πος με τον οποίο πλέκει εικόνες και μηχανής, χειροπιαστού και άυ- αναφορά στο πολύ φιλόδοξο πρό- χείο του σκηνοθέτη) μια εκπληκτι-
φιλμ και βίντεο μαζί με απόψεις λου. Είναι, όπως έγραψε ο γάλλος τζεκτ του δημιουργού, το εγκυκλο- κή έκθεση με τίτλο Κρις Μαρκέρ, οι
(όχι μόνο κοινωνικές) πάνω στη σινεφίλ φιλόσοφος Ζακ Ρανσιέρ, παιδικό εγχείρημα της Κληρονομιάς επτά ζωές ενός σκηνοθέτη, η οποία
σύγχρονη Ιαπωνία (αγαπημένος «το ριμέικ του Χιροσίμα, αγάπη μου της κουκουβάγιας (338’, 1989), στη συνέχεια μεταφέρθηκε για όλο
του προορισμός όπου έχει εστιάσει στην εποχή του υπολογιστή». μια τηλεοπτική σειρά 13 ημίωρων το φθινόπωρο μέχρι την αλλαγή
πολλές του ταινίες, θυμίζω μεταξύ Παράλληλα με την ταινία αυτή, επεισοδίων όπου εξερευνά, ούτε του χρόνου στο Μποζάρ των Βρυ-
άλλων το Α.Κ./71’, 1985, ένα απο- που είχε ξεκινήσει το 1985, ο δη- λίγο - ούτε πολύ, την κληρονομιά ξελλών και διατρέχει το τεράστιο
καλυπτικό ντοκιμαντέρ –και όχι μιουργός μας έδωσε το 1993 ένα της Αρχαίας Ελλάδας στον σύγ- έργο ενός δημιουργού μοναδικά
απλά making of– πάνω στο γύρι- μικρό αριστούργημα σε μορφή χρονο κόσμο μας. Και αυτό, μέσω ταυτισμένου με τον αιώνα του. Η
σμα του Ραν του Κουροσάβα), τη επιστολής, που απευθυνόταν στον 13 εμβληματικών αρχαιοελληνι- αποκαλυπτική αυτή έκθεση που
Γουινέα-Μπισάου και το Πράσινο Αλεξάντρ Μεντβέτκιν, Ο τάφος του κών λέξεων, οι οποίες είναι πάντα επιμελήθηκαν οι Ρεμόν Μπελούρ,
Ακρωτήρι στην Αφρική: υπερ-βιο- Αλέξανδρου (2x60’, 1992), όπου μάχιμες σε πολλές διαφορετικές Ζαν-Μισέλ Φροντόν και Κριστίν
μηχανοποίηση από τη μια, αποτυ- καταπιάστηκε με πάθος με την γλώσσες (συμπόσιο, νοσταλγία, βαν Άσε μας καθοδηγεί σ’ ένα τα-
χημένη επανάσταση από την άλλη. ιστορία της Ρωσίας στη διάρκεια δημοκρατία, αμνησία, μυθολογία, ξίδι όπου ανακαλύπτει κανείς όχι
Παρεκβάσεις, «εικονοπαίγνια», του 20ού αιώνα και με την εξέλιξη τραγωδία, κ.ά.). Η σειρά είναι πα- τόσο την παραδοσιακή βιογραφική
λογοτεχνικοί συνειρμοί, ελάσσονες των εικόνων μέσα από την ιδιαίτε- ραγωγή του καναλιού La Sept (ο εξέλιξη του δημιουργού όσο το πο-
παρεμβολές, γατολατρεία (ο Μαρ- ρη μοίρα ενός σοβιετικού σκηνοθέ- πρόγονος του σημερινού Arte) και λυδιάστατο και πολυσχιδές σύμπαν
κέρ λάτρευε τους γάτους, σε τέτοιο τη με τον οποίον διατηρούσε πολύ χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα ενός globe-trotter, την πολύπλευρη
σημείο ώστε να ανακηρύξει τον φιλικές σχέσεις. Γράφει ο Μαρκέρ: Ωνάση, το οποίο στη συνέχεια την έκφρασή του στη χαοτική της διά-
δικό του Γκιγιόμ σε βοηθό του) και μπλόκαρε διεθνώς διότι δεν ήταν σταση και τα πολλαπλά μέσα που
βιντεοπαιχνίδια συνθέτουν ένα λυ- Ο Μεντβέτκιν είναι ο μοναδικός της αρεσκείας του. Η κατάστα- προσέγγισε και χειρίστηκε πρω-
ρικό ψηφιδωτό με άξονα τη μνήμη ρώσος σκηνοθέτης που γεννήθηκε ση εξομαλύνθηκε μόλις πέρυσι, με τοποριακά στα 50 χρόνια μιας
(και τη λήθη) και ένα στοχασμό για το 1900 [...]. Η ενέργειά του, το αποτέλεσμα να πραγματοποιηθεί ομολογουμένως υβριδικής καλλιτε-
την αμφισημία κάθε κινηματογρα- κουράγιο του, οι ψευδαισθήσεις μια άριστη αποκατάσταση του υλι- χνικής διαδρομής, οπλισμένος με
φικής εικόνας. του, οι απογοητεύσεις του, οι συμ- κού ώστε Η κληρονομιά της κουκου- στυλό στην αρχή, βιζέρ στο μάτι
Το Level 5, το τελευταίο ντοκι- βιβασμοί του, οι καβγάδες του με βάγιας να κυκλοφορήσει σε dvd και αργότερα, οθόνη υπολογιστή τις
μαντέρ-δοκίμιο μεγάλου μήκους τους γραφειοκράτες, οι προφητι- να βρει διανομή σε διάφορα διεθνή τελευταίες δεκαετίες.
του Κρις Μαρκέρ (που κυκλοφό- κές του εκλάμψεις, η εθελοτυφλία κανάλια. Ανανεωτής σε βάθος της τέχνης
ρησε στην εμπορική διανομή, στη του, ακούσια ή όχι, το άφθαρτο Μπροστά στα αινιγματικά μάτια του ντοκιμαντέρ, στρατευμένος σε
Γαλλία, το 1996), μοιάζει με παζλ χιούμορ του και το σπαρακτικό της σοφής κουκουβάγιας παρελαύνει κάθε πολιτική ή πολιτιστική επα-
που σχηματίζεται από εικόνες κάθε φως που η κατάρρευση της ΕΣΣΔ η αφρόκρεμα της διανόησης και του νάσταση του πλανήτη, ο Μαρκέρ
είδους, οθόνες, μνήμες ατομικές, ρίχνει αναδρομικά πάνω σε όλη καλλιτεχνικού κόσμου της εποχής, υπήρξε ο κατ’ εξοχήν ελεύθερος
συλλογικές, ψηφιακές, από χρό- του τη ζωή είναι ακριβώς εκείνα που φωτίζει με πάθος και με χιούμορ δημιουργός, ελεύθερος και πο-
νους, σκέψεις και συγκινήσεις. Δυο μιας ολόκληρης γενιάς, και αυτής πτυχές του σύγχρονου κόσμου τις λυμήχανος: ελεύθερος να κάνει
είναι τα πρόσωπα: μια γυναίκα που της γενιάς το πορτρέτο θέλω να οποίες ο Μαρκέρ –ως απαράμιλλος τις ταινίες και τα πειράματα που
μόνη της μπροστά στον υπολογι- σκιαγραφήσω μέσω του πορτρέ- μοντέρ, το ξανατονίζω– διανθίζει συ- επιθυμούσε, πολυμήχανος στους
στή πασχίζει να ολοκληρώσει ένα του ενός φίλου. νειρμικά με πολλαπλές εικόνες αρ- ανορθόδοξους τρόπους να υλοποι-
βίντεο παιχνίδι (το είχε επινοήσει χείου, με αποσπάσματα ταινιών, με εί τους στόχους του χάρη στη βοή-
ο σύντροφός της πριν πεθάνει) με Ανέκαθεν ρωσόφιλος, φιλικά προ- φωτογραφίες, καθώς και πλάνα εξω- θεια φίλων και μαικήνων που του
θέμα την παραγνωρισμένη μάχη σκείμενος στη σοβιετική επανά- τερικών χώρων που τραβάει ο ίδιος είχαν τυφλή εμπιστοσύνη. Ήταν
της Οκινάουα, το τελευταίο μακε- σταση από τη μακρινή εποχή του εδώ κι εκεί. Εντυπωσιακά ονόματα, μια συναρπαστική και αντιφατική
λειό του Πολέμου του Ειρηνικού Γράμματος από τη Σιβηρία, το 1957 ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Τζωρτζ προσωπικότητα: πραγματιστής
με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς (και (πάντα όμως με κριτική απόσταση) Στάινερ, η Μισέλ Σερ, ο Γιάννης Ξε- και ονειροπόλος, απρόβλεπτος και
άλλες τόσες χιλιάδες αυτοκτονίες και, φυσικά, λάτρης του μεγάλου νάκης, ο Βασίλης Βασιλικός, ο Κώ- αταξινόμητος, πανταχού παρών
Γιαπωνέζων οι οποίοι αρνούνταν, σοβιετικού κινηματογράφου (Αϊ- στας Αξελός, ο Ζαν-Πιέρ Βερνάν, και αόρατος. Κατέχει δικαίως σή-
κατ’ εντολή του αυτοκράτορα, να ζενστάιν, Τζίγκα Βερτώφ, Μπαρ- ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο Ελίας μερα μια περίοπτη θέση στο οικο-
πέσουν στα χέρια των Αμερικα- νέτ), αλλά και του αιρετικού ποιητή Καζάν, ο Αλέξης Μινωτής κ.ά. δι- σύστημα του μοντέρνου κινηματο-
νών)· και ένας άντρας, ο σούπερ Αντρέι Ταρκόφσκι (σκιαγράφησε το αχειρίζονται ένα σύνολο γνώσεων γράφου. zx

Ξανανακαλύπτοντας την Αμερική
Από τον Δημήτρη Π. Σωτηρόπουλο
Από τον Τζορτζ Ουάσινγκτον μέχρι τον Ντόναλντ Τραμπ, η Αμερική ήταν εξωστρεφής – έστω κι
αν οι πρόεδροί της διακήρυσσαν το αντίθετο. Φιλελεύθερη και δυναμική κοινωνία, ήταν αξιοζή-
André Kaspi - Hélène Harter,
λευτη για τα πρότυπα της καθημερινής ζωής και τις πολιτισμικές κατακτήσεις της, πριν της δοθεί Οι Αμερικανοί Πρόεδροι. Από
η παγκόσμια ηγεμονία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Αμερική είναι δύναμη τόσο οικεία χάρη τον Τζορτζ Ουάσινγκτον στον
Ντόναλντ Τραμπ, μετάφραση
στον εξαγόμενο και κυρίαρχο μαζικό πολιτισμό της και τόσο κοντινή χάρη σε κάποιον συγγενή που από τα γαλλικά: Σώτη
βρίσκεται εκεί μετανάστης. Αλλά μαζί και τόσο ανοίκεια και μακρινή σε σχέση με τις εσωτερικές Τριανταφύλλου, Μεταίχμιο,
της αντιφάσεις και τη σκληρή ζωή της. Ας την καταλάβουμε. [ΤΒJ] Αθήνα 2019, 311 σελ.
Σ
το περίφημο αγγλικό του κόσμου με την επικράτηση των
e-bay
μυθιστόρημα, Τα απο- πολιτισμικών της αξιών, μέσω του
μεινάρια μιας ημέρας κινηματογράφου, της μουσικής,
(The Remains of the του στυλ, της διατροφής, της τε-
Day, βραβείο Booker χνολογίας, εντέλει των προτύπων
το 1989), του νομπελίστα Καζούο ζωής. Από τη δεκαετία του 1960
Ισιγκούρο, περιγράφεται, μέσα και μετά, ιδίως, όταν η τηλεόραση
από τα μάτια ενός γηραίου πλέον άρχισε να μπαίνει όλο και σε πιο
μπάτλερ, που υπηρέτησε πιστά επί πολλά σπίτια, και το Χόλλυγουντ
χρόνια έναν άγγλο λόρδο, η πτώ- να επιβάλει τους ήρωες και τις
ση του παλαιού, προπολεμικού ιστορίες του, η Αμερική διείσδυσε
κόσμου της αριστοκρατίας, και η στο φαντασιακό των ανθρώπων
ανάδυση της νέας μεταπολεμικής (πρώτα και κύρια των νέων, βέ-
πραγματικότητας. Το δράμα εκτυ- βαια) με τρόπο κυρίαρχο. Ο «Νέος
λίσσεται σε έναν πύργο που στο Κόσμος» και το «αμερικανικό όνει-
πρώτο μισό του 20ού αιώνα είναι ρο» σε αυτή τη χώρα-χωνευτήρι,
το συμβολικό κέντρο των εξελίξε- που ήταν άλλωστε δημιούργημα
ων της (ουδετερόφιλης) αγγλικής ταπεινών μεταναστών απ’ όλο τον
άρχουσας τάξης, φιλοξενώντας μι- κόσμο, άρχισε να μοιάζει με τη
κρότερα ή σημαντικότερα γεγονό- σύγχρονη Γη της Επαγγελίας όπου
τα της πολιτικής, διπλωματικής και κάθε επιθυμία μπορούσε να εκπλη-
κοινωνικής ζωής. Αλλά το 1945, ρωθεί. Ο ποπ αμερικανικός πολι-
μετά την απίστευτη λαίλαπα του τισμός της κατανάλωσης και των
πολέμου, αυτές οι μεσαιωνικές ιε- πιο τρελών και καινοτόμων επιχει-
ραρχίες δεν θα υπάρχουν πια. Άλ- ρηματικών ιδεών έγινε το σημείο
λωστε, ο ίδιος ο πύργος θα περάσει αναφοράς κάθε μοντέρνου ανθρώ-
–όχι τυχαία– στα χέρια ενός νέου που. Κι έτσι, ενώ έως τότε λίγοι μη
και μοντέρνου αμερικανού εκατομ- ειδικοί θα μπορούσαν να ανακαλέ-
μυριούχου, που δεν θα ’χει ανάγκη σουν τα ονόματα των αμερικανών
από μπάτλερ για να τον σερβίρει προέδρων, π.χ. του μεσοπολέμου,
ούτε από «βαλέ» για να τον ντύνει. ξαφνικά η τελετή αναγόρευσης
Από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο του νέου προέδρου των ΗΠΑ στο
η Μεγάλη Βρετανία θα βγει μόνο Καπιτώλιο θα καθίστατο γεγο-
τυπικά νικήτρια, στην ουσία όμως νός παγκόσμιου ενδιαφέροντος.
πληγωμένη ανεπανόρθωτα. Από Ο πρώτος αμερικανός πρόεδρος Τζορτζ Ουάσινγκτον (1732-1799) εικονίζεται Θα συνέβαλλαν σε αυτό και άλλα
σε έργο αγνώστου εικονογράφου να ανοίγει μια μασωνική συνάντηση στη Στοά
εκεί και μετά, τις επόμενες δεκαε- της Αλεξάνδρειας, στη Βιρτζίνια, στις 18 Σεπτεμβρίου 1793. γεγονότα: η όξυνση του Ψυχρού
τίες, η μεγάλη αυτή αυτοκρατορία Πολέμου, δραματικά περιστατικά
του 19ου αιώνα θα αρχίσει να χάνει αξίες, όπως και στα ατομικά δικαι- ενδοευρωπαϊκές διαμάχες, δεν μας όπως η δολοφονία (σε τηλεοπτι-
ένα ένα τα «πετράδια» του στέμμα- ώματα. αφορούν. Βεβαίως, η μεταπολεμι- κή μετάδοση) του χαρισματικού
τός της, ανά τον πλανήτη. Κενό κή υπέρβαση του δόγματος αυτού και εξαιρετικά τηλεγενούς προέ-
στη διεθνή πολιτική και ηγεμονία ήταν που θα μετέτρεπε τις ΗΠΑ δρου Τζων Φιτζέραλντ Κέννεντυ
δεν υπάρχει ποτέ, φυσικά. Και ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΉ ΚΑΤΊΣΧΥΣΗ από ανερχόμενη περιφερειακή δύ- στο Τέξας το 1963, σκάνδαλα που
αυτό θα σπεύσουν να το καλύψουν Η εξωστρέφεια αυτή των ΗΠΑ ναμη σε παγκόσμια υπερδύναμη με αποκάλυπταν τη σκοτεινή πλευρά
οι ουσιαστικοί νικητές του πολέ- δεν ήταν πάντως αυτονόητη. Έως επιρροή και, μετά το 1989, με αδι- της προεδρικής εξουσίας όπως το
μου, οι Αμερικανοί, μια νέα υπερ- τότε, η αμερικανική εξωτερική πο- αμφισβήτη πλανητική ηγεμονία. Γουοτεργκέιτ επί προεδρίας Νίξον
δύναμη με διαφορετική αντίληψη λιτική διακατεχόταν, εν πολλοίς, Δεν επρόκειτο απλώς όμως για την στις αρχές του 1970 κ.ά. Είναι, ας
για τη μετα-αποικιακή ηγεμονία από την παρακαταθήκη που είχε πολιτική της επικράτηση. Ακόμη πούμε, πολύ χαρακτηριστικός ο
και, κυρίως, με μεγάλη επένδυση αφήσει ο πρώτος πρόεδρός της, ο περισσότερο, ίσως είχε καταφέρει παροξυσμός που επικράτησε στη
στη δημοκρατική-ρεπουμπλικανι- Τζορτζ Ουάσινγκτον, στους επι- να διαποτίσει την κουλτούρα ακό- βρετανική κοινή γνώμη με την επί-
κή παράδοση και τις φιλελεύθερες γόνους του: μην εμπλέκεστε στις μη και των πιο μακρινών χωρών σκεψη του προέδρου Κέννεντυ και

ϊκή ομπρέλα προστασίας (μετά το
Victor Hugo King / United States Library of Congress’s Prints and Photographs ID cph.3c34844
1952) ήταν δώρο, αλλά μαζί θεω-
ρούνταν και βάρος. Εξασφάλιζε
την άμυνα, χρηματοδοτούσε την
ανάπτυξη υποδομών κ.λπ., αλλά
έδινε λαβή στους εσωτερικούς αμ-
φισβητίες, και όχι μόνο, να μιλούν
για παραχώρηση εθνικής κυριαρχί-
ας, με τη συνεργασία της «αμερικα-
νόδουλης ντόπιας αστικής τάξης».
Στην πραγματικότητα, βεβαίως, η
ελληνική πολιτική ελίτ που δυσα-
νασχετούσε για την «απώλεια» της
κυριαρχίας ήταν εκείνη που την
ίδια στιγμή παραπονιόταν διαρκώς
στην Ουάσινγκτον ότι δεν φρόντιζε
επαρκώς τον αδύναμο προστατευ-
όμενό της. Κι ενώ, από τη δεκαετία
του 1960, η αμερικανική παρεμβα-
τικότητα έτεινε να υποχωρεί καθώς
η γεωπολιτική σημασία της χώρας
υποβαθμιζόταν, η ατεκμηρίωτη αί-
σθηση διανοουμένων, ΜΜΕ, πολι-
22 Νοεμβρίου 1963, Ντάλλας, Τέξας, ΗΠΑ. O αμερικανός πρόεδρος Τζων Φ. Κέννεντυ με τη σύζυγό του Τζάκυ, στην τικών και της κοινής γνώμης ότι η
προεδρική λιμουζίνα, πίσω από τον κυβερνήτη του Τέξας, Τζων Κόνναλλυ και τη σύζυγό του Νέλλη. Λίγες στιγμές μετά, ο απριλιανή δικτατορία ήταν αμερι-
Κέννεντυ θα έπεφτε νεκρός, θύμα δολοφονικής επίθεσης. κανοκίνητη ενίσχυσε περαιτέρω τα
της συζύγου του, Τζάκυ, στο Λον- οικονομικά και τεχνολογικά της που ερχόταν να κυριαρχήσει επί αντι-αμερικανικά αισθήματα στα
δίνο, το 1961. Η συνάντηση των επιτεύγματα, ήταν πιο συγκρα- του παλαιού κόσμου; Ή μήπως καθ’ ημάς.
δύο αμερικανών πολιτικών σταρ τημένος ή αποκτούσε επικριτικό αλαζονεία και ψευτο-υπερηφάνεια Ακόμη χειρότερα, στη μετα-
με το βασιλικό ζεύγος της αγγλικής χαρακτήρα σε σχέση με την εξω- από τον πλέον ξεπεσμένο ευρω- πολίτευση, η κυπριακή τραγωδία
μοναρχίας, στο μουντό παλάτι του τερική της πολιτική, ιδίως από παίο αριστοκράτη, που αρνούνταν που χρεώθηκε στους υποτιθέμε-
Μπάκινγχαμ, υποδήλωνε τις δια- τον πόλεμο του Βιετνάμ και μετά. να επιτρέψει στον φιλελεύθερο νους χειρισμούς τους Χένρυ Κίσ-
φορές δυναμισμού των δύο κόσμων Η άλλοτε αποικιοκρατική και σε «τυφώνα» να αλώσει το τελευταίο σινγκερ, η έξοδος της Ελλάδας από
και, ιδίως, αναδείκνυε τη λαμπερή υποχώρηση πια Γηραιά Ήπειρος πολιτικό καταφύγιο της παραδοσι- το ΝΑΤΟ με απόφαση του Κων-
γοητεία του Νέου. Ο εκάστοτε γινόταν έξαφνα πολύ αυστηρή με οκρατίας; σταντίνου Καραμανλή το 1974, η
αμερικανός πρόεδρος έγινε έτσι τους νέους ηγεμόνες του πλανή- άνοδος του λαϊκισμού στην εξουσία
ένας οικείος άνθρωπος, η πρώτη τη, που την είχαν απελευθερώσει τη δεκαετία του 1980 με την αντι-ι-
κυρία (ή και οι ερωμένες τού προέ- μόλις πρόσφατα από τη ναζιστική Ο ΑΝΤΙΑΜΕΡΙΚΑΝΙΣΜΌΣ μπεριαλιστική ρητορική τού σοσια-
δρου, από την Μέριλυν Μονρόε ώς κατοχή και είχαν χρηματοδοτήσει ΚΑΙ Η ΕΛΛΆΔΑ λιστή αμερικανοτραφούς πρωθυ-
τη Μόνικα Λεβίνσκι) έγινε μέρος αδρά τη μεταπολεμική της ανασυ- Ακόμη πιο αμφίθυμη υπήρξε για πουργού Ανδρέα Παπανδρέου να
του καθημερινού κουτσομπολιού γκρότηση. Ο αντιαμερικανισμός την Ελλάδα η σχέση με τον «ασύμ- στοχεύει ταυτόχρονα ΗΠΑ και
μας και ο Λευκός Οίκος –ένα μάλ- έγινε, έτσι, της μόδας από τα τέλη μετρο» αυτό εταίρο της. Προσκολ- Βρυξέλες κατέστησε τον αντιαμε-
λον κακόγουστο κτίριο σε μια σχε- της δεκαετίας του 1960 και μετά, λημένη από την πρώτη στιγμή σχε- ρικανισμό αναπόσταστο στοιχείο
τικά μικρή πόλη όπως η Ουάσιν- την ίδια ώρα που οι ευρωπαϊκές δόν της Επανάστασης του 1821 της κυρίαρχης πολιτικής κουλτού-
γκτον– θεωρείται το υποτιθέμενο κοινωνίες άρχισαν, όπως είπαμε, στο βρετανικό άρμα, η Ελλάδα ρας της περιόδου, κυρίως βεβαίως
κέντρο της παγκόσμιας εξουσίας. να ακολουθούν όλο και περισσότε- πέρασε ξαφνικά μια μέρα, το 1947, της αριστερής. Με τις πορείες φοι-
Η εκλογή του Μπαράκ Ομπάμα ρο το αμερικανικό πρότυπο ζωής ως προίκα στους «γιάνκηδες», όταν τητών, συνδικαλιστών και λοιπών
το 2008, του πρώτου Αφροαμερι- και κατανάλωσης. Ούτε η κληρο- η Αγγλία δήλωσε αδυναμία να εκ- εξεγερμένων της εκάστοτε συγκυ-
κανού στο αξίωμα, κι ενός φιλελεύ- νομιά του φιλελευθερισμού και του πληρώνει στο εξής τις υποχρεώ- ρίας να καταλήγουν συνήθως στην
θερου και γοητευτικού πολιτικού ρεπουμπλικανισμού της Αμερικα- σεις της ως «προστάτις» δύναμη αμερικανική πρεσβεία της Αθήνας
με επικοινωνιακό χάρισμα χωρίς νικής Επανάστασης, των φεντερα- στην περιοχή. Οι ΗΠΑ θα έβαζαν, προκειμένου να διαδηλώσουν κατά
προηγούμενο, ανανέωσε το πα- λιστικών κειμένων των Πατέρων ωστόσο, βαθιά το χέρι στην τσέ- της παγκόσμιας καταπίεσης· αλλά
γκόσμιο ενδιαφέρον για το θεσμό. του Έθνους ή των αμερικανικών πη για να ανταποκριθούν στη νέα και με την εγχώρια τρομοκρατία να
Ενώ η επικράτηση του λαϊκιστή συνταγμάτων και των θεσμών τους τους αυτή υποχρέωση. Δεδομένου χτυπά, εξίσου συχνά, αμερικανι-
Ντόναλντ Τραμπ, το 2016 (ο 45ος απασχόλησαν ιδιαίτερα την ευρω- μάλιστα του μαινόμενου εμφυλίου κούς στόχους στην Ελλάδα, συντο-
πρόεδρος στην ιστορία των ΗΠΑ), παϊκή πολιτική σκέψη, που συνέ- που καθιστούσε την χώρα μας το νισμένη τελικά απόλυτα με την κυ-
που βρισκόταν στον αντίποδα του χισε να θεωρεί ιδρυτικό γεγονός «προκεχωρημένο φυλάκιο» της Δύ- ρίαρχη αυτή κουλτούρα, ως μέρος
προκατόχου του από άποψη πολι- της δικής της πολιτικής νεωτερι- σης στην αντιμετώπιση του σοβι- μιας παθολογικής κανονικότητας.
τική και πολιτισμική, απέδειξε τις κότητας τη Γαλλική Επανάσταση, ετικού επεκτατισμού (έτσι το έλα- Το διαχρονικό ελληνικό «αντι-
τεράστιες αντιφάσεις αυτής της παρότι η Αμερικανική είχε προ- γαν τότε), το Δόγμα Τρούμαν και σταστιακό» έθνος είχε βρει λοιπόν
συναρπαστικής χώρας, δίνοντας ηγηθεί χρονικά και είχε ασκήσει το συνοδευτικό σχέδιο Μάρσαλ θα για περίπου έξι δεκαετίες τον ιδα-
νέες διαστάσεις στο ενδιαφέρον επιρροή σε γάλλους διαφωτιστές ή λάμβαναν, ειδικά στην Ελλάδα, χα- νικό ξένο εχθρό: ένας γίγας με κακή
μας. είχε γοητεύσει έντονα κορυφαίους ρακτήρα πολιτικό, στρατιωτικό και φήμη, παντοδύναμος αλλά δήθεν
Φυσικά, ο θαυμασμός αυτός των στοχαστές του 19ου αιώνα όπως οικονομικό, σε τέτοια έκταση όσο αφελής και άξεστος, στον οποίο
Ευρωπαίων για τους υπερατλαντι- ο Αλέξις ντε Τοκβίλ. Φθόνος για ίσως πουθενά αλλού στην Ευρώπη. αντιστεκόταν ένα μικρό γαλατικό
κούς συμμάχους τους, ενώ ήταν τον κραταιό, νεανικό και κάπως Η εξάρτηση συνεπώς από τους χωριό, την ίδια ώρα που ζητούσε
αδιαμφισβήτητος όσον αφορά τα ατσούμπαλο ξάδελφο εξ Αμερικής αμερικανούς «φίλους» και τη νατο- με κάθε αφορμή τη διαμεσολάβησή

του στα προβλήματα με τους γεί- κές και γεωπολιτικές πραγματικό- το προεδρικό αξίωμα των ΗΠΑ, μεγάλη αυτή χώρα. Πώς πρέπει να
τονές του. Όπως τραγουδούσε ο τητες να αλλάζουν σημαντικά τις που στην αρχή είχε πολύ λιγότερες κρίνει έναν πρόεδρό της; Με βάση
ροκ αοιδός το 1980, ο Νεοέλληνας προτεραιότητες και τις συμμαχίες εξουσίες, έφθασε σήμερα να συ- την εσωτερική του πολιτική την
«ντυνόταν σαν Αμερικάνος, του της χώρας, αν και όχι αναγκαστικά γκεντρώνει πολύ μεγάλη ισχύ και οποία συνήθως αγνοεί ή την εξωτε-
άρεσε κρυφά και ο Μητροπάνος». την κουλτούρα του αιωνίως αδικη- να είναι ο καθοριστικός παράγων ρική του πολιτική που έχει συχνό-
Όλα τούτα ώς το 2010. Διότι μένου Έλληνα. στην ισορροπία των τριών εξουσι- τατα άμεση επίπτωση στη Γηραιά
εκείνη τη χρονιά το ελληνικό φα- ών της παλαιότερης (αβασίλευτης) Ήπειρο; Το βιβλίο εστιάζει, πά-
ντασιακό ανακάλυψε νέους αγαπη- Δημοκρατίας της σύγχρονης επο- ντως, τόσο στα πρόσωπα όσο και
μένους εχθρούς που επιβουλεύο- Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΉ χής. Μέσα από αυτή την εξιστό- στο θεσμό (χωρίς να θεωρεί δεδο-
νταν την ανεξαρτησία του. Ήταν η ΜΑΤΙΆ ΣΤΙΣ ΗΠΑ ρηση (που ευτυχεί στα ελληνικά μένη τη γνώση μας ακόμη και για
Τρόικα και, κυρίως, η Γερμανία και Σε αυτή τη στιγμή έρχεται στα ελ- χάρη στην εξαιρετική απόδοσή της προβεβλημένους προέδρους), ενώ
οι Βρυξέλες. Οι ΗΠΑ ως ο απόλυ- ληνικά η μελέτη των André Kaspi από τη μεταφράστρια και ιστορι- ανατρέπει διάφορες βεβαιότητές
τος δαίμονας όχι μόνο είχαν αντι- και Hélène Harter, Οι Αμερικανοί κό, Σώτη Τριανταφύλλου) περνάει μας για τους «καλούς» ή τους «κα-
κατασταθεί από άλλους «κακούς Πρόεδροι. Από τον Τζορτζ Ουάσιν- μπροστά από τον αναγνώστη όλη κούς» που πέρασαν από το ύπατο
ξένους» αλλά, σε μια αναπάντεχη γκτον στον Ντόναλντ Τραμπ (κυ- η ταραχώδης πολιτική ιστορία των αξίωμα αυτής της χώρας.
αντιστροφή ρόλων, είχε μπει πλέ- κλοφόρησε πέρυσι στα γαλλικά ΗΠΑ, από τους ιδρυτές πατέρες Με έναν τρόπο, οι ΗΠΑ είναι η
ον στη θέση του υποστηρικτή του με τίτλο Les Présidents Américains, του έθνους μέχρι τον νυν πρόεδρο δεύτερη πατρίδα κάθε Ευρωπαίου,
αδικημένου μικρού φίλου του. Ο de Washington à Obama, από τις Ντόναλντ Τραμπ. τόσο οικεία χάρη στον εξαγόμε-
Λευκός Οίκος ήταν τώρα εκείνος εκδόσεις Tallandier), που αποτε- Οι δύο ερευνητές έχουν κατα- νο και κυρίαρχο μαζικό πολιτισμό
που πίεζε τους «ανάλγητους» Γερ- λεί τον δεύτερο τίτλο της σειράς θέσει νωρίτερα πολύ σημαντικό της και τόσο κοντινή χάρη σε κά-
μανούς να ελαφρύνουν τη λιτότητα «Ιδέες & Πολιτική» του Μεταίχμι- και ιδιαίτερα εκτεταμένο έργο για ποιον συγγενή που βρίσκεται εκεί
των μνημονίων και, με δεδομένο ου (των οποίων είμαι επιμελητής). διάφορες πτυχές της αμερικανικής μετανάστης. Αλλά μαζί και τόσο
ότι ο αντιμνημονιακός αγώνας είχε Για λόγους που εξηγούνται και από πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας, ανοίκεια και μακρινή σε σχέση με
αναχθεί σε αγώνα υπεράσπισης όσα ήδη αναφέραμε για τον ελλη- και στο πεδίο τους συγκαταλέγο- τις εσωτερικές της αντιφάσεις και
της εθνικής ανεξαρτησίας, η συμ- νικό αντιαμερικανισμό, ένα τέτοιο νται στους πιο άξιους εκπροσώ- τη σκληρή ζωή της – αυτό που
μαχία με τις ΗΠΑ υπό το νέο αυτό βιβλίο έλειπε από την ελληνική βι- πους της υψηλών προδιαγραφών αποκαλούμε «αμερικανικό όνειρο»,
πρίσμα θεωρούνταν μια σχέση βλιογραφία. Ήμασταν φανατικοί γαλλικής ιστοριογραφίας. Η επι- κάτι που δεν έχει μόνο την όψη της
«υπέρ αδυνάτου». Το πιο αναπτρε- αντιαμερικανοί αλλά γνωρίζαμε λογή μιας μελέτης γάλλων ιστο- απαστράπτουσας επιτυχίας αλλά
πτικό ήταν ότι την ίδια πεποίθηση ελάχιστα για την πολιτική ιστορία ρικών για τις ΗΠΑ έχει ιδιαίτερο ενίοτε και του εφιάλτη. Οι συγγρα-
συμμεριζόταν και η ελληνική ριζο- της χώρας που επικρίναμε τόσο ενδιαφέρον καθώς μας συστήνουν φείς περιορίζονται μεν στην πραγ-
σπαστική Αριστερά μετά την άνο- ισοπεδωτικά. Οι συνθήκες, ωστό- την αμερικανική πολιτική ιστορία μάτευση του πεδίου της πολιτικής,
δό της στην εξουσία το 2015, θεω- σο, σήμερα είναι ευνοϊκές για να όσοι (ειδικοί) την παρακολουθούν μέσα από το οποίο όμως διαφαίνο-
ρώντας ότι μπορούσε να βρει στους τα επανεξετάσουμε όλα αυτά πιο όπως κι εμείς, από μακριά, και ει- νται όλα τα έργα και οι αγώνες που
παλιούς «φονιάδες των λαών» ευή- ψύχραιμα. Το βιβλίο βοηθάει σε δικά από το ευρωπαϊκό παρατηρη- έκαναν αυτή τη χώρα από αποικία
κοα ώτα για τα φιλόδοξα αιτήματά αυτή την κατεύθυνση, καθώς εξη- τήριο, συνεπώς έχουν παρόμοιες της ανατολικής ακτής την αδιαμ-
της περί ελάφρυνσης χρέους κ.λπ. γεί με τρόπο απόλυτα κατανοητό απορίες με εμάς. Διότι το βλέμμα φισβήτηση ηγεμονική δύναμη του
Έμοιαζε να τελειώνει έτσι μια ολό- και μέσα από ρέουσα αφήγηση την του Ευρωπαίου, όπως είδαμε, είναι πλανήτη, στρατιωτικά, οικονομικά
κληρη εποχή, με τις νέες οικονομι- ιστορική διαδικασία διά της οποίας μονίμως διχασμένο απέναντι στη και πολιτισμικά. zx
Γνωριμία με την Τουρκία Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης,

Ο Σίσυφος στην Ανατολή,
Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη,
Από τον Θάνο Βερέμη σ. 436, 2018
Ο
συγγραφέας του ροφορίες. Μια τέτοια είναι η κα- τελευταίων 15 ετών, όπως αυτή γος στους κινδύνους που εγκυμονεί
βιβλίου, μετά τον τάρριψη τουρκικού αεροσκάφους αποτυπώνεται στην αρθρογραφία τόσο η καιροσκοπική εργαλειοποί-
διπλωμάτη Αλέξη από τουρκικά πυρά, κατά τη διάρ- του συγγραφέα. Στο εισαγωγικό ηση κρίσιμων ζητημάτων εξωτερι-
Αλεξανδρή (The κεια αερομαχίας μεταξύ ελληνικών κεφάλαιο το οποίο δημοσιεύεται κής πολιτικής όπως η οριοθέτηση
Greek Minority in και τουρκικών πολεμικών, ώστε να για πρώτη φορά εξηγείται η επιλο- των θαλασσίων συνόρων της χώρας
Istanbul, Κέντρο Μικρασιατικών προκληθεί ελληνοτουρκική κρίση. γή του τίτλου. Ο μύθος του Σισύφου όσο και η διαίρεση των Ελλήνων σε
Σπουδών), είναι ο νέος τουρκολό- Κατηγορήθηκαν από τις τουρκικές αναφέρεται στον σισύφειο έργο «πατριώτες» και «προδότες» βάσει
γος μας που θα ανοίξει το δρόμο αρχές 365 στρατιωτικοί και κατα- των τούρκων μεταρρυθμιστών που των απόψεών τους σε θέματα εξω-
στους επερχόμενους επιστήμονες. δικάστηκαν για τη σκευωρία 325 φιλοδοξούν να μετατρέψουν την τερικής πολιτικής. Η προσθήκη
Αυτόν επέλεξε ο (Σερ) Βασίλης με ποινές καθείρξεως έως 20 ετών Τουρκία σε δημοκρατία δυτικού των 150 προσωπικών φωτογραφι-
Μαρκεζίνης ως στόχο στις εθνικι- (σελ. 333) Ακολουθούν πληροφορί- τύπου. ών από διάφορα ταξίδια του συγ-
στικές του ανοησίες. Ευτυχώς, ο ες για την τρομοκρατία με δυσεύ- Τα 150 κείμενα του βιβλίου είναι γραφέα ανά την Τουρκία ολοκλη-
Γιάννης Γρηγοριάδης έδωσε τόπο ρετα στοιχεία του 2016-17. χωρισμένα σε θεματικές ενότητες ρώνει το έργο και του προσδίδει
στην οργή και συνεχίζει απερί- Πρόκειται για βιβλίο που οι Έλ- που αναφέρονται στις ελληνοτουρ- αισθητική αξία.
σπαστος το έργο του, ενώ τον Σερ ληνες χρειάζονται για να αντιμετω- κικές σχέσεις, το Κυπριακό, την Ο Γιάννης Γρηγοριάδης, με τις
ετίμησε η Χρυσή Αυγή ως επιλογή πίζουν με σοβαρότητα και όχι πα- τουρκική εσωτερική και εξωτερική πολλές γνώσεις του για την γείτο-
της για την προεδρία της Ελληνι- ραστάσεις τύπου Καμμένου τους πολιτική. Στα κείμενα αυτά δεν να, θα έπρεπε να προχωρήσει σε
κής Δημοκρατίας. γείτονες. λείπει το πολιτικό θάρρος. Στο μια συνολική ιστορία της Τουρκίας
Από τις επιφυλλίδες αυτής της Το βιβλίο αποτελεί μια αναδρο- κείμενο υπό τον τίτλο «Μεγίστη και τις σχέσεις της με τις γειτονικές
έκδοσης μαθαίνουμε σπάνιες πλη- μή της τουρκικής πολιτικής των Ανευθυνότητα» γίνεται σαφής λό- χώρες. zx

Ο Φάμπιαν είμαστε εμείς
Erich Kästner, Στο χείλος της Από τη Βίβιαν Στεργίου
αβύσσου. Η πλήρης έκδοση
του «Φάμπιαν», μετάφραση
από τα γερμανικά: Άντζη
Στο χείλος της αβύσσου: ανάμεσα στην πολιτική, την ανεργία, τη σύγχυση και τη νυχτερινή περιπλάνηση.
Σαλταμπάση, Πόλις, Αθήνα Γιατί συγκινεί τον σύγχρονο αναγνώστη ένα βιβλίο που γράφτηκε για να εκφράσει τον προσωπικό ζόφο ενός
2018, 348 σελ. ανθρώπου την περίοδο της δημοκρατίας της Βαϊμάρης στη Γερμανία;
Β
ερολίνο, αρχές της μαθηματικό τύπο πάνω στην αν- ΠΑΡΑΊΤΗΣΗ, ΣΎΓΧΥΣΗ ΚΑΙ να είναι αγνός κι ηθικός. Το σχέ-
δεκαετίας του 1930. θρωπότητα. Δεν δίνω μία ούτε Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΉ διο όμως αποτυγχάνει. Δε βρίσκει
«Όποιος είναι αισι- για το χρήμα ούτε για την εξου- Η κάθε μέρα είναι, για αυτόν το νόημα ούτε εκεί, σε κάποιο
όδοξος θα πέσει σε σία!» λέει ο Φάμπιαν. Χαλαρός που τη ζει, ένα ταξίδι με λά- αγαπημένο πρόσωπο. Εξαιρείται
απελπισία. Εγώ, που και ματαιωμένος, ειρηνιστής και θος τρένο προς λάθος προο- η μαμά. Η γλυκιά γριούλα που τον
είμαι μελαγχολικός τύπος, δεν θα μακριά από ψευδαισθήσεις στη ρισμό. Κι επειδή υπάρχουν φροντίζει. Όμως πόσο άσχημα
πάθω κάτι». Η μεγάλη πόλη έχει σκληρή μεγαλούπολη της βίας. πολλές πιθανότητες, αλλά νιώθει που δεν έγινε τίποτε που
παραδοθεί στην απόλαυση. Χωρίς Ο Φάμπιαν είναι ρομαντικός που μόνο μία μπορεί να πάρει να μπορεί να παρουσιάσει στη
λεφτά, χωρίς δουλειές, ο κόσμος περιφέρεται στην πόλη και, επει- σάρκα και οστά, υπερισχύει μαμά του με περηφάνια; Όταν
γυρίζει στα μπαρ, τα πορνεία και δή δεν κρύβεται απ’ την πραγμα- το απίθανο. Η λογική εξορί- γυρίζει στην επαρχία για να τη
τα περίεργα μέρη όπου συχνά- τικότητα, αναπόφευκτα, κυνικός. στηκε. βρει έχει καταρρεύσει, είναι ένας
ζουν λεσβίες, μοντέλα, γλύπτριες, Ο απλός άνθρωπος που σκέφτε- άνθρωπος που δε συνδέεται με
σύζυγοι που απατούν τους συζύ- ται καθαρά, ενώ όλοι θολώνουν Ο Φάμπιαν περιφέρεται στους τους γύρω του, ένας άνεργος που
γους τους, πλούσιες και πλούσι- με ιδεολογίες και απληστία. Του δρόμους. Ο κόσμος στα μέσα με- αρνείται να ζήσει ως ανήθικος.
οι που θέλουν να αγοράσουν την φαίνονται παράλογα όλα. Και ταφοράς είναι ευερέθιστος. Οι Δε χωράει πουθενά. Δεν αντέχει.
παρέα του ξένου σώματος, λάγνοι μάλλον είναι. άνεργοι κάνουν ουρές μπροστά Και είναι υπερβολικά ματαιωμέ-
υπάλληλοι και φτωχοί λογιστές. Ο Φάμπιαν είναι διδάκτορας από υπαλλήλους της τεράστιας νος ώστε να πιστέψει σε οράματα
Η πόλη εντάσσεται σε ακραίες της φιλολογίας. Έχει περάσει και ανίκητης γερμανικής γρα- ή ότι τα πράγματα θα φτιάξουν.
πολιτικές ομάδες. Ο συγγραφέας από διάφορες δουλειές. Γίνεται φειοκρατίας. Βασικές παροχές Βλέπει την καταστροφή να έρ-
περιγράφει τις συγκρούσεις τους. υπάλληλος και μετά, ξαφνικά, λείπουν. Η πρόνοια δεν μπορεί χεται. Ο τίτλος του βιβλίου είναι
Έχει πολύ χιούμορ – το ασφαλές άνεργος. Δεν περιμένει πια χαρά να καλύψει τις ανάγκες μιας ητ- υπερβολικός και, όμως, με τον
του καταφύγιο. απ’ τη μισθωτή εργασία. Θα τημένης χώρας με ηττημένους τρόπο του, ακριβής: στο χείλος
Όλοι γυρίζουν από δω κι από ήθελε να έχει κάτι για να μπο- πολίτες. Οι ακραίες πολιτικές της αβύσσου. Ο συγγραφέας ήθε-
κει αποχαυνωμένοι, μουδια- ρεί να ζει, όμως δεν είναι έτοιμος απόψεις είναι παντού κι είναι λε να προειδοποιήσει.
σμένοι και χωμένοι στη νευρική να κάνει το οτιδήποτε, ειδικά να δημοφιλείς. Χωρίς θεό και χωρίς Το Βερολίνο γίνεται το σκηνι-
αναζήτηση της καταδικασμένης πουλήσει φθηνά τον εαυτό του νόημα, χωρίς μία πιθανότητα ευ- κό για μια ατέλειωτη μοναξιά. Η
χαράς των καταθλιπτικών. Κα- σε πλούσιες κυρίες ή στην τέχνη τυχίας για να πιαστούν, οι Βερο- μοναξιά του Φάμπιαν δεν είναι
νείς δεν φαίνεται να ξέρει πού της προπαγάνδας ή στη γαλή- λινέζοι επιλέγουν την αποχαύνω- προσωπική. Βιώνεται προσωπικά
θέλει να πάει. Κάνουν σχέδια. νη της πίστης σε μία ιδεολογία. ση: καμπαρέ, περίεργα θεάματα αλλά δεν περιορίζεται καθόλου
Επιβιώνουν. Αλλά όλα μπορούν Θέλει να παραμείνει ηθικός άν- όπου οι θεατρίνοι βρίζουν το κοι- στον ήρωά μας. Ο οποιοσδήπο-
να τελειώσουν ανά πάσα στιγ- θρωπος σε μία πόλη που έχει νό και το κοινό επιτίθεται στους τε θα πάθαινε τα ίδια στη θέση
μή. «Υπαλληλάκους, λογιστές και χάσει το μέτρο της. Οι άνθρω- διασκεδαστές του, συγκρούσεις του. Η μοναξιά και η ματαίωσή
εμπόρους» τους διασκεδάζουν ποι πυροβολούν για πολιτικούς στους δρόμους, κλοπές, ξεπού- του προκύπτουν από λόγους που
γυναικείες γάμπες. Στα χορευ- λόγους, συχνάζουν σε αλλόκοτα λημα των νέων για λίγα μάρκα ή δένουν μεταξύ τους τους ανθρώ-
τικά κέντρα γίνεται της τρελής. πορνεία, πουλάνε τα πάντα και για ένα δείπνο με κρέας, πανηγύ- πους, πατάνε πάνω στη συλλογι-
Οι άνθρωποι είναι λάγνοι. Αγ- συκοφαντούν ο ένας τον άλλον. ρια όπου ο κόσμος στοιχηματίζει κή τους ήττα, στην ανικανότητά
γίζονται, δοκιμάζουν περίεργες Δε βρίσκουν δουλειές, όμως πρέ- πφένιχ για ένα κομμάτι βούτυρο, τους να φτιάξουν τις συνθήκες
στάσεις. Μία κοπέλα φοράει ένα πει και πάλι να επιβιώσουν. Μία ανεργία στους πάντες, το τέλος μιας ζωής που θα αντέχεται και
λαστιχένιο πέος. Κι ανάμεσα σ’ ασκούμενη δικηγόρος ξεπουλιέ- της ηθικής στην απόφαση όλων θα είναι κανονική, όχι παράλο-
αυτά, τα φαινομενικά μόνο ασή- ται σ’ έναν πλούσιο γέρο. Μία να ζήσουν, να πιουν και να αρ- γη και όχι τερατώδης. Πρόκειται
μαντα, λέγονται και τα σημαντι- κυρία ανοίγει ένα πανδοχείο για πάξουν απ’ όπου μπορούν σαν να για μια ματαίωση τεράστια, επι-
κά: «μπορείς να χρησιμοποιήσεις εραστές και φροντίζει να βρί- μην υπάρχει αύριο. Και δεν υπάρ- βλητική, για την πλήρη σύγχυση,
την εξουσία σου για να βοηθή- σκει άντρες που θα συνοδεύουν χει αύριο. Για την ταπεινωμένη την πλήρη εξορία της λογικής.
σεις τους άλλους», λέει ο κολ- μοναχικές κυρίες. Μία γριούλα και ηττημένη φτωχή Γερμανία τα Πρόκειται για την απόλυτη ανι-
λητός του Φάμπιαν, ο Λαμπού- πουλάει σαπούνια στο μαγαζί χειρότερα είναι μπροστά. κανότητα των ανθρώπων να κά-
ντε. «Ποιος το κάνει αυτό; όλοι της που δεν μπαίνει κανείς. Ο Ο Φάμπιαν περνά τη νύχτα με νουν το πανάρχαιο, ανθρώπινο
τη χρησιμοποιούν για δικό τους Φάμπιαν γράφει διαφημίσεις μία κυρία, αλλά αηδιάζει τρώγο- κόλπο που τους κρατάει στη ζωή:
όφελος ή για να βοηθήσουν την για τσιγάρα και μετά απολύεται. ντας το φαγητό της και απολαμ- να φτιάξουν ένα νόημα, να το πι-
οικογένεια τους. Ο ένας για να Από τη στιγμή που θα του κοινο- βάνοντας τις περιποιήσεις της. στέψουν και να το ακολουθήσουν
πληρώνει η τάξη του λιγότερους ποιηθεί η απόλυσή του εισπράτ- Δεν αντέχει άλλο να γυρνά από ζώντας.
φόρους, ο άλλος για να υποστη- τει τα μάρκα που του αναλογούν δω κι από κει με την καθεμία που Ο Φάμπιαν είναι κυνικός και
ρίξει όσους έχουν ξανθά μαλλιά ή και περιφέρεται στο Βερολίνο συναντά στις ατέλειωτες βερολι- πολύ αστείος. Το βιβλίο είναι
έχουν ύψος πάνω από δύο μέτρα, και στην επαρχιακή πόλη όπου νέζικες νύχτες. Θέλει να βρει μια στημένο σαν διασκεδαστικό, γρή-
κι ο τρίτος για να δοκιμάσει έναν γεννήθηκε και μεγάλωσε. γυναίκα και να είναι καλός. Θέλει γορο κι αγχωτικό παιχνίδι. Γελάς

συνέχεια πολύ, εμπλέκεσαι με
Otto Dix
αγωνία, μόνο η εξέλιξη του παι-
χνιδιού σε νοιάζει, εντείνεις την
προσοχή σου και ξαφνικά χάνεις,
επειδή ο ήρωας του βιβλίου χά-
νει συνέχεια και μετά γελάς πάλι,
επειδή είναι αστείο, είναι απλά
ένα παιχνίδι. Διαβάζοντας το
εξαιρετικό αυτό βιβλίο έπιανα
συχνά τον εαυτό μου να σκέφτε-
ται πως, ευτυχώς, εγώ μπορώ να
βγω απ’ αυτήν την πραγματικό-
τητα που τόσο αριστοτεχνικά
έχει στήσει ο μεγάλος Κέστνερ.
Μετά, σκεφτόμουν, πάλι, πως δεν
μπορώ να βγω ακριβώς. Μπορείς
να κλείσεις το βιβλίο, τελειώνο-
ντάς το, και πάλι να νιώθεις πως
συνεχίζεται κάπου. Ίσως γι’ αυτό Otto Dix, Großstadt (Metropolis), 1927-1928, τέμπερα σε ξύλο, τρίπτυχο, 181 × 404 εκ. Το πολύ γνωστό αυτό έργο του
το τέλος του να είναι τόσο αδέξιο Ντιξ απεικονίζει τρεις νυχτερινές σκηνές του Βερολίνου την εποχή της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Αριστερά, ένας παλαί-
και να το βιώνουμε ως τόσο άδι- μαχος βετεράνος πολέμου προσεγγίζει ένα πορνείο. Ο κεντρικός πίνακας δείχνει το εσωτερικό ενός κλαμπ: την μπάντα,
ένα ζευγάρι που χορεύει, γυναίκες και ένα άτομο διφορούμενου φύλου. Δεξιά, πόρνες με γούνες, αγνοούν τον μολυσμένο
κο. Ένα παιχνίδι είναι, ένα βιβλίο από τον πόλεμο που ζητιανεύει.
μόνο, και όμως πονάει κανονικά.
της σε μερικές υπερβολικά οικεί- τέχνης. Η Ευρώπη δεν είναι φτωχή πια.
ες για εμάς σελίδες και τον πετά- Η κρίση για το τι είναι καλό και Ούτε βίαιη ακόμη (τουλάχιστον
Η ΑΠΌΛΑΥΣΗ ΤΗΣ ει. Μετά, γυρίζει ζητιανεύοντας τι είναι άσχημο ανήκε για πολ- για τους πολίτες της, αυτούς που
ΑΝΆΓΝΩΣΗΣ δουλειά. Πηγαίνει σε γνωστούς λά χρόνια στους κατόχους της δεν παλεύουν να περάσουν τα σύ-
Οι δυσκολίες δημιουργούν σπου- του, μήπως του βρουν μια θέση. εξουσίας. Ακόμα κι αν οι απλοί νορά της). Της λείπει, όμως, το
δαία λογοτεχνία. Όσο κι αν υπο- Περνά χρόνο με το φίλο του σε άνθρωποι είχαν απόψεις, δεν θα όραμα. Και σίγουρα ζουν σ’ αυ-
φέρουμε μαζί με τον Φάμπιαν, καμπαρέ και μπαρ. Κι εμείς απο- τις εξέφραζαν. Ενώ πολλές συ- τήν άνθρωποι που δεν βρίσκουν
δεν μπορούμε παρά ταυτόχρονα λαμβάνουμε μία πολύ καλή αφή- ζητήσεις δεν ήταν ασφαλές να νόημα στη ζωή τους, σε πλήρη
να ευτυχούμε διαβάζοντας αυτό γηση. γίνονται. Πώς λοιπόν να κρίνει σύγχυση και πολύ ματαιωμένοι.
το βιβλίο. Είναι ένα βιβλίο που Το βιβλίο σκόπευε να προειδο- κανείς ένα έργο αν δεν έχει συ- Την ίδια ώρα, νιώθουμε πως δεν
μπορεί να διαβάσει ο οποιοσ- ποιήσει για το πού θα έφτανε λίγο νηθίσει να διαμορφώνει άποψη, έχουμε ξεφύγει απ’ αυτά που κά-
δήποτε και να το απολαύσει. Η μετά η Γερμανία και μαζί της όλη γιατί η προσωπική άποψη είναι νουν τη ζωή στο βιβλίο να απο-
γλώσσα του είναι η γλώσσα μας, η Ευρώπη. Το προειδοποιητικό περιττή σε μία κοινωνία όπου το τυγχάνει, την πολιτική να τρέπε-
λόγω της εξαιρετικής μετάφρα- σήμα ακούστηκε σαν υπερβολή κόμμα αποφασίζει τις απόψεις ται σε βία και τελικά σε πόλεμο,
σης της Άντζης Σαλταμπάση. Οι του ύφους, ενόχλησε η απλότητά όλων; Γιατί να μπει κανείς άλλω- την ηθική να γίνεται κάτι αδιά-
λέξεις είναι απλές και δραστικό- του, οι «πορνογραφικές» σκηνές στε στον κόπο της κινδυνώδους φορο. Σήμα μιας άλλης εποχής,
τατες. Οι προτάσεις είναι κοφτε- κόπηκαν, πειράχτηκε το περιε- δραστηριότητας να σκέφτεται μας απευθύνεται τώρα, επειδή το
ρές. Η ροή του σου επιβάλλεται, χόμενό του, ο βαθιά ανθρώπινος εκεί όπου απαγορεύονται οι σκέ- χρειαζόμαστε.
αδύνατο να το αφήσεις, παράλο- χαρακτήρας του και η ικανότητά ψεις και οι συζητήσεις; Ακόμα και Σε πολλά, ο Φάμπιαν είμαστε
γο. Τα νοήματά του είναι σφιχτά του να βλέπει από κοντά τους μετά τον πόλεμο, η πικρία παρα- εμείς. Έχει κάτι δικό μας. Την
δεμένα σε ζουμερές φράσεις. Βρί- ανθρώπους παρεξηγήθηκαν. Οι μένει, μαζί κι οι συνήθειες: «Είναι απόρριψη, την ανεργία μας, την
σκεις συνέχεια τον εαυτό σου σε εθνικοσιαλιστές το είπαν «εκ- πολλοί εκείνοι που δεν γνωρίζουν άσκοπη περιφορά του εαυτού
αμηχανία: το κείμενο τρέχει προς δοτικό σκουπίδι». Είχε μεγάλη καν, ή που ξέχασαν, ότι μπορούν από την αποχαυνωτική διασκέ-
το σίγουρο τέλος του και θέλεις εμπορική επιτυχία. Υπέστη συ- –αλλά και θα έπρεπε– να σχημα- δαση στην κακοπληρωμένη υπαλ-
και να τελειώσει και να μην τε- νεχείς αλλαγές και αλλοιώσεις, τίζουν μόνοι τους μια άποψη. Μα ληλίστικη δουλειά κι από τη μιζέ-
λειώσει. ενώ παρερμηνεύθηκε. Ο συγγρα- και όσοι προσπαθούν δεν ξέρουν ρια της ουράς στην πρόνοια στα
Τα προβλήματα του Φάμπιαν φέας σχολίασε μεταπολεμικά το από πού ν’ αρχίσουν», σημειώνει γραφεία αναζήτησης εργασίας.
είναι τα δικά μας προβλήματα, ο κακό που έκανε ο ολοκληρωτι- ο συγγραφέας, εκ των υστέρων. Πιάνεται από το φίλο του, από
Φάμπιαν μας μοιάζει. Σπούδα- σμός στην πρόσληψη της τέχνης: Τον ανησυχεί η τυποποίηση της την οικογένεια, από ένα κορίτσι,
σε, προσπάθησε, κατέβαλε κάθε κρατικοποίησε την αισθητική. σκέψης. Περισσότερο όμως ήδη αλλά όλα τον προδίδουν. Όχι
προσπάθεια να γράψει μια εξαι- Αποφάσισε ότι η γραφειοκρατία ανησυχεί για τον ηθικό άνθρωπο. επειδή φταίνε, αλλά επειδή δεν
ρετική διπλωματική εργασία. Η του, συγκεντρωτικά, κεντρικά και Χωρίς να αποθαρρύνεται, ο συγ- μπορούν. Όλα καταρρέουν και
εφευρετικότητά του και ο ωραίος με γνώμονα το καλό της Γερμα- γραφέας συνεχίζει να εκπέμπει ο Φάμπιαν μαζί τους. Όταν το
χειρισμός της γλώσσας δεν πήγαν νίας, θα κρίνει τι είναι ωραίο και το προειδοποιητικό του σήμα. έργο κλιμακώνεται σε μία υπερ-
χαμένα: γράφει διαφημίσεις για τι είναι άσχημο. Φυσικά, δεν είχε Κι εμείς; Εμείς που μπορούμε βολική κατάληξη δεν πρέπει να
πακέτα τσιγάρων. Αλλά κι αυτό περιοριστεί μόνο στη λογοτεχνία. μόνοι μας να κρίνουμε το ωραίο, αδικήσουμε τον συγγραφέα θεω-
δεν είναι για πολύ. Απολύεται και Είναι γνωστό και το γούστο των το καλό και το ηθικό, επειδή ζού- ρώντας ατυχείς τους χειρισμούς
μετά είναι άνεργος που όμως δεν εθνικοσοσιαλιστών στη ζωγραφι- με σε μια δημοκρατία που, με τα του: να προειδοποιήσει ήθελε,
μπορεί να λάβει βοήθεια απ’ την κή. Αυτό που οι εθνικοσιαλιστές καλά της και τα κακά της, ακό- όχι να καταγράψει την καθημερι-
πρόνοια επειδή ακόμη έχει μερι- απέρριπταν ως τέχνη που υπο- μη λειτουργεί; Το ανανεωμένο νότητα. Κι ίσως, αν νιώθουμε την
κά μάρκα στο λογαριασμό του, βιβάζει τον άνθρωπο εκτίθεται εκδοτικό ενδιαφέρον, σε όλη την καθημερινότητα που περιγράφει
είναι πλούσιος! Πριν από την σήμερα στις ίδιες πόλεις ως αρι- Ευρώπη, για τη γερμανική λογο- ως κάτι υπερβολικά οικείο, να
εξαθλίωση η γραφειοκρατία τον στούργημα, με όλο το σεβασμό τεχνία αυτού του στυλ και αυτής οφείλουμε να πάρουμε τις προει-
τσακίζει, τον μασάει με τα δόντια που αξίζει στα σπουδαία έργα της περιόδου δεν είναι τυχαίο. δοποιήσεις του στα σοβαρά. zx

Πώς να μιλήσουμε σήμερα
για την πίστη;
Από τον Μαριο-Κυπαρίσση Μώρο
«Μπορούμε να μιλάμε σήμερα για πίστη;», κι αν ναι, «Πώς;». Η απάντηση, κατά τον χρστιανό στοχαστή
Charles Taylor, Τα βιβλία που Τσαρλς Τέιλορ, βρίσκεται στα βιβλία και συγκεκριμένα σε βιβλία κυρίως πέντε συγγραφέων. Του
ελευθερώνουν. Οι λεωφόροι Μερλώ-Ποντύ, του Χαίλντερλιν, του Μπωντλαίρ, του Ντοστογιέφσκι και και του καρδιναλίου
της πίστης, μετάφραση
από τα αγγλικά: Μιχάλης
Κονγκάρ. Πέντε βιβλία, πέντε «αναβαθμοί» προς την πίστη, αφού «[ν]α αρχίσεις με Μερλώ-Ποντύ για
Πάγκαλος, Πόλις, Αθήνα να καταλήξεις στον Ντοστογιέφσκι και τον Κονγκάρ, σήμαινε […] ότι επιλέγεις –από τη σκοπιά της
2018, 166 σελ. πίστης και της δυνατότητας κατανόησης– τον ανηφορικό δρόμο».
Σ
ίγουρα η λογοτεχνία το πώς και οι πέντε αυτές λεωφό-
Étienne Carjat
δεν είναι το πρώτο ροι οδηγούν εκεί. Ο συνομιλητής
πράγμα που θα μπο- του Τέιλορ “ανοίγει” τα χαρτιά του
ρούσε κανείς να σκε- στους αναγνώστες, υποδεικνύο-
φτεί σε μια απρόσμε- ντας, συνάμα, και ένα modus legen-
νη ερώτηση όπως «Ποια είναι τα di: «Τα αδιέξοδα της ανθρώπινης
βιβλία εκείνα που διαμόρφωσαν περιπέτειας και οι διανοιγόμενοι
την “πίστη” σου;». Διαμορφώνε- δρόμοι της πίστης: ιδού το κοινό
ται, λοιπόν, η πίστη από τα βιβλία; θέμα αυτών των συνομιλιών που
Προσπαθώντας να την απαντήσω, δεν προϋποθέτουν, άλλωστε, μια
φέρνω στο μυαλό μου τον π. Αλέ- γραμμική ανάγνωση» (σ. 13). Ας
ξανδρο Σμέμαν τού Ημερολογίου πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά:
(2004), την Κλίμακα του Ιωάννη
του Σιναΐτου, τον Θεό (2005) του Α. Η πρώτη αυτή συνομιλία είναι
Ρεζίς Ντεμπρέ· φέρνω, δηλαδή, μάλλον και η πιο απαιτητική, καθώς
στο νου μου βιβλία που, αν δεν η συζήτηση από τον Μερλώ-Ποντύ
είναι θεολογικά, “θεολογίζουν”. και τον Ντέιβιντ Χιουμ περνά στον
Έτσι, με πολύ ενδιαφέρον είδα Καντ, στους αναγωγιστές, στον
στο πρόσφατα εκδομένο βιβλίο Έντμουντ Χούσερλ και τον Μάρτιν
τού Τσαρλς Τέιλορ [Charles Tay- Χάιντεγκερ. Στον Μερλώ-Ποντύ ο
lor] (γενν. 1931) με τίτλο Τα βιβλία Τέιλορ φτάνει μέσω του Χιουμ την
που ελευθερώνουν. Οι λεωφόροι της εποχή των σπουδών του στην Οξ-
πίστης, μεταξύ του Μερλώ-Ποντύ φόρδη. «Ένιωθα […] απογοητευ-
και του καρδιναλίου Κονγκάρ, τον μένος από την τύφλωση την οποία
Χαίλντερλιν, τον Μπωντλαίρ και προκαλούσε ένα φιλοσοφικό ρεύμα
τον Ντοστογιέφσκι. Πέντε βιβλία, που μου φαινόταν ότι παρέκαμπτε
πέντε “αναβαθμοί” προς την πί- εντελώς τα πραγματικά καίρια ζη-
στη, αφού «[ν]α αρχίσεις με Μερ- τήματα» (σ. 18-19). Μέσω του Μερ-
O Σαρλ Μπωντλαίρ φωτογραφημένος από τον Étienne Carjat,
λώ-Ποντύ για να καταλήξεις στον λώ-Ποντύ ο Τέιλορ μπορεί να απα-
το 1862 ή το 1863.
Ντοστογιέφσκι και τον Κονγκάρ, ντήσει στον εμπειρισμό του Χιουμ,
σήμαινε […] ότι επιλέγεις –από τη και σε ένα (ως βάση) έργο του. Ο σίγουρα, ένα πνεύμα μαθητείας στη ο οποίος απέρριπτε οποιαδήποτε
σκοπιά της πίστης και της δυνατό- Guilbault, όπως ξεκαθαρίζει στην σκέψη του Τέιλορ. Τα φιλοσοφικά/ εφαρμογή της αρχής της αιτιότητας
τητας κατανόησης– τον ανηφορικό εισαγωγή του, επέλεξε να αναλάβει λογοτεχνικά/θεολογικά “τραχιά” πέραν της ανθρώπινης εμπειρίας.2
δρόμο» (σ. 9). «το ρίσκο της ανάλυσης μιας μαρτυ- σημεία του κειμένου λειαίνουν κατά Στον Μερλώ Ποντύ ο Τέιλορ βρί-
Ο συγγραφέας δεν είναι εντελώς ρίας πίστεως μέσω κάποιων βιβλίων, πολύ οι κατατοπιστικές σημειώσεις σκει τη σύνδεση ουσίας κι εμπειρί-
άγνωστος στο ελληνικό κοινό·1 μέσα επειδή μια τέτοια προσέγγιση θα του μεταφραστή στις σελίδες 161- ας, σχέση στην οποία αντιτάσσεται
σε δεκαπέντε χρόνια τέσσερα βιβλία απέφευγε το σύνηθες αναμάσημα 165. Εξίσου διαφωτιστικά είναι και τόσο η αρχαιοελληνική μεταφυσική
του ομότιμου καθηγητή του πανεπι- κοινοτοπιών και γενικών ορισμών» τα μικρά σημειώματα με βιογραφικά παράδοση όσο και ο χριστιανισμός
στημίου McGill (Μόντρεαλ, Κανα- (σ. 9). και εργογραφικά στοιχεία για τους (σ. 36). «Στον Μερλώ Ποντύ, η ου-
δάς) μεταφράστηκαν στα ελληνικά, Οι 166 σελίδες του έργου απευθύ- συγγραφείς στους οποίους αναφέρε- σία είναι μια έννοια συνδεδεμένη με
ενώ τρία χρόνια μετά τη μετάφραση νονται σε έναν αρκετά υποψιασμέ- ται ο Τέιλορ, που προηγούνται πριν την εμπειρία» (σ. 36), με τη βιωμένη
του μνημειώδους έργου του, Μια νο αναγνώστη· δεν προϋποθέτουν, από το κείμενο κάθε συνομιλίας. σχέση με τον Άλλο.
κοσμική εποχή [A secular age, 2007] βέβαια, την πλήρη κατανόηση της
(2015), κυκλοφόρησαν τα Βιβλία Φαινομενολογίας του Μερλώ-Ποντύ, Β. Στα πιο οικεία σε μας χωρικά
που ελευθερώνουν. Το τελευταίο αυτό ούτε της «καθολικότητας» όπως ΠΈΝΤΕ ΣΤΆΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ύδατα της λογοτεχνίας τώρα. Οι-
έργο αποτελείται από πέντε συνο- την ορίζει ο καρδινάλιος Κονγκάρ. «ΔΡΌΜΟ ΤΗΣ ΠΊΣΤΗΣ» κεία, αλλά βαθιά και μάλλον σκο-
μιλίες του Τέιλορ με τον Jonathan Προϋποθέτουν μία ευαισθησία γύρω Είναι σχεδόν αυτονόητο πού συ- τεινά τα νερά του ρομαντισμού.
Guilbault, καθεμία αφιερωμένη σε από το είδος του διαλόγου που ανα- γκλίνουν οι πέντε αυτές λεωφόροι, Πόσο μάλλον όταν επιχειρήσει
έναν από τους πέντε συγγραφείς πτύσσουν οι δύο συνομιλητές και, δεν είναι όμως καθόλου αυτονόητο κανείς να «κολυμπήσει» ως «πι-

στός» στα νερά των ρομαντικών,3 […] ο Τέιλορ ήταν κατά κά-
philosophical-investigations.org
γεγονός του οποίου ο Τέιλορ έχει ποιον τρόπο ο κατεξοχήν στο-
πλήρη συνείδηση: «[…] είναι δύ- χαστής της εκκοσμίκευσης και
σκολο να μιλήσεις για μεταφυσική των πολλαπλών μετασχηματι-
στους ρομαντικούς, πόσο μάλλον σμών της πίστης και της απιστί-
για μια κοινή, κοινά αποδεκτή με- ας που απορρέουν από αυτήν,
ταφυσική. […] [Γ]ιατί δεν υπάρχει και επομένως δεν θα μπορούσα
μια ρητή μεταφυσική στους ρομα- να φανταστώ έναν πιο υποψια-
ντικούς» (σ. 62). Οι δύο συνομι- σμένο μάρτυρα, όσον αφορά
λητές στέκουν στον Χαίλντερλιν· πολύπλοκα καθήκοντα που συ-
απομονώνω, για λόγους χώρου, νεπάγεται η σημερινή επίκληση
το απόσπασμα στο οποίο γίνεται της πίστης. (σ. 10)
λόγος για την παρουσία του Χρι-
στού στον Άρτο και Οίνο του ποι- Στις Λεωφόρους της πίστης, ο απαι-
ητή: «[…] ο Χαίλντερλιν άντλησε, τητικός αναγνώστης συναντά έναν
αναμφίβολα, από τη χριστιανική απαιτητικό στοχαστή και τον ακο-
κληρονομιά για να ανασύρει μοτί- λουθεί σε μία ανοδική διαδρομή
βα και μορφές που θα μπορούσαν προς τη συγκρότηση της πίστης
να εκφράσουν εναργέστερα ορι- του μέσα από πέντε παραπληρω-
σμένες ενοράσεις του. Υπό αυτή ματικά κεφάλαια για πέντε σημα-
την έννοια, ο Χριστός αναπαρίστα- ντικούς στοχαστές και συγγραφείς,
ται στο ίδιο επίπεδο με τον Ποσει- που ο καθένας, με διαφορετικό
δώνα και τους άλλους θεούς» (σ. τρόπο, δίνει στον Τέιλορ την ευ-
O Μορίς Μερλώ-Ποντύ.
65). Στους ρομαντικούς, οι οποίοι καιρία να στοχαστεί επάνω στο μυ-
διαλέγονται διαρκώς με την αρχαι- λογοτεχνίας και πίστης. Οι Αδελφοί διαλέγονται επάνω στις έννοιες της στήριο της πίστης σε μια απομαγε-
οελληνική σκέψη, ο Τέιλορ βρίσκει Καραμάζοφ του ρώσου συγγραφέα παράδοσης και της (παρ)ερμηνείας μένη εποχή, αλλά και ταυτόχρονα
την ποθητή ενότητα ανθρώπου και ο Ιησούς ενώπιον του Ιεροεξετα- της από ένα μεγάλο τμήμα της θε- και σε μια εποχή στην οποία επα-
και Φύσης που επεκτείνεται στην στή, απαλλαγμένος από «[το] θαύμα, σμικής Εκκλησίας, που αρνείται να νέρχεται το ερώτημα: «Μπορούμε
ενότητα ανθρώπου και συνανθρώ- το μυστήριο και το κύρος»,5 στο προ- δει την ανάγκη για μια επιστροφή να μιλάμε σήμερα για πίστη;», κι αν
που στο πλαίσιο της πόλεως, εγκα- σκήνιο. Ο Χριστός στον Ντοστογιέ- στο πνεύμα της πατερικής θεολο- ναι, «Πώς;». zx
θιδρύοντας έτσι μια “αγαπητική” φκσι δεν προσεγγίζεται μόνο διά του γίας και όχι σε καθαυτά τα κείμενα
κοινωνία με τον Άλλο. λόγου· το βίωμα, η βιωμένη σχέση των Πατέρων (σ. 142). Ελλοχεύει
του πιστού με την ίδια του την πίστη, πάντα ο σκόπελος της αγκίστρω- 1. Στις 11 Ιουνίου, ο Τέιλορ έδωσε
Γ. Από τον γερμανό ρομαντικό κρίνεται αναγκαία. Ο Τέιλορ μιλά ως σης σε μια “μουσειακή” χρήση των διάλεξη στην Αθήνα με θέμα «Ο χρι-
στον γάλλο παρακμιακό, από τον καθολικός όταν υπερασπίζεται την πατερικών κειμένων, μιας και δεν στιανισμός στην κοσμική εποχή της
Χαίλντερλιν στον Μπωντλαίρ και ύπαρξη των μυστηρίων (π.χ. βάπτι- λείπουν εκείνοι οι χριστιανοί που Δύσης». Η εκδήλωση συνδιοργανώθη-
στα Άνθη του κακού. Παραθέτω ένα ση, Θεία Ευχαριστία) στον σύγχρονο δυσπιστούν απέναντι σε ό,τι νέο. κε από την πάντα δραστήρια Ακαδη-
σχετικά εκτενές απόσπασμα της κόσμο: «Ο σημερινός χριστιανός», λέει μία Θεολογικών Σπουδών Βόλου και
συνομιλίας, που θεωρώ πως συνο- ο Τέιλορ, «δεν αρκεί να γνωρίζει το Πρόγραμμα «Επιστήμες και Ορ-
ψίζει το νόημά της: Ο καθένας, συνειδητά ή όχι, τις ευαγγελικές αξίες ή, για να το θοδοξία ανά τον κόσμο» (SOW) του
προτιμά τις οδούς της χάριτος πούμε σε μια πιο μυστική γλώσσα, Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του
«Ο Μπωντλαίρ», θα πει στον που τον συγκινούν περισσότερο. να γνωρίζει τον Χριστό· οφείλει Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
Guilbault, «συνειδητοποιεί βα- Μπορούμε όμως, ως καθολικοί, επίσης να ξέρει πώς να τις ζήσει 2. Πρβλ. Μαξ Τσάρλσγουορθ, Φι-
θιά μέσα του τη συνθήκη του του να αγνοήσουμε τη σημασία του στο σήμερα, ποιες απτές μορφές λοσοφία και θρησκεία. Τυπολογία των
αποκλεισμένου, του εξόριστου, βαπτίσματος και της Ευχαριστί- να τους δώσει» (σσ. 149-150). Κι σχέσεών τους από την αρχαιότητα έως
και το λιγότερο που μπορούμε ας; Αμφιβάλλω. Δεν εννοώ ότι αυτή ακριβώς, υποστηρίζει, πρέ- σήμερα, (μτφρ. Χρήστος Τριανταφυλ-
να πούμε είναι ότι δεν προσπα- η Ευχαριστία και το βάπτισμα πει να είναι η αποστολή (με τη λόπουλος), Ηράκλειο, Πανεπιστημια-
θεί να μετριάσει την οξύτητα συνιστούν απαράβατους κανό- θεολογική σημασία του όρου) της κές Εκδόσεις Κρήτης 2015, σ. 197 κ.έ.
αυτής της συνθήκης με φτηνές νες για κάθε πνευματική ζωή, Εκκλησίας: «[…] να διαδεχθεί τον
παραμυθίες ούτε να σωθεί παρά αλλά είναι απαραίτητες συνι- Χριστό, καθιστώντας τον παρόντα 3. Για τη σχέση του Ρομαντισμού με
τη θέλησή του. Ένας από τους στώσες του τρόπου με τον οποίο στους άντρες και τις γυναίκες κάθε την πίστη βλ. ενδεικτικά Bernard
δρόμους που πιστεύει ότι μπορεί οι καθολικοί εννοούν τη σχέση εποχής» (σ. 144). Όταν η Εκκλη- Reardon, Religion in the Age of Roman-
να τραβήξει, και που θαυμάζω ανάμεσα στο Θεό, που αποκα- σία κοιτά πίσω, χωρίς διάθεση να ticism, Cambridge, Cambridge Univer-
ως χριστιανός, είναι η έκφραση λύφθηκε στο πρόσωπο του Χρι- χρησιμοποιήσει το παρελθόν σαν sity Press 1985.
της αλληλεγγύης σε όλους αυ- στού, και όσους πιστεύουν σε κινητήριο μοχλό για να προχωρή- 4. Αναφέρεται στο ποίημα «Κύκνος»·
τούς και όλες αυτές που φτάνουν αυτόν. (σ. 133) σει μέσα στον κόσμο για τον κόσμο, η παραπομπή στο βιβλίο είναι η εξής:
στο σημείο να κάνουν “χειρονο- κινδυνεύει να γίνει σαν τη γυναίκα Κάρολος Μπωντλαίρ, Δεκαπέντε ποι-
μίες τρέλας”, όπως ο κύκνος του Ε. Ο πέμπτος συγγραφέας, ο καρ- του Λωτ, στήλη άλατος. ήματα, (μτφρ. Νίκος Φωκάς), Αθήνα,
ποιήματος.4 Χειρονομίες τρέλας δινάλιος Υβ Κονγκάρ, είναι μάλλον Ύψιλον 1994, σσ. 31-35.
από τα πλάσματα που αγωνιούν ο πιο άγνωστος στο ελληνικό κοι-
μέσα στην ύπαρξη. Και νομίζω νό· το μικρό, ωστόσο, εισαγωγικό Ο ΑΞΙΌΠΙΣΤΟΣ ΜΆΡΤΥΡΑΣ 5. Παράθεμα από τους Αδελφούς Κα-
ότι πρέπει να δούμε, στην έκ- σημείωμα που προηγείται της συ- Ο Τσαρλς Τέιλορ, για τον Guil- ραμάζοφ, τ. Β΄, μτφρ. Άρης Αλεξάν-
φραση του Μπωντλαίρ, μια χα- νομιλίας ξεκαθαρίζει τα πράγματα. bault, είναι ένας από τους πλέον δρου, Αθήνα, Γκοβόστης χ.χ., σ. 158.
ραμάδα ελπίδας». (σ. 104) Το όνομα του καρδιναλίου έχει αξιόπιστους μάρτυρες της πίστης, 6. Γι τη σύνοδο αυτή βλ. Jean-Pierre
συνδεθεί με την περίφημη Β΄ Βατι- ο καταλληλότερος άνθρωπος για Moisset, Ιστορία του Καθολικισμού
Δ. Ο Ντοστογιέφσκι μάλλον θα κανή Σύνοδο και τις ιδέες που αυτή να μιλήσει για την πίστη στη σύγ- (μτφρ. Μιχάλης Ρούσσος κ.ά.), Πόλις,
ήταν αναμενόμενος σε μια συζήτηση εκπροσώπησε.6 Οι δύο άντρες συν- χρονη εκκομισκευμένη εποχή: Αθήνα 2011, σσ. 407-422.

Μεθαμφεταμίνη υπεράνω όλων
Από την Τζωρτζίνα Κουτρουδίτσου
Aπό την απλή νοικοκυρά έως τον φαντάρο-πολεμιστή, οι πάντες στη ναζιστική Γερμανία κατα-
Norman Ohler,
Υπερδιέγερση. Τα ναρκωτικά νάλωναν μεθαμφεταμίνη σε κάθε μορφή, ακόμα και σε σοκολατάκια! Έδιωχνε την κατάθλιψη,
στο Τρίτο Ράιχ, μετάφραση προκαλούσε ευφορία, απορροφούσε το στρες και, γενικότερα, «έπλαθε» μια ειδυλλιακή πραγματι-
από τα αγγλικά: Χρήστος
Κοκκολάτος, Βασίλης κότητα. Αλλά η μεθαμφεταμίνη είχε εισαχθεί και στη στρατιωτική βαθμίδα, με στόχο να κρατιού-
Τσαλής, Μεταίχμιο, Αθήνα νται οι στρατιώτες ικανοί προς υπηρεσία, ακούραστοι και ατρόμητοι. Ο κεραυνοβόλος πόλεμος, η
2018, 416 σελ. χιτλερική στρατηγική, βασίστηκε εξολοκλήρου στη μεθαμφεταμίνη.
Τ
ο ξέσπασμα του Β’
Sueddeutsche Zeitung Photo

Παγκόσμιου Πολέμου
και ό,τι ακολούθησε
στη διάρκειά του απο-
τελεί πλούσιο πεδίο
μελέτης για ερευνητές κάθε είδους.
Οι ιστορικοί δεν έχουν το μονο-
πώλιο σ’ αυτόν τον τομέα, καθώς
για πρώτη φορά στην ιστορία εμ-
φανίστηκαν καταστάσεις που ανέ-
τρεψαν δεδομένα τα οποία ίσχυαν
σε άλλες εποχές πολέμου. Από την
εμφάνιση ακραίων προσωπικο-
τήτων και την άτυπη θεοποίησή
τους μέχρι το ρόλο της επιστήμης
και της ιατρικής στην εκπλήρωση
παράλογων σχεδίων με στόχο την
ψυχική και σωματική εξόντωση
ανθρώπων, οι διαφορετικές ερευ-
νητικές θεματικές απασχολούν και,
πάνω απ’ όλα, προβληματίζουν με
στόχο όχι μόνο τη Mνήμη, αλλά
τη μη επανάληψή τους. Σύμφω-
να με τον πρώην κρατούμενο του
Άουσβιτς, Πρίμο Λέβι: Συνέβη, άρα
μπορεί να ξανασυμβεί.
Τα τελευταία χρόνια έχει ανα-
δειχθεί εντόνως το ενδιαφέρον για
το ρόλο των γιατρών την περίοδο
1944, Βερολίνο. Ο Αδόλφος Χίτλερ απονέμει στον Τέο Μορέλ τον Σταυρό των Ιπποτών, το υψηλότερης αξίας παράσημο
του ναζισμού, και συγκεκριμένα της ναζιστικής Γερμανίας για πολεμικές υπηρεσίες.
για τον ρόλο που έπαιξαν στο μη-
χανισμό του Γ’ Ράιχ. Βιβλία, λογο- στη δολοφονία τους με μεθοδολο- στηκε και υλοποιήθηκε από καθη- την επιστημονική κοινότητα, αλλά
τεχνικά και μη, όπως ο Κόκκινος γίες που η ίδια είχε αναπτύξει και γητές ιατρικής, οι οποίοι, μετά το ταυτόχρονα αναδείκνυε μια πτυχή
Σταυρός της Μαρίας Γαβαλά και συχνά επέβλεπε άμεσα τη χρήση τέλος του πολέμου, δεν διώχθηκαν της γερμανικής κοινωνίας την πε-
η Εξαφάνιση του Γιόζεφ Μένγκελε τους». Σκοπός της παραδοσιακής και συνέχισαν να εργάζονται για ρίοδο του Γ’ Ράιχ που επιβεβαιώνει
του δημοσιογράφου Ολιβιέ Γκεζ, ιατρικής ήταν να προσφέρει υγει- τον επιστημονικό τους τομέα. Και τον παραλογισμό ο οποίος κυριαρ-
καθώς και ταινίες όπως η Ομίχλη ονομική περίθαλψη σε όσους ήταν όχι μόνο αυτό: μεγάλες φαρμακο- χούσε. Η Χάννα Άρεντ έχει ανα-
τον Αύγουστο του Κάι Βέσελ έχουν άρρωστοι. Με βάση την καθοδήγη- βιομηχανίες, που υπάρχουν μέχρι φέρει ότι ο ιδανικός υπήκοος του
φέρει σε επαφή το ελληνικό κοινό ση των αντιλήψεων του Χίτλερ η και σήμερα, δοκίμαζαν την «απο- ολοκληρωτισμού δεν είναι ο πεπει-
με μια οπτική που δεν είναι τόσο θεραπευτική ιατρική αντικαταστά- τελεσματικότητα» προϊόντων τους σμένος ναζιστής, αλλά ο άνθρωπος
διαδεδομένη. θηκε με την προληπτική ιατρική, η σε κρατουμένους. Ο βουλευτής για τον οποίο η διάκριση ανάμεσα
Σύμφωνα με τον καθηγητή ια- ατομική υγιεινή συμπληρώθηκε με του Χίτλερ, Ρούντολφ Ες, είχε πει στο γεγονός και στη μυθοπλασία
τρικής φυσικής, Τζων Καλέφ-Ε- τη φυλετική υγιεινή και η υγεία του ότι «ο εθνικοσοσιαλισμός δεν είναι (δηλαδή η πραγματικότητα της
ζρά, «ποτέ άλλοτε δεν έπαιξε τόσο ατόμου αποτέλεσε εθνικό και πολι- τίποτα άλλο από εφαρμοσμένη βι- εμπειρίας), όπως η διάκριση ανά-
σημαντικό ρόλο η επιστημονική τικό ζήτημα για πρώτη φορά. Αυτή ολογία». Πίστευε λάθος ή μήπως μεσα στο αληθές και στο ψευδές,
κοινότητα, κυρίως η βιο-ιατρική, η μεταστροφή της ιατρικής με σκο- όχι; δεν υφίστανται πλέον. Αν προχω-
στην ιδεολογική χειραγώγηση και πό να υπηρετήσει όχι μόνο τους ρήσουμε παραπάνω το συλλογισμό
απανθρώπιση των μαζών, στην αδύναμους αλλά και τους ισχυρούς του Καστοριάδη θα μπορούσαμε
ενοχοποίηση των θυμάτων, στον υποστηρίχθηκε ένθερμα από τους ΣΤΟ ΈΓΚΛΗΜΑ ΜΈΣΩ να μιλήσουμε για μια κοινωνία όχι
εντοπισμό και στο διαχωρισμό γιατρούς (Αβραμίδου, 2004). ΟΥΣΙΏΝ μόνο φαντασιακή, αλλά ψευδαι-
τους, στην αφαίρεση από αυτά Είναι σοκαριστικό ότι ο δρόμος Πριν από τρία χρόνια κυκλοφόρη- σθητική ακόμη και παραισθητική
της ανθρώπινης υπόστασης και για τους θαλάμους αερίων σχεδιά- σε ένα βιβλίο που δίχασε αρκετά (Beradt, 2015). Ο δημοσιογράφος

Nόρμαν Όλερ, με το ερευνητικό
Temmler Pharma GmdH & Co KG

του έργο Υπερδιέγερση. Τα ναρκω-
τικά στο Τρίτο Ράιχ, που μεταφρά-
στηκε και στα ελληνικά, έρχεται να
επιβεβαιώσει τους παραπάνω συλ-
λογισμούς.
Παρ’ όλες τις αντιδράσεις που
έχει προκαλέσει η κυκλοφορία
της Υπερδιέγερσης εδώ και τρία
χρόνια, αποτελεί ένα άξιο δείγμα
ερευνητικής και αρχειακής δου-
λειάς που φώτισε μια άγνωστη
πτυχή της ιστορίας της κοινωνίας
του Γ’ Ράιχ. Σε τέσσερα εκτενή
κεφάλαια, ο Όλερ θα αναδείξει με
λεπτομέρειες, πλούσια γραφή που
ρέει, αρκετό εποπτικό υλικό, πολ-
λή δόση ειρωνείας αλλά και χιού-
μορ μια πτυχή της ναζιστικής ζωής
που σοκάρει. Φυσικά, σκοπός του
βιβλίου δεν είναι να δικαιολογήσει
τις πράξεις όσων συμμετείχαν στα
έκτροπα του ναζισμού. Αντίθετα,
στόχο έχει να προβληματίσει και
να αναδείξει πόσο επικίνδυνη και Μαζική παραγωγή μεθαμφεταμίνης στην Temmler, στις εγκαταστάσεις της οποίας μπορούσαν να παραχθούν μέχρι και
833.000 χάπια ημερησίως. Συνολικά, η Βέρμαχτ είχε παραγγείλει για το στρατό και την αεροπορία τεράσια ποσότητα: 35
μη υποφερτή ήταν η ζωή των ίδιων εκατομμύρια τεμάχια.
των Γερμανών υπό τον ναζιστικό
ζυγό. Αναφέρει ενδεικτικά: Είναι εντυπωσιακοί οι αριθμοί πα- κού δαρβινισμού και του ευγονι- ρά την περίοδο 1939-1941, αναφέ-
ραγωγής και εξαγωγής ουσιών. Εν- σμού σε «βιο-ιδεολογίες» του ναζι- ρεται ότι η βιομηχανία Temmler
Τα ναζιστικά εγκλήματα δεν δεικτικά, το 1928, στα φαρμακεία σμού (Αβραμίδου, 2004). Έτσι ήδη είδε την παραγωγή Pervitin να
συνδέονται με τα ναρκωτικά. του Βερολίνου διακινήθηκαν με από το 1933 όλοι οι γιατροί ήταν φτάνει σε δυσθεώρητα ποσοστά
Τα ναρκωτικά μπορεί να χρη- νόμιμες συνταγές 73 κιλά μορφί- υποχρεωμένοι να υιοθετήσουν την παραγγελιών! Και όλα αυτά από
σίμευσαν ώστε να αντεπεξέλ- νη και ηρωίνη. Άλλα χρόνια, άλλα αποκαλούμενη «Πολιτική Διαχείρι- μόνο ένα φορέα: το στρατό! Ο
θουν οι δράστες σε ορισμένες ήθη, θα πει κάποιος. Άλλωστε το τι σης της Υγείας». Προγράμματα ευ- Όλερ μελέτησε με μεγάλη προ-
καταστάσεις, αλλά εφόσον δεν συνέβη κατά τη διάρκεια της Δημο- θανασίας και στειρώσεων μπήκαν σοχή τα αρχεία της Βέρμαχτ στο
είναι μέρος του σχεδιασμού των κρατίας της Βαϊμάρης και όσα ζού- σε εφαρμογή και αρκετοί γιατροί Φράιμπουργκ. Όπως αναφέρει,
εγκλημάτων δεν μπορεί ν’ απο- σε η χώρα μετά την ήττα της στον ήταν πρόθυμοι να συμμετέχουν σ’ εκατομμύρια νεκροί άφησαν πίσω
τελούν δικαιολογία. Οι στρατιώ- Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο μπορεί να αυτά. τους εκατομμύρια φακέλους. Τόση
τες έρχονται πάντα σε δύσκολη τα συναντήσει κανείς ενδεικτικά γραφειοκρατία, τόση τάξη μέσα σ’
θέση όταν παίρνουν διαταγές στις γλαφυρές (ημι)λογοτεχνικές ένα παράλογο σύστημα. Η μεθαμ-
να εκτελέσουν συγκεκριμένες περιγραφές του Κρίστοφερ Ίσερ- ΜΕΘΑΜΦΕΤΑΜΊΝΕΣ φεταμίνη εισήχθη στη στρατιωτική
πράξεις. Γι’ αυτό και όσοι δίνουν γουντ ή του Έριχ Καίστνερ. Όμως Τι απέγιναν όμως τα ναρκωτικά; Η βαθμίδα μέσω ενός στρατιωτικού
τις εντολές, είναι συνυπεύθυ- η άνοδος των εθνικοσοσιαλιστών ιδεολογία του εθνικοσοσιαλισμού γιατρού, του Όττο Φον Ράνκε, ο
νοι. Κατά τη γνώμη μου, όμως, σήμανε την επιθυμία εξάλειψης θέλησε να απεμπολήσει τις ναρ- οποίος διορίστηκε υπεύθυνος στο
ακόμα κι όταν ένας στρατιώτης του μιαρού παρελθόντος. κωτικές ουσίες από το λεξιλόγιό Ινστιτούτο Γενικής και Στρατιω-
απλά ακολουθεί διαταγές, έχει Η έννοια της εθνικής κοινότη- της. Άλλωστε ο Νέος Άνθρωπος τικής Φυσιολογίας. Αποστολή του
ευθύνη. Στον Β’ Παγκόσμιο τας, πιστή στο δόγμα του Volkish, που ετοίμαζαν δεν τα είχε ανάγκη. ήταν να διατηρεί τους στρατιώ-
Πόλεμο ήταν ίσως πιο εύκολο αποτέλεσε βασικό στόχο του ναζι- Είχε όμως ανάγκη από «βιταμίνες» τες ικανούς προς υπηρεσία και να
να διαπράττεις εγκλήματα υπό στικού καθεστώτος. Η εθνική ανα- για να μπορέσει να αντeπεξέλθει «υποτάξει» την κόπωση αλλά και
την επήρεια τοξικών ουσιών (και γέννηση ταυτίστηκε με την ηθική σε όσα υποστήριζε η νέα γερμανι- το φόβο. Η Γερμανία έμπαινε σε
το αλκοόλ έπαιζε επίσης μεγάλο αναγέννηση. Αναγγέλθηκε μια νέα κή πραγματικότητα. Το Pervitin, ή πολεμικούς ρυθμούς και επιδίω-
ρόλο), αλλά δεν δικαιολογεί αυ- εποχή πειθαρχίας και ηθικής που αλλιώς «χάπι του ναι», ή και «ναρ- κε το ακατόρθωτο: να μηδενιστεί
τού του είδους τη συμπεριφορά. στόχο είχε τον αγώνα ενάντια στον κωτικό του λαού» όπως το χαρα- ο χρόνος προέλασης. Το Pervitin
«ηθικό εκφυλισμό». Ταυτόχρονα, κτήρισε ο Νόρμαν Όλερ στην πρό- ήταν εκεί για να διώξει την κό-
Στο πρώτο κεφάλαιο «Μεθαμφε- ένα άλλο όραμα έμπαινε σε εφαρ- σφατη επίσκεψή του στην Αθήνα πωση, την υπνηλία και ό,τι άλλο
ταμίνη, τα ναρκωτικά του λαού μογή, που αφορούσε τη δημιουργία (22/10/2018) για την παρουσίαση μπορεί να επιβάρυνε τους στρα-
(1933-1938)» ο αναγνώστης ει- μιας νέας κοινωνίας στην οποία του βιβλίου, αποτέλεσε τη ναρ- τιώτες. Ο αριθμός παραγγελίας
σάγεται στην ιατρική πραγμα- μόνο τα υγιή και ισχυρά άτομα θα κωτική ουσία-κλειδί του Γ’ Ράιχ. 35.000.000 δισκίων Pervitin πριν
τικότητα του 19ου αιώνα, στην μπορούσαν να επιβιώσουν. Το κόμ- Από την απλή νοικοκυρά έως τον από την εκστρατεία στη Γαλλία
οποία πρωτοστάτησε η Γερμανία μα του εθνικοσοσιαλισμού δεν προ- φαντάρο-πολεμιστή, οι πάντες κα- και την έναρξη του Blitzkrieg είναι
ως χώρα παραγωγής ναρκωτικών σπάθησε να κατασκευάσει ένα νέο τανάλωναν μεθαμφεταμίνη σε κάθε αποκαλυπτικός. Κατά τον δόκτορα
ουσιών. Επιστήμη και οικονομία σύστημα αξιών, ενίσχυσε απλώς μορφή, ακόμα και σε σοκολατάκια! Πέτερ Στάινκαμπ, καθηγητή της
βάδιζαν πλάι πλάι, όπως αναφέ- τις υπάρχουσες αξίες και προκατα- Έδιωχνε την κατάθλιψη, προκα- ιστορίας της ιατρικής, «η μεθαμφε-
ρει χαρακτηριστικά ο Όλερ, και οι λήψεις και βασίστηκε σε διάφορα λούσε ευφορία, απορροφούσε το ταμίνη κατηύθυνε τον κεραυνοβό-
βάσεις για τις σύγχρονες φαρμακο- σκέλη της διανοητικής σκέψης του στρες και, γενικότερα, «έπλαθε» λο πόλεμο. Για να μην πούμε ότι ο
βιομηχανίες είχαν τεθεί ήδη πριν 19ου αιώνα, που περιλαμβάνουν μια ειδυλλιακή πραγματικότητα. κεραυνοβόλος πόλεμος βασίστηκε
από την είσοδο του 20ού αιώνα. τον μετασχηματισμό του κοινωνι- Στο δεύτερο κεφάλαιο που αφο- εξολοκλήρου στη μεθαμφεταμίνη».

Καθώς όμως ο εθισμός στο Per- κτήριζαν «σαβούρα της κοινωνίας».
Landesarchiv Berlin
vitin έπαιρνε εθνικές διαστάσεις, τι Μετέτρεψαν σε ιατρική διαδικα-
συνέβαινε στα ανώτερα κλιμάκια σία τη δολοφονία εκατομμυρίων
της ιεραρχίας του Γ’ Ράιχ; Ο Όλερ ανδρών, γυναικών και παιδιών, με
αφιερώνει ολόκληρο το τρίτο κεφά- χρήση προηγμένων τεχνολογιών.
λαιο του βιβλίου του στον «ασθενή Χρησιμοποίησαν ανθρώπους πιο
Α» και το γιατρό του, Τέο Μορέλ. άσχημα απ’ ό,τι τα πειραματόζωα
Ομολογουμένως, είναι εντυπωσιακή στο πλαίσιο περίπου διακοσίων
η έρευνα γύρω από το αρχείο του ιατρικών μελετών. Η συντριπτι-
προσωπικού γιατρού του Χίτλερ, κή πλειονότητα επιστημόνων που
το οποίο είναι διασκορπισμένο στο πρότειναν, σχεδίασαν, επέβλεψαν
Κόμπλεντς, στο Μόναχο, αλλά και και, ενίοτε, συμμετείχαν άμεσα
στην Ουάσινγκτον. Τα κατάλοιπα στο έγκλημα, συνέχισαν την καριέ-
του Μορέλ είναι ένας τεράστιος χα- ρα τους τόσο στις χώρες τους όσο
ώδης όγκος από σελίδες των μπλοκ και αλλού, π.χ. στις ΗΠΑ (Prof.
συνταγών, γεμάτες ορνιθοσκαλίσμα- Φον Χάαγκεν, Τ. Μπένζιγκερ, K.
τα, καρτέλες με κρυπτογραφημένες Πλότνερ). Η δικαιολογία του ψυ-
συντμήσεις, σημειωματάρια με δυσα- χρού πολέμου χρησιμοποιήθηκε
νάγνωστο γραφικό χαρακτήρα, ημε- για να σκεπαστεί η συνενοχή από
ρολόγια πυκνογραμμένα. Ο Όλερ πολλούς. Από αυτούς που είχαν
αναλύει ενδελεχώς τις 885 μέρες εκτεθεί έντονα δημόσια, ορισμένοι
από τις 1.349 που πέρασε ο Μορέλ κρύφτηκαν. Κάποιοι αποκαλύφθη-
μαζί με τον Χίτλερ. Εντυπωσιάζουν καν τυχαία ή όταν θεώρησαν ότι
οι περιγραφές παροχής ουσιών και τα εγκλήματά τους είχαν ξεχαστεί.
διεγερτικών κοκτέιλ στον ναζιστή Από υψηλόβαθμους γιατρούς-δο-
ηγέτη προκειμένου να μπορέσει να λοφόνους ελάχιστοι δικάστηκαν,
αντεπεξέλθει στην πίεση του πολέ- λίγοι αυτοκτόνησαν (Χανς Έπ-
μου. Ή μήπως και των πράξεών του; πινγκερ, Άουγκουστ Χερτ, Καρλ
Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι όλα Σνάιντερ). Οι περισσότεροι πέ-
όσα διέταξε τα έκανε υπό την επή- θαναν έχοντας ήσυχη τη συνείδη-
ρεια των ναρκωτικών; Σύμφωνα με σή τους, θεωρώντας ότι αυτό που
τον συγγραφέα, όχι. Οι στόχοι και τα έκαναν δεν ήταν λάθος. Παρέμε-
κίνητρα, η ιδεολογική παράνοια, δεν ναν πεισμένοι ότι η απαλλαγή της
ήταν αποτέλεσμα των ναρκωτικών, ανθρωπότητας από τα «επικίνδυνα
αλλά ήταν καθορισμένα από πριν. Διαφημιστική αφίσα του Ρervitin, του ναρκωτικού του λαού. παράσιτα» ήταν σωστή και χρήσι-
Ο Χίτλερ δεν δολοφονούσε εξαιτίας μη για την ανθρωπότητα ή, του-
κάποιας άνοιας, αντίθετα παρέμεινε συγκέντρωσης, στα οποία μεγάλες από το σοκ που υπέστη, αναρω- λάχιστον, για το έθνος τους. Τρία
υπεύθυνος των πράξεών του μέχρι το βιομηχανίες σε κάθε τομέα δοκίμα- τιέται: ποια είναι τα όρια του κα- παραδείγματα:
τέλος. ζαν τα προϊόντα τους πάνω στους θενός και πόσο εύκολα μπορεί να α) Ο διάσημος καθηγητής γυ-
Το τέταρτο και τελευταίο κεφά- εγκλείστους. Ενδεικτικά, ο Όλερ ξεπεράσει τις διαχωριστικές γραμ- ναικολογίας Καρλ Κλάουμπεργκ
λαιο, «Αίμα και ναρκωτικά», εστιά- αναφέρει το Ζαξενχάουζεν ως μές παραλογισμού-ανθρωπισμού; (1898-1957), που έκανε εξαναγκα-
ζει στην περίοδο 1944-1945. Λίγο τόπο δοκιμής και πειραματισμού Ποιος ο ρόλος της επιστήμης σε στικές στειρώσεις σε εκατοντάδες
πριν έρθει το τέλος, οι μαζικές ψυ- ενός νέου φαρμάκου, κάνει μάλι- αυτό; Η μόρφωση και ο ακαδημαϊ- εβραίες κρατούμενες στο Άουσβιτς
χωσικές παρενέργειες του Pervitin στα λόγο για «ενοικίαση πειραμα- σμός δεν εμπόδισε τους παραπάνω και στο Ράβενσμπρουκ. Καταδι-
είναι εμφανείς σ’ ένα στρατό που τόζωων» προς χάρη του Ναυτικού. επιστήμονες να δείξουν τον χειρό- κάσθηκε το 1948 από τους Σοβι-
έχει εγκλωβιστεί στον ψυχρό ρωσι- Στο Νταχάου, ο Κουρτ Πλέτνερ τερο εαυτό τους. ετικούς, αλλά κατόπιν αιτήματος
κό χειμώνα και δεν έχει πρόσβαση δοκίμαζε «χημικές μεθόδους» για εκδόθηκε το 1953 στη Δυτική Γερ-
στο φάρμακο-ξυπνητήρι. Ωστόσο την εξουδετέρωση της βούλησης. μανία, όπου απελευθερώθηκε. Στη
η παραγωγή και η διακίνησή του Επεδίωκε πλύσεις εγκεφάλου που H ΕΠΙΣΤΉΜΗ ΥΠΗΡΕΤΕΊ συνέχεια εργάστηκε στη Δυτική
συνεχίζεται χωρίς κανέναν περιο- βασίζονταν σε πειράματα με βαρ- ΤΟ ΈΓΚΛΗΜΑ Γερμανία ως ιδιώτης γιατρός (στην
ρισμό. βιτουρικά, παράγωγα μορφίνης Επιδιώξαμε να ενσωματώσουμε ιατρική κάρτα έγραφε ότι υπηρέτη-
Στο τρέχον κεφάλαιο, ο αναγνώ- και μεσκαλίνη, που είχαν νωρίτερα στο ανά χείρας κείμενο την προ- σε στο Άουσβιτς). Κάποια στιγμή,
στης θα μ’αθει μια άγνωστη ιστο- διεξαχθεί στο Άουσβιτς από τον σέγγιση ενός ειδικού σε σχετικά ζη- αναγνωρίστηκε από εβραϊκές ορ-
ρία που αφορά το πολεμικό ναυτι- δόκτορα Μπρούνο Βέμπερ, διευ- τήματα, του καθηγητή ιατρικής φυ- γανώσεις, από κείμενο που δημο-
κό του Γ’ Ράιχ και την χορήγηση θυντή του Ερευνητικού Κέντρου σικής Τζων Καλέφ-Εζρά, ο οποίος σίευσε σε εφημερίδα με το όνομά
του D IX, ενός ημισυνθετικού πα- Υγιεινής και Βακτηριολογίας. Ο αναλύει και σχολιάζει ορισμένες του. Έπειτα από 30 καταγγελίες
ραγώγου της μορφίνης, που είναι Πλέτνερ δεν τιμωρήθηκε ποτέ για συγγενείς θεματικές: θυμάτων, οι γερμανικές αρχές ανα-
συνδυασμός Eukodal, κοκαΐνης, τις πράξεις του, αλλά κρύφτηκε Εγκληματίες και μη γιατροί και η γκάσθηκαν να του απαγγείλουν κα-
Pervitin και Dicodid, συγγενεύει μέχρι το 1952 ως «κύριος Σμιτ» επιστροφή στην κανονικότητα: Την τηγορίες το 1955. Πέθανε έπειτα
με την κωδεΐνη ως προς την επί- στη βόρεια Γερμανία. Το 1954, η εποχή της ναζιστικής κυριαρχίας, οι από δυο χρόνια από καρδιακή ανα-
δραση, αλλά είναι πολύ πιο ισχυρό. Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου θεραπευτές των αρρώστων έγιναν κοπή, χωρίς να δικαστεί.
Καθώς όμως ο χρόνος πίεζε, το του Φράιμπουργκ τον ανακήρυξε φύλακες της υγείας του γερμανικού β) Ο γιατρός Χορστ Σούμαν
θαύμα που αναζητούσαν οι γερμα- έκτακτο καθηγητή. λαού. Σχεδίασαν, οργάνωσαν και (1906-1983), που έκανε εκατοντά-
νοί ειδικοί έπρεπε να δοκιμαστεί Το βιβλίο περιλαμβάνει 15 σε- εφάρμοσαν προγράμματα εφαρμο- δες στειρώσεις σε κρατούμενους και
κάπου πριν να δοθεί στους ναύτες. λίδες με βιβλιογραφικές αναφορές σμένης ευγονικής που «έστρωσαν» σε κρατούμενες στο ‘Άουσβιτς κυρί-
Πού αλλού θα βρίσκονταν πειρα- και αρχειακές πηγές. Όταν τελειώ- το δρόμο για την «εκκαθάριση» ως με ακτίνες Χ, συνελήφθη από τους
ματόζωα εκτός των στρατοπέδων νει κανείς την ανάγνωσή του, εκτός της Ευρώπης από αυτό που χαρα- Αμερικανούς αλλά δεν του απαγγέλ-

θηκαν κατηγορίες. Αναγνωρίστηκε κής επιστήμης και της ιατρικής ει- έγκλημα: ενώ οι περισσότεροι ήξε- «μέσο γιατρό» από θεματοφύλακα
τυχαία στη Γερμανία το 1951, όταν δικότερα: Έρευνα διάρκειας επτά ραν ό,τι γινόταν, στην συντριπτική της υγείας του ατόμου σε «γιατρό»
έκανε αίτηση οπλοκατοχής. Διέφυγε ετών σχετική με τη δραστηριότητα του πλειονότητα υποκρίνονταν ότι ορισμένου τμήματος της κοινωνίας.
και εργάστηκε σε διάφορες χώρες του Γερμανικού Ιδρύματος Έρευ- το αγνοούσαν. Αν θα μπορούσε να Το ναζιστικό έγκλημα έγινε με την
ως γιατρός. Ύστερα από 15 χρόνια νας (Deutsche Forchungsgemein- μιλήσει κανείς για «νάρκωση» των εθελοντική συμμετοχή της βιοϊα-
εντοπίστηκε και εκδόθηκε στη Γερ- schaft) έδειξε ότι, υπό την καθο- μαζών, αυτή δεν πρέπει να συσχε- τρικής κοινότητας, που στη συντρι-
μανία. Αν και το 1970 καταδικά- δήγησή του, γερμανοί επιστήμονες τιστεί με χημικές ουσίες αλλά με τη πτική της πλειονότητα όχι μόνο εν-
στηκε, απελευθερώθηκε για λόγους χρησιμοποίησαν το καθεστώς για χρήση προπαγάνδας, βάσει υπο- σωματώθηκε στο σύστημα αλλά, σε
υγείας τον Ιανουάριο του 1972. Οι να αποκτήσουν την ελευθερία και δείξεων εξειδικευμένων επιστημό- πολλές περιπτώσεις, το ποδηγέτησε
λόγοι υγείας δεν αποδείχτηκαν τόσο τα μέσα να κάνουν πειράματα που νων και ιατρών. και το κατηύθυνε σε ακραίες πρακτι-
σοβαροί, με αποτέλεσμα να πεθάνει συνεπάγονταν το θάνατο. Παρ’ Ιατρική, ηθική και έγκλημα: Η προ- κές, συνδιαμορφώνοντας το σχετικό
μετά από 13 χρόνια. όλα αυτά, το εν λόγω Ίδρυμα, που ναζιστική Γερμανία και η Αυστρία νομικό του σύστημα.
γ) Ο μέντορας του Μένγκελε και ήλεγχε την επιστημονική κοινότη- είχαν τα σκήπτρα στους περισσό- Η επιστήμη από τη φύση της
ένας από τους παγκοσμίως διαση- τα της χώρας, ήταν στελεχωμένο τερους τομείς της επιστήμης και στοχεύει στο καλό της ανθρωπότη-
μότερους καθηγητές ευγονικής (γε- μεταπολεμικά με τα ίδια άτομα ή της τεχνολογίας (π.χ. το 50% των τας. Όμως, η αγαστή συνεργασία
νετικής), ο ‘Οτμαρ φον Φερσούερ, τους μαθητές τους. βραβείων Νόμπελ επιστημών πριν της επιστημονικής κοινότητας με
όταν αντιλήφθηκε ότι πλησίαζαν οι Ο ρόλος των ναρκωτικών και ο από το 1933). Ήταν πιθανόν οι πιο φασιστικά - ρατσιστικά καθεστώ-
Σοβιετικοί, μετακινήθηκε δυτικά για γερμανικός λαός: Το ναζιστικό κα- προηγμένες χώρες στον κόσμο στην τα, μπορεί να οδηγήσει στη διά-
μην τον συλλάβουν. Τον συνέλαβαν θεστώς σε πολλές περιπτώσεις κλινική ιατρική και στις βασικές βιοϊ- πραξη πελώριων εγκλημάτων κατά
οι Αμερικανοί οι οποίοι τον χαρα- έκανε χρήση αναβολικών ουσιών ατρικές επιστήμες. Επιπλέον, η Γερ- της ανθρωπότητας. Προκαλεί
κτήρισαν «απλό συνεργάτη των ναζί, (π.χ. μεθαμφεταμίνες, με το εμπο- μανία πρωτοστατούσε στα θέματα ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός
που μεταμελήθηκε». Μεταπολεμι- ρικό όνομα Pervitin) για βελτίωση ιατρικής ηθικής και στην προάσπι- ότι το έγκλημα σχεδιάστηκε και
κά διορίσθηκε καθηγητής γενετικής της σωματικής απόδοσης, κυρίως ση των δικαιωμάτων του ασθενούς. υλοποιήθηκε στα μέσα του 20ού
στο Πανεπιστήμιο του Mύνστερ, στρατιωτών στο σοβιετικό μέτωπο Παρ’ όλα αυτά, η μεγαλύτερη παρε- αιώνα με πρωτομάστορα την τότε
του δόθηκε δηλαδή το μεγαλύτερο (κάποιες είχαν και εθιστική δρά- κτροπή της ιατρικής από τις ηθικές πιο προηγμένη επιστημονικά και
εργαστήριο γενετικής της Δυτικής ση). Το αφήγημα περί ναρκωτικών αρχές έγινε εκεί, όταν το πάντρεμα τεχνολογικά χώρα του κόσμου.
Γερμανίας. Συνέχισε το ερευνητικό δεν μπορεί να αποσείσει τις ευ- του επιστημονικού ρατσισμού με το Η εποχή της ναζιστικής κυριαρ-
του έργο, δημοσιεύοντας, εκτός των θύνες του γερμανικού λαού για το οικονομικό κέρδος μετέτρεψαν τον χίας στην ηπειρωτική Ευρώπη, δεί-
άλλων, εργασίες με βάση υλικό που χνει ότι μπορεί να γίνει στο μέλλον
είχε συγκεντρώσει ο Μένγκελε, χω- κάτι παρόμοιο, ίσως ενάντια σε άλ-
ρίς να αναφέρει το όνομα του συνερ- ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΠΗΓΕΣ λες ομάδες ανθρώπων. Η ύπαρξη
γάτη του. Στα άρθρα που γράφτηκαν ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΕΥΣΑΝ ΓΙ’ ΑΥΤΟ κατάλληλου νομικού πλαισίου δεν
στη μνήμη του μετά το θάνατό του, αρκεί για την αποφυγή ακόμα και
το 1969, «τυχαία» ξεχάστηκε το να- ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ πελώριων εγκλημάτων, όπως έδειξε
ζιστικό του παρελθόν. ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος (π.χ. η
Υπήρξαν όμως ορισμένοι άρι- Norman Ohler, Υπερδιέγερση. Τα ναρκωτικά στο Γ’ Ράιχ, μετάφραση: γενοκτονία των 2/3 των Ευρωπαίων
οι γερμανοί ιατροί, λίγοι, που δεν Χρήστος Κοκκολάτος - Βασίλης Τσαλής, Μεταίχμιο, Αθήνα 2018 Εβραίων από τους ναζί και τους ντό-
πρόδωσαν την ιδιότητα του ιατρού Norman Ohler, “I had an intimate knowledge of Hitler’s drug habit that πιους συνεργάτες τους σε διάστημα
και του πανεπιστημιακού δασκά- no one else possessed”, The Guardian, 2/5/2017. Και στην ιστοσελίδα μικρότερο από 3 χρόνια, η δολοφο-
λου και αντιστάθηκαν στη ναζιστι- της εφημερίδας νία εκατομμυρίων αμάχων στη Σο-
κή θηριωδία, όπως οι καθηγητές Charlotte Beradt, Τα όνειρα στο Γ’ Ράιχ, μετάφραση: Γιάννης Καλιφατί- βιετική Ένωση από επιστημονικά
Καρλ Μπονχόφφερ, Όσβαλντ δης, Άγρα, 2015 προσχεδιασμένη έλλειψη τροφής
Μπούμκε, Γκόττφριντ Έβαλντ και και φαρμάκων, η χρήση βιοχημικών
Χανς Κρόυτζφελντ. Το καθεστώς Richard J. Evans, Το Γ’ Ράιχ στην εξουσία, μετάφραση: Κώστας Αντύπας, όπλων κατά αμάχων στην Ανατολική
δεν τους τιμώρησε για την άρνησή Αλεξάνδρεια, 2014 Ασία από τους Ιάπωνες, η χρήση πυ-
τους. Συνέντευξη του Norman Ohler: Αθήνα 2018, παγκόσμια πρωτεύουσα ρηνικών όπλων σε μη στρατιωτικούς
Το ιατρικό λειτούργημα, πά- του βιβλίου: https://athens2018.gr/2018/10/12/o-%CE%B3%CE% στόχους στην Ιαπωνία). Το πώς θα
ντως, τιμήθηκε σχεδόν από όλους B5%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CF%8C% χρησιμοποιηθούν τα επιστημονικά
τους κρατούμενους γιατρούς στα CF%82-%CE%B2%CF%81%CE%B1%CE%B2%CE%B5%C ευρήματα στις δημοκρατικές κοι-
ναζιστικά στρατόπεδα και τα γκέ- F%85% CE% BC%CE% AD%CE%BD%CE% BF%CF%82- νωνίες εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό
το. Δυο παραδείγματα: α) Η δρά- %CE%B 4%CE%B7%CE%BC%CE% BF%CF%83%CE%B9% από τους πολίτες, δηλαδή από τον
ση των παιδιάτρων Κρέβελντ, CE%BF%CE%B3% CF%81%CE%AC%CF %86%CE%BF%CF%82/ καθένα μας. Η πολιτική εγρήγορση
Γκόλντσμτ και Μπλάντυ-Ζβάιγκερ και η δράση είναι υποχρέωση όλων.
σε διάφορα ναζιστικά στρατόπεδα Αγγελική Αβραμίδου, Επιστημονικές και πολιτισμικές κατασκευές της ομο- Απαιτείται όλοι μας να αποκτήσουμε
και β) Η οργάνωση ιατρικής εκπαί- φυλοφιλίας στο πλαίσιο της Ναζιστικής Ιατρικής: Ευγονισμός, Κοινωνική αντισώματα ενάντια σε κάθε μορφή
δευσης και έρευνας στο γκέτο της Υγιεινή, Ιατρικοποίηση Ομοφυλοφιλίας, μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπι- ρατσισμού και φόβου ενάντια σε
Βαρσοβίας, κυρίως στην Ιατρική στήμιο Θεσσαλίας, 2004 όποιον διαφέρει σε κάτι σε σχέση με
Σχολή που ιδρύθηκε εκεί τότε και τους πολλούς γύρω του. Οφείλουμε
Τζων Καλέφ-Εζρά, αδημοσίευτη εισήγηση ΕΗΜ 8/12/2014, Ιατρική την
λειτούργησε από τον Μάιο του να αξιοποιήσουμε την εμπειρία που
εποχή του Γ’ Ράιχ
1941 ώς το καλοκαίρι του 1942, αποκτήθηκε την εποχή της ναζιστι-
αξιοποιώντας το νοσοκομείο Nick Paumgarten, “The Writer Who Uncovered the Nazis’ Drug Use”, κής κυριαρχίας στην ηπειρωτική Ευ-
Czyte, που ήταν μέσα στο γκέτο The New Yorker, 20/3/2017, https://www.newyorker.com/maga- ρώπη για να μη συμβεί στο μέλλον
και προπολεμικά διέθετε περί τα zine/2017/03/20/the-writer-who-uncovered-the-nazis-drug-use κάτι παρόμοιο ενάντια σε κάποια
1.500 κρεβάτια. Σχεδόν όλοι οι ομάδα ανθρώπων, όποια και αν εί-
Stav Ziv, “The Story Behind Norman Ohler’s Drug-Centric Nazi Histo-
καθηγητές της σχολής δολοφονή- ναι. Αν αδιαφορούμε για τα δεινά
ry”, Newsweek, 3/8/2017 https://www.newsweek.com/story-behind-nor-
θηκαν από τους ναζί. του διπλανού μας, είναι θέμα χρόνου
Αποναζιστικοποίηση της γερμανι- man-ohlers-drug-heavy-nazi-history-565025 πότε θα έρθει η δική μας σειρά. zx

Οι περιπέτειες ενός μυθιστορήματος
Aπο τον Κώστα Θ. Καλφόπουλο
Clayton Childress, Under Με τον ευρηματικό τίτλο Under the Cover, που «κλείνει το μάτι» στον χαρακτηρισμό “undercover” από
The Cover. The Creation, το χώρο των (συγκαλυμμένων) αστυνομικών ερευνών, ο Κλαίητον Τσίλντρες, καθηγητής κοινωνιολογί-
Production and Reception of
a Novel, Princeton University ας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, μάς «ξεναγεί» στους δαιδάλους της αμερικανικής βιβλιοπαραγωγής,
Press, Princeton, N. Jersey αποκαλύπτοντας τους μηχανισμούς της εκδοτικής βιομηχανίας, με αφορμή το ιστορικό μυθιστόρημα
2017, 308 σελ. της Κορνέλια Νίξον, Jarrettsville, σε μια υποδειγματική εθνογραφική και κοινωνιολογική έρευνα.
Μ
ην κρίνεις ένα βι- δειξη ή στην απόρριψη ενός τίτλου
Counterpoint Press
βλίο από το εξώ- στη λογοτεχνική παραγωγή και στην
φυλλό του (Don’t εκδοτική βιομηχανία των ΗΠΑ.
judge a book by Μεθοδικός, συγκέντρωσε το απα-
its cover): αυτός ο ραίτητο υλικό, στο οποίο συγκαταλέ-
διαδεδομένος αφορισμός, γνωστός γονται σημαντικές μαρτυρίες, σε μία
ήδη από τον 19ο αιώνα, επικαθο- άκρως θεμελιωμένη και συγκροτημέ-
ρίζει, και επηρεάζει άμεσα ή έμ- νη έρευνα, Οι κοινωνιολογικές και
μεσα, τη σχέση του αναγνώστη με εθνογραφικές του «περγαμηνές» τού
τη σημαντικότερη ίσως κατάκτηση επέτρεψαν να προσεγγίσει το θέμα
της νεοτερικότητας: το βιβλίο. Γι’ πολύπλευρα, κυρίως να διεισδύσει
αυτό το «φωτεινό αντικείμενο του βαθιά στα τρία πεδία που διαμορφώ-
πόθου» για τη γνώση και τη μνήμη, νουν τη σύγχρονη λογοτεχνία: το πε-
έχουν γραφτεί χιλιάδες βιβλία και δίο της δημιουργίας (τέχνη), το πε-
έχουν διατυπωθεί ουκ ολίγοι ορι- δίο της παραγωγής (εμπόριο) και το
σμοί: «Ένα βιβλίο είναι μια μηχανή πεδίο της υποδοχής (νόημα). Ανάμε-
για να σκέφτεσαι μαζί της» (I.A. σα σε αυτά τα θεμελιώδη πεδία, που
Richards), «Κι έτσι, ό,τι υπάρχει στην αναπαράστασή τους θυμίζουν
πίσω από το βιβλίο παραμένει το τεράστιους κυλίνδρους-γρανάζια και
ίδιο το βιβλίο» (E. Jabès), με τον ιμάντες μεταφοράς, όπως η αυτόμα-
πλέον χαρακτηριστικό εκείνον του τη Μηχανή στην ταινία του Τσάρλυ
Στεφάν Μαλλαρμέ: «Τα πάντα Τσάπλιν Μοντέρνοι καιροί, μεσολα-
στον κόσμο υπάρχουν για να κατα- βούν οι ατζέντηδες, οι επιμελητές
λήξουν ως βιβλίο». (editors), το επιτελείο του στρατη-
γικού σχεδιασμού του μάρκετινγκ, οι
κριτικοί ως διαμεσολαβητές, οι πω-
ΒΙΟΓΡΑΦΊΑ ΕΝΌΣ λητές (βιβλιοπώλες) και, φυσικά, οι
ΜΥΘΙΣΤΟΡΉΜΑΤΟΣ τελικοί αποδέκτες, το αναγνωστικό
Το μακρινό 1869, στο Τζάρετσβιλ κοινό.
του Μέριλαντ, εκτυλίχτηκε μια οι- Το Jarretsville, το μυθιστόρημα της
κογενειακή τραγωδία που έμελλε Νίξον, και κάθε ανάλογο έργο, δεν
να γίνει και πρωτοσέλιδο στους είναι μια μυθοπλασία απλώς και ένα
New York Times: η Μάρθα Τζέ- μυθιστόρημα, η ογκώδης, δηλαδή,
ιν Κέιρνς πυροβόλησε θανάσιμα Η Κορνέλια Νίξον. Το παράδειγμά της στη λογοτεχνική αγορά και η διαδικα- συγκροτημένη αφήγηση μιας ιστο-
τέσσερις φορές τον Νίκολας Μακ- σία συγγραφής και έκδοσης του ιστορικού μυθιστορήματος Jarrettsville είναι ρίας. Είναι το αρχέτυπο ενός πνευ-
Κόμας, από τον οποίο είχε απο- το ερευνητικό πεδίο του καναδού κοινωνιολόγου Κλαίητον Τσίλντρες, στην ματικού δημιουργήματος και ενός
προσπάθειά του να εξιχνιάσει τα μυστικά της βιβλιοπαραγωγής και τις νεότερες
κτήσει, το πιθανότερο έπειτα από εμπορικού προϊόντος που θα κριθεί
τάσεις στη διάδοση και στη διάθεση του βιβλίου στην αγορά.
μια σύντομη σχέση, ένα παιδί. Την στην «αρένα της αγοράς», από τη
ώρα του φόνου, η Κέιρνς φώναξε: χής, στην ταραγμένη Νέα Γη ή, ακό- Η Νίξον ήταν μία από τις πολ- στιγμή που το χειρόγραφο ή το δα-
«Κύριοι, όλοι γνωρίζετε για ποιον μα, ως φολκ μπαλάντα (ο άπιστος λές συγγραφείς που προσπαθούσε κτυλόγραφο πλέον θα περάσει στα
λόγο γίνεται αυτό». σύντροφος και η προδομένη μάνα), να επιβιώσει στα σεμινάρια δημι- χέρια των «ειδικών» για να βρει το
Η Κέιρνς και η οικογένειά της, αποτελεί τον πυρήνα του μυθιστορή- ουργικής γραφής, στο πλαίσιο του δρόμο στην αλυσίδα της παραγωγής,
στη διάρκεια του Αμερικανικού Εμ- ματος της Κορνέλια Νίξον, μακρινής Προγράμματος Master of Fine Arts της διανομής και της κατανάλωσης
φυλίου, ήταν με την πλευρά της Συ- απογόνου της Κέιρνς, που εκδόθηκε (MFA), το οποίο χρησιμεύει μεταξύ – ό,τι ο Τσίλντρες χαρακτηρίζει κύ-
νομοσπονδίας (Confederate States). το 2009, χωρίς πολλές προσδοκίες άλλων στους λογοτεχνικούς ατζέντη- κλωμα (circuit).
Ο ΜακΚόμας φορούσε τη στολή για τη μεγάλη αναγνώριση, αφού δες, τους αναγνώστες (readers) και
του Ομοσπονδιακού Στρατού. Στη στην αρχή είχε απορριφθεί από 21 στους εκδότες των ΗΠΑ να προω-
δίκη που ακολούθησε, οι ένορκοι, εκδοτικούς οίκους. θούν το scouting τους, σε αναζήτηση ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΙΆ ΤΟΥ ΚΉΤΟΥΣ
Νότιοι στην πλειοψηφία τους, αθώ- Η Νίξον, που ενδιάμεσα είχε πα- νέων συγγραφέων και θεμάτων. Το βιβλίο του Τσίλντρες χαρακτη-
ωσαν την Κέιρνς, αιτιολογώντας την ρουσιάσει και μια διατριβή για τον Ο Τσίλντρες, πάλι, εκκίνησε μια ρίζεται από πολλαπλές ιδιότητες.
πράξη της ως «δικαιολογημένη αν- Ντ.Χ. Λώρενς, έλεγε ότι για την αρ- έρευνα στην οποία επιχειρούσε να Είναι έρευνα, είναι χρονικό, είναι με-
θρωποκτονία». Ό,τι διαβάζεται σαν χικά μικρή επιτυχία της την ευθύνη εντοπίσει τους μηχανισμούς και τις λέτη. Οι πολλαπλές αυτές ιδιότητες
«έγκλημα τιμής» στον Τύπο της επο- είχε η λογοτεχνική της ατζέντισσα. δομές που συμβάλλουν στην ανά- ταυτόχρονα αποτελούν και τις αρε-

HBO
τές του – τις αρετές του συγγραφέα
και του έργου του. Κατ’ αρχάς, ο
αναγνώστης που δεν είναι εξοικειω-
μένος με τις θεωρητικές προκείμενες
του ερευνητή, μπορεί, και με την
προτροπή του συγγραφέα, να παρα-
λείψει, αρχικά ή τελεσίδικα, τα σχε-
τικά κεφάλαια που αναφέρονται στη
μεθοδολογία, το ερευνητικό πλαίσιο
και τη διαδικασία σύνθεσης και επε-
ξεργασίας των δεδομένων, κυρίως
προσωπικών συνεντεύξεων με όλους
τους εμπλεκόμενους παράγοντες,
συγγραφείς, επιμελητές, εκδότες, βι-
βλιοπώλες, κριτικούς, παράλληλα με
ανάλυση περιεχομένου, παρατήρηση
και άλλες τεχνικές.
Όμως, από εκεί και πέρα, το βι-
βλίο διαβάζεται σαν μία διπλή βι- O Ρόμπερτ Σίλβερς, εκ των συνιδρυτών και διευθυντής του New York Review of Books ώς το θάνατό του (2017), στο γρα-
ογραφία: της συγγραφέως και του φείο του, στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης, με φόντο πλήθος βιβλίων. Ο ρόλος τέτοιων εντύπων για το βιβλίο, που έπαι-
βιβλίου. Κι αυτό αποτελεί μία από ξαν σημαντικό ρόλο στον εικοστό αιώνα, έχει αλλάξει, αφού πλέον οι εκδότες απευθύνονται σε πολλά και διαφορετικά
τις πρωτοτυπίες του εγχειρήματος, κοινά, πολλά από τα οποία τα προσεγγίζουν με διάφορους τρόπους, διαφορετικούς από μια έγκυρη κριτική υπογραμμέ-
αφού η βιογραφία της συγγραφέως, νη από έναν κατά τεκμήριο ειδικό σε μια έγκυρη επιθεώρηση. Η εικόνα προέρχεται από το ντοκιμαντέρ The Fifty Year
Argument: An Inside Look at The New York Review of Books, που γυρίστηκε το 2013 σε σκηνοθεσία Μάρτιν Σκορσέζε και
ουσιαστικά η ιστορία της (life histo- Ντέιβιντ Τεντέσι.
ry), είναι αναπόσπαστα δεμένη με τη
«βιογραφία» του έργου της, που ξε- Σημειωματάρια (Secret Notebooks), ΑΠΟΜΆΓΕΥΣΗ ΚΑΙ που κάποτε αποτελούσε αποκλειστι-
κίνησε να «χτίζεται» όταν, στην εφη- στα οποία καταχωρίζονται με κάθε ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΊΗΣΗ κό προνόμιο της λογοτεχνικής κριτι-
βεία, άκουσε από τη μητέρα της για λεπτομέρεια τα «υλικά» των μυθιστο- Στο βιβλίο του Κλαίητον Τσίλντρες κής στις επιφυλλίδες του ημερήσιου
πρώτη φορά την οικογενειακή ιστο- ρημάτων της. υλοποιείται υποδειγματικά μια έρευ- και τις βιβλιοκρισίες του περιοδικού
ρία γύρω από την «δικαιολογημένη Στη συνέχια, ο Τσίλντρες αναζη- να πεδίου με κυρίαρχα ποιοτικά Τύπου, παρεμβάλλονται πλέον νέοι
ανθρωποκτονία» της Κέιρνς. τεί τα σημεία τομής (intersections) χαρακτηριστικά, ως προς το μεθο- «φορείς υποδοχής και ανάγνωσης»,
Ο Τσίλντρες, αντίθετα από τον των τριών πεδίων-κύκλων που δολογικό και ερευνητικό πλαίσιο όπως οι Λέσχες Ανάγνωσης και άλ-
Ιωνά, μπαίνει οικειοθελώς στην «κοι- συνδιαμορφώνουν τη λογοτεχνική, εντός του οποίου ολοκληρώνεται το λες σχετικές «αναγνωστικές κοινότη-
λιά του κήτους», σε μια εξαιρετικά εκδοτική και εμπορική παραγωγή, εγχείρημα στον τομέα της κοινωνιο- τες», καθώς τα «ακροατήρια» (audi-
πρωτότυπη, μεθοδική και διεξοδική διευρύνοντας τον ορίζοντα των λογίας της λογοτεχνίας – τομέα στον ences), τα επιμέρους «αναγνωστικά
εξερεύνηση ενός ιδιαίτερα πολύ- ερευνών του. O κοινωνιολόγος που οποίο διακρίθηκαν ουκ ολίγοι θεω- κοινά» δηλαδή, ολοένα και διευρύνο-
πλοκου σύμπαντος, του οποίου ο κινείται στο «βασίλειο του βιβλίου» ρητικοί και μελετητές, όπως ο Ου- νται, παράλληλα με τις τεχνολογικές
συγγραφέας, στην πράξη και την είναι ουσιαστικά ένα είδος under- μπέρτο Έκο, ο Πιερ Μπουρντιέ ή ο καινοτομίες και τις επικοινωνιακές
πρακτική της γραφής, είναι μόνο «η cover-under-the-cover: ανάμεσα Τζωρτζ Στάινερ. Ο ερευνητής έχει πλατφόρμες. Βρισκόμαστε πλέον,
κορυφή του παγόβουνου». Συνομι- στο εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο σχεδιάσει και υλοποιήσει την έρευνά εδώ και αρκετές δεκαετίες, στον «εκ-
λώντας ενδελεχώς με τη συγγραφέα, ανιχνεύει και ερευνά εξαντλητικά του με όλες τις προδιαγραφές μιας δημοκρατισμό της πρόσληψης» και
ο ερευνητής αποκαλύπτει σταδιακά και μεθοδικά τις εσωτερικές διερ- σημαντικής παράδοσης στο πεδίο στη «διάχυση της κριτικής» πέραν
όχι απλώς το «εργαστήρι της δημι- γασίες του εκδοτικού μηχανισμού, των κοινωνικών επιστημών και των των αρχικών θεσμικών φορέων της,
ουργού», αλλά παρουσιάζει το πορ- που εξετάζει και αξιολογεί όλες πολιτισμικών σπουδών, με ένα θέμα γεγονός που δεν αφήνει ανεπηρέ-
τρέτο και την καθημερινότητά της τις ποσοτικές παραμέτρους και τις μάλλον έκκεντρο, αποσυναρμολογώ- αστο τον εκδοτικό σχεδιασμό. Το
με κάθε λεπτομέρεια στην επίπονη ποιοτικές προϋποθέσεις που αφο- ντας και συνθέτοντας εκ νέου όλο το αντίθετο μάλιστα: τον θέτει μπροστά
πορεία της λογοτεχνικής σύνθεσης, ρούν το τελικό προϊόν, από την διαθέσιμο υλικό, αλλά και κινητοποι- σε διαρκώς νέες προκλήσεις.
η οποία δεν προσδιορίζεται απλά και ταξινόμηση στο αντίστοιχο είδος ώντας μεγάλο μέρος του ανθρώπινου Η παραγωγή ενός βιβλίου δεν
μόνο από τη μοναχική διαδικασία μέχρι την αισθητική της έκδοσης. δυναμικού που ενεργοποιείται στην εξαρτάται πλέον από την έμπνευ-
της γραφής, αλλά και από επιμέρους Το βιβλίο του είναι σαν μία pop-up εκδοτική, παραγωγική και εμπορική ση του συγγραφέα ή τη διαίσθηση
αναγκαίες και συμπληρωματικές έκδοση, από εκείνες που, ανοίγο- διαδικασία. του εκδότη, αλλά θεμελιώνεται σε
δραστηριότητες, όπως αναζήτηση, ντας τις σελίδες της, ξεδιπλώνο- Στο έργο αποκαλύπτονται δύο μια συλλογική δραστηριότητα ει-
ταξινόμηση και αξιολόγηση αρχεια- νται ολόκληροι «κόσμοι», αποκαλύ- βασικοί «μύθοι» της συγγραφικής δικών μέσα σε μία «κοινοπραξία
κού υλικού, συζητήσεις και προσωπι- πτοντας τα ενδότερα παράλληλων παραγωγής: πρώτον, ότι η «μοναξιά δικτύων», τα οποία, σε διαρκή αλ-
κές επαφές με άτομα και πνευματικά συμπάντων, εκεί όπου υπάρχουν του συγγραφέα» είναι μικρό μόνο μέ- ληλεπίδραση, συνδιαμορφώνουν
ιδρύματα, προσωπικές ή ημερολο- και κινούνται οι spin doctors των ρος μιας συνολικής διαδικασίας και, σταδιακά και εξελικτικά το αρχικό
γιακές καταγραφές κ.λπ. Πρόκειται βιβλίων και των συγγραφέων και δεύτερον, ότι τα όμορα πεδία (παρα- έργο του συγγραφέα. Η πολιτική
για ένα δευτερογενές υλικό, ανα- οι «φρουροί» (gate keepers) των με- γωγή, διακίνηση, κριτική) διατηρούν οικονομία της εκδοτικής παραγω-
γκαίο συμπλήρωμα που προκύπτει γάλων εκδοτικών συγκροτημάτων, μεν μια σχετική αυτονομία, αλλά επι- γής εμπεριέχει πλέον σταθερές και
και αναπτύσσεται παράλληλα, ενίο- καθώς και τα «φίλτρα» που διαμορ- καθορίζουν συγκεντρωτικά, σωρευτι- μεταβλητές πέραν των βασικών οι-
τε αυτόνομα, με τη συγγραφική δια- φώνουν το τελικό προϊόν από τον κά την πορεία της έκδοσης, συχνά με κονομικών μεγεθών, ενώ ο συγγρα-
δικασία, και χωρίς αυτό κανένα έργο τελικό τίτλο (διόλου τυχαία, για το αποτέλεσμα να ακυρώνεται το κά- φέας ως παραγωγός μετατρέπεται
δεν μπορεί να υλοποιηθεί, όπως γνω- Jarrettsvile είχαν προεπιλεγεί 20 ποτε θεμελιώδες δίλημμα ανάμεσα πλέον σε «εξάρτημα» μιας βιομη-
ρίζουμε από αντίστοιχες ενδελεχείς τίτλοι εργασίας), μέχρι τον σχεδι- στην «καλή», ποιοτική λογοτεχνία χανικής παραγωγής. Κάποιες φο-
καταγραφές σημαντικών και καταξι- ασμό και την τελική διαμόρφωση και την εμπορική εκδοχή της. Επι- ρές όμως, η βιογραφία ενός βιβλίου
ωμένων συγγραφέων, όπως η Άγκα- του εξωφύλλου (εν προκειμένω, εί- πλέον, επιβεβαιώνεται ότι στη δια- είναι πιο ενδιαφέρουσα από τη ζωή
θα Κρίστι με τα περίφημα Μυστικά χαν σχεδιαστεί 6 τον αριθμό). μόρφωση του φιλολογικού γούστου, του συγγραφέα. zx

Τι γέννησε το Δελφικό Όραμα
Aπο τη Μαρία Αθανασοπούλου
Εν αρχή ήσαν το ζεύγος Εύα Πάλμερ - Άγγελος Σικελιανός. Οι Δελφικές Γιορτές που εμπνεύστηκαν
και υλοποίησαν υπαγορεύτηκαν από την εκδήλωση ενός ευρωπαϊκού και βορειοαμερικανικού ρεύματος
Λία Παπαδάκη, Πίσω από «νεοαποκρυφισμού», κύρια επιδίωξη του οποίου ήταν η αναβίωση του θρησκευτικού περιεχομένου της
το πέπλο της ωραιότητας. αρχαιότητας. Η αισθητική των εορτών σίγουρα ενέπνευσε τον Ιωάννη Μεταξά. Ο Σικελιανός, ωστόσο,
Ο μυστικός κόσμος της Εύας
και του Άγγελου Σικελιανού, δεν παραδόθηκε σε ιδεοληπτικές αναγνώσεις της πολιτικής. Αντίθετα, γι’ αυτόν το Δελφικό Όραμα
Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα επηρέασε τα πιο ώριμα, υπαρξιακά και πολιτικά, ποιήματά του. Η νέα εργασία της Λίας Παπαδάκη
2018, 352 σελ. καταδύεται στην ιστορία των Δελφικών Εορτών με λογοτεχνική χάρη. [ΤΒJ]
Τ
ο πολύπτυχο βιβλίο ον, όμως, το βιβλίο συγκροτεί και
Αρχείο Βιβέτ Τσαρλαμπά-Κακλαμάνη

της Λίας Παπαδάκη, μια ενδιαφέρουσα ιστοριογραφική
Πίσω από το πέπλο της πρόταση. Έτσι, θα αναφερθώ εδώ
ωραιότητας. Ο μυστι- στο Πίσω από το πέπλο της ωραιό-
κός κόσμος της Εύας τητας ως ιστοριογραφικό κείμενο,
και του Άγγελου Σικελιανού φωτίζει αφήνοντας για άλλη στιγμή την
τις διεθνείς διαστάσεις του πνευμα- απάντηση στο ερώτημα: πώς επη-
τικού κινήματος που έκανε δυνατή ρεάζει, αν επηρεάζει, η ανάγνωση
τη σύλληψη και την πραγμάτωση του βιβλίου την πρόσληψη των σι-
των Δελφικών Γιορτών στην Ελ- κελιανικών ποιημάτων σήμερα.
λάδα του 1927 και του 1930. Την
ίδια στιγμή φωτίζει τη ποίηση του
Σικελιανού τεκμηριώνοντας τον ΑΦΉΓΗΣΗ, ΛΟΙΠΌΝ
λειτουργικό χαρακτήρα που είχε, ως Διαβάζουμε στην ενότητα «Αντί
φαίνεται, για τον ποιητή το Δελφι- Προλόγου» την εξής μεθοδολογική
κό Όραμα, στην ερμηνεία των πιο επισήμανση: «Η μέθοδος που ακο-
ώριμων, υπαρξιακών και πολιτι- λούθησα είναι αυτή μιας συμβατι-
κών, ποιημάτων του. κής βιογράφησης» (σ. 14). Ανα-
Στόχος του βιβλίου, ειδικότερα, καλούμε, αμέσως, το δοκίμιο του
είναι να εξετάσει τις Δελφικές Γιορ- K.Θ. Δημαρά, «Η βιογραφία σή-
τές ως εκδήλωση ενός γενικότερου, μερα» (1971, 21989), που εξηγεί τη
ευρωπαϊκού και βορειοαμερικανι- σημασία του αναλυτικού εργαλείου
κού ρεύματος «νεοαποκρυφισμού», της «βιογραφίας» για την ιστορία.
κύρια επιδίωξη του οποίου ήταν η Το έργο της Παπαδάκη υπηρετεί,
αναβίωση του θρησκευτικού περι- αλλά και υπερβαίνει τη μεθοδολο-
εχομένου της αρχαιότητας. Για το γία αυτή. Ανοίγοντας, τυχαία σχε-
σκοπό αυτό, η Παπαδάκη ανασκά- δόν, στο κεφάλαιο: «Η απόδοση
πτει και παρουσιάζει τους δεσμούς ηθικού νοήματος στον αισθητισμό
των Σικελιανών με τα πρόσωπα, Η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού.
(1922-1934)», διαβάζουμε:
και τις ιδέες, που έπαιξαν κεντρι-
κό ρόλο στο τέλος του 19ου αιώνα σθητική παρακμή [1884-1922]») που κλείνει με το θάνατο του Άγ- Όμως ποιοι ήταν στ’ αλήθεια
στην αναβίωση του υπαίθριου θε- παρακολουθεί την πνευματική δι- γελου και της Εύας το 1951 και οι άνθρωποι των γιορτών; Διορ-
άτρου σε φεστιβάλ όπως της Αρλ, αμόρφωση του Άγγελου και της το 1952 αντίστοιχα, καλύπτει μια γανωτές και κοινό συμπληρώ-
της Οράγγης, των Συρακουσών, Εύας ώς τη στιγμή της γνωριμίας περίοδο πυκνή και άγνωστη. Αφο- νονται και αλληλο-αναιρούνται.
του αρχετυπικού Μπαϋρόιτ του τους, σε μια περίοδο που ανοίγει ρά τη δράση της Εύας στην Αμε- Όλοι, ενθουσιώδεις και περίερ-
Βάγκνερ. τυπικά με τη γέννηση του Σικελι- ρική, μετά την κατάρρευση του γοι, ανίδεοι και σοφοί, θέλουν να
Εξίσου κεντρικός είναι ο στόχος ανού (1884) και κλείνει με τη Μι- εγχειρήματος των Γιορτών, τις γευτούνε την αίσθηση των αιώ-
του βιβλίου να υπογραμμίσει τη, κρασιατική Καταστροφή. προσπάθειές της να βοηθήσει την νων, η θεατρική πράξη ξεπρο-
σε μεγάλο βαθμό αδιάγνωστη, συ- Το δεύτερο μέρος («Η απόδοση Αντίσταση, μα και να μετεξελίξει βάλλει απ’ τα ερείπια με την ίδια
νεισφορά της πρώτης συζύγου του ηθικού νοήματος στον αισθητισμό το σκηνοθετικό της όραμα, επιδι- αμηχανία που κι εκείνα ξεβγή-
Σικελιανού, αμερικανίδας κληρο- [1922-1934])», παρουσιάζει την ώκοντας να συνδέσει τον αντιστα- καν από το χώμα. Τα αγάλματα
νόμου Εύας Πάλμερ, στη σύλλη- εργώδη ιδεολογική, καλλιτεχνική σιακό αγώνα των Ελλήνων με την στο μουσείο επιδεικνύουν την
ψη, την πρακτική οργάνωση και και πρακτική προετοιμασία των υπόθεση αναβίωσης της αρχαίας κρυσταλλωμένη τους νεότητα,
τη διεθνή προβολή των Δελφικών Δελφικών Γιορτών. Υπογραμμίζε- τραγωδίας. Την ίδια περίοδο, ο Σι- καθώς οι ηθοποιοί κραυγάζουν
Γιορτών. ται «η εντυπωσιακή υποχώρηση κελιανός γράφει στην Ελλάδα σει- τα αρχαία λόγια στο αρχαιολο-
των στενόχωρων εθνικιστικών ζη- ρά από τραγωδίες που αλληγορικά γικό τοπίο. (σ. 217)
τήσεων για χάρη του οικουμενι- αναπαριστούν το δράμα της Κατο-
Η ΕΎΑ ΚΑΙ Ο ΆΓΓΕΛΟΣ σμού» (σ. 40). χής και του Εμφυλίου. Εδώ συναντώ το βασικό μεθοδο-
Το βιβλίο αναπτύσσεται σε τρία Το τρίτο μέρος («Η “τραγική” Το υλικό της Παπαδάκη είναι λογικό γνώρισμα του έργου: την
μέρη. Το πρώτο μέρος («Η αι- ανασυγκρότηση [1933-1952]»), σχεδόν αποκαλυπτικό. Επιπλέ- λογοτεχνική του χάρη. Μεθοδολο-

γικό ατόπημα; Αντιθέτως: μεθοδο-
Ιδιωτική συλλογήw
λογική δύναμη. Διαβάζω, και πάλι,
στο έργο του enfant terrible της
σύγχρονης ιστοριογραφίας Ιβάν
Γιαμπλονκά, Η Ιστορία είναι μια
Σύγχρονη Λογοτεχνία (2014):
Η πεποίθηση ότι η λογοτεχνία

και οι κοινωνικές επιστήμες εί-
ναι ξένες η μία προς την άλλη
οφείλεται σε πολλές παρανο-
ήσεις. Ακόμη και αν δεχτούμε
την ιδέα ότι η γλώσσα έχει δύο
λειτουργίες, μία χρηστική και
μία αισθητική, γιατί θα έπρεπε,
αναγκαστικά, οι κοινωνικές επι-
στήμες να απορρέουν από την
πρώτη; Κάτι τέτοιο θα σήμαινε
ότι θεωρούμε ιστορία ή κοινω-
νιολογία μόνο τα ακαδημαϊκά
γραπτά, αυτά που εφαρμόζουν
τη μη γραφή σε ένα μη κείμενο.
Η διατύπωση σύμφωνα με την
οποία, στη λογοτεχνία, η «μορ-
φή» έχει μεγαλύτερη σημασία Στις δεύτερες Δελφικές Γιορτές, 1930. Στην πρώτη σειρά διακρίνονται (από αριστερά): Εύα Πάλμερ-Σικελιανού, ο ιταλός
δημοσιογράφος Έστερ Λομπάρντο, ο Άγγελος Σικελιανός, ο αεροπόρος, λαογράφος και μουσικός Θάνος Μούρραης-Βε-
από το «περιεχόμενο» ταιριάζει λούδιος (ο άνθρωπος που «ξετούρκεψε τον ζεϊμπέκικο» κατά παραγγελία του Άγγελου Σικελιανού και της Εύας Πάλμερ)
τέλεια στην ιστορία που, από τη και κάποιος Νικόλαος Αιγινίτης.
στιγμή που υπακούει σε μια μέ-
θοδο, έχει δικαίωμα να μιλά για σιο του Ninetheenth Century ΣΙΚΕΛΙΑΝΌΣ αρχαιολατρείας των φασισμών.
τα πάντα. Ποτέ ο ιστορικός συλ- Club που λειτουργούσε ο ευπα- ΚΑΙ ΜΕΤΑΞΆΣ Εγκιβωτίζει, όμως, τον θεωρητικό
λογισμός δεν απέτρεψε τη γρα- τρίδης πατέρας της, Κόρτλαντ, Είναι, όμως, επίσης, ο λόγος της προβληματισμό στο συγκυριακό,
φή, την κατασκευή αφήγησης, στο σπίτι της οικογένειας στη Παπαδάκη, λόγος «ζεστός», με τυχικό περιβάλλον των ανθρώπι-
την επεξεργασία της γλώσσας, Νέα Υόρκη· «συναισθηματική θερμοκρασία», νων σχέσεων. Προσθέτει, έτσι, τη
ούτε καν την αισθητική πρόθε- 3. οι ρίζες του «Ελληνισμού» των που αντικρίζει το πολυδαίδαλο δεύτερη σκέψη.
ση. (σ. 280) Πάλμερ στη γνωστή πραγμα- υλικό με μια ανθρώπινη ματιά, Κλείνω, επισημαίνοντας το εύ-
τεία υπεράσπισης των ανθρω- μια ανθρώπινη εγγύτητα. Χα- ρος των πηγών που έχει επισκεφθεί
Αφήγηση, λοιπόν, ιστορική, εξηγη- πιστικών σπουδών, του επιδρα- ρακτηριστικό το κεφάλαιό της: η Παπαδάκη. Κρατικά αρχεία, ιδι-
τική με λογοτεχνική χάρη. στικού κριτικού του 19ου αιώνα «Η αναπάντεχη παρεμβολή της ωτικά αρχεία, αλληλογραφία, προ-
Αυτή η περιγραφή συνοψίζει το Matthew Arnold, Culture and δικτατορίας» (σσ. 248-252), και φορικές συνεντεύξεις, φιλμ, φωτο-
βιβλίο της Παπαδάκη, και δίνει το Anarchy (1869)· πάλι από την τελική ενότητα «Η γραφίες της εποχής, βιβλιογραφία
στίγμα που το κάνει να ξεχωρίζει. 4. οι σχέσεις των Πάλμερ με τον “τραγική” ανασυγκρότηση (1933- σε τέσσερις γλώσσες, οδηγούν σε
Δεν είναι, όμως, το μόνο πλεονέ- χριστιανισμό και τον αγνωστικι- 1952)». Εδώ συζητιέται η πολιτι- πλήθος συλλογισμούς και σκέψεις.
κτημά του, αν και είναι το πλέον σμό, μες από αναφορές στο τυ- κά ευαίσθητη, και ευτυχώς ανο- Προσωπικά μου κάνει μεγαλύ-
ορατό. Αντισταθμιστικά στη λογο- πικό της κηδείας του Κόρτλαντ· λοκλήρωτη, προσέγγιση Άγγελου τερη εντύπωση, πάντως, ο ιστο-
τεχνική δύναμη, έρχεται ο μη-χει- 5. ο ψυχρός απολογιστικός τόνος Σικελιανού - Ιωάννου Μεταξά, ρικοποιημένος χαρακτήρας των
ραγωγητικός, «ανοιχτός» χαρακτή- της Εύας απέναντι στο εστέτ, τόσο στο πλαίσιο των Δελφικών υποσημειώσεών της. Παράδειγμα:
ρας της αφηγηματικής μορφής, ομο-κοινωνικό, περιβάλλον του Γιορτών, όσο και στο πλαίσιο των η αντίδραση του Κ.Γ. Καρυωτάκη
το σχήμα «ρωσικής κούκλας» που Παρισιού, που αφήνει πίσω της, τελετών εορτασμού της δεύτερης στις δελφικές γιορτές, που κατα-
χρησιμοποιεί, αφήνοντας ερωτή- με την κάθοδό της στην Ελλάδα, επετείου της 4ης Αυγούστου, στο τίθεται στο δημοσιογραφικό άρ-
ματα εκκρεμή για μεγάλα χρονικά έτσι όπως αυτός ερμηνεύεται Παναθηναϊκό Στάδιο, Αύγουστο θρο «Δελφικές Γιορτές», διαθέσιμο
διαστήματα μέσα στο βιβλίο, γε- από το παράλληλο τεκμήριο των του 1938. Η Παπαδάκη παραθέ- πλέον στην συγκεντρωτική έκδοση
γονός που επιτρέπει στον αναγνώ- γραμμάτων της Εύας που δια- τει τη σύγχρονη βιβλιογραφία για Κ.Γ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και
στη να περιπλανηθεί ελεύθερα στο σώζονται στο Κέντρο Μικρα- το θέμα της ανησυχητικής προ- Πεζά (2017). Η συγγραφέας ποτέ
υλικό και να εξαγάγει τα δικά του σιατικών Σπουδών στην Αθήνα, σέγγισης (Δαμάσκος-Πλάντζος, δεν θα παραπέμψει στον συγκε-
συμπεράσματα. Παραδειγματικό και άλλων στο Παρίσι· Van Steen, κ.ά.). Το ερώτημα, ντρωτικό τόμο, αλλά, συνειδητά,
για το αφηγηματικό σχήμα το κε- 6. οι προσπάθειες έκδοσης της Αυ- όμως, παραμένει βασανιστικά στην πρωτότυπη πηγή: Αλεξαν-
φάλαιο: «Δύο παράλληλες αυτοβι- τοβιογραφίας της Εύας στην Αμε- αναπάντητο. Ώσπου, στο κλεί- δρινή Τέχνη, τχ. 9, Αύγουστος του
ογραφίες: Ο “Πρόλογος στο Λυρικό ρική, μες από διαβήματα του σιμο του κεφαλαίου, κατατίθεται 1927. Ανασυστήνει έτσι συνολικά
Βίο” και ο “Ανωφερής Πανικός”» (σ. ιστορικού ατζέντη Harold Ober, μια σημαίνουσα λεπτομέρεια: ο έναν κόσμο για μας, τον κόσμο των
253-265), όπου μέσα σε δώδεκα οι οποίες, όμως, τότε, δεν τελε- συνεργάτης, μετέπειτα γαμπρός καλλιτεχνικών πρωτοποριών του
σελίδες αναλύονται σφορούν. Και καθώς προσπα- του Μεταξά, Γεώργιος Μαντζού- Μεσοπολέμου, έναν κόσμο συναρ-
1. το στυλ γραφής των δύο προ- θούμε να παρακολουθήσουμε φας, έχει αγοράσει το σπίτι των παστικό, στον οποίο, όπως συμβαί-
γραμματικών αυτοβιογραφικών τον δικό μας μίτο της Αριάδνης Σικελιανών στη Συκιά, σε πλει- νει με ένα ρεαλιστικό μυθιστόρημα,
κειμένων, Άγγελου και Εύας· μες σε αυτό το πολυσχιδές υλι- στηριασμό το 1930. Η μικρο-ι- «βυθιζόμαστε», μέσα από το πα-
2. το οικογενειακό περιβάλλον της κό, αναρωτιόμαστε, αναθεωρού- στορική λεπτομέρεια, δεν ακυρώ- νόραμα προσώπων, πολιτικών, και
Εύας στην Αμερική, το οποίο με, προβληματοποιούμε κάθε νει τη θεμελιωμένη ανάλυση των πολιτισμικών πρακτικών που η Λία
προωθούσε τις τέχνες, στο πλαί- ιστορική βεβαιότητα. ιστορικών γύρω από τους λόγους Παπαδάκη ξεδιπλώνει για εμάς. zx

Μάρκος Μέσκος, Όνειρα στον
Άδη, Ποιήματα. Το Ροδακιό.
Αθήνα 2018, 48 σελ.
Markos Meskos, Leib der Mutter.

Το κύκνειο άσμα του Μάρκου Μέσκου
Aπο τον Γιώργο Δανέζη
Schöne Landschaft. Werkauswahl
1958-2016. Nechdichtung und
Nachwort Giorgis Fotopulos. Την 1η Ιανουαρίου πέθανε, σε ηλικία 83 χρόνων, ο ποιητής Μάρκος Μέσκος. Τα ποιήματα της τελευ-
Επιλογή ποιημάτων 1958-2016.
Απόδοση - επίμετρο Γιώργης
ταίας συλλογής του πλαισιώνονται από εικόνες θανάτου.Ακολουθούν δυο κείμενα. Το πρώτο, για την
Φωτόπουλος, Razamba, Frankfurt τελευταία συλλογή. Το δεύτερο, για μια ανθολογία ποιημάτων του Μέσκου που κυκλοφόρησαν στη
am Main 2017, 129 σελ.
Γερμανία, σε δίγλωσση έκδοση.[TBJ]
I. Και Λίβιστρος στο ομώνυμο μυθι-
Αρχείο Ελένης Χοντολίδου

στόρημα:
Τα Όνειρα στον Άδη είναι η ύστα-
τη συλλογή του Μάρκου Μέσκου. Νέος εις αναπόταμον, εις
Και αποτελεί το κύκνειο άσμα του. αναλιβαδίαν,
Τα ποιήματα της συλλογής πλαισι- μέσα εις στενόν εδιάβαινεν
ώνονται από εικόνες του θανάτου. θλιμμένος μονοπάτιν
Διαβάζουμε στην αρχή (σ. 9): και το ποτάμιν έβλεπεν και
επήγαινεν θλιμμένος.3
Τώρα γνωρίζει, το κενό δεν το
φοβάται. Βλέπει τώρα Στο ποίημα «Σαν όνειρο» συν-
καθαρότερα το τραγικό νόημα δυάζει ο Μέσκος συνειρμικά
όσων έζησε. τους νεκρούς του εμφυλίου που
κατεβαίνουν στο ποτάμι από το
Και στο τέλος (σ. 41): ποίημα «Ιτιά» της συλλογής Μαυ-
ροβούνι (1963) με την ιτιά της
Τελικά ακροποταμιάς, τη μάνα του Κί-
μια λέξη μόνο – αντίο! τσου του δημοτικού τραγουδιού
(Του Κίτσου η μάνα κάθονταν στην
Αλλά δεν είναι μόνο το τελευταίο άκρη στο ποτάμι) και το «Όνειρο»
του κείμενο. Όλο του το έργο το- του Γωργίου Βιζυηνού (Εψές είδα
ποθετείται ανάμεσα στην πρώτη στον ύπνο μου / ένα βαθύ ποτάμι /
συλλογή που φέρει τον τίτλο Πριν θεός να μην το κάμη / να γίν’ αλη-
από τον θάνατο (1958) και στην τε- θινό):
λευταία που έχει τον τίτλο Όνειρα
στον Άδη (2018). Ποτάμι κάποιες ώρες το νερό
κοκκινίζει όταν
Κι είναι καιρός να πούμε τα οι σκοτωμένοι αναζητούν την
λιγοστά μας λόγια γιατί η έξοδο από το πένθος
ψυχή μας αύριο κάνει πανιά. του Άδη κι ο κάτω Κόσμος
οσταλγεί ν’ ανέβει
έγραφε ο Γιώργος Σεφέρης («Ένας στον επάνω.
γέροντας στην ακροποταμιά», Δεν ήταν ο μεγάλος δρόμος
1942). «Λιγοστά σε ποσότητα τα όταν πέρασαν του Κίτσου
ποιήματα αυτά, ήταν ωστόσο μια το ποτάμι,
Ο Μάρκος Μέσκος.
γνήσια λυρική προσφορά κι ο Μέ- και χάθηκαν ανώνυμοι.
σκος λογαριάστηκε τότε σα μια ητών: «Ο αιγιαλός αποτελεί με- παραπέμπει στην προηγούμενη (Σαν όνειρο, σ. 28)
ξαφνική κι ελπιδοφόρα παρουσία ταιχμιακή ζώνη επικοινωνίας συλλογή Τα λύτρα.2
ανάμεσα μας» σημείωνε ο Τάκης με το επέκεινα» (Νίκος Γαβριήλ Παρόμοιο με το μοτίβο της ακρο- Με το χιόνι έχουμε ακόμη ένα
Σινόπουλος στο περιοδικό Εποχές.1 Πεντζίκης, Υδάτων υπερεκχείλι- γιαλιάς είναι αυτό της ακροποτα- σύμβολο θανάτου. Σε αυτή τη ση-
ση, Θεσσαλονίκη, 1990, σ. 310), μιάς. Αρκεί να θυμηθούμε τις πα- μασία το βρίσκουμε στον Τολστόι
«Το ακρογάλι είναι σύνορο ζωής ραλλαγές του πίνακα του Έντβαρτ (Αφέντης και Υπηρέτης, 1895: τα
ΤΑ ΜΟΤΊΒΑ - θανάτου» (Τάκης Σινόπουλος, Μουνχ Κορίτσια στην ακροποταμιά δυο πρόσωπα του τίτλου βρί-
ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ Συλλογή I, Αθήνα 1976, σ. 83). με την ανείπωτη θλίψη που απο- σκουν από κοινού τον θάνατο
Άφθονα είναι τα μοτίβα του θα- Η Αιωνιότητα και μια μέρα (1998) πνέουν. Είναι αξιοπαρατήρητο ότι κάτω από το χιόνι που εξισώνει
νάτου που πλεονάζουν σε αυτήν του Θεόδωρου Αγγελόπουλου, πολλά από τα παλιότερα κείμενα τα πάντα) ή στον Τόμας Μαν (Το
την συλλογή. Πρώτα η ζωγρα- μια κατεξοχήν ταινία θανάτου, της νεοελληνικής λογοτεχνίας το- μαγικό βουνό, 1924: Το κεφάλαιο
φιά της προμετωπίδας (σ. 6), αρχίζει και τελειώνει σε μια πα- ποθετούνται στο χώρο αυτό. Έτσι, «Το χιόνι»). Αλλά και στη νεοελ-
έργο του ίδιου του ποιητή (σ. 4). ραλία. Thalatta! Thalatta! She is ο Διγενής του ποντιακού τραγου- ληνική λογοτεχνία. Στον Παπα-
Απεικονίζεται μια ακρογιαλιά. our great sweet mother. φωνάζει διού που οργώνει δίπλα στο ποτά- διαμάντη (στον Έρωτα στα χιόνια)
Η ακρογιαλιά είναι η αρχέτυπη ο Buck Mulligan στην παραλία μι: ή στην Eroica του Κοσμά Πολίτη.
εικόνα του συνόρου της ζωής του Δουβλίνου (James Joyce, Ulys- Ο συμβολισμός είναι προφανής
και του θανάτου. Σημειώνω για ses). Μια βάρκα υποδηλώνει τη Ακρίτας όντες έλαμνεν σην στον τίτλο της συλλογής του ποι-
παράδειγμα τη γνώμη δύο ποι- μετάβαση στον Κάτω Κόσμο και παραποταμέαν ητή Γιάννη Βαρβέρη Ο θάνατος το

στρώνει (1986). ΣΤΑ ΠΡΌΘΥΡΑ τ’ άσπρα της μαλλιά - έτοιμη! τής παραμένει αισιόδοξος:
ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ
Θα βρέξει Κοινός τόπος θανάτου και ματαιό- Δεν ήταν ζωγραφιά του Χάρου Κόκκινο το ρόδι έξω από την πόρτα
θα χιονίσει μετά το άσπρο τητας είναι το σβησμένο κερί (ένα προσκύνημα είναι καθώς φοβερίζει το χιονιά που
χιόνι (σ. 22) κεράκι αφτούμενον εκράτουν κι έσβη- επιστρέφει συχνά τ’ αρνάκια παγώνει (σ.32).
πέφτει το χιόνι κατοπινά λευκή σέν μου, Ερωτόκριτος): από την ξενιτιά τα μάτια
κατάρα ανεξήγητη σιωπή (σ. 28) της αναζητώντας κάτω
κλάματα, απελπισμένα φιλιά
κάποια ξέφωτα
και το χιόνι που στέριωνε
Αν πρόλαβε κάποιο κερί ν’ ανάψει
λίγο κατόπιν έσβησε στον άνεμο
τρεμούλιασε η λάμψη του
στον θάνατο που ανθίζει σιωπηλά
στην ερημιά της (σ.21). IΙ.
Τον Νοέμβριο του 2017 κυκλο-
τη μνημοσύνη. (σ. 33) και χάθηκεν οριστικά Τρίτη καταφυγή είναι η Φύση. Η φόρησε στη γερμανική αγορά το
ΤΟ ΧΙΟΝΙ ΠΑΛΙ από το ανίκητο μαύρο του φυσιολατρεία του Μέσκου αγγί- βιβλίο του Μάρκου Μέσκου Η
Δεν άνοιγαν τα χείλη του θανάτου (σ. 27). ζει τα όρια του πανθεϊσμού. Στα κοιλιά της μάνας. Ωραίο τοπίο, σε
πώς να μιλήσει ποιήματά του κατοικούσε πάντα δίγλωσση μετάφραση (πρωτότυ-
σαν κάτι μεταξύ ζωής Καταφυγή βρίσκει ο ποιητής στην η χλωρίδα και η πανίδα του δά- πο/μετάφραση). Δεν είναι βέβαια
και θανάτου – ποίηση: σους: σκύβουν άγριες φοράδες / κο- η πρώτη μετάφραση έργων του
κοσκίνιζε το χιόνι ο ουρανός πάδι τα ελάφια όλη η φαμίλια του ποιητή στα γερμανικά. Το προ-
χειμώνα καιρό δίσεκτα χρόνια Περίεργο γεγονός το Ποίημα: δάσους (σ. 28), να ’ναι καλά όλα τα κείμενο βιβλίο όμως συνιστά την
το φόρτωνε στα μονοπάτια σαν άθικτο περιστέρι πετούμενα της Γης / τον προστατεύ- πρώτη αυτοτελή έκδοση ποιημά-
της σιωπής λαμποκοπάει χαρούμενο ουν μέλισσες σκαθάρια και γαρδέ- των του.
τώρα λευκά τα ρόδα τ’ ουρανού στην Ελευθερία του (σ.10), λια (σ. 19), περίλυπα μοναχικά Σκοπός του βιβλίου είναι να κά-
στο χώμα σκυλιά του δρόμου (σ. 18), χλιμί- νει γνωστή στον γερμανό αναγνώ-
κάτω από το πέλμα της Παρηγοριά είναι η εικόνα της μά- ντριζαν τ’ άλογα μαύρος ο κότσυφας στη μια από τις γνησιότερες φωνές
περαστικής ζωής νας του: ξυπνούσε (σ. 20), άλλοτε πουλί της σύγχρονης ελληνικής ποίησης.
εκεί που ο νεκρός ασάλευτος ξενιτεμένο στους γλαυκούς αιθέρες «Ο ποιητής είναι εκτός Ελλάδος
ετοίμαζε τα λευκά του δώρα Το εικόνισμα που προσκυνούσε / ιχθύς του μεγάλου αρχιπελάγους ελάχιστα γνωστός» διαπιστώνει ο
εξισωμένος ήταν η μάνα του / κάποιο ανήμερο ζώο του δάσους μεταφραστής (σ. 124).
στον Βοριά στον Νοτιά με το χαρακωμένο πρόσωπο / που γλείφει τώρα τις πληγές του Ο Μάρκος Μέσκος γεννήθηκε
στην κόκκινη Δύση τα φαρδιά πένθιμα ρούχα (σ. 35). το 1935 στην Έδεσσα, όπου έζη-
και στα προνόμια της άπιστης και μαντίλι δεμένο σφιχτά σε τα παιδικά του χρόνια στην
Ανατολής. (σ.24). στο σαγόνι και Στα πρόθυρα του θανάτου ο ποιη- κατοχή και στον εμφύλιο. Οι

εμπειρίες των χρόνων αυτών με- δέντρα ετοιμάζουν το πρώτο φό-
Αρχείο Ελένης Χοντολίδου

τακενώνονται στα ποιήματά του ρεμά τους / και περιμένουν ήσυχα
και αναδύονται κάθε τόσο στο μετά το περσινό κούρσεμά τους»
έργο του. Η πρώτη του συλλογή η μετάφραση Sturm (=καταιγίδα)
είχε τον τίτλο Πρίν από το θάνατο είναι ανώδυνη, κούρσεμα είναι
(1958), ήτοι δημιουργήματα πριν λεηλασία, βίαιη αρπαγή. Στη σ.
από τον θάνατο, κατά τον τρόπο 86: τα πουλιά συλλογίζονται: die
περίπου του άλλου ποιητή: καιρός Vögel brüten. brüten σημαίνει κυ-
να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατί ριολεκτικά «κλωσσάω», υπάρχει
η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά. «Λι- βέβαια και η μεταφορική σημα-
γοστά σε ποσότητα τα ποιήματα σία «αναλογίζομαι», αλλά προτι-
αυτά, ήταν ωστόσο μια γνήσια μότερη η προσφυγή σε άλλο ρήμα
λυρική προσφορά κι ο Μέσκος προς αποφυγή παρεξηγήσεων. σ.
λογαριάστηκε τότε σα μια ξαφ- 60: Έστω και εάν ο ουρανός ψηλά
νική κι ελπιδοφόρα παρουσία και η απουσία του ανθρώπου τώρα.
ανάμεσα μας» σημειώνει ο Τάκης Ο στίχος είναι βασικός στην ποί-
Σινόπουλος στο περιοδικό Επο- ηση του Μέσκου: αντικαθρεφτί-
χές.4 Το 1963 τυπώνει το δεύτερο ζει στα δυο του ημιστίχια την δι-
βιβλίο του (Μαυροβούνι, παραπο- πλή απουσία που στήριζε κάποτε
Mια ακρογιαλιά, ακουαρέλα ζωγραφισμένη από τον Μάρκο Μέσκο. Η ακρογια-
μπή στο χωριό όπου ήταν δάσκα- λιά είναι η αρχέτυπη εικόνα του συνόρου της ζωής και του θανάτου.
την ανθρωπότητα, τη μεταφυσική
λος στο τέλος της σύντομης ζωής παρουσία παλιότερα, τη ουμανι-
του ο Οδυσσέας Γιαννόπουλος, ιστορία από την άλλη αποτελούν (1995) και Τα λύτρα (2012) που στική παράδοση αργότερα. Ο ου-
γνωστότερος με το λογοτεχνικό τους δύο βασικούς πὀλους, όπου συμπίπτουν και με την καθιέρωσή ρανός είναι όμως σήμερα απόμα-
του ψευδώνυμο Όμηρος Πέλλας. κινείται η ποίησή του: του: η πρώτη με την απονομή του κρος, η ανθρώπινη παρουσία έχει
Σε αυτόν αναφέρεται και το ποί- βραβείου ποίησης του περιοδικού εκλείψει. Σήμερα κυριαρχεί ο
ημα Μνήμη του σχολικού εγχειρι- πώς ξεπηδάει η σύμπτωση! Διαβάζω, η δεύτερη με το Κρατικό homo neoliberalis. Η μετάφραση
δίου5 και όχι φυσικά στον ομηρικό Εκεί λοιπόν Βραβείο Ποίησης. του στίχου είναι κάπως αδύναμη:
Οδυσσέα). Κορυφαίο κείμενο της στο ξέφωτο η βελανιδιά. Τα φύλλα ο ουρανός μακριά κι οι ανθρωποι
συλλογής είναι το ποίημα Ιτιά (σ. της βελανιδιάς με τα κλωνιά έχουν τώρα φύγει.
16), όπου έχουμε ένα από τα μεί- κι αέρι και σκιά και μοιρολόι Η ΜΕΤΆΦΡΑΣΗ Αυτά όμως θα αποτελούσαν
ζονα θέματα του Μέσκου, τους και μάνα – Μεταφραστής είναι ο σκηνοθέ- αντικείμενο ολόκληρου μετα-
νεκρούς του εμφυλίου πολέμου: κανείς, κανείς μην πει πως της, παραγωγός και σεναριογρά- φραστικού σεμιναρίου. Οι πα-
είναι μόνος φος Γιώργης Φωτόπουλος, που ρατηρήσεις που προηγήθηκαν
Τα παιδιά κατέβαιναν με το (Άνθη στο καταραμένο φίδι, 1983). γεννήθηκε και σπούδασε στο είναι αναπόφευκτες για τέτοια
ποτάμι, Κυλούσαν, κυλού- Ανατολικό Βερολίνο και ασχο- εγχειρήματα και δεν βαρύνουν με
σαν Το 1965 πηγαίνει στην Αθήνα, λήθηκε κατά καιρούς με τη μετά- κανένα τρόπο την ποσότητα και
δεν έκλαιγαν, δεν τραγουδούσαν – σπουδάζει στο Αθηναϊκό Τεχνο- φραση ελλήνων ποιητών. Με τη την ποιότητα της προσφοράς. Ο
ήταν παγωνιά λογικό Ινστιτούτο της Σχολής Δο- μετάφραση ποιημάτων του Μάρ- μεταφραστής πετυχαίνει με το
χιόνι λησμονιάς ετρύπαε τα ξιάδη και εργάζεται ως γραφίστας κου Μέσκου ασχολήθηκε και πα- παραπάνω το σκοπό του. zx
κόκαλα, Μάης δεν ήταν σε διαφημιστικά γραφεία, αλλά και λιότερα στο αξιόλογο περιοδικό
λουλούδια μήτε και μόνο η μάνα ως επιμελητής εκδόσεων. «Με το Lettre Intenational (τεύχος 113.
με τα πράσινα μαλλιά ένα χέρι υπηρετώ τον καπιταλισμό καλοκαίρι 2016, σ. 78-79). Όλες 1. Μάρκος Μέσκος, Πολύεδρον. Προ-
έσκυβε να χαϊδέψει ό,τι έφτανε. και με το άλλο την ποίηση», λέει ο εκείνες οι μεταφράσεις υπάρχουν σεγγίσεις του ποιήματος, επιμ. Κώστας
ίδιος (σ. 124). Αυτά τα χρόνια εμ- και στο καινούργιο βιβλίο. Μια Θ. Ριζάκης, Γαβριηλίδης, Αθήνα
Η κατάβασις αυτή εις Άδου καταλή- φανίζεται στην ποίησή του το θέμα σύγκριση με τις τωρινές δείχνει 2014, σ. 21.
γει ύστερα από μερικούς στίχους με της αποξένωσης, της αλλοτρίωσης ότι τις έχει επεξεργαστεί και έχει 2. Γιώργος Δανέζης, «Λύτρα πορθμεί-
την επανάληψη του ιδίου ρήματος και της νοσταλγίας του γενέθλιου κάνει σημαντικές αλλαγές. ων», Ποιητική 12 (2013) 267-271.
της αρχής: «κατέβαιναν σκοτεινά τόπου: Η μετάφραση έχει γίνει λοιπόν
χωρίς φως το ποτάμι». Οι αδικο- 3. Αφήγησις Λιβίστρου και Ροδάμνης.
με ευσυνειδησία και πολύ καλή
χαμένοι αυτοί νεκροί του εμφυλίου Κριτική έκδοση της παραλλαγής α:
Μητριά πατρίδα, πατρίδα μητριά, γνώση των δύο γλωσσών. Ο σχο-
πολέμου δεν είναι μόνο παρελθόν Παναγιώτης Α. Αγαπητός. [Βυζαντι-
σάπια τα χρήματα στα χέρια μου λαστικός κριτικός ανακαλύπτει
που έρχεται κάθε τόσο στη μνήμη. νή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 9],
τα γρόσια σου δεν λάμπουν. Θα βέβαια λάθη στη μεταφορά. Έτσι
Είναι διαρκές παρόν και μέλλον: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέ-
περάσουμε κι εμείς τη νιότη – στη σ. 38 (Δύο στιγμές) συγχέεται
«Δεν δέχομαι ότι οι άνθρωποί μου ζης, Αθήνα 2006, σ. 258-259, στιχ.
βαθιά στο τέλος του καλοκαιριού το σταλιάζω με το σταλάζω, στάζω
είναι χώμα και κόκαλα. Τους επι- 28-29, 64.
θα χαθούμε... Αχ! πόλη που (tropfen), στη σ. 86 (Μικρός με-
καλούμαι τακτικά, διότι αυτοί είναι με γέννησες δεν μ’ ακούς, κάθε γάλος δρόμος) τα ρόδα με τα ρό- 4. Μάρκος Μέσκος, Πολύεδρον. Προ-
το παρελθόν μου, η πατρίδα μου, η νύχτα χτυπώ τα τείχη σου δια (Granatäpfel), στη σ. 88 (Τω σεγγίσεις του ποιήματος, επιμ. Κώστας
ζωή μου».6 μα οι φύλακες δεν μου ανοίγουν. αγνώστω θεώ): χάρισμά σου είναι Θ. Ριζάκης, Γαβριηλίδης, Αθήνα
Γυρίζω πίσω κόβω κλαρί ιδιωματική έκφραση που σημαί- 2014, σ. 21.
πιάνω τραγούδι να σκεπαστούν τα νει «σ’ τα χαρίζω», όχι deine Gabe
5. Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.
Η ΦΎΣΗ δάκρυα – τυφλό άλογο περπατώ (=το δικό σου δώρο), σ. 102: του
Γ΄ τεύχος. Γ΄ Τάξη Ενιαίου Λυκείου,
ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΊΑ και κλαίω μέτωπο στο μέτωπό του. σκοτωμένου τη χαραμάδα: η μετά-
Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βι-
Στην αδικία και στη εγκληματικό- (Άλογα στον Ιππόδρομο, 1973). φραση Schlucht προφανής σύγχυ-
βλίων, Αθήνα χ, χ., σ. 110.
τητα του ανθρώπου αντιπαραθέτει ση με τη χαράδρα.
ο Μέσκος την ακατάλυτη φύση, Το 1980 επιστρέφει και εγκαθίστα- Αλλού ο αναγνώστης θα προτι- 6. Μάρκος Μέσκος, «Τελικά δεν ητ-
την ομορφιά και την αθωότητά ται στη Θεσσαλονίκη. Ακολουθούν μούσε άλλες εναλλακτικές λύσεις. τηθήκαμε, αποτύχαμε», Συνέντευξη
της. Η φύση από τη μιά μεριά, η οι ώριμες συλλογές Χαιρετισμοί Στη σ. 48: «Ο καιρός ανοίγει, τα στην Καθημερινή, 1h Μαρτίου 2014.

Η κατασκευή του Καλού
Από την Έλενα Στ. Τσαγκαράκη
Bernhard Schlink, Όλγα,
Η Όλγα δεν είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Ούτε μια ιστορία αγάπης του προηγούμενου αιώνα. Είναι μετάφραση από τα
γερμανικά: Απόστολος
η ζωή ενός αυτόπτη μάρτυρα που επέζησε, επειδή πίστεψε πως «ο κοινωνικός άνθρωπος ζει στο παρόν, Στραγαλινός, Κριτική, Αθήνα
ο μοναχικός στο παρελθόν». 2018, 296 σελ.
Ε
ίναι καλόβολο, του αρέ- εμπνέει και παρακινεί.
Αλέκος Παπαδάτος / The Books’ Journal

σει να στέκεται στα πό- Ο Σλινκ καταφέρνει να χωρέσει
δια του και να κοιτάζει. μέσα σε τριακόσιες σελίδες δύο
Έτσι ξεκινά η Όλγα, αιώνες γερμανική ιστορία και να
το νέο μυθιστόρημα του συνθέσει με μοναδική ακρίβεια ένα
Μπέρνχαρντ Σλινγκ, ορίζοντας μυθιστόρημα με πολλαπλά αφη-
με τρόπο σαφή το χαρακτήρα και γηματικά επίπεδα. Με ιδιαίτερη
την πορεία της ζωής της κεντρι- επιδεξιότητα, χωρίζει το βιβλίο σε
κής ηρωίδας στην ιστορία που θα τρία μέρη και καθένα από αυτά
ακολουθήσει. Έχοντας ορφανέψει σε μικρότερα κεφάλαια, όχι μόνο
από πολύ νωρίς, η Όλγα μεγαλώ- χωρίς να τεμαχίζει την κυρίαρχη
νει στην Πομερανία στα τέλη του αφήγηση αλλά, αντιθέτως, κάνο-
19ου αιώνα, στερημένη από αγά- ντάς την άκρως ενδιαφέρουσα και
πη. Η γιαγιά-κηδεμόνας της, μια αναπάντεχη. Χωρίς υπερβολές και
γυναίκα σκληρή που δεν συναίνεσε ανώφελους πειραματισμούς, ο συγ-
ποτέ στον γάμο του γιου της, ζητά γραφέας επιστρατεύει τον εκπαι-
από την εγγονή της να αλλάξει το δευμένο στην καθαρή διατύπωση
όνομά της από Όλγα σε Χέλγκα, νομικό του εαυτό, παραδίδοντας
επιδιώκοντας να την αποκόψει ένα κείμενο δομημένο και ταυτό-
από οτιδήποτε θυμίζει τη βιολογι- χρονα ανοιχτό, μια ευθεία και δι-
κή της μητέρα με τη σλαβική κατα- άφανη πρόζα που δεν διατυπώνει
γωγή. Η Όλγα αρνείται σθεναρά, κρίσεις, δίνοντας έτσι τη δυνατό-
κερδίζοντας την πρώτη μάχη απέ- τητα στον αναγνώστη να συμμετά-
ναντι σε ένα σύστημα που επιδιώ- σχει ερμηνεύοντας το περιεχόμενο
κει να την κατατάξει μεταξύ των με όπλα τις δικές του προσωπικές
απόκληρων μιας ολόκληρης ιστορι- γνώσεις και αντιλήψεις.
κής περιόδου. Η Όλγα, σε αντίθεση με τη Χάν-
Στο εξής, η ζωή της Όλγας θα εί- Ο Μπέρνχαρντ Σλινκ από τον Αλέκο Παπαδάτο. να –την πιο διάσημη έως σήμερα
ναι μια συνεχής αντίσταση σε κάθε ηρωίδα του Σλινκ και του βιβλίου
μορφή διάκρισης. Ενάντια σε όλες τις της στάση απέναντι σε όσα της «ο κοινωνικός άνθρωπος ζει στο του Διαβάζοντας στη Χάννα–, δεν
πιθανότητες, αποφασίζει να σπου- μέλλονται είναι ο καταλύτης που παρόν, ο μοναχικός στο παρελ- κλήθηκε ποτέ να απαντήσει στο
δάσει, γίνεται δασκάλα στο χωριό κάνει τη διαφορά. Ζώντας στην θόν». Ο συγγραφέας, συναιρώντας ερώτημα: «Γιατί κάτι που υπήρξε
που μεγάλωσε και κερδίζει όχι μόνο εποχή της γερμανικής αποικιο- τις παράλληλες πορείες ενός προ- ωραίο θρυμματίζεται στην ανα-
την ανεξαρτησία της αλλά και τη κρατίας, μαθαίνει για τη γενοκτο- σωπικού και ενός συλλογικού δρά- σκόπηση, επειδή έκρυβε άσχημες
δύναμη να καθορίζει το πεπρωμένο νία των Χερέρο στη Γερμανική ματος, ανοίγει την πόρτα σε μια αλήθειες;» Ο χαρακτήρας της, ρεα-
της. Ήθελε «να μαθαίνει περισσότε- Νοτιοδυτική Αφρική μέσα από τα πιο ανθρώπινη ανάγνωση της ιστο- λιστής και ελεύθερος, δεν της επέ-
ρα, να ξέρει περισσότερα, να μπορεί γράμματα του Χέρμπερτ. Παρακο- ρίας. Η εγγενής αποστασιοποίηση τρεψε ποτέ να αγνοήσει την αλή-
περισσότερα». Ερωτεύεται τον Χέρ- λουθεί την ίδρυση του γερμανικού της Όλγας από όσα συμβαίνουν θεια. Αντίθετα, αναμετρήθηκε μαζί
μπερτ –ένα εξίσου μοναχικό πλά- Ράιχ, επιβιώνει από δύο παγκόσμι- δεν καταγράφεται ως στάση αδια- της ισότιμα και ανέλαβε υπεύθυνα
σμα–, γιο πλούσιας οικογένειας της ους πολέμους και φτάνει σχεδόν φορίας, αλλά ως παράδειγμα ενός το βάρος που της αναλογούσε. Η
περιοχής και, παρότι αντιλαμβάνε- ώς σήμερα έχοντας διαχειριστεί ανθρώπου που αναγνωρίζει στον ενοχή που αισθάνεται επειδή δεν
ται τους κοινωνικούς περιορισμούς, ξεριζωμούς, αρρώστιες και απώ- άλλο την ελευθερία να επιλέξει το μίλησε όταν έπρεπε δεν την κάνει
τον αντιμετωπίζει ισότιμα, χωρίς να λειες με τέτοια εσωτερική δύναμη λάθος. Όσο οδυνηρή και αν υπήρ- λιγότερο σπουδαία ή υποταγμένη.
επιδιώκει να τον πείσει για το λάθος και συγκρότηση, που είναι αδύνατο ξε για την ίδια η απόφαση του αγα- Άλλωστε, τίποτα στην πορεία της
των αντιλήψεων της οικογένειάς του κανείς να πιστέψει όσα της συνέ- πημένου της Χέρμπερτ να εκπλη- ζωής της δεν συνηγορεί σε αυτό.
ή της κοινωνίας. Η αγάπη της για βησαν. Οδηγός, η αγάπη της για ρώσει το κάλεσμά του, ως άλλος Για τον Σλινκ, στο πρόσωπο της
τον Χέρμπερτ, το αγόρι που αναμε- τον Χέρμπερτ, για την ελευθερία, νιτσεϊκός υπεράνθρωπος φεύγο- Όλγας βρίσκουν φωνή όλοι οι
τριόταν με τα τρένα, «μέχρι το ση- για τη γνώση. ντας στην Ανταρκτική, ή η αποκά- σκεπτόμενοι άνθρωποι –όχι μόνο
μείο που οι χτύποι της καρδιάς του λυψη της ένταξης του μονάκριβού Γερμανοί– που στέκονται κριτι-
δεν μπορούσαν να αυξηθούν άλλο της Άικ στις δυνάμεις των Ες Ες, κά απέναντι στην υπερβολή, στην
και η αναπνοή του δεν μπορούσε να Ο ΚΌΣΜΟΣ εκείνη θα συνεχίσει να δίνει το πα- έλλειψη σεβασμού, στην άρνηση
γίνει γρηγορότερη», διακατέχει όλη ΠΟΥ ΌΛΟΙ ΘΈΛΟΥΜΕ ράδειγμα για το καλό που πιστεύει, της ανθρώπινης ισότητας. Για τον
της την ύπαρξη όπως και η επιθυμία Η Όλγα δεν είναι ένα ιστορικό μέσα από την ίδια της τη ζωή. Για αναγνώστη, η ηρωίδα του βιβλίου
της για μια κοινή ζωή μαζί του. μυθιστόρημα. Ούτε μια ιστορία την Όλγα το ανθρώπινο καλό δεν δεν ενσαρκώνει απλώς τη Γερμα-
Δεν υπάρχει τίποτε που μπορεί αγάπης του προηγούμενου αιώνα. είναι απλώς μια κατασκευή. Είναι νία που αντιστέκεται στη βαρβα-
να σταθεί εμπόδιο στην Όλγα. Η Είναι η ζωή ενός αυτόπτη μάρτυρα οι καθημερινές ανθρώπινες πρά- ρότητα, αλλά τον κόσμο που όλοι
γενναιοδωρία και η μόνιμα θετική που επέζησε, επειδή πίστεψε πως ξεις, το ζωντανό παράδειγμα που θέλουμε. zx

Tate Gallery
Thomas Webster (1800-1886), Σχολείο, λάδι σε μαόνι, 1845.
Για τη λογοτεχνική ανάγνωση

Aπο τις Μαρία Ακριτίδου, Σούλα Μητακίδου, Κατερίνα Τικτοπούλου1
Βενετία Αποστολίδου, Αν στα τέλη του προηγούμενου αιώνα η λογοτεχνική ανάγνωση ήταν ο τόπος μιας κοινής συγκοινωνί-
Δημήτρης Κόκορης,
Μιχ. Ι. Μπακογιάννης, ας και διαμόρφωσης μιας κοσμικής και εθνικής κουλτούρας, στη δική μας εποχή η λογοτεχνία είναι
Ελένη Χοντολίδου (επιμ.), «άσκηση σκέψης», πειραματισμός με διαφορετικές δυνατότητες, ή, ακόμα, ένας χώρος «διατοπικής
Λογοτεχνική ανάγνωση στο
σχολείο και στην κοινωνία, διαπολιτισμικής γνώσης ζωής» και ένας τρόπος να υπερβούμε τα εθνικά όρια προς μία συνύπαρξη στη
Gutenberg, Αθήνα 2018, 894 σύγχρονη παγκόσμια κοινωνία. Ένα συνέδριο και ένα βιβλίο για τη λογοτεχνική ανάγνωση διερευνούν
σελ. όρια και δυνατότητες.
1.
Όποιος ενδιαφέρεται για το αναδυ-
Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδα-
γωγικής.
Η αποτίμηση του ειδικού βάρους
χρόνια που χωρίζουν τους δύο συνα-
φείς τόμους, η σχέση και των θεσμών
και των ανθρώπων με το φαινόμενο
εμπειρία» (από το οπισθόφυλλο του
τόμου), ο παρών τόμος, έχοντας
συλλάβει ακριβώς την ανάπτυξη και
όμενο επιστημονικό πεδίο της λογο- του τόμου Λογοτεχνική ανάγνωση της λογοτεχνίας επαναπροσδιορί- τη μετεξέλιξη του φαινομένου της
τεχνικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα στο σχολείο και στην κοινωνία οδη- στηκε και στην Ελλάδα και η λογο- λογοτεχνικής εκπαίδευσης, επιχειρεί
έχει πλέον στη διάθεσή του έναν γεί αναπόφευκτα στη συσχέτισή του τεχνική ανάγνωση αναδείχθηκε σε τώρα να το χαρτογραφήσει στη δια-
πολύτιμο οδηγό, τον τόμο «Λογο- με τον τόμο Λογοτεχνία και Εκπαί- προνομιακό αντικείμενο στοχασμού δρομή του, στο παρόν του και στην
τεχνική ανάγνωση στο σχολείο και δευση,2 εκδομένον πριν από σχεδόν και πρακτικής για μια ολοένα και ευρύτητά του καθώς και στις προο-
στην κοινωνία». Πρόκειται για τα είκοσι χρόνια, επίσης καρπό ενός μεγαλύτερη ομάδα εκπαιδευτικών-ε- πτικές του. Η χαρτογράφηση έχει ως
πρακτικά του ομώνυμου Διεθνούς συνεδρίου, ίσως μάλιστα του πρώτου ρευνητών τόσο στη λεγόμενη τυπική βασικούς πυλώνες την κοινωνία και
Συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε που πραγματοποιήθηκε με αυτό το εκπαίδευση όσο και στην ημιτυπική το σχολείο και οργανώνεται σε εννέα
τον Οκτώβριο του 2017 στη Θεσ- θέμα στην Ελλάδα. Η άμεση διαπί- και άτυπη. ενότητες. Παραθέτουμε τους επι-
σαλονίκη, με τη σύμπραξη τεσσάρων στωση από την αντιπαραβολή τους Έτσι, αν ο τόμος του 1999 έμενε μέρους τίτλους, σημειώνοντας κάθε
τμημάτων του Α.Π.Θ., συγκεκριμέ- είναι ποσοτικής τάξης: ο τόμος του σχεδόν αποκλειστικά στο πλαίσιο φορά δίπλα τον αριθμό των άρθρων:
να του Παιδαγωγικού Τμήματος Δη- 1999 αριθμεί 407 σελίδες και 28 της σχολικής εκπαίδευσης και επι-
μοτικής Εκπαίδευσης (που συμμετεί- συμβολές· ο σημερινός, 892 σελίδες δίωκε, σύμφωνα με τις επιμελήτριες, Α΄: Η κρισιμότητα της λογοτεχνι-
χε με το Εργαστήριο για τη Μελέτη και 74 συμβολές. Οι αποκλίσεις δεν «να προσεγγίσει το σύνθετο ζήτημα κής εκπαίδευσης - Ο ρόλος της
της Ανάγνωσης και της Γραφής στην είναι συμπτωματικές· αντιστοιχούν της θέσης και του ρόλου της λογοτε- θεωρίας [5]
Εκπαίδευση και στην Κοινωνία), του σε ένα ποιοτικό διάνυσμα, στην χνίας στην εκπαίδευση και να ανα- Β΄: Αναπαραστάσεις της ανάγνω-
Τμήματος Επιστημών Προσχολικής απόσταση που η έρευνα κάλυψε γό- δείξει τη διδακτική της λογοτεχνίας σης - Ανάγνωση και διαμόρφω-
Αγωγής και Εκπαίδευσης, του Τμή- νιμα ανάμεσα στα δύο χρονολογικά ως ένα σύγχρονο επιστημονικό αντι- ση της υποκειμενικότητας [4]
ματος Φιλολογίας (που συμμετείχε ορόσημα, διανοίγοντας και διευρύ- κείμενο, το οποίο χρειάζεται τη συν- Γ΄: Η ανάγνωση στη δημόσια σφαί-
με τον Τομέα Μεσαιωνικών και νοντας το πεδίο της λογοτεχνικής δρομή πολλών θεωρητικών κλάδων ρα - Λέσχες ανάγνωσης [9]
Νέων Ελληνικών Σπουδών) και του εκπαίδευσης. Πράγματι, στα είκοσι καθώς και συσσωρευμένη διδακτική Δ΄: Η ανάγνωση στην οθόνη [5]

Ε΄: Η προώθηση της ανάγνωσης τής «μαθηματικής σκέψης» «λογο- πώλησης των βιβλίων —των λογοτε- ρω έρευνα κυρίως αναφορικά με τη
στη νηπιακή ηλικία [4]ΣΤ΄: Λο- τεχνική σκέψη» (σ. 28 κ.ε.), με την χνικών εν προκειμένω— σε περιβάλ- σχέση της ανάγνωσης στο σχολείο
γοτεχνική ανάγνωση στο σχο- οποία δομούμε και αναδομούμε δια- λοντα που ασχολούνται και με την και με την ανάγνωση στη δημόσια
λείο [12] λεκτικά τις διαδοχικές αναγνωστικές ίδια την προώθηση και τη διαμόρ- σφαίρα» (σ. 20). Προς την κατεύ-
Ζ΄: Λόγος - Εικόνα [14] αναπαραστάσεις μας, διαμορφώνο- φωση της λογοτεχνικής ανάγνωσης θυνση αυτή, δεν θα ήταν άτοπο να
Η΄: Ανάγνωση και δημιουργική ντας έναν ανοικτό και γόνιμο τρόπο στεγάζοντας ή και οργανώνοντας καταγραφούν εδώ δύο τουλάχιστον
γραφή [8] σκέψης, ο οποίος εντέλει επιτρέπει μορφές λογοτεχνικής εκπαίδευσης απορίες που προκύπτουν ακριβώς
Θ΄: Προγράμματα Σπουδών. Γενι- τη συνύπαρξη με τους άλλους και με τρόπους και όρους που διερευνώ- από τη συνανάγνωση των ποικίλων
κές αρχές, εφαρμογές των νέων τον στοχαστικό οραματισμό του μελ- νται στο πλαίσιο του τόμου (Γ΄). προσεγγίσεων του τόμου οι οποίες
ΠΣ, ο ρόλος των εκπαιδευτι- λοντικού κόσμου. Όροι όπως «συμμετοχή/εμπλοκή του κάποτε περιέχουν θέσεις που μοιά-
κών [13] Αυτή είναι άλλωστε σήμερα η αναγνώστη» (reader engagement), λέ- ζει να βρίσκονται σε ένταση μεταξύ
πιο σύγχρονη θα λέγαμε απάντη- σχες ανάγνωσης, αναδυόμενες (συμ- τους.
Η διασπορά των συμμετοχών στις ση στο διαχρονικό κρίσιμο ερώ- βατικές και ψηφιακές) αναγνωστικές Είναι φανερό ότι σήμερα ο ανα-
ενότητες μπορεί να οδηγήσει σε εν- τημα: τι χρειάζεται η λογοτεχνία κοινότητες, αναγνωστική πολιτική, γνώστης απολαμβάνει μια σπάνια
διαφέρουσες προκαταρκτικές επιση- και γιατί να ασχολείται μαζί της στρατηγικές προώθησης της ανά- παντοδυναμία: οι θεωρίες της λο-
μάνσεις, όχι κατ’ ανάγκη απρόβλε- η εκπαίδευση. Οι απαντήσεις, γνωσης είναι πλέον λίγο-πολύ οικείοι γοτεχνίας αναγνωρίζουν ως καθο-
πτες για όποιον γνωρίζει το πεδίο. όπως γνωρίζουμε, είναι ιστορικά στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. ριστικό το ερμηνευτικό του βλέμμα
Το στοχευμένο ενδιαφέρον για τα προσδιορισμένες: αν στα τέλη του Η έννοια δε της ψηφιακής αναγνω- και οι εκδοτικές πολιτικές επιχει-
προγράμματα σπουδών που αφο- προηγούμενου αιώνα η λογοτεχνι- στικής κοινότητας μας φέρνει στην ρούν να το γοητεύσουν· συγχρόνως,
ρούν τη διδασκαλία της λογοτεχνίας κή ανάγνωση ήταν ο τόπος μιας περιοχή των νέων τεχνολογιών, οι στρατηγικές δημιουργικής γραφής
στην εκπαίδευση (Θ΄) καταγράφει κοινής συγκοινωνίας και διαμόρ- οποίες, όπως προκύπτει και από τον τον καθιστούν συγγραφέα και κρι-
—τουλάχιστον στην τοποχρονική φωσης μιας κοσμικής και εθνικής τόμο (Δ΄), έχουν επιφέρει δραστικές τικό λογοτεχνίας, που αρθρώνει
συγκυρία μας— σχεδόν την ίδια ή και κουλτούρας, στη δική μας εποχή αλλαγές στο φαινόμενο της ανάγνω- συχνά τον λογοτεχνικό και κριτικό
κατά τι μικρότερη παρουσία συγκρι- η λογοτεχνία είναι «άσκηση σκέ- σης και της λογοτεχνίας, το ειδικότε- του λόγο στα μέσα μαζικής δικτύω-
τικά με το ενδιαφέρον για το δίπολο ψης», πειραματισμός με διαφορε- ρο αποτύπωμα των οποίων είναι υπό σης και στο πλαίσιο αναγνωστικών
Λόγος - Εικόνα (Ζ΄), το οποίο άλ- τικές δυνατότητες, ή, ακόμα, ένας διερεύνηση. κοινοτήτων (Δ΄, Η΄). Ποια η σχέση
λωστε διερευνούν συμπληρωματικά χώρος «διατοπικής διαπολιτισμι- Πόσο όμως επιδρούν όλα αυτά στο αυτού του κριτικού ρόλου/λόγου του
και άλλες ενότητες, είτε στις μορφές κής γνώσης ζωής» και ένας τρόπος φαινόμενο της ανάγνωσης και στον αναγνώστη με τη λογοτεχνική κριτι-
της εικαστικής αναπαράστασης της να υπερβούμε τα εθνικά όρια προς τελικό αποδέκτη, τον αναγνώστη; κή των επαγγελματιών κριτικών που
ίδιας της αναγνωστικής πράξης (Β΄) μία συνύπαρξη στη σύγχρονη πα- Αρκετές συμβολές του τόμου εστιά- διαπιστώνει ότι «βρίσκεται σε τροχιά
είτε στις δυναμικότερες εκδοχές της γκόσμια κοινωνία (σ. 45 κ.ε.). ζουν ακριβώς σε αυτό και επιχειρούν αποεπαγγελματοποίησης» (σ. 150);
οθόνης (Δ΄, Ζ΄). Αναμφίβολα, η εικό- Ιστορικά προσδιορισμένες και να το προσδιορίσουν με ποσοτικές Ακόμα: οι νέες τεχνολογίες και τα
να συνεχίζει να βρίσκεται σε άνοδο. ιδεολογικά φορτισμένες είναι και οι μετρήσεις και ποιοτικές αποτιμήσεις μέσα μαζικής δικτύωσης επιστρα-
Ακόμα, το σχολείο, ο παραδοσιακά ποικίλες αναπαραστάσεις της ανά- επιλεγμένων παραδειγματικών περι- τεύονται ολοένα και συχνότερα στη
κατεξοχήν χώρος διδασκαλίας της γνωσης, είτε οι απεικονιστικές είτε πτώσεων. Τα πορίσματα παρουσι- λογοτεχνική εκπαίδευση εντός και
λογοτεχνίας, συνυπάρχει πλέον σχε- οι λεκτικές, εγκιβωτισμένες στο ίδιο άζουν ενδιαφέρον ενώ η περιγραφή εκτός της σχολικής πράξης, αλλά η
δόν ισόποσα με προγράμματα και το λογοτεχνικό κείμενο. Η λειτουρ- της ερευνητικής μεθοδολογίας αναμ- αποτελεσματικότητά τους μοιάζει
μορφές λογοτεχνικής ανάγνωσης γία τους είναι αμφίδρομη: αντλούν φίβολα βοηθά όποιον θέλει να ανα- κάποτε αμφίστομη: οι χρήστες των
που προτείνονται στη δημόσια σφαί- από την πράξη της ανάγνωσης και μετρηθεί με παρόμοια εγχειρήματα, social media, που γράφουν και δια-
ρα από άλλους φορείς, όπως φαίνε- συγχρόνως την τροφοδοτούν, δι- τα οποία άλλωστε συχνά είναι και- βάζουν σύντομα κείμενα και συχνά
ται από τη συσχέτιση των ενοτήτων αμορφώνοντας αναγνωστικές συ- νούρια και ακόμα δεν διαθέτουν την απλώς διαχειρίζονται τη λογοτεχνία
Γ΄, Δ΄, Η΄ από τη μια μεριά και Ε΄, μπεριφορές. Πολύ περισσότερο: η απαραίτητη προτυποποίηση. χωρίς να τη διαβάζουν (σ. 245) μπο-
ΣΤ’, Θ΄ από την άλλη. λογοτεχνική ανάγνωση μπορεί να Πολύ λιγότερο φαίνεται να απα- ρούν άραγε να ανταποκριθούν στο
Η ανάγκη της λογοτεχνικής ανά- συμβάλει στη διαμόρφωση της ίδιας σχολεί, πάντα στη συγκυρία του απαιτητικό μυθιστόρημα (σ. 154);
γνωσης και οι αναπαραστάσεις της της υποκειμενικότητας των αναγνω- τόμου, η ίδια η λογοτεχνία και
Περνώντας τώρα από το διερευνη-
τικό ξεφύλλισμα στα ίδια τα κείμενα,
είναι σαφές ότι ο τόμος εκκινεί από
στών.
Από τις παραπάνω νοηματο-
δοτήσεις της λογοτεχνίας και σε
το πώς αυτή ενδέχεται να επικα-
θορίζει την ανάγνωση — με δύο
εξαιρέσεις: τον στοχασμό για το ΑΝΆΓΝΩΣΗ
2.
κάποιες γενικότερες και κρίσιμες πα- συνάρτηση με τις κοινωνιολογικές «παρεξηγημένο» μυθιστόρημα και ΣΤΙΣ ΜΙΚΡΈΣ ΗΛΙΚΊΕΣ
ραδοχές που θέτουν το απαραίτητο και πολιτισμικές προσεγγίσεις της τα οφέλη της προσέγγισής του κυ- Η πέμπτη (Ε΄) ενότητα του τόμου
πλαίσιο: την αναγνώριση της θεω- προκύπτει η ιδιαίτερη σημασία που ρίως στη σχολική εκπαίδευση· την προβάλλει το σημαντικό ρόλο που
ρίας στην πληθυντικότητά της ως της αποδίδεται σήμερα και συνα- επισήμανση της ερμηνευτικής ση- παίζουν τα βιβλία στην καλλιέργεια
προϋπόθεση για την προσέγγιση της κόλουθα η σοβαρότητα και η συν- μασίας της μεγαλόφωνης ή και της αναγνωστικών συνηθειών, στην καλ-
λογοτεχνίας· την αναγνώριση της θετότητα που αποκτά η διαχείρισή δραματοποιημένης ανάγνωσης του λιέργεια της αναγνωστικής ετοιμό-
γνωσιακής διάστασης της λογοτεχνί- της, θεωρητικά και έμπρακτα, στο ποιητικού λόγου. τητας ή και ικανότητας στην πρώιμη
ας και της ανάγκης πολιτισμικής εκ- σχολείο και ολοένα και περισσότε- Ο τόμος αποτελεί πολυφωνική παιδική ηλικία. Η αγάπη για τα βι-
παιδευτικής πολιτικής. Συγχρόνως, ρο στην κοινωνία. και συγχρονική προσέγγιση στο βλία καλλιεργείται από τη γέννηση,
ο αναγνώστης του τόμου συναντά Η διαμεσολάβηση της λογοτε- φαινόμενο της λογοτεχνικής εκπαί- εφόσον το βρέφος εκτίθεται σε αυτά
πρόσφατες και ανανεωμένες οπτι- χνικής ανάγνωσης και ο νέος ανα- δευσης το οποίο βρίσκεται στο κέ- ως μέρος της καθημερινότητάς του.
κές στο φαινόμενο της λογοτεχνικής γνώστης ντρο ενός ενδιαφέροντος με παγκό- Η ανάγνωση βιβλίων αποτελεί μία
ανάγνωσης. Η ανάγνωση της λογο- Πράγματι, είναι αξιοσημείωτος ο σμια διάσταση, που καταγράφεται ακόμη αγαπητική εκδήλωση από τη
τεχνίας είναι σημαντική, υποστηρί- ρόλος που τα τελευταία χρόνια έχει ώς αυξανόμενο και στην Ελλάδα· μεριά των ενηλίκων στη ζωή του, μία
ζεται, γιατί μέσα από τη διαδικασία αποκτήσει στη δημόσια σφαίρα η και από αυτή την άποψη αποτελεί ακόμη υποστηρικτική σκαλωσιά που
νοηματοδότησης στην οποία μας λογοτεχνική εκπαίδευση. Θεσμοί και αναμφίβολα ένα βιβλίο αναφοράς. στήνουν οι τελευταίοι με στόχο την
ωθεί, μέσα από την «εξερεύνηση του φορείς όπως π.χ. οι βιβλιοθήκες και Συγχρόνως, φιλοδοξεί συνειδητά και πλήρη συμμετοχή του στην οικογε-
ορίζοντα δυνατοτήτων», καλλιεργού- οι εκδοτικοί οίκοι έχουν μετεξελιχθεί ρητά «να προκαλέσει συζητήσεις και νειακή ζωή και στο περιβάλλον του.
με την κρίσιμη και συμπληρωματική από χώροι φύλαξης, παραγωγής, να δώσει εναύσματα για περαιτέ- Το μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα

είναι συνήθως η αγάπη του παιδιού περιβάλλον, καθώς έχουν αρκετή χνης διαμορφώνει ένα δυναμικό μπροστά σε ένα γλωσσικό πρόβλη-
για τα βιβλία και μέσω αυτών, η συνάφεια με τις σχολικές δραστηριό- μέσο για τη δημιουργία προκλητικού μα που καλείται να επιλύσει πα-
γλωσσική και γνωστική του ανάπτυ- τητες στα πρώτα σχολικά χρόνια και μαθησιακού περιβάλλοντος με τα ράγοντας λόγο. Ένα γεγονός, ένα
ξη. Βιβλία, χαρτί και μολύβι, μπογιές επιπλέον δημιουργούν προοπτικές παιδιά πρωταγωνιστές στη μάθησή κείμενο, ένα πρόσωπο, μια εικόνα,
και κραγιόνια είναι ελκυστικά μέσα για ένταξη και παιδιών από ευάλω- τους. Πραγματικά, στις σελίδες αυ- μια ανάμνηση κι άλλα ερεθίσματα
που δημιουργούν ένα συναρπαστι- τες κοινωνικοοικονομικά ομάδες με τής της ενότητας του τόμου αποκα- από τον ορατό ή αόρατο κόσμο θα
κό σύμπαν, εξοικειώνουν τα μικρά ελάχιστη ή καθόλου εξοικείωση με λύπτεται το αυξημένο ενδιαφέρον “γεννήσουν” μια αρχική ιδέα, θα
παιδιά με το περιβάλλον τους και την ανάγνωση. της εκπαιδευτικής και επιστημονικής δημιουργήσουν ανάγκες επικοινω-
πλαισιώνουν την καθημερινότητά Οι δυνατότητες συμβολής της κοινότητας για την πολυτροπικότη- νίας και έκφρασης» (σ. 649).
τους. Επίσης, τα τραγούδια, τα ποι- αφήγησης και ανάγνωσης παίρνουν τα, καθώς η αξιοποίησή της εκπλη- Μπορεί να λειτουργήσει μια τάξη
ήματα, τα ταχταρίσματα, οι ιστορίες στο νηπιαγωγείο μια πιο οργανωμέ- ρώνει τους στόχους της καλλιέργειας δημοτικού σχολείου ως εργαστήρι
αποτελούν έναν οικουμενικό τρόπο νη και συστηματική μορφή και συχνά του γραμματισμού στο σχολείο και δημιουργικής γραφής συμβάλλοντας
κατάκτησης της γλώσσας για κάθε επεκτείνονται και εκτός τάξης π.χ. με στην κοινωνία. Η συνεργασία τέχνης έτσι στην ανάπτυξη και την παρα-
κοινότητα ανθρώπων, είτε αυτή στη- τη χρήση των νέων τεχνολογιών κα- και λογοτεχνίας υπόσχεται μια συ- γωγή γραπτού και προφορικού λό-
ρίζεται στη γραπτή είτε στην προ- θώς και τη δυνατότητα επισκέψεων ναρπαστική εμπειρία για παιδιά και γου και κάνοντας τη διδασκαλία της
φορική παράδοση. Οι καθημερινές σε πολιτισμικά ενδιαφέροντες χώ- εκπαιδευτικούς: εναλλάσσονται θέ- λογοτεχνίας πιο ελκυστική; Μπορεί
αυτές ρουτίνες γύρω και μέσα από ρους, όπως τα μουσεία. Οι πρώιμες ματα που αφορούν την εικονογράφη- απαντούν οι συγγραφείς των άρθρων
τα βιβλία προσφέρουν πλούσιες ευ- αυτές επαφές του μικρού παιδιού με ση των βιβλίων, σε βιβλία με ή χωρίς και καταπιάνονται να δείξουν πώς
καιρίες στο παιδί να κατακτήσει όχι τον κόσμο της αφήγησης και του βι- λόγια, τα comics και graphic novels, δημιουργούνται τάξεις-εργαστήρια
μόνο τη λέξη αλλά και τον κόσμο, για βλίου εκτός από τα άμεσα γνωστικά, που σκιαγραφούν σύγχρονα κοινω- “δυνητικής λογοτεχνίας” (σ. 662)
να θυμηθούμε τον Freire.3 γλωσσικά, συναισθηματικά, πολιτι- νικά θέματα ή συνδέουν την εποχή που με όχημα τη λογοτεχνία συντε-
Oι συγγραφείς της συγκεκριμένης σμικά και κοινωνικά οφέλη προσφέ- μας με κλασικά έργα της λογοτεχνί- λούν στην αποτελεσματικότερη πα-
ενότητας προτείνουν τρόπους προώ- ρουν επιπλέον βάσιμες προοπτικές ας, τη σύνδεση της λογοτεχνικής με ραγωγή λόγου.
θησης και ενίσχυσης της ανάγνωσης «να δημιουργήσουν περισσότερους την εικαστική ανάγνωση, τη σχέση Όλα τα είδη βιβλίων παιδικής λο-
στην πρώιμη παιδική ηλικία. Κοινή αναγνώστες και να διασώσουν ακό- της λογοτεχνίας με τα ιστορικά της γοτεχνίας είναι κατάλληλα για τη δη-
τους πρόταση είναι η πρώιμη παρέμ- μη περισσότερες ατομικότητες» (σ. συμφραζόμενα, τη σχέση της λογο- μιουργία ενός εργαστηρίου δημιουρ-
βαση, καθώς η «αφήγηση ιστοριών 292). τεχνίας με τον κινηματογράφο και με γικής γραφής. Τα κείμενα των ίδιων
είτε προφορική […] είτε από κάποιο το θέατρο και τις άλλες τέχνες στην των παιδιών αποτελούν επίσης ένα
βιβλίο έχει πολλαπλά οφέλη, οφέλη πρωτοβάθμια ή τη δευτεροβάθμια εξαιρετικά πρόσφορο σώμα για μα-
που στις μετέπειτα ηλικίες δεν εμ- ΣΧΈΣΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝ ΊΑΣ εκπαίδευση, τη σύνδεση με τα μου- θήματα δημιουργικής γραφής. Στις
φανίζονται με την ίδια ένταση και ΜΕ ΆΛΛΕΣ ΤΈΧΝΕΣ σεία και την άνθηση των λογοτεχνι- σελίδες αυτής της ενότητας προω-
στον ίδιο βαθμό» (σ. 294). Το περι- Η περιήγηση στον τόμο συνεχίζεται κών μουσείων. Θέματα «σύγχρονα», θούνται βιβλία γνώσεων, εικονογρα-
βάλλον του σπιτιού είναι ιδανικό για με την έβδομη (Ζ΄) ενότητα, που δί- φρέσκα που διεκδικούν χώρο και φημένες μικροαφηγήσεις, ποιήματα
πρώιμες δραστηριότητες με ιστορί- νει έμφαση στη σχέση της λογοτε- προσοχή σε μια προσπάθεια να φέ- καθώς και ηλεκτρονικές αφηγήσεις,
ες από βιβλία ή αφήγηση ιστοριών χνίας με άλλες τέχνες και με σχολικά ρουν τη λογοτεχνική ανάγνωση στο πολυτροπικές, δηλαδή, αφηγήσεις
γιατί έχει το πλεονέκτημα της ένας/ γνωστικά αντικείμενα. Η λογοτεχνία επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδι- που συμβάλουν «στην άσκηση των
μίας προς ένα αλληλεπίδρασης. Η και οι τέχνες γενικότερα αποτελούν κασίας. Μεγάλη η πρόκληση αφού απαιτούμενων δεξιοτήτων για την
ώρα της “ιστορίας” στο σπίτι είναι πρόσφορο και αποτελεσματικό, σχε- η λογοτεχνική ανάγνωση δεν αξιώ- κοινωνία του 21ου αιώνα, στην καλ-
απόλαυση, είναι ώρα μαγική. Δεν δόν το φυσικό, μέσο για τη διδασκα- θηκε να ξεδιπλώσει όλη τη δυναμική λιέργεια παραδοσιακών και σύγχρο-
είναι ωστόσο πολύ συνηθισμένο να λία κάθε γνωστικού αντικειμένου. Η και τις δυνατότητές της ούτε στο νων πολυγραμματισμών» (σ. 730).
μοιράζονται οι ενήλικες με τα βρέφη λογοτεχνία προσφέρει ένα μοντέλο σχολείο ούτε στη δημόσια σφαίρα. Άσχετα με το λογοτεχνικό είδος,
βιβλία, πιθανόν επειδή το θεωρούν χρήσης της γλώσσας μέσα από μια Τα άρθρα αυτού του κεφαλαίου, τα ωστόσο, επισημαίνεται ότι σημασία
πρόωρο. Και φυσικά αν τα βιβλία μεγάλη ποικιλία λογοτεχνικών ειδών, περισσότερα από μάχιμους εκπαι- έχει ο τρόπος που αξιοποιείται το
βρίσκονται απλά στο σπίτι και κανείς αφηγηματικών δομών, θεμάτων και δευτικούς, παρουσιάζουν έρευνες λογοτεχνικό κείμενο στην τάξη ώστε
δεν δείχνει τη χρήση τους στο μικρό συγγραφικών στυλ, παρέχει τη «σκα- ή εφαρμογές προγραμμάτων που να δημιουργείται η κατάλληλη ατμό-
παιδί, δεν ξεκλειδώνεται η μαγεία λωσιά» που χρειάζονται τα παιδιά αποτελούν αισιόδοξα μηνύματα: δεί- σφαιρα για τις δημιουργικές αναζη-
μπροστά του, το βιβλίο γίνεται ένα για να πετύχουν τη γλωσσική τους χνουν την ανεξάντλητη διάθεση πολ- τήσεις των παιδιών με τη γραφή. Για
ακόμη αντικείμενο που, για να εξε- ανάπτυξη και την αισθητική τους λών εκπαιδευτικών-ερευνητών που να επιτευχθεί αυτό, είναι σημαντικό
ρευνήσει, θα δαγκώσει, θα χτυπήσει καλλιέργεια μέσα από το λόγο και τις αναζητούν, μαθαίνουν, αναδιπλώνο- οι εκπαιδευτικές επιλογές να απο-
ή θα καταστρέψει! Είναι επομένως η εικόνες και δημιουργεί προοπτικές νται και εμπλουτίζουν το ρεπερτόριό μακρυνθούν από παραδοσιακές πα-
μύηση στον κόσμο της αφήγησης και για μακρόχρονη και ουσιαστική σχέ- τους αντλώντας από σύγχρονα εργα- ραδοχές που οδηγούν στην άκαμπτη
του βιβλίου στο σπίτι που ετοιμάζει ση με το διάβασμα. Η τέχνη παράλ- λεία ή αναθεωρώντας και ανασημα- αποκρυπτογράφηση «του λογοτεχνι-
τα μικρά παιδιά για τις πιο οργανω- ληλα συμβάλλει στην επίτευξη σύγ- σιοδοτώντας τα κλασικά. κού κειμένου με τη μεσολάβηση της
μένες δραστηριότητες στο εξωοικο- χρονων εκπαιδευτικών επιδιώξεων αυθεντίας του δασκάλου» και να επι-
γενειακό περιβάλλον και τελικά στο για καθολική προσέγγιση της γνώ- διωχθούν συνεργατικές και δημιουρ-
σχολείο. σης μέσα από διεπιστημονικές εφαρ- ΑΝΆΓΝΩΣΗ ΚΑΙ γικές ερμηνευτικές επεξεργασίες του
Ένας ενδιάμεσος σταθμός μετα- μογές, καθώς οι τέχνες συμβάλουν ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΉ ΓΡΑΦΉ κειμένου μέσα από την «ανταλλαγή
ξύ σχολείου και οικογένειας είναι οι ουσιαστικά στην κατάργηση των Η όγδοη (Η΄) ενότητα του τόμου αναγνωστικών προσδοκιών, πολιτι-
βιβλιοθήκες για βρέφη, μια μορφή αυστηρών διαχωριστικών γραμμών συνδέει την ανάγνωση με τη δημι- σμικών αναπαραστάσεων και δημι-
οργανωμένης ενασχόλησης μικρών μεταξύ των διαφορετικών γνωστικών ουργική γραφή. Η έννοια της δη- ουργικής σκέψης» (σ. 716).
παιδιών με το βιβλίο, που είναι ακό- πεδίων του σχολείου ενώ παράλληλα μιουργικής γραφής είναι ένας όρος Μέσα από τέτοιες διαδικασίες δη-
μη στα σπάργανα στη χώρα μας. ενεργοποιούν γνωστικές διαδικασίες σχετικά πρόσφατος που αφορά μιουργούνται μαθησιακές κοινότητες
Οι άτυπες δραστηριότητες που που προωθούν τη δημιουργικότητα, τόσο την εκπαίδευση όσο και τη που τα μέλη τους παράγουν αντί να
προσφέρουν τα προγράμματα των τη φαντασία, την έκφραση συναι- λογοτεχνία και στη συγκεκριμένη καταναλώνουν γνώση, τάξεις που
βιβλιοθηκών σε βρέφη και μικρά παι- σθημάτων, τον στοχασμό και την ενότητα ορίζεται ως «μια διαδικα- βασίζονται σε αυθεντική επικοινω-
διά διαφέρουν από αυτές που προ- κριτική σκέψη. σία παραγωγής ιδεών, κατά την νία και αμοιβαίο σεβασμό, τάξεις
σφέρονται στο οικείο οικογενειακό Η σύμπραξη λογοτεχνίας και τέ- οποία ο συγγραφέας βρίσκεται που τα μέλη τους ενθαρρύνονται να

αντλούν από τις εμπειρίες και τους
Tate Gallery
πόρους γνώσης τους, αξιοποιώντας
τα ως σημεία εισόδου στην επίση-
μη γνώση. Σε αυτό το κλίμα είναι
δυνατόν να απελευθερώνονται οι
δημιουργικές δυνάμεις των παιδιών,
καθώς κάθε μαθητής και κάθε μα-
θήτρια συνδιαλέγεται με το κείμενο
όχι ως παθητικός δέκτης αλλά ως
πρωταγωνιστής-δημιουργός που εν-
δυναμώνεται και ενθαρρύνεται να
συνδέεται με τα κείμενα μέσα από
την προσωπική του/της ματιά και να
δημιουργεί κείμενα που μπορούν να
μετασχηματίσουν την πραγματικό-
τητα αντί απλά να την περιγράφουν.
3.
Αν και η διασύνδεση με την εκπαι-
δευτική πραγματικότητα διατρέχει
στ’ αλήθεια, όπως φαίνεται παραπά-
νω, όλες σχεδόν τις ενότητες του τό-
μου, δύο ενότητες, η έκτη (ΣΤ΄ «Λο-
γοτεχνική ανάγνωση στο σχολείο»)
και η ένατη (Θ΄ «Προγράμματα
Σπουδών»), συναρτώνται στενότερα
με την ανάγνωση σε θεσμικό σχολικό
περιβάλλον και μάλιστα στη δευτε-
ροβάθμια, κυρίως, εκπαίδευση, όπου
το μάθημα της λογοτεχνίας συνιστά
γνωστικό αντικείμενο με διακριτή
διδακτική και εξεταστική παράδο-
ση. Ως τέτοιο βρέθηκε, εξάλλου, τα
τελευταία χρόνια στο μάτι του κυ-
κλώνα μιας ημιτελούς εκπαιδευτικής
μεταρρύθμισης.
Ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΌΣ-
ΕΡΕΥΝΗΤΉΣ
Στις συγκεκριμένες ενότητες γί-
νονται εμφανή κάποια κεκτημένα,
που σχετίζονται με τις προσπάθειες
Thomas Webster (1800-1886), Αργοπορημένος στο σχολείο, λάδι σε μαόνι, 1834.
πάνω από μιας εικοσαετίας που έχει
πίσω του ο τόμος.4 Πρόκειται για τη γίνονται οι ίδιοι ερευνητές, συνεργά- ΟΙ «ΔΙΑΛΕΓΌΜΕΝΟΙ κός και η τάξη ως αναγνωστική
σαφέστερη ανάδειξη των δύο παρα- ζονται με εξωτερικούς ερευνητές ή με ΑΝΑΓΝΏΣΤΕΣ» κοινότητα αποδεσμεύονται από
πληρωματικών ταυτοτήτων που ήδη συναδέλφους («κριτικούς φίλους»), Αν κάτι προκύπτει είναι ακριβώς τα κείμενα του σχολικού ανθολο-
σημειώθηκαν: του μαθητή ως ανα- δίνουν φωνή σε συναδέλφους μέσα η απομάκρυνση από τον διδακτι- γίου: έτσι διαβάζουμε για σχολικές
γνώστη και του εκπαιδευτικού ως από ερωτηματολόγια, δίνουν φωνή κό εμπειρισμό, από μια παράδο- αναγνώσεις της παπαδιαμαντικής
ερευνητή, του στοχαζόμενου εκπαι- στους ίδιους τους μαθητές. Κυρίως, ση διδασκαλίας που βασιζόταν Φόνισσας αλλά και πρόσφατων δι-
δευτικού, για να χρησιμοποιήσου- στοχάζονται πάνω στις πρακτικές αφενός στην έμπνευση, αφετέρου, ηγημάτων του Χρήστου Οικονόμου
με τη φράση της εισήγησης με την που περιγράφουν. Την ίδια στιγμή, αντιφατικά, στο σχήμα της ερω- ή νεανικών έργων για το Ολοκαύ-
οποία κλείνει ο τόμος. Διαβάζουμε η θεωρία της λογοτεχνίας δεν απου- ταπόκρισης. Μια σειρά από άρ- τωμα, για δραστηριότητες γύρω
έτσι μια σειρά από έρευνες δράσης: σιάζει: αποτελεί όχι αντικείμενο θρα αποτυπώνουν τη μετατόπιση από το γνωστό από την ομώνυμη
δεν πρόκειται, όπως υπογραμμίζουν διδασκαλίας αλλά προϋπόθεση του από τους «αμήχανους απαντητές» ταινία μυθιστόρημα Μπίλι Έλιοτ,
προλογικά και οι επιμελητές, για σχεδιασμού της – γίνεται φανερό στους «διαλεγόμενους αναγνώ- για ποιήματα που έγραψαν οι μα-
τις συνήθεις προτάσεις διδακτικών από τις προτάσεις που κατατίθενται, στες», καθώς διερευνούν «το χα- θητές ως ανταπόκριση στο σεφερι-
σεναρίων αλλά για αποτυπώσεις για παράδειγμα, για την προσέγγιση μένο παράδειγμα», το παράδειγμα κό έργο, κ.λπ. Η έμφαση είναι στην
εφαρμογών, που περιγράφουν σχεδι- των λογοτεχνικών χαρακτήρων ή του του «ερμηνευτικού διαλόγου» ως πολλαπλότητα της ερμηνείας αλλά
ασμούς σε βάθος, με πολλαπλά κεί- αρχέτυπου του ήρωα: η μεθοδολογία σχολικής αναγνωστικής πρακτικής, και στον (σταδιακό) μετασχημα-
μενα, διαδοχικές προσεγγίσεις αλλά τους στόχο έχει να υπερβούμε την για να δανειστούμε διατυπώσεις τισμό της με βάση τον διάλογο με
και ανασχηματισμούς του διδακτι- εμπειριστική και αποσπασματική των ίδιων των συγγραφέων. τους άλλους αναγνώστες εντός της
κού μοντέλου, μέσα ακριβώς από την πραγμάτευση, που ας μην γελιόμα- Τι διαβάζουν όμως τα παιδιά, σε μαθησιακής κοινότητας. Ιστορίες
εμπειρία της εφαρμογής. στε, αντλεί συχνά από έτοιμα «βοη- τι καλούνται να ανταποκριθούν; διαλόγου διηγούνται στην πραγ-
Στα άρθρα αυτά οι εκπαιδευτικοί θήματα». Ο αναστοχαζόμενος εκπαιδευτι- ματικότητα οι συγγραφείς: διάλο-

γος (και όχι ερωταπόκριση) με το σχηματισμό της ερμηνείας και για θεσμό. Η εμπειρία όλων μας είναι προσπάθησαν να υπερβούν εμπό-
κείμενο, διάλογος με άλλα κείμενα, μετατόπιση των μαθητών: αν κάτι ότι αυτό που υποτίθεται ότι εξετά- δια, μηχανευόμενοι λύσεις προκει-
διάλογος εκπαιδευτικού-μαθητών, κρατά κανείς, παρακολουθώντας ζεται είναι μια αντικειμενική γνώση μένου να διαβάσουν τα παιδιά ολό-
μαθητών μεταξύ τους. να ξετυλίγεται ξανά και ξανά το μέσω μιας αντικειμενικής αξιολό- κληρα έργα· αποτύπωση, και πάλι,
Πρόκειται για διάλογο που εδρά- αναγνωστικό εγχείρημα, είναι ότι γησης και μάλιστα στιγμιαίας — προσδοκιών, διαψεύσεων αλλά και
ζεται στην ποικιλία αναγνωστικών η αισθητική ανταπόκριση δεν εί- πρόκειται ακριβώς για υπονόμευση επιτυχιών.
προσλήψεων και προϋποθέτει την ναι μόνο ατομική ή εμπειρική, εί- της αναγνωστικής ανταπόκρισης, Μπορούμε έτσι να δούμε στο
ισότιμη συμμετοχή της αναγνωστι- ναι πάντα πολλαπλά πλαισιωμένη· του πιο δυναμικού στοιχείου των εγχείρημα των νέων Π.Σ. μια επι-
κής υποκειμενικότητας στην ερμη- αποτελεί αφετηρία για να ξανασκε- μελετών του τόμου. τελεστική λειτουργία, ανεξάρτητα
νεία. Έχει ενδιαφέρον να διαβάζει φτούμε τις ποικίλες αναγνωστικές Τη δυναμικότητα αυτή η πλει- από επιμέρους προβληματισμούς:
κανείς, ανάμεσα στις γραμμές, την ταυτότητες (ιστορικά, κοινωνικά, ονότητα των κειμένων τη χρωστά τη δημιουργία συνθήκης ανάδυ-
προσπάθεια για την επίτευξη του, έμφυλα προσδιορισμένες), στη στα νέα Προγράμματα Σπουδών σης ή ενδυνάμωσης των δύο (εν
τον προβληματισμό των εκπαιδευ- ρευστότητά τους. (Π.Σ.), στα οποία ρητά ή άρρητα προόδω) ταυτοτήτων, στις οποίες
τικών για τον αρχικά προσχηματι- Αν ένα ερώτημα λοιπόν είναι τι βασίζεται. Δίπλα λοιπόν σε απο- επανερχόμαστε συνεχώς, του μα-
κό χαρακτήρα αυτού του διαλόγου διαβάζουμε στην τάξη, ένα άλλο τυπώσεις διδακτικών εφαρμογών, θητή-αναγνώστη και του εκπαιδευ-
αλλά και τις σταδιακές μετατοπί- είναι ποιοι διαβάζουμε. Πρόκειται προστίθενται αναλύσεις των ίδιων τικού που όχι μόνο σχεδιάζει, αλλά
σεις των μαθητών. βέβαια για ερώτημα ευρύτερο, που των Π.Σ. Έτσι έχουμε στη διάθεσή ερευνά και αναστοχάζεται. Ταυ-
Ό,τι προκρίνεται και αποτυπώνε- υπόκειται σε όλες τις ενότητες του μας μια συγκριτική θεώρηση των τότητες εξ ορισμού ετερογενείς, η
ται είναι οι αναγνωστικές ανταποκρί- τόμου, στον τρόπο, για παράδειγ- νέων Π.Σ. Ελλάδας και Κύπρου, ετερογένεια ακριβώς των οποίων
σεις μέσα στην τάξη. ‘Έννοιες όπως μα, που ένα άρθρο μάς παρουσιά- που τέθηκαν παράλληλα σε εφαρ- συνιστά πρόκληση για κάθε προ-
η διακειμενικότητα ή τα, ταλαιπωρη- ζει τη δόμηση εξωσχολικών ανα- μογή το 2011, αλλά και μια μελέτη γραμματικό σχεδιασμό.
μένα από τις πανελλήνιες εξετάσεις, γνωστικών δραστηριοτήτων γύρω που συγκρίνει παλαιά και νέα Π.Σ. Το ότι η εκπαιδευτική και η
«παράλληλα κείμενα», συναντιούνται από μια κοινότητα Ρομά. Το ότι με άξονα την περίφημη διαθεμα- επιστημονική κοινότητα συναντή-
κάτω από τον κοινό άξονα της τάξης δεν υπάρχει μία ενιαία μαθητική τικότητα· έχει ενδιαφέρον να δια- θηκαν για να ξανασκεφτούν πάνω
ως διαλογικής ερμηνευτικής κοινό- αναγνωστική ταυτότητα δεν είναι βαστεί μαζί με την περιγραφή του σε αυτούς τους άξονες μπορεί να
τητας: οι αναγνωστικές ανταποκρί- βέβαια πάντα έκτυπο σε όλες τις τρόπου συνδιδασκαλίας γλώσσας λογιστεί στα κέρδη. Καρπό αυτής
σεις γίνονται ακριβώς το κριτήριο μελέτες· γίνεται πάντως φανερό και λογοτεχνίας στο πρόγραμμα της συνάντησης, αλλά και της συ-
επιλογής κειμένων προς συνανάγνω- όταν τίθεται στο προσκήνιο η κρί- του Διεθνούς Απολυτηρίου, καθώς νακόλουθης εδραίωσης του κριτι-
ση· στο προσκήνιο όχι η διαπιστω- σιμη αυτή παράμετρος: στις μελέ- αυτό συναντιέται με τα νέα Π.Σ. κού αναστοχασμού ως μέρους της
μένη, με φιλολογικά κριτήρια, δια- τες περίπτωσης, για παράδειγμα, ως προς τη διδασκαλία ολόκληρων εκπαιδευτικής πραγματικότητας,
κειμενική σχέση (ή, στον αντίποδα, γύρω από μαθητές ΕΠΑΛ, ή στην έργων, εντός και εκτός σχολικού/ αποτελεί ο ανά χείρας τόμος. zx
μια αυθαίρετη σύγκριση) αλλά, στις περιγραφή της προσπάθειας να εθνικού λογοτεχνικού κανόνα.
ευτυχέστερες στιγμές, το άνοιγμα περάσει η λογοτεχνία το κατώφλι Για τα εφαρμοσμένα πιλοτικά
των αναγνωστικών οριζόντων, χωρίς ενός Σχολείου Δεύτερης Ευκαι- Π.Σ. της υποχρεωτικής εκπαίδευ- 1. Τα κείμενα που ακολουθούν εκφω-
να παραβλέπεται η σχέση του κει- ρίας. Ακόμα, στο κείμενο για τη σης και το αντίστοιχο, μη πιλοτι- νήθηκαν αρχικά σε εκδήλωση παρου-
μένου (και των προσλήψεών του) με διδασκαλία στη μουσουλμανική κό αλλά εν τέλει μετέωρο –για την σίασης και διατηρούν τον προφορικό
την ιστορική και κοινωνική συνθήκη. μειονότητα, όπου ακούμε τη φωνή πρώτη μόνο τάξη– Π.Σ. για το χαρακτήρα τους. Συγγραφέας της
Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν συγκεκριμένων εκπαιδευτικών (και Λύκειο, ακούγεται και πάλι η φωνή πρώτης ενότητας είναι η Κατερίνα
για την προβληματική λειτουργία της αυτοί, ας μην ξεχνάμε, προσέρχο- των ίδιων των εκπαιδευτικών, μέσα Τικτοπούλου, της δεύτερης η Σούλα
συγκριτικής μεθόδου στη διδακτική νται με πολλαπλές ταυτότητες) από έρευνες σχεδιασμένες από συ- Μητακίδου και της τρίτης η Μαρία
παράδοση εν γένει· ας κρατήσουμε αλλά και μαθητών-αναγνωστών, ναδέλφους τους, με ή χωρίς τη συ- Ακριτίδου. Όλες οι εντός παρενθέσε-
εδώ την ανανέωση των στόχων και του Χασάν και της Καδριέ. νεργασία εξωτερικού ερευνητή· τα ων αναφορές σελίδων παραπέμπουν
το ότι οι προτάσεις που κατατίθενται Στο πλαίσιο παρουσίασης ενός προβλήματα γνωστά: έλλειψη επι- στον παρουσιαζόμενο τόμο.
δεν αποτελούν θέσφατα παρά αφε- πολυσυλλεκτικού τόμου είναι δύ- μόρφωσης (που οδήγησε σε παρα-
τηρία μιας συζήτησης και αποτύπω- σκολο να δοθούν οι επιμέρους νοήσεις, ειδικά στην, υποχρεωτική 2. Βενετία Αποστολίδου και Ελένη
ση προβληματισμού. παράμετροι, εκεί που συχνά κρύ- αλλά χωρίς στήριξη, εφαρμογή των Χοντολίδου (επιμ.), Λογοτεχνία και εκ-
Ως μέρος της επιδιωκόμενης πο- βεται η ουσία. Ας υπογραμμιστεί θεματικών ενοτήτων της Α΄ Λυκεί- παίδευση, Αθήνα, Τυπωθήτω, 1999.
λύπλευρης αναγνωστικής ανταπό- πάντως, για άλλη μια φορά, πως ου), παράλληλη και υπονομευτική
3. P. Freire & D.P. Macedo, Literacy:
κρισης πρέπει, ίσως, να νοηθούν ακριβώς επειδή πρόκειται για λειτουργία τράπεζας εξεταστικών
Reading the word & the world. South
και οι προτεινόμενες στα κείμενα έρευνες δράσης, για αποτυπώσεις θεμάτων, έλλειψη βιβλιοθηκών
Hadley, Mass., Bergin & Garvey
αυτά δραστηριότητες δημιουργι- εφαρμογών και για μελέτες περί- και ούτω καθεξής. Στα παράδοξα,
Publishers, 1987.
κής γραφής, συλλογικές ή ατομι- πτωσης, διακρίνονται οι δυσκολίες άλλωστε, της σπασμωδικής εφαρ-
κές. Μια τέτοια θεώρηση θέτει υπό και η αγωνία των εκπαιδευτικών, μογής των νέων Π.Σ. προστίθεται 4. Ο συλλογικός τόμος του 1999 (βλ.
διαφορετικό πρίσμα αυτές τις δρα- οι προσδοκίες τους, κάποτε και η ένα ακόμα: το συνταγμένο αλλά παραπάνω σημείωση) πλαισιώνεται
στηριότητες στο σχολικό ειδικά πε- διάψευσή τους. ουδέποτε εφαρμοσμένο πρόγραμ- από δύο ακόμα: α) Βενετία Αποστο-
ριβάλλον και επιτρέπει τη σύνδεσή μα σπουδών για όλες τις τάξεις του λίδου, Βικτωρία Καπλάνη, Ελένη
τους με μαθησιακά αποτελέσματα. Θεσμικό πλαίσιο: αξιολόγηση Γενικού Λυκείου, όπως μας το πε- Χοντολίδου (επιμ.), Διαβάζοντας λογο-
Όπως στόχος της (συγκριτικής) και προγράμματα σπουδών ριγράφει η ομάδα εκπόνησής του, τεχνία στο σχολείο…: μια νέα πρόταση
συνανάγνωσης δεν είναι η εκπαί- Ιστορίες διάψευσης διηγούνται και το οποίο σήμερα λειτουργεί διδασκαλίας / Ομάδα έρευνας για τη δι-
δευση μικρών φιλολόγων, έτσι στό- και δύο κείμενα για την αξιολό- μόνο ως ένας ακόμα πόλος σύγκρι- δασκαλία της λογοτεχνίας, Αθήνα, Τυ-
χος της δημιουργικής γραφής, στο γηση στο γυμνάσιο αφενός, στις σης. πωθήτω, 2000· β) Χρήστος Δανιήλ και
συγκεκριμένο πάντα πλαίσιο, δεν πανελλαδικές αφετέρου· αναδει- Την ίδια στιγμή, μια μελέτη με Ελένη Χοντολίδου (επιμ.), Προσεχώς
είναι η εκπαίδευση μικρών λογο- κνύουν πώς αυτή κινείται μεταξύ τον χαρακτηριστικό τίτλο «εκπαι- εμείς μεγαλώνουμε: μαρτυρίες εκπαιδευ-
τεχνών — στο κέντρο παραμένει γενικοτήτων και σχολαστικισμών, δεύοντας αναγνώστες λογοτεχνί- τικών για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας
η τάξη ως αναγνωστική κοινότητα. εφόσον ακόμα και ρηξικέλευθα ας» εστιάζει στον τρόπο που εκ- στο πλαίσιο του Προγράμματος Εκπαί-
Η αναγνωστική ταυτότητα στοιχεία θεωρίας αναπλαισιώνονται παιδευτικοί, κατά την εφαρμογή δευσης Μουσουλμανοπαίδων, Αθήνα,
Έγινε λόγος για σταδιακό μετα- (λέξη-κλειδί) από τον εξεταστικό σεναρίων σύμφωνα με τα νέα Π.Σ., Τόπος, 2015.

«Λήθη, τι είναι αυτό;»
Από τη Μαρίλια Παπαθανασίου
Η τρομοκρατία ήταν η μεγάλη πληγή της ισπανικής δημοκρατίας. Στο όνομα του «καταπιεσμένου
βασκικού λαού», η ΕΤΑ δολοφόνησε εκατοντάδες πολίτες. Στα θύματά της συγκαταλέγονται κυρίως
Βάσκοι αλλά και πολίτες από άλλες περιοχές της Ισπανίας, πολλοί από τους οποίους δεν είχαν σχέση Fernando Aramburu,
Πατρίδα, μετάφραση από τα
με την πολιτική, άνδρες, γυναίκες, ακόμη και ανήλικα παιδιά. Ο συγγραφέας Φερνάντο Αραμπούρου ισπανικά: Τιτίνα Σπερελάκη,
αρνείται να ξεχάσει εκείνη τη δολοφονική μανία, γι’ αυτό ανασύρει την παρανοϊκή ιδεολογία της και τις Πατάκη, Αθήνα 2018,
ολέθριες συνέπειές της στο νέο του μυθιστόρημα. [ΤΒJ] 720 σελ.
Στη μνήμη της Φανής Σδούγκα, για
AMB, Collection of La Gaceta del Norte

το ελεύθερο πνεύμα της, το πολιτικό
της κριτήριο, το χιούμορ, την αγάπη
της στα γράμματα και τη φιλία της
2
Ιανουαρίου 2019. Στη
συμβολή των οδών Ιππο-
κράτους και Ακαδημίας
στο κέντρο της Αθήνας
έρχομαι πρόσωπο με πρό-
σωπο με τον Δημήτρη Κουφοντίνα
και τη συνοδεία του. Ο καταδικα-
σθείς σε 11 φορές ισόβια για τις
δολοφονίες 11 ανθρώπων, αρχηγός
της τρομοκρατικής οργάνωσης 17
Νοέμβρη, ουδέποτε μεταμεληθείς,
κάνει χρήση της έκτης άδειας που
του χορήγησε το συμβούλιο των
φυλακών. Μετά το αρχικό σοκ,
αναρωτιέμαι σε τι είδους χώρα ζω,
όπου αμετανόητοι αριστεροί τρο-
μοκράτες οι οποίοι σκότωσαν «για
ιδεολογικούς λόγους» κυκλοφορούν
ελεύθεροι. Αναρωτιέμαι επίσης σε
ποια δυτική χώρα τρομοκράτες
που θα είχαν διαπράξει αντίστοιχα 14 Ιουλίου 1986, Μαδρίτη. Συγγενείς και φίλοι πάνω από οκτώ φέρετρα αστυνομικών, που σκοτώθηκαν μετά την έκρηξη
εγκλήματα θα απολάμβαναν ανά- παγιδευμένου αυτοκινήτου έξω από το κτίριο της Guardia Civil στην πλατεία Δομινικανής Δημοκρατίας της Μαδρίτης.
Την ευθύνη της επίθεσης είχε αναλάβει η ΕΤΑ. Τραγικός απολογισμός εκείνου του χτυπήματος: 12 νεκροί και τουλάχιστον
λογα δικαιώματα – βόλτες στη λια- 60 τραυματίες.
κάδα, μες στο πλήθος. Ξέρω την
απάντηση: σε καμία. στιάν, την πρωτεύουσα της Χώρας άδειες, ο Αραμπούρου επιστρέφει ο φόβος που γεννά η ακύρωση της
3 Μαΐου 2018: η αριστερή βα- των Βάσκων –μια από τις 17 αυτό- στον τόπο του με την Πατρίδα, ένα δημοκρατίας, η διάλυση των κοι-
σκική τρομοκρατική οργάνωση νομες περιφέρειες της Ισπανίας– βιβλίο ήδη εκδοτικό φαινόμενο νωνιών.
ΕΤΑ ανακοινώνει τη διάλυσή της, ώς το 1985, λίγους μήνες αφότου στην Ισπανία και τον ισπανόφωνο Η τρομοκρατία είναι ένα ζήτη-
εξήμισι χρόνια μετά την παύση της η ΕΤΑ δολοφόνησε τον σοσιαλι- κόσμο που το δίκτυο ΗΒΟ ετοιμά- μα που μας αφορά όλους. Στην
τρομοκρατικής της δράσης. Όπως στή γερουσιαστή Ενρίκε Κάσας. ζεται να μεταφέρει στις τηλεοπτι- Ελλάδα όμως δεν καταδικάζεται
και ο Κουφοντίνας, η ΕΤΑ –με ‘Ήθελα μόνον να φύγω από κει. κές οθόνες. πάντα απερίφραστα, ιδίως αν έχει
ένα ανακοινωθέν 378 λέξεων– δεν Και να πήγαινα οπουδήποτε. Από αριστερό πρόσημο. Δείτε τις ελλη-
κάνει ούτε μια αναφορά στα θύ- τύχη βρέθηκα στη Γερμανία», είπε νικές εφημερίδες: στις σελίδες των
ματά της, περισσότερους από 850 αργότερα σε συνέντευξή του στην Η ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΊΑ ΚΑΤΆ ΤΗΣ διεθνών ειδήσεων, οι τρομοκράτες
νεκρούς και 6.300 τραυματίες τη ισπανική εφημερίδα El Mundo ΔΗΜΟΚΡΑΤΊΑΣ της ΕΤΑ αποκαλούνται συνήθως
χρονική περίοδο 1968-2011. Την (20/9/2016). Έκτοτε, ο Αραμπού- Η επιτυχία της Πατρίδας, η οποία βάσκοι αυτονομιστές. Το ελληνι-
ίδια εκείνη μέρα, ο βάσκος συγ- ρου ζει και εργάζεται στο Ανόβερο στην ελληνική της έκδοση ευτύχη- κό κοινό έχει συνηθίσει σε αυτή
γραφέας Φερνάντο Αραμπούρου της Γερμανίας. Η τρομοκρατία της σε με τη μετάφραση της Τιτίνας την περιγραφή χωρίς να γνωρίζει
αναφέρει επιγραμματικά σε ένα ΕΤΑ τον ανάγκασε να εγκαταλεί- Σπερελάκη, μόνο τυχαία δεν είναι: ούτε να πολυενδιαφέρεται τι είναι
τουίτ: «Επιτέλους διαλύθηκαν. Το ψει την πατρίδα του. Σήμερα, και στο επίκεντρο της πλοκής του μυ- αυτή η «αυτονομία» που διεκδικεί η
απόγευμα θα πάω να κολυμπήσω». ενώ οι καταδικασθέντες για δο- θιστορήματος βρίσκεται η αριστε- ΕΤΑ. Με το αιώνιο αλλά τόσο εξη-
Ο Αραμπούρου γεννήθηκε την λοφονίες τρομοκράτες της ΕΤΑ ρή τρομοκρατία της ΕΤΑ, αλλά γήσιμο, ιστορικά, σύνδρομο του
ίδια χρονιά που γεννήθηκε η ΕΤΑ, εκτίουν ποινές σε ισπανικές φυλα- στην πραγματικότητα βρίσκεται ο να συντάσσονται «στο πλευρό των
το 1959. Έζησε στο Σαν Σεμπα- κές, χωρίς ασφαλώς να λαμβάνουν παραλογισμός της τρομοκρατίας, ανά τη Γη κατατρεγμένων», οι πε-

του γονιού της.
Àlex Garcia
Το πένθος είναι ανέκαθεν προ-
σωπική υπόθεση. Στη Χώρα των
Βάσκων όμως, την εποχή που δο-
λοφονούσε η ΕΤΑ, οι συγγενείς
των θυμάτων της τρομοκρατίας δεν
είχαν δικαίωμα ούτε να πενθήσουν.
Από το φόβο της τρομοκρατικής
οργάνωσης, από τη μια μέρα στην
άλλη, οι χωριανοί απομακρύνονται
από την οικογένεια του Τσάτο,
παύουν να τους χαιρετούν, δεν θέ-
λουν καμιά συναλλαγή μαζί τους,
ενώ η γυναίκα του χασάπη αρνείται
να πουλήσει κρέας στην Μπιττόρι.
Η επιχείρηση των φορτηγών κλεί-
νει, κανείς από τους υπαλλήλους
δεν συλλυπείται την οικογένεια
του Τσάτο και το μόνο που προτεί-
νουν στο γιο του είναι «μια πιθανή
λύση για να διατηρηθούν οι θέσεις
εργασίας, να παραχωρήσουν την
επιχείρηση με ευνοϊκούς οικονο-
μικούς όρους στους υπαλλήλους»!
(σελ. 170). Έτσι φαντασιωνόταν η
ΕΤΑ το δρόμο προς το σοσιαλισμό:
τώρα που εξέλιπαν, δολοφονημέ-
Ιούλιος 1997, Βαρκελώνη. Στιγμιότυπο από την ογκώδη διαδήλωση διαμαρτυρίας κατά της τρομοκρατικής δράσης της να, «τα κακά αφεντικά», ήρθε η
ΕΤΑ, μετά τη δολοφονία του Μιγέλ Άνχελ Μπλάνκο. Ο δολοφονηθείς ήταν 29 ετών, δημοτικός σύμβουλος του Λαϊκού σειρά των καλών εργαζομένων να
Κόμματος στη πόλη Έρμουα της Χώρας των Βάσκων. Η ΕΤΑ τον απήγαγε και παρά τις διαμαρτυρίες τον δολοφόνησε στις πάρουν τη δουλειά στα χέρια τους.
13 Ιουλίου 1997. Η δολοφονία του προκάλεσε την οργή των Ισπανών οι οποίοι οργάνωσαν μαζικές διαδηλώσεις. Ανάμεσα
στα συνθήματα ακούστηκε και το περίφημο «Basta ya» (Αρκετά πια). Οι κινητοποιήσεις εκείνες έμειναν στην ιστορία ως
το πνεύμα της Έρμουα.
ΕΚΦΑΣΙΣΜΌΣ ΤΗΣ
ρισσότεροι Έλληνες έχουν, αν όχι Βάσκους που δεν συμμερίζονταν ρησης φορτηγών, δολοφονήθηκε ΚΟΙΝΩΝΊΑΣ
άγνοια, μια ασαφή ιδέα περί του τα εθνικιστικά της οράματα για ένα λίγα μέτρα από το σπίτι του γιατί Η ΕΤΑ ευθύνεται για τον εκφα-
«αδικημένου λαού των Βάσκων»: με «σοσιαλιστικό» βασκικό κράτος, αρνήθηκε να καταβάλει για δεύ- σισμό της βασκικής κοινωνίας τα
εξαίρεση τους διαβασμένους έλλη- ανεξάρτητο από το ισπανικό, το τερη φορά «επαναστατικό φόρο». τελευταία 30 χρόνια. Γιατί τι άλλο
νες αριστερούς, οι οποίοι θεωρούν οποίο θα μιλούσε τα βασκικά –“eu- Προηγουμένως, οι τρομοκράτες εκτός από εκφασισμός είναι ότι μια
ότι η ΕΤΑ ήταν μια οργάνωση που skera”–, μια γλώσσα «ανάδελφη», είχαν γεμίσει με βρισιές τους τοί- τρομοκρατική οργάνωση απαγο-
εναντιώθηκε στη δικτατορία του όπως η ελληνική, με τη διαφορά χους του χωριού αποκαλώντας ρεύει στα θύματά της να νιώθουν
Φράνκο (1939-1975) και άρα αντι- ότι, σε αντίθεση με την ελληνική, τον «τύραννο» ενώ τον απειλού- θύματα; Ο Αραμπούρου επιμένει
φασιστική και ηρωική. Παραβλέ- δεν παρήγε ποτέ λογοτεχνία. Στα σαν στέλνοντάς του γράμματα στα ακριβώς σε αυτή την ισοπεδωτική
πουν ότι η ΕΤΑ άρχισε την ένοπλη θύματα της ΕΤΑ συγκαταλέγονται οποία του ζητούσαν «να συνεισφέ- λογική των τρομοκρατών: με αφορ-
βία το 1968, δολοφόνησε το 1973 κυρίως Βάσκοι αλλά και πολίτες ρει στη συντήρηση της απαραίτη- μή τη δολοφονία του Τσάτο, αφη-
τον δεύτερο τη τάξει της δικτατο- από άλλες περιοχές της Ισπανίας, της ένοπλης δομής στη βασκική γείται τον εκφασισμό, τη διάλυση
ρίας, ναύαρχο Καρέρο Μπλάν- οι οποίοι δεν είχαν σχέση με την επαναστατική πορεία προς την και το διχασμό της βασκικής κοι-
κο, αλλά, όπως ακριβώς και η 17 πολιτική, άνδρες, γυναίκες, ακόμη ανεξαρτησία και τον σοσιαλισμό» νωνίας, μέσω της περιφρόνησης
Νοέμβρη, εξακολούθησε να δολο- και ανήλικα παιδιά. (σελ. 65). των θυμάτων της τρομοκρατίας,
φονεί και μετά τη μεταπολίτευση Ο Αραμπούρου δομεί την αφή- Τη δολοφονία και το πένθος για που ήταν βασική επιλογή των τρο-
στην Ισπανία, η οποία άρχισε με το γηση της Πατρίδας γύρω από τις το θάνατο του Τσάτο αντιμετω- μοκρατών.
θάνατο του Φράνκο το 1975. Με ιστορίες δύο οικογενειών που ζουν πίζουν με διαφορετικό τρόπο τα Η ΕΤΑ διαστρεβλώνει την πραγ-
τη θλιβερή διαφορά, ότι τα θύματα σε ένα χωριό το οποίο δεν κατονο- μέλη της οικογένειας: η Μπιττόρι, ματικότητα για να επιβιώσει. «Η
της ΕΤΑ, οι νεκροί και οι τραυμα- μάζεται, κοντά στο Σαν Σεμπαστι- η σύζυγος, βάζει σκοπό να μάθει αλήθεια σε αυτήν εδώ τη χώρα μάς
τίες, είναι αριθμητικά πολύ περισ- άν. Οι γονείς και τα παιδιά είναι τα ονόματα των δολοφόνων και πέθανε εδώ και πολύ καιρό» (σελ.
σότερα από αυτά της 17 Νοέμβρη. στενοί φίλοι μέχρι την ημέρα που να απαιτήσει να της ζητήσουν να 288), λέει η Αράντσα, η αδελφή
Στο όνομα μια θολής, ανύπαρ- ο Χοσέ Μάρι, ο πρωτότοκος της τους συγχωρέσει. Ο Σαμπίερ, ο του τρομοκράτη Χόσε Μάρι, η
κτης ιδεολογίας –σύμφωνα με ορι- μιας οικογένειας, περνάει στις τά- γιος της, που είναι γιατρός, αφοσι- οποία δεν συμμερίζεται τις ιδέες
σμένους, εμπνευσμένη και από τον ξεις της ΕΤΑ. Και όταν η ΕΤΑ δο- ώνεται αποκλειστικά στη φροντίδα του, ούτε όσο είναι υγιής ούτε μετά
ιρλανδικό IRA, ο οποίος με βόμβες λοφονεί τον πατέρα της άλλης οι- των ασθενών και της μητέρας του, το εγκεφαλικό επεισόδιο που την
επεδίωκε να αποτινάξει τον βρετα- κογένειας, τον Τσάτο, επέρχεται η και η κόρη, η Νερέα, φοιτήτρια καθήλωσε σε αναπηρική καρέκλα
νικό ζυγό– στο όνομα του καταπιε- ολική ρήξη. Η γυναίκα του Τσάτο, στη Σαραγόσα, αποκρύπτει από στα 44 χρόνια της. Ποιες ήταν οι
σμένου, παρότι σε συνθήκες δημο- η Μπιττόρι, προσπαθεί να μάθει τους φίλους και τους συμφοιτητές ιδέες του αδελφού της; Ο Χόσε
κρατίας πλέον, βασκικού λαού, τον αν μεταξύ των δολοφόνων του συ- της τη δολοφονία του πατέρα της, Μάρι είναι η κλασική περίπτωση
οποίο δήλωνε ότι ήθελε να απελευ- ζύγου της είναι και ο Χοσέ Μάρι, ο γιατί δεν αντέχει να φέρει το στίγ- του νεαρού που το αίμα του βράζει,
θερώσει (από τι ακριβώς;), η ΕΤΑ γιος της Μίρεν, της άλλοτε στενής μα του συγγενούς ενός θύματος της που είναι σωματώδης αλλά εντελώς
δολοφόνησε εκατοντάδες πολίτες, της φίλης. ΕΤΑ. Σε τέτοιο βαθμό που αποφα- αμόρφωτος, ένα λούμπεν στοιχείο
Βάσκους στην πλειονότητά τους: Ο Τσάτο, ιδιοκτήτης μια επιχεί- σίζει να μην παραστεί στην κηδεία που δεν ξέρει πώς να εκτονώσει

την άγνοιά του. «Δεν μου λες, για
Αρχείο Φερνάντο Αραμπούρου

εξήγησέ μου τι είναι αυτός ο μαρ-
ξισμός-λενινισμός αλλά με λέξεις
που να τις καταλαβαίνω εύκολα
και στα γρήγορα, γιατί αύριο έχω
πρωινό ξύπνημα» (σελ. 207), λέει ο
τρομοκράτης στον μικρότερο αδελ-
φό του, τον Γκόρκα, ο οποίος είναι
ο διανοούμενος της οικογένειας.
Ο Αραμπούρου αποδομεί τους
τρομοκράτες της ΕΤΑ παρουσιά-
ζοντάς τους ως ακατέργαστους αν-
θρώπους που δεν ξέρουν «ούτε πώς
ανοίγουν τα βιβλία» και που, όπως
έμπλεξαν με την τρομοκρατία, θα
μπορούσαν κάλλιστα να μπλέξουν
με κάτι άλλο. Στη διαμόρφωση του
σκληρού κλειστού τους χαρακτήρα
έπαιξε κάποιο ρόλο και η γεωγρα-
φία του τόπου που γεννήθηκαν: η
Χώρα των Βάσκων βρέχεται μεν
από τον Βισκαϊκό Κόλπο, όμως εί-
ναι μια ορεινή περιοχή. Οι άνθρω-
ποί της είναι κλειστοί, αυστηροί,
δεν είναι χαρίεντες όπως οι Ανδα-
λουσιανοί ούτε κοσμοπολίτες όπως
οι πρωτευουσιάνοι Μαδριλένοι ή
οι «μοδάτοι» Καταλανοί. Επί σειρά
ετών η Χώρα των Βάσκων δεν ήταν
τουριστική περιοχή, οι Βάσκοι δεν
είχαν πολλές παρτίδες με ξένους,
χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ήθελαν Ο Φερνάντο Αραμπούρου.
να αποσχισθούν από την Ισπανία.
Στις δημοσκοπήσεις, οι Βάσκοι Στην Πατρίδα, ο παπάς του χω- μοκράτης Χόσε Μάρι από την Η Μπιττόρι αναρωτιέται «αν
δήλωναν ότι ένιωθαν Βάσκοι αλλά ριού, ο δον Σεράπιο, ο οποίος όπως ισπανική αστυνομία. Απομόνω- ύστερα από τόσα χρόνια θα έπρε-
και Ισπανοί. Η ΕΤΑ βρήκε πρό- πολλοί ιερείς της Καθολικής Εκ- ση, ανακρίσεις, εικονικοί πνιγ- πε να σκέφτεται τη λήθη. Λήθη, τι
σφορο έδαφος για να αναπτύξει κλησίας στήριζαν κρυφά την ΕΤΑ, μοί. Όμως η θέση του είναι σα- είναι αυτό;» (σελ.16). Η Μπιττόρι
την τρομοκρατική της δράση και λέει χαρακτηριστικά στον αδελφό φής: η Πατρίδα είναι ένα βιβλίο δεν μπορεί να ξεχάσει, προσπαθεί
να προσδώσει μυθική διάσταση του τρομοκράτη, τον Γκόρκα: που τάσσεται με την πλευρά των όμως να συγχωρέσει, αντλώντας
στον ένοπλο αγώνα, σε μια περιο- θυμάτων της τρομοκρατίας. Και κυρίως από τα δικά της ψυχικά
χή κλειστή, συντηρητική, επί αιώ- Ο λαός μας υπήρξε δραστήριος, δεν θα μπορούσε να είναι διαφο- αποθέματα. Επειδή όμως δεν μπο-
νες αγροτική, όπου οι άνθρωποι μι- ριψοκίνδυνος, λαός ανθρώπων ρετικά, παρότι ο συγγραφέας του ρούμε να βασιστούμε στα ψυχικά
λούσαν πρωτίστως ισπανικά αλλά γενναίων και θεοσεβούμενων. δηλώνει ότι δεν θα ήθελε κανένα αποθέματα των θυμάτων για να
και μια άλλη γλώσσα «περίεργη», Δουλέψαμε το ξύλο, την πέτρα, πολιτικό κόμμα να εκμεταλλευτεί πολεμήσουμε την τρομοκρατία,
η οποία δεν ήταν διάλεκτος, όπως το σίδερο και ταξιδέψαμε σε το έργο του. «Δεν είμαι εδώ για να είναι προτιμότερο να προσυπογρά-
π.χ. τα γαλικιανά που μιλούνται όλες τις θάλασσες, αλλά δυστυ- κρίνω κανέναν», λέει. Όμως, τον ψουμε την πρόταση του Φερνάντο
στη γειτονική Γαλικία. χώς στο πέρασμα των αιώνων στενοχωρεί όταν, περπατώντας Αραμπούρου. Μιλώντας για το βι-
Τη σημασία της βασκικής γλώσ- εμείς οι Βάσκοι δεν δώσαμε αρ- στους δρόμους του Σαν Σεμπα- βλίο του στον ιστότοπο Politico.eu
σας αντελήφθη πολύ σύντομα η κετή προσοχή στα γράμματα. στιάν με αφορμή τις εκδηλώσεις (1/3/2017), ο συγγραφέας ανέφερε
ΕΤΑ και, παρότι τα βασκικά ανα- (σελ. 391) για την παρουσίαση του βιβλίου ότι στη Γερμανία, τη θετή του πα-
γνωρίστηκαν ως μια από τις επίση- του, δεν διακρίνει στην πόλη που τρίδα, ζει κοντά στο πρώην στρα-
μες γλώσσες της Ισπανίας μαζί με Στη συνέντευξή του στην El Mundo, γεννήθηκε σημάδια της πρόσφα- τόπεδο συγκέντρωσης των ναζί
τα ισπανικά και τα καταλανικά, οι τον Σεπτέμβριο του 2016, ο Αρα- της αιματηρής ιστορίας της. Οι Μπέργκεν-Μπέλσεν. Κάθε τόσο,
τρομοκράτες ενέταξαν στη στρα- μπούρου , σημειώνει ότι «ανάμεσα σε τοίχοι του Σαν Σεμπαστιάν είναι παιδιά από σχολεία της Γερμανί-
τηγική τους τη χρήση τους: πας μη όλα της θύματα της ΕΤΑ δεν υπήρξε πλέον καθαροί, χωρίς αφίσες και ας επισκέπτονται αυτόν το χώρο
ομιλών βασκικά είναι εχθρός! Δεν ποτέ ένας παπάς». Αριστεροί εθνι- συνθήματα, δεν υπάρχουν αναθη- μνήμης με σκοπό να μάθουν για τις
είχε καμιά σημασία που οι περισ- κιστές οι δολοφόνοι της ΕΤΑ, αλλά ματικές πλάκες, τίποτε δεν προ- φρικαλεότητες που διεπράχθησαν
σότεροι κάτοικοι της Χώρας των θεοσεβούμενοι! Προς αποφυγή γε- δίδει ότι σε αυτή μόνο την πόλη η εκεί και για να αποκτήσουν «μια
Βάσκων έχουν μητρική γλώσσα τα νικεύσεων, πάντως, υπήρξαν καθο- ΕΤΑ σκότωσε 94 ανθρώπους. Εί- πλήρη εικόνα και γνώση της φρι-
ισπανικά: στο αφήγημα που εξυ- λικοί ιερείς που τάχθηκαν εξ αρχής ναι λογικό οι άνθρωποι να θέλουν κτής ιστορίας της χώρας και του
πηρετούσε την «ανεξαρτησία» της εναντίον της τρομοκρατίας. να στραφούν στο μέλλον, μετά λαού στον οποίο ανήκουν». «Ελπί-
από το «καταπιεστικό ισπανικό από δεκαετίες αιματηρής και τυ- ζω κάτι ανάλογο να συμβεί κάποτε
κράτος», μέσω του «τσεκουριού και φλής βίας. Η μνήμη όμως; Πώς και στη Χώρα των Βάσκων», προ-
του φιδιού», του εμβλήματος των ΣΤΗΝ ΠΛΕΥΡΆ ΤΩΝ μπορεί να ξεπεραστεί η τραυμα- σθέτει.
αριστερών εθνικιστών Βάσκων, ΘΥΜΆΤΩΝ τική εμπειρία της τρομοκρατίας Πόσες πιθανότητες έχουμε άρα-
η βασκική γλώσσα έπαιξε καίριο Ο Αραμπούρου μιλά και για τα χωρίς μνήμη και υπενθύμιση της γε να δούμε κάποτε κάτι αντίστοι-
ρόλο. βασανιστήρια που υπέστη ο τρο- αξίας της ανθρώπινης ζωής; χο στην Ελλάδα; zx

Τα αστυνομικά στα Βαλκάνια
Από τον Δημήτρη Κωστόπουλο
Είκοσι ένα διηγήματα αστυνομικής λογοτεχνίας από ισάριθμους συγγραφείς που προέρχονται από επτά
βαλκανικές χώρες περιλαμβάνει η συλλογή BalkaNoir που επιμελούνται ο Βασίλης Δανέλλης και ο
Γιάννης Ράγκος. Εκτός από την ευκαιρία που δίνεται για μια βουτιά στο ρεαλισμό ο οποίος επιτρέπει
να διαβάσουμε την κοινωνική πραγματικότητα στις σημερινές μεγαλουπόλεις της Βαλκανικής, άραγε
Βασίλης Δανέλλης - Γιάννης η συλλογή επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων για την ύπαρξη μιας ενότητας αστυνομικής πλοκής
Ράγκος, BalkaNoir.
Αστυνομικές ιστορίες, που υπερκαθορίζεται από ένα ενιαίο νήμα, συνισταμένη μιας συγκεκριμένης πολιτισμικής ταυτότητας
Καστανιώτη, Αθήνα 2018, των χωρών που εκπροσωπούνται στον τόμο; Υπάρχει δηλαδή βαλκανικό νουάρ ή, απλώς, είναι μια
430 σελ. ευκαιριακή σύμβαση; [TBJ]
Τ
ο 1974, ο Καρυοφύλ- δοση του Γ. Μιχαλόπουλου κυκλο- ας και της Βουλγαρίας αντιστοίχως. που παρουσιάζουν την εξέλιξη της
λης Μητσάκης, διευ- φόρησε Ο στρατηγός της στρατιάς των Για τη γνώση της ιστορικής εξέλιξης αστυνομικής λογοτεχνίας στην χώρα
θυντής του Ιδρύματος νεκρών, ενός νέου τότε αλβανού λο- του είδους στις παραπάνω χώρες τους – το αντίστοιχο σημείωμα για
Μελετών της Χερ- γοτέχνη, του Ισμαήλ Κανταρέ, αφού αλλά και για τη δυνατότητα επιλο- την Ελλάδα υπογράφει ο Φίλιππος
σονήσου του Αίμου, όμως πριν τον είχε ανακαλύψει και γής των τριών συγγραφέων από κάθε Φιλίππου. Οι εισαγωγές από μόνες
προλογίζοντας τον πρώτο τόμο της παρουσιάσει στο γαλλικό κοινό ο Ρο- χλωρα στους οποίους θα παράγγελ- τους θα ικανοποιούσαν και τις ανά-
Ανθολογίας Βαλκανικού Διηγήμα- μπέρ Εσκαρμπί. ναν να γράψουν αντίστοιχα διηγήμα- γκες μιας ξεχωριστής αυτόνομης
τος (εκδόσεις Μνήμη) διαπίστωνε Η κατάρρευση των καθεστώτων τα, για να εκπροσωπηθεί κάθε χώρα έκδοσης εισαγωγής στη βαλκανική
μελαγχολικά ότι στη χώρα μας, ενώ του λεγόμενου τότε υπαρκτού σοσια- στη συλλογή. αστυνομική λογοτεχνία.
μεταφράζεται σχεδόν αμέσως κάθε λισμού, αλλά κυρίως ο εμφύλιος που Όλα καλά λοιπόν με το βουλγα-
σημαντικό λογοτεχνικό έργο που διέλυσε τη Γιουγκοσλαβία, έφεραν ρικό και το ρουμανικό αστυνομικό. ΥΠΆΡΧΕΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΌ NOIR;
δημοσιεύεται στον δυτικό κόσμο, εντυπωσιακά στο προσκήνιο τη βαλ- Στη συνέχεια όμως, ψάχνοντας στις Μπορούμε, όμως, νομιμοποιούμα-
σχεδόν αγνοούμε την πνευματική κανική λογοτεχνία. Τη σιγή ακολού- άλλες βαλκανικές χώρες και έπειτα στε να μιλάμε για μια ιδιαίτερη σχο-
ζωή των βαλκανικών χωρών. Βέ- θησε, όπως είναι χαρακτηριστικό σε από βολιδοσκοπήσεις σε εκδότες και λή αστυνομικής λογοτεχνίας, ένα
βαια, εδώ αξίζει να υπενθυμίσουμε κοινωνίες με χαμηλή κουλτούρα ανά- μεταφραστές, οι επιμελητές διαπί- βαλκανικό νουάρ, που θα είχε τη
και την εκμηδένιση του βαλκανικού γνωσης, ένα επικαιροποιημένο εκδο- στωσαν ότι στην Αλβανία, στο Μαυ- δυνατότητα να τοποθετηθεί δίπλα
λογοτεχνικού δυναμικού από την τικό μπουμ. Σήμερα, κυκλοφορούν, ροβούνιο, στη Βοσνία και (πλέον) στις αντίστοιχες κατατάξεις ή σχο-
αυστηρή λογοκρισία και το κυνήγι όχι με ιδιαίτερη εμπορική επιτυχία, στη Βόρεια Μακεδονία, ουσιαστικά λές γραφής, όπως το δημοφιλές στις
φαντασμάτων των καθεστώτων. μεταφρασμένα στα ελληνικά, κά- δεν υπάρχει αστυνομική λογοτεχνία. μέρες μας nordic (σκανδιναβικό), το
Ωστόσο δίπλα στις πομφόλυγες ποια έργα βαλκάνιων συγγραφέων, Γι’ αυτό στην παρούσα έκδοση οι μεσογειακό ή το γαλλικό polar;
του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, μια κυρίως Σέρβων, τα οποία αντιπρο- προαναφερθείσες χώρες δεν εκ- Πριν γίνει προσπάθεια να απαντη-
υπόγεια λογοτεχνία αγωνιζόταν σωπεύουν σε μεγάλο βαθμό τη γει- προσωπούνται από συγγραφείς και θεί η ερώτηση αυτή, ίσως χρειαστεί
για την ύπαρξή της. Ο σημαντικός τονική λογοτεχνική παραγωγή. Αλλά αφηγήματα. Αντίθετα, η Σερβία και μια μικρή παρένθεση για να υπενθυ-
ρουμάνος ποιητής Νικήτα Στανέ- αν η βαλκανική λογοτεχνία συνολικά η Κροατία είχαν συγγραφείς. Και η μίσουμε ότι η παγκόσμια έκρηξη της
σκου παρέμεινε παντελώς άγνω- έχει αποκαταστήσει τη σχέση της με Σλοβενία – όπου υπήρχε πρόβλημα αστυνομικής λογοτεχνίας δεν είναι
στος ώς το 1990, όταν, με αφορ- το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, μια επιλογής των καλύτερων από μια τυχαία. Κατ’ αρχάς, η ύπαρξή της
μή την πτώση του Τσαουσέσκου, συνιστώσα της, ιδιαίτερα δημοφιλής πληθώρα. μοιάζει να απαντά στην προδομένη
κυκλοφόρησε σε μετάφραση του στις μέρες μας, η αστυνομική λογο- Οι επιμελητές, επίσης, αποφάσι- διαθήκη του Γκαίτε, ο οποίος συχνά
Βίκτωρα Ιβάνοβιτς το Εγώ άλλο δεν τεχνία, παραμένει παντελώς άγνω- σαν να συμπεριλάβουν στην έκδοση επαναλάμβανε με επιμονή ότι ο και-
είμαι παρά μια σταγόνα αίμα που μι- στη. Κυριολεκτικά terra incognita. συγγραφείς από την Ελλάδα και την ρός των εθνικών λογοτεχνιών παρήλ-
λάει (εκδ. Παρατηρητής). Πάντως, Η συλλογή διηγημάτων BalkaNoir, Τουρκία, αν και οι δυο αυτές χώρες θε, έφτασε ο καιρός της παγκόσμιας
το αριστερό εκδοτικό κατεστημέ- που αποτελεί και το πρώτο δειλό έχουν διαφορετική κοινωνική και λογοτεχνίας. Στην ίδια προσέγγιση
νο και το κοινό του θα παρέμεναν αλλά ουσιαστικό βήμα προς την ιστορική διαδρομή από τις τυπικά θα μπορούσε να ενταχθεί και το σχό-
προσανατολισμένα στην κλασική κάλυψη αυτού του κενού, είναι απο- βαλκανικές (που έζησαν για δεκαε- λιο του Μίλαν Κούντερα: «Μία από
ρωσική μητροπολιτική λογοτεχνία. τέλεσμα της συστηματικής έρευνας τίες υπό κομμουνιστικό καθεστώς) τις χρεοκοπίες της Ευρώπης είναι να
Ενδεικτικό αυτής της τάσης είναι δυο μελών της Ελληνικής Λέσχης αλλά και διαθέτουν πολλούς συγγρα- μην καταφέρνει ποτέ να σκεφθεί το
και ότι το βάρος της γνωριμίας με Αστυνομικών Συγγραφέων, του Βα- φείς αστυνομικών ιστοριών, κάποιοι μυθιστόρημα, αυτήν την πλέον ευ-
το ελληνικό κοινό του βραβευμένου σίλη Δανέλλη και του Γιάννη Ράγκου. απ’ αυτούς μάλιστα είναι αναγνωρι- ρωπαϊκή τέχνη, ως μια ιστορική ενό-
με Νόμπελ το 1961 Ίβο Άντριτς εί- Όπως αναφέρουν οι ίδιοι στον πρό- σμένοι διεθνώς και μεταφρασμένοι. τητα».1 Γιατί το έγκλημα, αυτή η κε-
χαν αναλάβει οι εκδόσεις Δαρεμά, με λογο της συλλογής που και οι δύο Αυτές ήταν οι προϋποθέσεις που ντρική συνιστώσα της αστυνομικής
τους χαρακτηριστικούς πανόδετους επιμελούνται, αυτή η προσπάθεια όρισαν και τη δομή του βιβλίου. λογοτεχνίας, αποτελεί ταυτόχρονα
τόμους τους και τα χρωματιστά εξώ- ξεκίνησε τον Μάιο του 2016. Οι δυο Τρία διηγήματα από κάθε χώρα και μια παγκόσμια όσο και διαχρο-
φυλλα. Έτσι, Το χρονικό του Τράνβικ γνωστοί τους από τη Διεθνή Ομο- που εκπροσωπείται (Ελλάδα, Βουλ- νική έκφραση της ανθρώπινης κα-
και Το γεφύρι του Δρίνου μπορούσες σπονδία Αστυνομικών Συγγραφέων, γαρία, Κροατία, Ρουμανία, Σερβία, τάστασης. Ένα είδος λογοτεχνικής
να τα βρεις στα συνοικιακά βιβλιο- ο Μπογκντάν Χριμπ και ο Εμμανου- Σλοβενία και Τουρκία) και ένα ξε- ανίχνευσης της ανθρώπινης φύσης
πωλεία αλλά και στους πάγκους των έλ Ικονόμοφ, που συμμετέχουν και οι χωριστό εισαγωγικό σημείωμα για πέρα από το χώρο και το χρόνο. Και
πανηγυριών. Επίσης, το εμπάργκο ίδιοι στη συλλογή με διηγήματά τους, κάθε ενότητα που έγραψαν συγγρα- όπως επισημαίνει ο Ντοστογιέφσκι
της χούντας θα έσπαγε το 1972, εξασφάλισαν την προσέγγιση στην φείς, κριτικοί αλλά και καθηγητές σε μια επιστολή του προς τον εκδότη
όταν σε μετάφραση και ιδιωτική έκ- αστυνομική λογοτεχνία της Ρουμανί- πανεπιστημίου κατά περίπτωση, του, Κάτκοφ, σχετικά με το Έγκλη-

Αρχείο Γιώργου Βλάχου
Ο Γιάννης Μαρής και ο εικονογράφος Μιχάλης Γάλλιας συνεργάστηκαν πολύ νωρίς για να δημιουργήσουν την αστυνομική ιστορία συνεχειών Ο δέκατος τρίτος άν-
θρωπος, μια περιπέτεια του διάσημου αστυνόμου Μπέκα που με τον τρόπο του κόμικς-στριπ δημοσιεύτηκε το 1962 στην εφημερίδα Απογευματινή, σε 129 συνέχειες.
Η Ελλάδα ήταν πιο κοντά απ’ όλες τις βαλκανικές χώρες στην παράδοση του δυτικού νουάρ μυθιστορήματος. Στο επεισόδιο που αναδημοσιεύεται, είναι εμφανής η
μίμηση από τον εικονογράφο των αντίστοιχων εικονογραφήσεων του αμερικανικού νουάρ: αυτοκίνητα, σκοτάδι, ασπρόμαυρο και λίγο κίτρινο...
μα και Τιμωρία, «είμαι πεπεισμένος Ο όρος BalkaΝoir δεν έχει χρησι- δυτικό κόσμο, αλλά και τα στρατι- Crimes and Letters Magazine που, με
ότι το θέμα μου εξηγεί κατά κάποιον μοποιηθεί ποτέ ξανά, δεν έχει ιστο- ωτικά καθεστώτα στην Ελλάδα και καινούργιο concept, συνεχίζει την
τρόπο αυτό που συμβαίνει σήμερα».2 ρικό υπόβαθρο αλλά, το κυριότερο, την Τουρκία που υπερασπίζονται προσπάθεια ως Πολάρ. zx
Ταυτόχρονα, η λογοτεχνία επα- οι συγγραφείς που συμμετέχουν όχι έναν κόσμο νόμου και τάξης χωρίς
νερχόμενη στην αστική καταγω- μόνο δεν έχουν καμία αλληλεπίδρα- έγκλημα, ουσιαστικά και πρακτικά
ΥΓ. Η ολοκλήρωση του κειμένου συ-
γή της από την οποία την είχαν ση, αλλά δεν γνωρίζονται καν, καθώς θέτουν την αστυνομική λογοτεχνία
νέπεσε με την κυκλοφορία του πρώ-
απομακρύνει οι θεωρίες της απο- τα βιβλία τους σπανίως μεταφράζο- στο περιθώριο. Και όπως σωστά
του, μεταφρασμένου στα ελληνικά,
δόμησης,3 αναδεικνύει θεαματικά νται σε άλλες γλώσσες και σχεδόν επισημαίνουν οι επιμελητές, δεν εί-
αστυνομικού μυθιστορήματος από
και την τοπική έκφραση του πα- ποτέ στις αντίστοιχες βαλκανικές. ναι τυχαίο ότι η δεκαετία του 1990
βαλκανική χώρα. Είναι Το στιλέτο,
γκοσμιοποιημένου πια αστισμού. Ωστόσο, επισημαίνονται κάποια αποτελεί το σημείο επανεκκίνησης
του Ρουμάνου Μπογκντάν Τεοντο-
Και η συλλογή διηγημάτων του αξιομνημόνευτα κοινά χαρακτηρι- του είδους σε όλες τις χώρες. Έτσι,
ρέσκου, σε μετάφραση του Μιχάλη
BalkaΝoir, εκτός από την απόλαυ- στικά. Το πρώτο έχει να κάνει με την φυσιολογικά, η πολιτική και οι εξελί-
Μητσού από τη γαλλική έκδοση,
ση της ανάγνωσης, αποτελεί τρό- ιστορική εξέλιξη του αστυνομικού ξεις της διαποτίζουν την βαλκανική
που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις
πον τινά πανόραμα της σύγχρονης αφηγήματος. Σχεδόν σε όλες τις χώ- αστυνομική λογοτεχνία ως πλαίσιο.
Πόλις. Μια σειρά από φόνους τσιγ-
πραγματικότητας στα Βαλκάνια ρες, της Ελλάδας και της Τουρκίας Κατά συνέπεια, η διαφθορά, στενά
γάνων με ποινικό μητρώο που διχά-
– αφού η σύγχρονη αστυνομική λο- συμπεριλαμβανομένων, οι πρώτες συνυφασμένη με τα πολιτικά ειωθό-
ζει τη ρουμανική κοινωνία γίνεται
γοτεχνία διεισδύει στους αστικούς απόπειρες να γραφούν αστυνομικές τα στις βαλκανκές χέρες, αποτελεί
αφορμή –με τον τρόπο της αστυνο-
λαβυρίνθους των πόλεων όλου του πλοκές έγιναν αρκετά νωρίς, στα δομικό συστατικό και των αστυνο-
μικής λογοτεχνίας– για μια περιδιά-
κόσμου. Δείτε, για παράδειγμα, τέλη του 19ου αιώνα ή στις αρχές μικών ιστοριών που παράγονται σ’
βαση στο σύγχρονο Βουκουρέστι και
πώς καταγράφεται η ζωή στην του 20ού, κι ας μην είχαν συνέχεια αυτές και όχι παρέκκλιση.
στην πολιτική ζωή της χώρας...
πρωτεύουσα της σημερινής, μετα- κι ας έμειναν συγγραφείς και κείμενα Στην ανθολογία αυτή, πάντως, τί-
κομμουνιστικής και ευρωπαϊκής στην αφάνεια για πολλές δεκαετίες, θεται ακόμα μια φορά το ζήτημα της
Κροατίας, στο διήγημα του Ιβάν Αυτό συνέβη ίσως επειδή τα Βαλκά- λογοτεχνικής σημασίας της αστυνο- 1. Milan Kundera, Les testaments trahis,
Σέρσεν, «Έκπληξη», που συμπερι- νια επί μισόν αιώνα ήταν συνεχώς μικής πλοκής: αμφισβητούνται τα Gallimard, 1993. Χρησιμοποιώ επιλεγ-
λαμβάνεται στη συλλογή: σε εμπόλεμη κατάσταση. Η πρώτη όρια μεταξύ υψηλής λογοτεχνίας και μένο απόσπασμα του βιβλίου που, σε
άνοιξη του είδους σημειώνεται τις παραλογοτεχνίας. Αναφέρεται μάλι- μετάφραση του Φίλιππου Δρακοντα-
Έφτασα στο σχετικά καινούρ- πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, με στα ότι η αποκαλούμενη «παραλογο- ειδ ή, δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή,
γιο εμπορικό κέντρο στο Νέο αστυνομικές ιστορίες που δημοσιεύ- τεχνία» αποτελεί, αν όχι πρόκληση, 28/11/1993.
Ζάγκρεμπ. [...] [Σ]υχνά μου ονται σε περιοδικά, εφημερίδες και πράξη αντίστασης στον λογοτεχνικό 2. Βλ. τον τόμο Εικόνες εγκλήματος
συνέβαινε να ξεχάσω το όνομα βιβλία τσέπης. Στη συνέχεια εμφα- κομφορμισμό και στους πολυπράγ- (σελ. 200), που σε επιμέλεια Αφροδί-
του καφέ, κάτι που δεν ήταν νίζεται συνήθως ένας συγγραφέας μονες κριτικούς. της Κουκουτσάκη κυκλοφόρησε από
πρόβλημα σε δρόμο όπου ήταν –ενδεικτικά ο Γιάννης Μαρής στην Αφήνοντας τα θέματα αυτά σε μια το Πλέθρον το 1999.
το μοναδικό. [...] Όμως αυτά τα Ελλάδα, ο Μανταντζίεφ στη Βουλ- ευθετότερη συζήτηση, χρειάζεται να 3. Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος κάποτε
εμπορικά κέντρα έβριθαν από γαρία, ο Νίκολιτς στη Γιουγκοσλα- επισημανθεί ότι η εκδοτική έκρηξη είχε υποστηρίξει ότι «την ιδεολογική
καφέ και ήταν πανεύκολο να χα- βία– ο οποίος ξεχωρίζει αποκτώντας της αστυνομικής λογοτεχνίας στην συνοχή του λόγου τείνει να αντικατα-
θεί κανείς. μεγάλη απήχηση στο κοινό, μολονό- Ελλάδα, εκτός από πολλά και διαφο- στήσει η αποσάθρωση». Βλ. Δημήτρης
τι η υψιπετής κριτική δεν ασχολείται ρετικά μεταξύ τους κείμενα, οδηγεί Ραυτόπουλος, Η κριτική της κριτικής,
Gutenberg, 2017.
Με δεδομένα όλα τα παραπάνω, με το είδος και τους εκπροσώπους και στην πρωτογενή παραγωγή θεω-
το ερώτημα επιστρέφει: μπορούμε του, διότι η αστυνομική λογοτεχνία ρίας. Εκτός από το BalkaΝoir, που 4. Ενδεικτικές είναι δυο από τις εργα-
όντως να μιλήσουμε για βαλκανική εξακολουθεί να κατατάσσεται στην σηματοδοτεί αυτή την τάση, αξίζει σίες αναφοράς των δύο συγγραφέων:
σχολή, με άλλα κοινά χαρακτηρι- παραλογοτεχνία. να αναφέρουμε τις εργασίες του Ανδρέας Αποστολίδης, Τα πολλά πρό-
σωπα του αστυνομικού μυθιστορήματος,
στικά εκτός της εντοπιότητας; Οι Ο ιδεολογικός, διά του παρα- Ανδρέα Αποστολίδη, του Φίλιππου Άγρα, 2009 και Φίλιππος Φιλίππου,
επιμελητές της έκδοσης θεωρούν μια δείγματος, ανταγωνισμός του κομ- Φιλίππου4, καθώς και τη συλλογική Ιστορία της ελληνικής αστυνομικής λο-
τέτοια πρόθεση μάλλον αυθαίρετη. μουνιστικού στρατοπέδου με τον προσπάθεια του πρώην πλέον Τhe γοτεχνίας, Πατάκη, 2018.

Σίριαλ κίλερ βορείων προαστίων
και κακώς κειμένων
Από τον Δημήτρη Ραυτόπουλο
Ο δολοφόνος του Γιώργου Αριστηνού ξαναχτυπά. Η νέα, αναθεωρημένη έκδοση, σχεδόν μία εικο-
σαετία μετά, δείχνει προς την κατεύθυνση της αναγνωσιμότητας και της μυθοπλασίας. Η τεκμαρτή
επιτυχία του παίρνει εκδίκηση του αφηρημένου «συγγραφέα» για τον αναίτιο «θάνατό» του –κατά Ρολάν
Γιώργος Αριστηνός, Ο
δολοφόνος. Μυθιστόρημα. Μπαρτ– πριν από μισόν αιώνα. Γιατί αυτή την ακραία προσωπική έκφραση, το μοναδικό ύφος, που
Νέα αναθεωρημένη έκδοση, αφήνουν το αποτύπωμα μιας ριζοσπαστικής σκέψης, δεν τα γράφει, βέβαια, η γλώσσα· χρειάζεται ένας
Κίχλη, Αθήνα 2018, 208 σελ. διακριτός ομιλητής –αυτός και κανένας άλλος– ιδιοκτήτης του λόγου του.
Ο
ταν πρωτοεμφα-

νίστηκε, το έτος
2000, το μυθιστό-
ρημα, αυτό έγινε
δεκτό ως βήμα του
συγγραφέα από τη χαώδη κειμενι-
κή πρόζα με προσχηματική αφηγη-
ματική μορφή προς την κανονική
μυθοπλασία, δηλαδή προς το ορ-
γανικό μυθιστόρημα. Η παρούσα,
αναθεωρημένη έκδοση φέρει μι-
κρές αλλαγές με προσθαφαιρέσεις
φράσεων και «εικόνες πιο διαυ-
γείς και πρωτότυπες», σημειώνει
ο συγγραφέας· σπεύδει όμως να
διευκρινίσει: «στο πλαίσιο πάντα
μιας υπόσκαψης του συμβατικού
ύφους»· έτσι, για να μην ξεχνιόμα-
στε...
ΤΈΣΣΕΡΙΣ ΦΌΝΟΙ ΚΑΙ

ΕΡΩΤΙΚΈΣ ΣΚΗΝΈΣ
Παρωδία αστυνομικού μυθιστορήμα-
τος είναι, βέβαια. Έχει υπόθεση – και
τι υπόθεση! Τέσσερις φόνους γυναι-
κών και ερωτικές σκηνές, έχει αφη-
γητή (αυτοαφηγούμενο, σε πρώτο ή
σε τρίτο πρόσωπο), δράστη, σωστό
σίριαλ κίλερ, έχει δευτερεύοντα πρό-
σωπα (μόνο ο δαιμόνιος ντετέκτιβ
λείπει), επεισόδια, κορύφωση, λύση.
Ο Γιώργος Αριστηνός.
Το στοιχείο που μετανεωτερίζει ιδι-
αίτερα είναι οι δοκιμιακές παρενθέ- πεποίθηση, ιδανικός λογοτέχνης τας είναι το παραδείσιο διάλειμμα Αρνάκι περίπου γίνεται ο Μάρ-
σεις, οι φανταστικές περιπλανήσεις (χωρίς έργο), μάστορας της λογο- αρμονίας και αγάπης σε μια αν- κος μόνο μπροστά στην αδελφή
του αφηγητή, η ενδοσκόπηση, νοη- τεχνικής Βαβέλ· και –μόνιμος στην θρώπινη συνθήκη διαίρεσης, αδικί- του, η οποία τον ελέγχει αυστηρά
τική μάλλον παρά ψυχολογική, και πεζογραφία του Γιώργου Αριστη- ας και βίας. Εδώ ο φόνος έρχεται και σχεδόν τον χαστουκίζει, σε μια
οι φιλολογικές συζητήσεις με φίλους, νού– μισάνθρωπος, ένας ακόμα πάντα μετά από ευτυχή ερωτική σχέση που αναδίνει «ένα ελαφρύ
σε νηφάλια γραφή (επιστολιμαία) ή «μοραλίστας του κακού» (Flash στη συνεύρεση και προσβλητική ειρω- άρωμα αιμομιξίας».
σε κατάσταση αιθυλικής ευγλωττίας νύχτα, 2011), «παντρεμένος» με το νεία της γυναίκας για τον ανδρισμό Δεν παραλείπεται και η θεώρηση
σε μπαρ. κακό (Το οδοιπορικό, 1988), εμ- του δράστη. Την πρώτη την πνίγει, του φόνου «ως μίας εκ των Καλών
Δράστης - αφηγητής, ο Μάρκος φορούμενός όχι απλώς από περι- της σκίζει τις σάρκες αποκαλώ- Τεχνών» (Τόμας ντε Κουίνσι): τη
είναι μεσήλικος δικηγόρος που, φρόνηση αλλά από «αηδία για την ντας την «αγάπη μου… μωρό μου». δεύτερη γυναίκα - θύμα τη μαχαι-
εκτός από το φόνο, ασκεί τη σοφι- ανθρώπινη ράτσα γενικά» (σ. 144). Μιαν άλλη τη γδύνει τελετουργικά, ρώνει όταν βλέπει στο γοφό της
στική μάλλον παρά το Δίκαιο, λίαν Τη μισανθρωπία του την πληρώ- αφού την έχει δέσει με σύρμα, τη μια μεγάλη ελιά, «μια κακοφωνία»,
εύπορος, αφού σκορπάει πεντοχί- νουν οι γυναίκες. Σχεδόν δεν χρει- χαϊδεύει παντού: «Σ’ αγαπώ, είμαι «ένα λάθος της φύσης» που έπρεπε
λιαρα σε ζητιάνους και λούστρους, άζεται να αναρωτηθούμε «γιατί». ένα κτήνος που αγαπά». Και τη να αφανιστεί «στο όνομα της προ-
κομψός (κοστούμι Armani), αλ- Όπως το έχει επισημάνει ο κοινω- σκοτώνει πετώντας την από μεγά- κατεστημένης αρμονίας». Γιατί «ο
κοολικός από αυτοκαταστροφική νιολόγος Πιερ Μπουρντιέ, ο έρω- λο ύψος. σνομπισμός του ήξερε να δίνει στο

έγκλημα μιαν αίγλη αισθητική» (σ. προκειμένου να ελευθερωθεί από άρνηση των «αστικών» αξιών με εκστατική εμπειρία της αυθυπέρ-
24). την τυραννία των αγγέλων, των κυ- ύβρεις, σκατολογία, οξύτητα του βασης». [Δεν ήταν χωρίς λόγο που
ρίων του κόσμου. Για να γνωρίσεις επιθέτου: «το αφωταγώγητο απο- οι ιδέες του Γιούνγκερ ενθουσί-
*** πρέπει να γνωρίσεις το κακό […] χωρητήριο της ζωής», «περίττωμα ασαν τους ναζιστές – όσο κι αν ο
Στο μεσοδιάστημα των φόνων μάς Η ύπαρξη είναι ένα κακό» (σ. 17- συνείδησης», λάσπη, το σώμα κάτω ίδιος αρνήθηκε να συνταχθεί μαζί
παρέχονται καταθλιπτικές σκέψεις 18). από τη μέση και κεφάλι παρανοϊ- τους: αισθητικοποιούσε τη βία, την
(του δράστη) για το χρόνο, τη φθο- Όταν ο Ντίνος τον παροτρύ- κό, θανατολογία και αναπηρικότη- «ποίηση του ατσαλιού», έκανε τη
ρά και το θάνατο, αλλά και για τα νει να «παίξει», ποντάροντας στο τα αισθηματική, ερωτική, ακόμα σύνδεση τεχνολογίας, βίας και αί-
εγκόσμια, ακόμα και για την πολιτι- σημαδεμένο «χαρτί του καλού» και με την επιθυμία αναιρούμενη, ματος, σε μια θεωρία που ονόμασε
κή – με ευστοχία επιγραμματική γι’ (σημαδεμένο κατά την έννοια του σε μία δυσοίωνη ατμόσφαιρα ή δυ- «μαγικό ρεαλισμό»: απέρριπτε τον
αυτή την τελευταία: «η δασύτριχη «στοιχήματος» που προτείνει ο στοπία. ορθό λόγο και το συναίσθημα ως
δεξιά», η «κωματώδης αριστερά»... Πασκάλ), εκείνος απορρίπτει το Είμαστε, βέβαια, στην επικρά- αδυναμία της αστικής κοινωνίας
Σημειώνω το νόστιμο σχόλιο για το σόφισμα του Πασκάλ – που και τεια του συμβολικού, στη «λογο- και υμνούσε την «αντρική κοινωνία
γνωστό σκίτσο του Στάλιν από τον μόνο το όνομά του του προκα- τεχνική βία» (τίτλος δοκιμίου του των χαρακωμάτων» με δεσμούς λι-
Πικάσσο: «Ένα ροδοκόκκινο βρέ- λεί αλλεργία. Δεν δέχεται θετικές Αριστηνού στη συλλογή με τον χα- μπιντικούς, από την οποία αναδύε-
φος με μουστάκι, ένα τέρας, είδος αξίες, όπως η αρετή και η τιμή ρακτηριστικό τίτλο Τοξικά απόβλη- ται ο νέος άνθρωπος! – από αρσε-
γυναίκας με μούσι, προϊόν γενετι- που προβάλλει ο άλλος με τα πα- τα, 2010). Ο συγγραφέας απορρί- νογέννηση, φαίνεται…]
κής παρέκκλισης, χίμαιρα αιθέριας ραδείγματα του Σωκράτη και του πτει τον καταγγελτικό τρόπο με Και ο δοκιμιογράφος Αριστηνός,
αθωότητας και ρεαλιστικής θηριω- Αχιλλέα: «Δεν πιστεύω σε αυτές τον οποίο η λογοτεχνία θεματοποί- αναλόγως, αναρωτιέται: «Μήπως
δίας» (σ. 134). τις ζαχαρωμένες ερμηνείες. […] ησε τον πόλεμο, αναπαριστώντας η λογοτεχνία στηλιτεύοντας τη βία
Η λογοτεχνία, η τέχνη, η γλώσ- Η τιμή του Αχιλλέα, η αρετή του τον με τη μορφή «του ανθρωποφά- την εξιδανικεύει, την αγλαΐζει και
σα κατέχουν μεγάλο μέρος των Σωκράτη, η αγάπη του Χριστού εί- γου (βροτολοιγού) Άρη». Δέχεται, τη θεματοποιεί…;» Η απάντηση
λογισμών του και των συζητήσε- ναι ψευδεπίγραφες επωνυμίες μιας αντίθετα, την επιστροφή στην τάξη που δίνει είναι το γλωσσολογικό
ων· με άντρες πάντα: όταν μπαί- εταιρείας απεριόριστης ανευθυνό- του ενστίκτου [στη λογοτεχνία], άλλοθι: «Δεν μπορούμε πια να μι-
νει στη συζήτηση γυναίκα λέει μια τητας…» (σ. 147-148). στη «συνταρακτική αφή του θανά- λάμε για το σώμα που σφαδάζει
κοινοτοπία ή ανοησία. Ιδιαίτερα του, την εμπειρία του απόλυτου». και αιμορραγεί, αλλά για το τραύ-
ενδιαφέρουν, ως αυτοαναφορική *** Στο δοκίμιο αυτό, και σε άλλα μα του φωνήματος, τους μώλωπες
σημείωση, οι απόψεις για τον με- Δεν είναι κάτι πρωτόφαντο στη που ακολουθούν, ο Αριστηνός πα- της λέξης, την πανωλεθρία της
ταμοντερνισμό. Έξοδο από τον γραφή του Αριστηνού αυτές οι ραπέμπει σε πολεμική περιγραφή φράσης. Ο πόλεμος δεν διεξάγεται
«μοντερνιστικό αυτισμό» θεωρεί «απόκρημνες» σκέψεις και προ- του Σελίν για να υποστηρίξει την στα χαρακώματα του Σομ ούτε στα
τη νέα τάση ο φίλος του Ντίνος, σωποποιήσεις. Ανάλογές τους άποψη του Ερνστ Γιούνγκερ ότι λαγούμια του Βερντέν, αλλά στα
σε μακροσκελή επιστολή του από ανίχνευσε στο έργο του Γιώργου «ο πόλεμος σε ανεβάζει από την χαρακώματα και τα λαγούμια της
το Παρίσι, που τη διαβάζει αμέ- Χειμωνά, ιδιαίτερα με το δοκίμιο τέφρα της καθημερινότητας στην έκφρασης».
σως μετά τον τρίτο φόνο, πίνοντας Η ακάθιστη σκέψη (1996). Στην
ουίσκι: «το συκοφαντημένο μετα- έννοια «ηθική του οριακού βιώ-
μοντέρνο […] είναι ζωντανό, γεμά- ματος» ανατρέπονται τα διπολικά Ηρώ Νικοπούλου
το υγεία και αυτοπεποίθηση. Και σχήματα καλό/κακό, ηθικό/ανήθι-
μόνο ότι έβγαλε τη λογοτεχνία από κο, ωραίο/άσχημο. Η «απολυτό-
το εγώ, ένα υπέροχο ναρκισσιστικό τητα του βιώματος» αναγορεύεται ΓΑΤΕΣ / β’
εγώ, ότι εξακόντισε την αισθητική σε αξία υπαρξιακή και «ουσία της
στις ακρώρειές της, διαχέοντάς το υπόστασης». Αναφερόμενος στην
σ’ ένα ας πούμε κοινοτικό εμείς, έννοια του φόνου ως παράβασης Φευγάτες λιγνές σκιές
ήταν τεράστιο κέρδος» (σ. 156). και έκρηξης συσσωρευμένης ενέρ- της Καπνικαρέας της Ερμού
Τη δική του πνευματική στάθμη, γειας, στους Χτίστες του Χειμωνά, οι ανέστιες της πόλης γάτες
ο αφηγητής την παραδέχεται ως γράφει: «Αν το αναίτιο έγκλημα σε κάδους αβύσσου βουτηγμένες
«διανοητικό σνομπισμό», καθώς συνιστά την άρνηση της ζωής και
μετακινείται παλμικά από τη μία συνεπώς είναι ηθικά αποκρουστι- στα βελούδα τους ισορροπούν
ιδέα στην άλλη, μια «διανοητική κό (με την έννοια του βαθύτερου
Πάρκινσον», ένα «βιμπράτο της ανθρώπινου ήθους), εδώ αυταξιώ- Τ’ ασυνάρτητα μάτια τους
σκέψης». Δεν πρόκειται για αυ- νεται εξαιτίας της εκρηκτικότητας
φωτίζουν την νύχτα
τοκριτική με θετική κατεύθυνση, και απολυτότητας που εμπεριέχει»
αφού δέχεται ότι η πλαστογραφία (σ. 162). βραχνές οι φωνές τους
της αλήθειας τού προκαλούσε πά- σιγανά φωνάζουν
ντα βαθιά ικανοποίηση (σ. 48). σιγανά απειλούν
Η ΈΝΝΟΙΑ ΣΚΎΛΟΣ
ΚΑΙ Ο ΣΚΎΛΟΣ απολυμένοι εργάτες
ΔΕΝ ΔΈΧΕΤΑΙ Οι θεματικές συντεταγμένες και αργά το βράδυ μετά τη συγκέντρωση
ΘΕΤΙΚΈΣ ΑΞΊΕΣ οι γλωσσικές εμμονές συγκλίνουν που απέτυχε πάλι
Όλος αυτός ο αρνητισμός αναζη- σε μία γενική απόρριψη της νεω-
τεί στηρίγματα στη μεταφυσική, τερικότητας, στο βαθμό που αυτή
ακόμα και στη μανιχαϊκή δεισι- συνδέεται με τον ουμανισμό και Κατηφορίζουν μετά
δαιμονία των ακραίων Γνωστικών. την πρόοδο. Ίσως και σε κάποια στα πηχτά σκοτάδια του Κεραμεικού
Επικαλείται συγκεκριμένα τον αναπαλαίωση του νιτσεϊσμού μετά χάνονται μέχρι το ξημέρωμα
Καρποκράτη, κατά τον οποίο το την τεχνητή οδοντοστοιχία αριστε-
πάλι σεβαστές θεές
κακό είναι παντού, ακόμα και στην ροποίησής του από τη γαλλική, ιδι-
άψυχη ύλη: «Ο άνθρωπος πρέπει αίτερα, Νέα Κριτική. της νύχτας.
να διαπράξει όλα τα δυνατά αίσχη Έχουμε πάντως απερίφραστη

Το πραγματικό υποχωρεί σε κα- ιμς, συνοψίζει: «και αυτό δεν είναι στην «κακή πίστη του ανθρώπου» κης Πλούμας του Μαλακάση.
τηγόρημα της γραμματικής. Έστω, αισθητισμός». Αισθητισμός μπο- και στη «δολοφονική του φύση». Πολύ συχνότερα, τα πάντα πα-
αλλά αναρωτιέμαι τότε τι απέγινε ρεί να είναι, εντούτοις, η εμμονή Στον σκεπτικισμό αυτό αντιστοι- ρασύρονται σε μια γλωσσική μέθη,
εκείνη η «αντρική κοινωνία των χα- στην έλευση του homo violens, στο χεί ο θεωρητικός και λογοτεχνικός «γεμάτη από γκρίζες ζώνες και
ρακωμάτων». ναυάγιο του εικοστού αιώνα, που αρνητισμός με προφανή γαλλική, απειλητικές καταπακτές» – όπως
Διαφορετικό ζήτημα είναι η πρό- ανάγεται σε μεταφυσικές έννοιες κυρίως, κατεύθυνση: Μπλανσώ, χαρακτηρίζει ο ίδιος το ύφος της
σληψη των συμβολισμών. Αναφε- όπως η «αιμορραγία της ύπαρξης», Λακάν, Μπαρτ, Ντερριντά, Σελίν, γραφής του Γιώργου Χειμωνά. Το
ρόμενος σε στίχο του Σολωμού «μέσα στην καρδιά της ανθρώπινης Μπατάιγ, Ζενέ· και Κάφκα, Μπέ- δικό του στυλ, έγραφε προλογί-
όπου γίνεται λόγος για έναν αι- ήττας». κετ, Μπόρχες. ζοντας το Flash στη νύχτα, είναι
μάσσοντα σταυρό [από το ποίημα Διακειμενική κοινοτοπία σε όλο «ανορθόδοξο και σχισματικό […]
«Λάμπρος», τέταρτη στροφή], ο το έργο του Αριστηνού αποτελούν *** καλλιεργεί τη διαρκή αναίρεση
συγγραφέας υποδεικνύει την ανά- τέτοιες φιλοσοφικο-αισθητικές Δολοφόνος «καθαρός σαν έννοια» μέσα από σολιψιστικές εμμονές» ή
γνωση: «Το αίμα τρέχει σαν βρύση απόψεις, ρητές ή συμβολικά προ- αυτοπροσδιορίζεται ο δράστης της «μορφάζει από αιφνίδιες κράμπες
όχι από το σώμα, αλλά από τον σωποποιημένες. Ο δολοφόνος αφήγησης. Ο σίριαλ κίλερ είναι και ασταμάτητους λόξυγγες […]
κρουνό της λέξης». Αυτή είναι η εδώ, μετά τον δεύτερο φόνο, αι- κειμενικός, αδελφικός, σε αιμο- σκωπτικές αυτοαναφορικές συ-
λειτουργία του συμβολισμού, βέ- σθάνεται καλά, έχοντας αφεθεί μικτική σχέση με τη λογοτεχνική στροφές». Μόνιμες ιδιότητές του
βαια. Ως συμπέρασμα, επικαλεί- στην τάξη «μιας αυθεντίας που σε ιδέα και γλώσσα. είναι το ασθματικό ύφος, η διαρκής
ται τη διάσημη ρήση του Γουίλιαμ σπρώχνει στην εκστατική εμπειρία Ένας άλλος (θεωρητικός) αφη- κινητικότητα της ιδέας και της μα-
Τζέιμς: «η έννοια σκύλος δεν δα- του θανάτου, στον παραληρηματι- γητής του Αριστηνού το διατύπωσε τιάς, η φαντασιωτική διάσταση και
γκώνει». κό ίλιγγο, τη μυστική αποκάλυψη σαφώς: «αφού δεν υπάρχει τίποτα η προκλητικότητα. Οριακά κινού-
Μπορεί όμως ένα πνεύμα αντιλο- του κακού»· σ’ αυτό το «χρέος» έξω από το κείμενο, τότε όλο αυτό νται όλα αυτά βέβαια.
γίας να παρατηρήσει ότι, πριν γίνει νιώθει πως είναι ταγμένος (σ. 60). το πλήθος είναι μια οφθαλμαπάτη Στην ειρωνεία της παρωδίας
έννοια, υπάρχει ο πραγματικός σκύ- […] μην παίρνεις της μετρητοίς πρέπει να αποδοθεί η όποια ρεα-
λος τον οποίο δεν μπορείς να μετα- *** ό,τι σου αραδιάζω, είμαι ένας προ- λιστική επίφαση της περιγραφής
τρέψεις σε έννοια αν σου επιτεθεί. Στο σημείωμα του συγγραφέα για βοκάτορας…». Όμως περιέβαλε ή του επεισοδίου. Η παρωδία εί-
Γι’ αυτό, π.χ., ο Διονύσιος Ιερομόνα- τον Δολοφόνο υπογραμμίζεται ο το αξίωμα του Ντερριντά σε μια ναι διπλή: μυθοπλασίας και γλώσ-
χος, στη Γυναίκα της Ζάκυθος, όταν χαρακτήρας της παρωδίας της μυ- διαλεκτική αισθητισμού, μυθικής σας. Π.χ.: Στους κατά συρροήν
βρίσκεται μπροστά σε μια ντουζίνα θιστορηματικής γλώσσας, παρωδία αναφοράς και ευσεβούς ειρωνείας, δολοφόνους της παραλογοτεχνίας
επιθετικά «ψωρόσκυλα», καμώνεται που «προετοίμασε ευσχήμως την μιλώντας για «σολιψιστικό μηχανι- έχουμε απαραίτητα «βάθος»: ψυ-
πως «σκύφτει» να πάρει πέτρα, εκεί- αυτοαναίρεσή της». Γιατί η λογο- σμό (ένα είδος ταχυδακτυλουργι- χικό τραύμα του δράστη, ηθικο-
να φεύγουν φοβισμένα και ξεθυμαί- τεχνική γλώσσα –εξηγεί– «με τον κής εξάχνωσης των πραγμάτων), φανές προσχηματικό κίνητρο, τε-
νουν τη μανία τους «το ένα δαγκώνο- μηχανισμό της εξιδανίκευσης ωρα- που τόσο γενναιόδωρα μοίρασε λετουργία του φόνου, χειρουργική
ντας το άλλο». ΐζει το δυσοίωνο νόημα της ζωής». στους οπαδούς της η σχετικά πρό- δεινότητα, συμβολικό μήνυμα και
Ο εισηγητής της «λογοτεχνικής Αρνείται, κατά συνέπεια, τη «θε- σφατη θεωρία» (Flash στη νύχτα, σ. υπογραφή. Στον παρόντα δολοφό-
βίας», μετά το επιχείρημα του Τζέ- τική αξία» στο έργο και ορκίζεται 147-148). νο δεν αποτυπώνεται κανένα από
Η επιλογή του συγγραφέα δη- τα στάνταρ αυτά. Η φονική του
λώνεται έτσι κειμενοκεντρική, παρόρμηση φαίνεται αναίτια, μυ-
αλλά διαλεγόμενη. Σε παλαιότε- στική, υπαρξιακή. Μόνη, από τη
Ηρώ Νικοπούλου ρο δοκίμιό του έχει επισημάνει, σειριακή τυπολογία, μένει η ανα-
άλλωστε, αντιφάσεις και παλινω- τομική λεπτομέρεια, κυρίως στην
δίες, αλλά και είδος «γλωσσικού ιατροδικαστική γνωμάτευση που
ΤΑ ΣΚΥΛΙΑ μεσσιανισμού» στις θεωρίες της ακολουθεί, σαν επίλογος, καθέναν
αποδόμησης ή στα περί «θανάτου από τους φόνους. Εντύπωση κάνει
Τα σκυλιά είναι τα κομμάτια του συγγραφέα» («Ερμηνείες και η αληθοφάνεια με την ακριβή ορο-
της ψυχής μας τ’ αδέσποτα παρερμηνείες», Τοξικά απόβλητα). λογία στην ανατομία και στην πε-
ριγραφή των κακώσεων στο σώμα
γυρνούν στους δρόμους του θύματος· ιδιαίτερα στην περί-
ολημερίς και μας ψάχνουν ΠΡΟΒΟΚΆΤΟΡΑΣ πτωση της Ελένης (τρίτος φόνος),
Μόλις διασταυρωθούν τα μάτια μας Αυτοαναφορικός είναι, κατά συνέ- που ρίχτηκε από μεγάλο ύψος. Ας
πεια, ο λόγος του αφηγητή. «Προ- σημειωθεί ότι και στο μυθιστόρημα
ανοίγει μια πύλη κρυμμένη
βοκάτορας» και «κονκισταδόρος Flash στη νύχτα, ο αφηγητής, υπο-
του ανέφικτου» αυτοπροσδιορί- ψήφιος αυτόχειρας, σχεδιάζοντας
Αν είμαστε έτοιμοι περνάμε ζεται. Αναβρύζει μέσα του, λέει, να «εκτοξευτεί» από το παράθυρο,
τα παίρνουμε μέσα μεγάλη οργή, ένα «καρτεσιανό προβλέπει την ιατροδικαστική έκ-
πάθος» για όσους τραυματίζουν τη θεση που θα ακολουθήσει με κάθε
να φωτίζουν τον ίσκιο μας γλώσσα, όπως σήμερα «η αποστει- λεπτομέρεια.
να μη φοβόμαστε ρωμένη αριστερά και τα αποκαΐδια
τα μαύρα του πούπουλα της» (Flash στη νύχτα, σ. 52). Ει- ***
ρωνικές και υβριστικές λέξεις στο- Ο δράστης λόγος του Αριστηνού,
χεύουν συστηματικά τη λογοτεχνία στο πανηγύρι των νεωτερισμών,
Τα σκυλιά κοιτούν πάντα στα μάτια της ορθότητας και της καλής θελή- χρησιμοποιείται σαν κριός της
Κάτι μας φανερώνουν επίμονα σεως, ή τον Κανόνα. Σε σπανιότε- ελευθερίας της βούλησης. Δολο-
ώς την Πιετά ρες ήπιες κλίμακες υπάρχουν πολ- φόνος «καθαρός σαν έννοια» (τε-
όταν αθώα πεθαίνουν λές αναφορές στην ελληνική και λευταίες λέξεις του κειμένου) δρα
την ξένη ποίηση, στίχοι, πρόσωπα, τώρα στα βόρεια προάστια μιας
στην αγκαλιά μας ήρωες του λυρισμού θετικότατοι, κοινωνίας της κατανάλωσης, ιδιαί-
όπως ο λεβέντης φουστανελάς Τά- τερα της συμβολικής. zx

Κάνοντας μια συνδρομή στο Books’ Journal έχετε εγκαίρως
το δικό σας τεύχος στη διεύθυνση που επιθυμείτε.
Κάνετε δώρο μια συνδρομή και στους φίλους σας.
Στείλτε mail στη διεύθυνση [email protected]
με την παραγγελία σας
ή τηλεφωνήστε στα γραφεία του περιοδικού.
Συνδρομές: Εσωτερικού ετήσια (11 τεύχη) 50 €, φοιτητικές 40 €,
οργανισμοί-τράπεζες 200 €,Βιβλιοθήκες 100 €. Εξωτερικού EE
(απλό ταχυδρομείο) 80 €, Eυρώπη εκτός EE 100 €, Aμερική 120 €.
Eξάμηνη συνδρομή (6 τεύχη) 30 €.
Εμβάσματα - επιταγές: Ηλίας Κανέλλης
Τραπεζικός λογαριασμός Alpha Bank: 142002320004738
ΙΒΑΝ: GR61-0140-1420-1420-0232-0004-738
BIC/SWIFT ALPHA BANK: CRBAGRAA

Το πρόβλημα της Ελλάδας
δεν είναι το σύνταγμα
Από τον Παναγιώτη Μαντζούφα
Το σύνταγμα ως προϊόν της ιστορίας και όχι ως προϊόν εργαστηρίου είναι ένα παλίμψηστο κείμενο
Ευάγγελος Βενιζέλος, Η που σωρεύει ιστορικές και κανονιστικές μνήμες διαφόρων εποχών και στιγμών, γι’ αυτό θεωρεί ότι
δημοκρατία μεταξύ συγκυρίας είναι ιστορικώς άκαιρες εκείνες οι προσεγγίσεις που αντιλαμβάνονται το σύνταγμα ως αποτέλεσμα μιας
και ιστορίας. Προσδοκίες και
κίνδυνοι από την αναθεώρηση μηχανικής των θεσμών. Ένα νέο παρεμβατικό βιβλίο του Ευάγγελου Βενιζέλου εμβαθύνει στις βασικές
του συντάγματος, Πατάκη, πολιτικές του, αποδεικνύοντας ότι η πολιτική ευτυχεί όταν όσοι την υπηρετούν διαθέτουν βαθιά γνώση,
Αθήνα 2018, 518 σελ.1 πνευματικότητα και προσήλωση στο κοινό συμφέρον. [ΤΒJ]
Τ
ο νέο βιβλίο του καθη- νομιμοποίησής τους, παρότι οι δη- δυνάμεις δεν έχουν επεξεργασμένες σωρεύει ιστορικές και κανονιστικές
γητή –αυτή η ιδιότη- μοσιονομικοί διακανονισμοί ήσαν θέσεις. Η δημοκρατία, προσθέτει, μνήμες διαφόρων εποχών και στιγ-
τα προέχει όλων των ελεγχόμενοι και συμφωνημένοι. είναι μοιραίο να είναι εκτεθειμένη σε μών, γι’ αυτό θεωρεί ότι είναι ιστορι-
άλλων στην δική μου Αυτό ο τρόπος παράγει, μεταξύ διάφορες μορφές λαϊκισμού οι οποί- κώς άκαιρες εκείνες οι προσεγγίσεις
συνείδηση– Ευάγγε- άλλων, έντονες εθνολαϊκιστικές ες θα την ανταγωνίζονται ασύμμετρα που αντιλαμβάνονται το σύνταγμα
λου Βενιζέλου, συναντιέται με όλα τα και αντιευρωπαϊκές αντιδράσεις με δημαγωγία, υπερπατριωτισμό, ως αποτέλεσμα μιας μηχανικής των
μεγάλα και σημαντικά προβλήματα που θέτουν υπό αμφισβήτηση το συνωμοσιολογία και πολλή ανευθυ- θεσμών ή ως κείμενο που περιέ-
των σύγχρονων φιλελεύθερων δημο- συνολικό ευρωπαϊκό οικοδόμημα. νότητα. χει ανορθολογικά στοιχεία, λες και
κρατιών δυτικού τύπου και αγγίζει Η σκέψη αυτή αποτελεί κριτικό υπάρχει ένα αδιαμφισβήτητο υπό-
ειδικότερα τις παθογένειες της ελ- σχόλιο από ένα πρόσωπο που με- ΤΟ ΣΎΝΤΑΓΜΑ δειγμα διαχρονικής ορθολογικότη-
ληνικής δημοκρατίας, όχι μόνο μέσα τείχε σε διαπραγματεύσεις με τους Στο δεύτερο κεφάλαιο που είναι αφι- τας. Οι θεσμοί εξελίσσονται, μαζί
από το πρίσμα του δημοσιολόγου, θεσμούς και γι’ αυτό έχει ιδιαίτερη ερωμένο στους μετασχηματισμούς, τους και τα συντάγματα, ανταπο-
αλλά και του πολιτικού που αναμε- βαρύτητα. στις αντοχές και στις αμφισβητήσεις κρινόμενα στα αιτήματα που θέτουν
τράται με τα προβλήματα μέσα από Ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες του συντάγματος, ο Βενιζέλος, δια- η ιστορία και η συγκυρία. Μπορεί
μια θεώρηση κατεξοχήν ιστορική. Ο είναι οι σκέψεις που αφιερώνονται πιστώνει ότι, αφενός, το sύνταγμα οι εισηγούμενοι τις συνταγματικές
Βενιζέλος αντιλαμβάνεται την ιστο- σε ό,τι ονομάζεται μετα-αντιπρο- προσαρμόζεται στους περιορισμούς αλλαγές να επηρεάζονται από τη
ρική διάσταση των πολιτευμάτων σωπευτική ή μετα-πλειοψηφική που θέτουν στην ίδια τη συντακτική συγκυριακή πλειοψηφία, όμως ταυ-
αλλά και εν γένει των θεσμών ως δημοκρατία, με τους θεσμούς που εξουσία και την αναθεωρητική λει- τόχρονα –και ίσως ανεπίγνωστα–
παράγοντα ερμηνεία της συγκυρίας, εντάχθηκαν στο σύνταγμα κατά την τουργία των κρατών η διεθνοποίηση συνομιλούν και με την ιστορία, με
γι’ αυτό και η οπτική του είναι απαλ- αναθεώρηση του 2001, για την εκλο- του συνταγματικού φαινομένου και τον μακρύ ιστορικό χρόνο, έννοια
λαγμένη από θεωρήσεις εργαλειακού γή Προέδρου της Δημοκρατίας, για η δικαιοδοσία των υπερεθνικών δι- που ο Βενιζέλος εμπνέεται από τον
ή τεχνοκρατικού χαρακτήρα. Επειδή το εκλογικό σύστημα, για την εκλο- καιοδοτικών οργάνων, αφετέρου στο Φερνάν Μπροντέλ.
ακριβώς έχει γνωρίσει τους βασικούς γή των μελών των ανεξάρτητων αρ- ότι και η διεθνής κοινότητα συνταγ- Για την αναθεώρηση του συντάγ-
θεσμούς της πολιτείας από τα μέσα, χών, όπου ο συγγραφέας θεωρεί ότι ματοποιείται, με την έννοια ότι ανα- ματος, που είναι από τα αγαπημέ-
ως δρων υποκείμενο, από τις κορυ- η επιδίωξη ευρύτερων συναινέσεων ζητεί στη μορφή του συντάγματος να του θέματα και αντικείμενο της
φαίες θέσεις, οι παρατηρήσεις του θεσμικά επιβεβλημένων θα δώσει τη νομιμοποίηση που αντλούν από υφηγεσίας του, ο Βενιζέλος (που
αποτιμούν τους θεσμούς ολοκληρω- περιθώρια να υπερβούμε την απλή αυτή τα εθνικά κράτη. Είναι σαφές διετέλεσε και γενικός εισηγητής της
μένα, από την οπτική της πολιτικής κομματική αντιπροσώπευση μιας ότι το εθνικό και το διεθνές επίπεδο πλειοψηφίας στην αναθεώρηση του
επιστήμης και της οικονομίας και όχι πολυδιασπασμένης κοινωνίας. αλληλεπιδρούν και αλληλοεξαρτώ- 2001) έχει πολλά να πει και να ει-
μόνο της νομικής. Ο λαϊκισμός, κατά τον συγγρα- νται διαρκώς, ανοίγοντας συνεχώς σφέρει. Καταρχάς, δεν κουράζεται
Το βιβλίο, μολονότι αποτελείται φέα, δεν αποτελεί ιδεολογία, αλλά ρωγμές σε ένα σύνταγμα που οικο- να επαναλαμβάνει –με αφορμή και
από κείμενα, προφορικές ομιλίες και υπόδειγμα πολιτικής συμπεριφοράς δομήθηκε πάνω στο ιστορικό έδαφος τη συζήτηση για την αναθεώρηση
παρουσιάσεις, συγκροτεί ανά κεφά- που, αμφισβητώντας την αντιπρο- των εθνών κρατών (συνταγματισμός) του συντάγματος– ότι το πρόβλημα
λαιο θεματικές ενότητες με συνοχή. σωπευτική δημοκρατία, συνδυάζει και που αντιλαμβανόταν τη διεθνή της χώρας δεν είναι συνταγματικό,
Στο πρώτο κεφάλαιο, που είναι προ-νεωτερικά και μετα-νεωτερι- παρουσία ως απλή συμμετοχή της αλλά κοινωνικό, παραγωγικό και εν
αφιερωμένο στην ευρύ πεδίο της κά χαρακτηριστικά. Προσθέτει ότι χώρας σε διεθνείς οργανισμούς, και τέλει νοοτροπιακό. Η κρίση στην
κρίσης της φιλελεύθερης δημοκρα- έξαρση του λαϊκισμού στην εκδοχή όχι ως ένα πεδίο όπου διακυβεύεται ευρωζώνη και τα μέτρα λιτότητας
τίας, ο Βενιζέλος, ερευνώντας τον του ακροδεξιού εθνικισμού έχουμε αδιαλείπτως η εθνική της κυριαρχία που επιβλήθηκαν μέσω των μνημο-
τρόπο λειτουργίας της Ευρωπαϊκής και σε χώρες που δεν έχουν υποστεί και όπου τα περιθώρια να ορίζεις την νίων στην περίπτωση της Ελλάδας
Ένωσης (ΕΕ) και της ζώνης του πολιτικές λιτότητας, όπως η Αυ- εθνική σου μοίρα στενεύουν, ιδίως έχουν καταλυτικές επιπτώσεις στο
ευρώ διαπιστώνει ότι η οικονομική στρία, η Ολλανδία, η Γαλλία, ακόμα όταν είσαι αναξιόχρεος οφειλέτης. εθνικό σύνταγμα. Ο συγγραφέας
διακυβέρνησή τους ναι μεν είναι και η Ουγγαρία με την Πολωνία. Με Η διπλή αυτή θεσμική τάση θέτει το θυμίζει ότι, όταν το εθνικό κράτος
προσηλωμένη στην ενωσιακή νο- άλλα λόγια, υποστηρίζει ότι ο λαϊκι- σύνταγμα στο επίκεντρο των εξελί- διεθνοποιείται, απολιτικοποιείται
μιμότητα, πλην όμως οι αποφάσεις σμός στην Ευρώπη ταυτίζεται με την ξεων. και βρίσκεται σε μειονεκτική σχέση
λαμβάνονται με έναν κάποιον θε- κρίση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, Ο Βενιζέλος πάντα πίστευε, και συγκρουόμενο με τις αγορές, πολλές
σμικό αυτοματισμό, χωρίς να συνε- ενώ θέτει ζητήματα, όπως η οικονο- μας το δίδασκε στο πανεπιστήμιο, από τις λειτουργίες του εκπίπτουν,
κτιμώνται οι πολιτικές αντιδράσεις μική ανισότητα και το μεταναστευ- ότι το σύνταγμα ως προϊόν της ιστο- ενώ οι επιπτώσεις καθρεφτίζονται
των κοινωνιών, με αποτέλεσμα να τικό, για τα οποία τόσο η σοσιαλδη- ρίας και όχι ως προϊόν εργαστηρίου και στον συνταγματικό χάρτη. Στο
εγείρεται ζήτημα δημοκρατικής μοκρατία, όσο και οι συντηρητικές είναι ένα παλίμψηστο κείμενο που πλαίσιο αυτό, λέει, τα περιθώρια για

ριζικές αλλαγές μέσω της αναθεώρη- τις ώρες διδασκαλίας των θρησκευ-

σης είναι περιορισμένα. τικών στη Μέση Εκπαίδευση– θα
Υπό την αίρεση των παραπάνω, μπορούσαν να απασχολήσουν την
ορίζει τις βασικές πολιτικές προϋπο- αναθεώρηση του συντάγματος, με
θέσεις της αναθεώρησης: την εισαγωγή μιας ερμηνευτικής δή-
α) Πρέπει να είναι συναινετική και λωσης που θα αποσυνδέει, και ρητά,
υπεύθυνη, να χρειάζεται την πλειο- το άρθρο 3 του συντάγματος από το
ψηφία των 180 βουλευτών και στη άρθρο 13 – και, ίσως, και το άρθρο
δεύτερη κατ’ ουσίαν αναθεωρητική 16 παρ. 2 που αναφέρεται στη θρη-
Βουλή, εφόσον έχει προηγηθεί ευρύς σκευτική συνείδηση. Το δε προοίμιο
διάλογος όλων των φορέων και μέρι- που αναφέρεται στο τριαδικό δόγμα
μνα συμφωνίας με τα κόμματα της ανήκει στη συνταγματική ιστορία του
αντιπολίτευσης του δημοκρατικού έθνους μας και μπορεί να διατηρηθεί
τόξου. χωρίς περαιτέρω έννομες συνέπειες.
β) Πρέπει να σέβεται το θεσμικό Ως προς τη σαρία, θεωρεί την πρό-
κεκτημένο της μεταπολίτευσης, να σφατη νομοθετική πρωτοβουλία της
μη θυσιάζει, δηλαδή, στην προσπά- κυβέρνησης μεταβατικό βήμα που
θεια να εμφανιστεί ως ριζοσπαστική, 3 Σεπτεμβρίου 1843. Πλήθος εξεγερμένων συγκεντρώνεται μπροστά από τα Βα- πρέπει να ολοκληρωθεί με την πλή-
τις δικαιοκρατικές και δημοκρατικές σιλικά Ανάκτορα (σήμερα Βουλή των Ελλήνων) ζητώντας Σύνταγμα. Γκραβούρα ρη κατάργηση της σαρίας, την υπα-
άγνωστου βρετανού καλλιτέχνη. Από την έκδοση 1842-1885. Ελλάδα, ιστορική,
εγγυήσεις που το σύνταγμα περιέχει. γωγή όλων των διαφορών οικογενει-
εικονογραφημένη. Με 280 γκραβούρες εποχής, Αθήνα 1984, Nikolas Books.
γ) Πρέπει να αναγνωρίζει και να ακού και κληρονομικού δικαίου στον
τηρεί τους κανόνες του διεθνούς δι- τεθεί από τα κόμματα για συζήτηση, μισθών και συντάξεων και τον επ’ Αστικό Κώδικα και τη δικαιοδοσία
καίου και τη διαδικασία της ευρω- ενώ είναι αμείλικτος και στην κριτι- αυτών δικαστικό έλεγχο. Στο σημείο των πολιτικών δικαστηρίων.
παϊκής ολοκλήρωσης, ώστε η χώρα κή των προτάσεων αυτών. Θα αδι- αυτό, ο Βενιζέλος είναι σκεπτικός, Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τις
να είναι σταθερά προσηλωμένη στον κούσαμε τον πλούτο των ιδεών που διότι αντιλαμβάνεται ότι οι ανειλημ- σκέψεις του Βενιζέλου για τη σχέ-
ευρωπαϊκό προσανατολισμό της. υπάρχει στο βιβλίο αν σχολιάζαμε μένες υποχρεώσεις που συνδέονται ση των μνημονίων με το δίκαιο της
Ο Βενιζέλος κρίνει ότι οι μεγάλοι έστω και ακροθιγώς κάθε μια από τις με τη συνταξιοδοτική δαπάνη και ανάγκης. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η
στόχοι της χώρας, η έξοδος από την προτάσεις αυτές οι οποίες θα μπο- καταγράφονται ως μεγέθη του προ- νομοθεσία που εφαρμόστηκε επί τη
κρίση και η ανάκτηση της θεσμικής ρούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο ϋπολογισμού ήσαν όροι για τη δημο- βάσει των μνημονίων δεν συνιστού-
και πολιτικής αξιοπιστίας, μπορούν ξεχωριστής συζήτησης. σιονομική επιβίωση της χώρας, κατά σε δίκαιο της ανάγκης. Αντιθέτως,
να επιτευχθούν αφού οικοδομηθούν Απαντώντας στις κριτικές που συνέπεια δεν μπορούσαν να ανατρα- δίκαιο της ανάγκης θα συνιστούσε η
σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ κρά- ενοχοποιούσαν το σύστημα διακυ- πούν από δικαστικές αποφάσεις που ασύντακτη χρεοκοπία. Αν το κράτος
τους και πολιτών. Με άλλα λόγια, βέρνησης της χώρας για την κρίση, εναρμονίζονται με μια συνταγματική χρεοκοπούσε τυπικά, θα καταλυό-
εφόσον εκπονηθεί ένα εθνικό σχέδιο αποσυνδέει τη μορφή διακυβέρνη- ρητορεία η οποία θέτει τα κοινωνικά ταν τόσο η δημοκρατία όσο και το
που θα μετατρέψει την Ελλάδα σε σης –κοινοβουλευτικό ή προεδρικό δικαιώματα σε πλήρη προτεραιότη- κράτος δικαίου. Τον κίνδυνο αυτόν
κανονικό κράτος. Οι συγκεκριμένοι πολίτευμα– όπως αποτυπώνεται τα έναντι πάντων. Με απλά λόγια, τον παρέβλεπαν όσοι εκτιμούσαν
όροι δεν εξαρτώνται πρωτίστως από στο σύνταγμα από ό,τι συνέβη. Στην ο Βενιζέλος λέει ότι δεν μπορούν τα εσφαλμένα, όπως αποδείχθηκε, ότι
το σύνταγμα και δεν εμποδίζεται η οικονομική κρίση, λέει, βρέθηκαν δικαστήρια να μοιράζουν λεφτά χω- δεν υπήρχε πιθανότητα εξόδου της
επίτευξή τους από αυτό στην ισχύ- χώρες με διαφορετικά πολιτεύματα, ρίς δημοσιονομικό αντίκρισμα και χώρας από την ΕΕ. Η αποφυγή της
ουσα μορφή του. Ωστόσο, οι μετρη- όπως η Κύπρος. Ξεκάθαρα απαντά εις βάρος άλλων προτεραιοτήτων κατάστασης ανάγκης στην ακραία
μένες αλλαγές στο σύνταγμα μπορεί και στην πρόταση για άμεση εκλογή μιας ευνομούμενης πολιτείας, όπως της εκδοχή αποτελεί κέρδος, ενώ η
να συμβάλουν στη δημιουργία ενός Προέδρου της Δημοκρατίας από το π.χ. είναι οι δαπάνες για παιδεία και εφαρμογή των όρων δανεισμού έγι-
ασφαλούς πλαισίου μεταρρυθμιστι- λαό. «Είναι αλλοίωση του πολιτεύ- υγεία. νε επί τη βάσει των συνταγματικών
κής πνοής. Τέλος, αν και αναγνω- ματος», απαντά κατηγορηματικά, Επίσης καίριες είναι οι παρεμβά- προβλέψεων του άρθρου 28 παρ. 2Σ
ρίζει ότι η αναθεώρηση θα συμβάλει θεωρώντας ότι αυτό που προτείνεται σεις του για τα προσωπικά δεδομέ- και διμερών συμφωνιών του διεθνούς
θετικά στο σχέδιο αναγέννησης της «είναι εν δυνάμει ημιπροεδρικό σύ- να, τις τηλεοπτικές άδειες και τα fake οικονομικού δικαίου –που πήραν τη
χώρας, εκτιμά ότι μένουν πολλά να στημα διακυβέρνησης». Αναλυτικές news. Το πεδίο στο οποίο η συμβολή μορφή μνημονίων με μια πολυεπίπε-
γίνουν με τη νομοθεσία αλλά και με τη είναι οι θέσεις του Βενιζέλου και για του Βενιζέλου είναι μακροχρόνια και δη νομική διαδικασία– και εφαρμο-
δημόσια διοίκηση και τη δικαιοσύνη. ό,τι έχει λεχθεί στη συζήτηση για τη αδιάλειπτη είναι οι σχέσεις κράτους- στικών νόμων του εθνικού δικαίου.
Στόχος, μεταξύ άλλων, όλων των συνταγματική αναθεώρηση σχετικά εκκλησίας και θρησκευτικής ελευθε- Συνολικά, πρόκειται για μια συλ-
παραπάνω είναι να καλλιεργηθεί η με τη δικαστική εξουσία, καθώς και ρίας. Εκτιμά επ’ αυτού ότι το άρθρο 3 λογή εύστοχων και πλούσιων σε
αυτοσυνειδησία της ελληνικής κοι- για τα όρια του ελέγχου συνταγ- του συντάγματος δεν αφορά την σχέ- προβληματισμούς κειμένων, νομικά
νωνίας. Μόνο όταν συνειδητοποιή- ματικότητας των νόμων, όπου εκεί ση κράτους - Εκκλησίας της Ελλάδος έγκυρων και πολιτικά παρεμβατικών,
σουμε τα επιτεύγματά μας, πιστεύει, εντοπίζει ουσιαστικές μεταβολές αλλά τις σχέσεις Εκκλησίας της Ελ- απόρροια της εγνωσμένης νομικής
θα αναπτύξουμε έναν υγιή συνταγ- του ελέγχου, από διάχυτο και πα- λάδος - Οικουμενικού Πατριαρχείου ευστροφίας του συγγραφέα και του
ματικό πατριωτισμό (δανείζεται τον ρεμπίπτοντα σε συγκεντρωτικό και και την πολλαπλότητα των εκκλησι- πολιτικού του θάρρους. Τέλος, επει-
όρο από τον Γιούργκεν Χάμπερμας). αφηρημένο με ό,τι συνέπειες αυτό αστικών καθεστώτων. Τα ερμηνευ- δή η ευφυΐα δεν εγκαταλείπει τους
Από εκεί και πέρα, οι προτάσεις συνεπάγεται. τικά προβλήματα που δημιουργεί η ικανούς ανθρώπους ακόμα και στις
του, πολύ συγκεκριμένες, αφορούν έννοια της επικρατούσας θρησκείας περιπτώσεις που έχουν άδικο, πρέ-
τη διαρρύθμιση του πολιτικού συ- ΠΟΛΙΤΙΚΈΣ ΕΠΙΛΟΓΈΣ ΚΑΙ δίνουν εσφαλμένα ερμηνευτική βάση πει να είναι κανείς εξαιρετικά προ-
στήματος, το κράτος δικαίου και τα ΣΎΝΤΑΓΜΑ για την επικράτηση συντηρητικών ετοιμασμένος όταν αποφασίσει να
δικαιώματα, καθώς και τις σχέσεις Ένα διαρκώς επίμαχο σημείο, μάλι- θέσεων σε ζητήματα θρησκευτικής του αντιπαρατεθεί είτε σε πολιτικό
κράτους και εκκλησίας. Είναι από στα εντεινόμενου και καθημερινού ελευθερίας εν γένει, και στη διδα- είτε σε επιστημονικό επίπεδο. zx
τους ελάχιστους πολιτικούς που έχει ενδιαφέροντος αφού συνδέεται με το σκαλία του μαθήματος των θρησκευ-
επεξεργασμένες θέσεις και προτά- σύστημα ελέγχου της συνταγματικό- τικών –δυστυχώς και πρόσφατα, με 1. Πρόκειται για ομιλία στο πλαίσιο πα-
σεις σχεδόν για όλα τα επίμαχα ζη- τητας των νόμων, είναι η σχέση της τη γνωστή απόφαση 660/2018 του ρουσίασης του βιβλίου στην Θεσσαλονί-
τήματα της αναθεώρησης που έχουν οικονομικής κρίσης με τις μειώσεις Συμβουλίου της Επικρατείας για κη (Ηλέκτρα Παλλάς- 12/1/2019).

Αξιοκρατία ή κοινωνική δικαιοσύνη;1
Από τον Νικόλα Βρούσαλη
Οι υποστηρικτές της αξιοκρατίας πρεσβεύουν ότι η αριστεία χάνει την αξία της όταν δεν αντανακλά
ατομική προσπάθεια ή ταλέντο, αλλά οικονομική και κοινωνική επιφάνεια. Από αυτό προκύπτει ότι
η χαμηλή άμεση φορολογία, η περικοπή των κονδυλίων για την παιδεία και η ενίσχυση ιδιωτικών
Γρηγόρης Μολύβας,
Αξιοκρατία και κοινωνική
σχολείων και πανεπιστημίων δεν προάγουν απαραίτητα την αξιοκρατική αριστεία. Σε κάποιες περι-
δικαιοσύνη, Πόλις, Αθήνα πτώσεις, μάλιστα, τέτοιου είδους πολιτικές προάγουν την αναξιοκρατία. Το νέο βιβλίο του Γρηγόρη
2018, 343 σελ. Μολύβα θέτει ορισμένα δύσκολα ερωτήματα. [ΤΒJ]
Η
αποστροφή του Αρι- φορολογίας και αναδιάρθρωσης του
Harvard Gazette - Harvard University

στείδη Μπαλτά «η καπιταλισμού, να αμείβουμε περισ-
αριστεία είναι ρετσι- σότερο τους πιο ταλαντούχους και
νιά», τον Φεβρουά- αυτούς που καταβάλλουν τη μεγαλύ-
ριο του 2015, προκά- τερη προσπάθεια. Η διατήρηση της
λεσε πολλές παρανοήσεις. Ο ίδιος ο αξιοκρατίας παραμένει πολύ δύσκο-
Μπαλτάς χρησιμοποίησε τη φράση λη: ο Jay-Z βρίσκει την Μπιγιονσέ, η
για να κριτικάρει την πίεση στον άρι- Γουολστόουνκραφτ τον Γκόντγουιν,
στο μαθητή να αποδεικνύει συνέχεια ο Σαρτρ την Μπωβουάρ, κι αυτοί,
τον εαυτό του ως άριστο και του μη με τη σειρά τους, μεταδίδουν –μέσω
άριστου να βγάλει από πάνω του τη παιδείας, γνώσεων, δικτύων– την
ρετσινιά του μη άριστου. Ωστόσο, η ανισότητα στα παιδιά τους. Αυτό
φράση του Μπαλτά μπορεί να εννο- υποσκάπτει, και πάλι, την αξιοκρα-
ηθεί διαφορετικά. Μπορεί να εννοη- τία.
θεί ως η ιδέα ότι, σε συνθήκες κοινω- Η τρίτη και τελευταία διάσταση
νικής ανισότητας, αριστεία σημαίνει αφορά την αξιοκρατία ως βάση για
αναξιοκρατία. Σημαίνει, δηλαδή, ότι μια γενική πολιτική ηθική. Εδώ ο
πήρες άριστα κυρίως επειδή οι γο- Ο Τζον Ρωλς, φιλελεύθερος σοσιαλδημοκράτης ηθικός και πολιτικός φιλό- Ρωλς επικαλείται το βιβλίο του Μά-
σοφος και συγγραφέας της Θεωρίας της Δικαιοσύνης.
νείς σου είχαν λεφτά να σε στείλουν ικλ Γιανγκ (Michael Young), The Rise
στο καλύτερο σχολείο, στο καλύτερο μοκρατία είναι η ολοκληρωμένη έκ- τους Αγγλοσάξωνες, οι λέξεις σοσι- of the Meritocracy [Η άνοδος της αξι-
φροντιστήριο, στα καλύτερα ιδιαίτε- φραση του τρίπτυχου της Γαλλικής αλδημοκρατία [social democracy] και οκρατίας]. Το βιβλίο αυτό είναι ένα
ρα, κ.λπ. Επανάστασης, «ελευθερία, ισότητα, φιλελευθερισμός [liberalism] είναι δυστοπικό μυθιστόρημα, σκαρίφημα
Πότε, λοιπόν, είναι αναξιοκρατική αλληλεγγύη». Η ελευθερία εκφράζε- συνώνυμες και διακριτές από τον νε- των αντιφάσεων μιας φανταστικής
η αριστεία; Η απάντηση εξαρτάται ται στην προτεραιότητα της προστα- οφιλελευθερισμό.) αξιοκρατικής κοινωνίας. Ο Γιανγκ
από το νόημα της έννοιας αξιοκρα- σίας των βασικών ελευθεριών – της θεωρεί ότι, σε αυτή την κοινωνία,
τία. Στο πρόσφατο βιβλίο του, Αξι- ελευθερίας του λόγου, της συνάθροι- ΤΟ ΠΡΌΒΛΗΜΑ εκείνοι που έχουν αδικηθεί από τη
οκρατία και Κοινωνική Δικαιοσύνη, ο σης, του συνεταιρίζεσθαι, κ.λπ. Η ΤΗΣ ΑΞΙΟΚΡΑΤΊΑΣ «φυσική κληρωτίδα» –εκείνοι που
Γρηγόρης Μολύβας ασκεί μια εκτενή ισότητα εκφράζεται στην αρχή της Το βιβλίο του Μολύβα αναδεικνύει γεννήθηκαν Σαλιέρι κι όχι Μότσαρτ,
κριτική στην έννοια της αξιοκρατίας. «ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών», την πολυδιάστατη συζήτηση γύρω Βαμβακούλας κι όχι Μαραντόνα,
Αυτή την κριτική πρέπει να την πά- την ιδέα, δηλαδή, ότι ίσα ταλέντα δι- από την έννοια του «αξίζειν». Πρώ- Ράμφος κι όχι Καντ– θα χαίρουν συ-
ρουμε πολύ σοβαρά, επειδή πηγαίνει καιούνται ίσες κοινωνικές θέσεις. Η τον, δείχνει ότι, αν προσυπογρά- στηματικά λιγότερης αναγνώρισης
βαθύτερα από τις συνηθισμένες σο- αλληλεγγύη, τέλος, εκφράζεται στην φουμε την αξιοκρατία, τότε προσυ- από τους γενετικά προνομιούχους.
σιαλδημοκρατικές και φιλελεύθερες «αρχή της διαφοράς», σύμφωνα με πογράφουμε ένα πολύ απαιτητικό Επιπλέον, θα τείνουν να βλέπουν
προσεγγίσεις στο ζήτημα. Επιπλέον, την οποία οι κοινωνικές ανισότητες ιδανικό. Πιο συγκεκριμένα, η αξι- τους εαυτούς τους ως πολίτες δεύ-
ο Μολύβας ξέρει τι λέει: έχει διδάξει σε εισόδημα και πλούτο είναι δίκαιες οκρατία απαιτεί ότι κάθε κοινωνι- τερης κατηγορίας και, ταυτόχρονα,
πολιτική φιλοσοφία σε γενιές φοιτη- αν και μόνο αν βελτιώνουν τη θέση κή ανισότητα που δεν οφείλεται σε να ντρέπονται που δεν μπορούν να
τών του ΕΚΠΑ και –μαζί με τον Φι- των λιγότερο προνομιούχων. διαφορά ταλέντου ή προσπάθειας ντριμπλάρουν όπως ο Μαραντόνα ή
λήμονα Παιονίδη από το ΑΠΘ και Αυτή η θεωρία, την οποία ο Ρωλς είναι άδικη. Άρα το να περνάς εισό- να αναπτύξουν υπερβατολογικά επι-
τους Φίλιππο Βασιλόγιαννη, Κων- αποκαλεί «δικαιοσύνη ως ακριβοδι- δημα, πλούτο, γνωριμίες, κ.λπ. από χειρήματα όπως ο Καντ.
σταντίνο Παπαγεωργίου, Ανδρέα κία» [justice as fairness], δεν προκρί- γενιά σε γενιά είναι άδικο. Γι’ αυτό, Η αξιοκρατία, με άλλα λόγια, δη-
Τάκη από τη Νομική– ο Μολύβας νει την αξιοκρατία ως μια από τις άλλωστε, η αξιοκρατία προϋποθέτει μιουργεί μια νέα άρχουσα τάξη, όχι
έφερε τη διδασκαλία του Τζον Ρωλς βασικές αρχές της. Σύμφωνα με τον υψηλή άμεση φορολογία και ιδιαίτε- στη βάση του υλικού πλούτου, αλλα
στην Ελλάδα. Ρωλς, η εξίσωση της αξιοκρατίας ρα υψηλή φορολογία κληρονομιάς. στη βάση του ταλέντου. Γι’ αυτό το
έχει ως εξής: αξιοκρατία = ταλέντο + Από αυτό προκύπτει ότι οι σκανδι- λόγο ο Μολύβας υποστηρίζει, απη-
ΡΩΛΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΟΣΎΝΗ προσπάθεια. Η «επάξια ανταμοιβή», ναβικές χώρες, για παράδειγμα, είναι χώντας τον Ρωλς, ότι η αξιοκρατία
Ο αμερικανός φιλόσοφος Τζον Ρωλς κατά συνέπεια, είναι αμοιβή ανάλο- πιο αξιοκρατικές από τις ΗΠΑ ή το δεν είναι ικανοποιητική βάση για μια
είναι ο σημαντικότερος υπερασπι- γα με το ταλέντο και την προσπά- Ηνωμένο Βασίλειο. γενική πολιτική ηθική.
στής της σοσιαλδημοκρατίας του θεια. Σύμφωνα με τον Ρωλς, η έννοια Η δεύτερη διάσταση που αναδει-
20ού αιώνα. Στο βιβλίο του A Theory του «αξίζειν» δεν συνάδει με τις βα- κνύει ο Μολύβας αφορά την υλοποί- ΑΞΙΟΚΡΑΤΊΑ Ή
of Justice [Θεωρία της Δικαιοσύνης], σικές αρχές της σοσιαλδημοκρατίας ηση της εξίσωσης της αξιοκρατίας, ΑΚΡΙΒΟΔΙΚΊΑ;
δημοσιευμένο το 1971, o Ρωλς ισχυ- και του φιλελευθερισμού. (Λέω «και» η οποία είναι πολύ ασταθής. Έστω Ο Ρωλς υποστηρίζει ότι η ακριβοδι-
ρίζεται ότι η σύγχρονη σοσιαλδη- του φιλελευθερισμού επειδή, για ότι βρίσκουμε τρόπο, μέσω υψηλής κία και η αξιοκρατία είναι διακριτές

έννοιες· επιπλέον, η πρώτη συγκρο-

τεί μια καλύτερη πολιτική ηθική,
αφού μας βοηθάει να αποφύγουμε
ιεραρχικές δομές τύπου Γιανγκ. Αυτό
δεν σημαίνει ότι είναι προτιμότερο
να κάνει φιλοσοφία ο Ράμφος και
όχι ο Καντ, ή να γράφει συμφωνίες
ο Σαλιέρι και όχι ο Μότσαρτ. Κάθε
άλλο. Ωστόσο η γενική αρχή της δι-
ανομής των «πρωταρχικών αγαθών»
–των μέσων για την καλή ζωή– δεν
πρέπει να είναι αξιοκρατική.
Ας πάρουμε ένα παράδειγμα.
Έστω ότι το σχολείο δίπλα στο σπίτι
μου έχει καλούς καθηγητές και υπο-
δομές, ενώ το δικό σου όχι. Και ας
υποθέσουμε ότι εγώ κι εσύ έχουμε
το ίδιο ταλέντο στα μαθήματα και
δουλεύουμε τις ίδιες ώρες. Αυτό που
μάλλον θα γίνει είναι ότι εγώ θα τα
πάω πολύ καλύτερα –σε εξετάσεις,
γνώσεις, κατανόηση, κ.λπ.– ενώ εσύ
όχι. Αυτό είναι άδικο και με τους
όρους της αξιοκρατίας και με τους
όρους της ακριβοδικίας.
Τι γίνεται, όμως, αν οι υποδομές Αριστερά: πορτρέτο του Αντόνιο Σαλιέρι_από τον Joseph_Willibrord_Mähler. Δεξιά: πορτρέτο του Βολφγκανγκ
που απολαμβάνουμε είναι ακριβώς Αμαντέους Μότσαρτ από την Barbara Krafft. Κατά μια άποψη γα την αξιοκρατία, αν ο Μότσαρτ και ο Σαλιέρι κατα-
βάλλουν την ίδια προσπάθεια, τότε πρέπει να αμειφθούν το ίδιο, ανεξάρτητα από την ποιότητα της μουσικής που
οι ίδιες, δουλεύουμε ακριβώς τις
παράγουν. Έτσι, όμως, η ακριβοδικία του Τζον Ρωλς και ο εξισωτισμός της τύχης μοιάζουν να διαφοροποιούνται,
ίδιες ώρες, βάζουμε ακριβώς την υποστηρίζει ο Γρηγόρης Μολυβάς.
ίδια προσπάθεια, αλλά εσύ έχεις
περισσότερο ταλέντο από μένα; τύχης. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, συνεισφορά, στον βαθμό που οφείλε- CODA
Εδώ, η αξιοκρατική αρχή λέει ότι η η δίκαιη διανομή αντανακλά απο- ται σε άνισα ταλέντα, δεν πρέπει να Οι υποστηρικτές της αξιοκρατίας
ανταμοιβή σου μπορεί δικαιολογη- κλειστικά την ατομική επιλογή και ανταμείβεται. Αυτό, ωστόσο, μπορεί πρεσβεύουν ότι η αριστεία χάνει
μένα να είναι μεγαλύτερη. Αν, για όχι την τυχαιότητα των ατομικών να κάνει τον Μότσαρτ να νιώθει ότι την αξία της όταν δεν αντανακλά
παράδειγμα, το μεγαλύτερο ταλέ- περιστάσεων. Στο βαθμό, λοιπόν, δεν αναγνωρίζεται το ταλέντο του. ατομική προσπάθεια ή ταλέντο,
ντο του Μότσαρτ παράγει καλύ- που η ατομική επιλογή κατευθύνει Οπότε εδώ έχουμε ένα πρόβλημα αλλά οικονομική και κοινωνική
τερες συμφωνίες από τον Σαλιέρι, την «επαχθή ατομική προσπάθεια» – κινήτρων: πώς θα κάνουμε τον Μό- επιφάνεια. Από αυτό προκύπτει
ο Μότσαρτ δικαιούται υψηλότερη την προσπάθεια την οποία καταβάλ- τσαρτ να γράφει μουσική χωρίς να ότι η χαμηλή άμεση φορολογία, η
ανταμοιβή. Κι αυτό, ανεξάρτητα λουμε σε απαιτητικές συνθήκες που αμείβεται καλύτερα από τον Σαλιέρι; περικοπή των κονδυλίων για την
από το ευρύτερο κοινωνικό σύστη- μας δυσκολεύουν ή μας κοστίζουν– η Δεύτερον, ο εξισωτισμός της τύχης παιδεία και η ενίσχυση ιδιωτικών
μα: ακόμα και στο σοσιαλισμό, ο δίκαιη κοινωνία ανταμείβει την προ- δημιουργεί προβλήματα μέτρησης, σχολείων και πανεπιστημίων δεν
Μότσαρτ αξίζει μεγαλύτερη αντα- σπάθεια και μόνο την προσπάθεια. αφού σημαίνει ότι πρέπει να βαθμο- προάγουν απαραίτητα την αξι-
μοιβή. Αν, για παράδειγμα, ο Μότσαρτ και νομήσουμε την προσπάθεια του Μό- οκρατική αριστεία. Σε κάποιες
Η ρωλσιανή αρχή της ακριβοδι- ο Σαλιέρι καταβάλλουν την ίδια προ- τσαρτ, έτσι ώστε κάθε μονάδα προ- περιπτώσεις, τέτοιου είδους πολι-
κίας, από την άλλη, δίνει μια πιο σπάθεια, τότε πρέπει να αμειφθούν σπάθειάς του να μετράει όσο κάθε τικές προάγουν την αναξιοκρατία.
εκλεπτυσμένη απάντηση: σε κάποιες το ίδιο, ανεξάρτητα από την ποιό- μονάδα προσπάθειας του Σαλιέρι. Ωστόσο, για έναν υπερασπιστή της
περιπτώσεις η ανισότητα Μότσαρτ/ τητα της μουσικής που παράγουν. Αυτή η βαθμονόμηση είναι θεωρη- κοινωνικής δικαιοσύνης τόσο απαι-
Σαλιέρι είναι δίκαιη, σε άλλες άδικη. Έτσι, η ρωλσιανή ακριβοδικία και ο τικά δύσκολη και πρακτικά αδύνατη. τητικό όσο ο Μολύβας, τέτοιες πο-
Αν, για παράδειγμα, η άνιση αντα- εξισωτισμός της τύχης μοιάζουν να Το τρίτο και πιο δύσκολο πρόβλημα λιτικές σχεδόν σίγουρα βλάπτουν
μοιβή βελτιστοποιεί τις προοπτικές διαφοροποιούνται. έχει να κάνει με την αμοιβαία ανα- την κοινωνική δικαιοσύνη, αφού
των λιγότερο προνομιούχων –στη Πιο συνοπτικά, η κανονιστική γνώριση: πώς μπορούμε να δούμε ο υποβιβάζουν ευθέως την επιρροή
συγκεκριμένη περίπτωση, τις προ- παλέτα της κοινωνικής δικαιοσύ- ένας τον άλλο ως ίσους στο πλαίσιο της ατομικής προσπάθειας στη δι-
οπτικές του Σαλιέρι– τότε μπορεί νης περιέχει τρεις αμοιβαία απο- του εξισωτισμού της τύχης; Και, το ανομή των πόρων.
να είναι ακριβοδίκαιη. Αν, από την κλειόμενες αποχρώσεις: κυριότερο, πως αποφεύγουμε ιεραρ- Το βιβλίο του Μολύβα διατρέχε-
άλλη, δεν βοηθάει τον Σαλιέρι, τότε χίες τύπου Γιανγκ, όχι στη βάση του ται από έναν σιωπηλό, υπόρρητο και
δεν είναι ακριβοδίκαιη. Ωστόσο, το 1. αξιοκρατία, ταλέντου αλλά στη βάση της ατομι- ταυτόχρονα ανήσυχο πολιτικό ριζο-
βασικό ζήτημα, για τον Ρωλς, είναι 2. ακριβοδικία, κής προσπάθειας; σπαστισμό, ικανό να υπενθυμίσει σε
να αλλάξει η συζήτηση: αυτό που 3. εξισωτισμό της τύχης. Ο Μολύβας ασχολείται εκτενώς κάθε σοσιαλδημοκράτη τη δημοκρα-
πρέπει να μας νοιάζει δεν είναι η με τα δύο πρώτα ερωτήματα και δί- τική εφηβεία και τις αξιολογικές κα-
επάξια ανταμοιβή, αλλά η ακριβοδι- Ο Μολύβας ξεγράφει την πρώτη νει κάποιες απαντήσεις στο τρίτο. ταβολές του. zx
κία. απόχρωση, αλλά αφήνει ανοιχτή Τα παραδείγματα και οι φιλοσο-
Το παράδειγμα του Μότσαρτ και την επιλογή ανάμεσα στη δεύτερη φικές αναφορές του βοηθούν τον
του Σαλιέρι μας βοηθάει να διακρί- και την τρίτη. Η θέση του Μολύβα αναγνώστη να εκπαιδεύσει τις δι- 1. Το παρόν κείμενο βασίζεται σε μια
νουμε την αξιοκρατία από τη ρωλ- εγείρει μια σειρά από ερωτήματα. αισθήσεις του και να εμβαθύνει στο συζήτηση με τον Γρηγόρη Μολύβα στη
σιανή ακριβοδικία. Μας βοηθάει, Έστω ότι πρεσβεύουμε κάποια μορ- ευρύτερο πρόβλημα της ισότητας, ραδιοφωνική εκπομπή του Περικλή
επίσης, να διακρίνουμε μια τρίτη φή εξισωτισμού της τύχης. Προκύ- το πιο κρίσιμο ζήτημα στην σύγ- Βασιλόπουλου Athens Calling (Α’
θεωρία, αυτή του εξισωτισμού της πτει, πρώτον, ότι η άνιση κοινωνική χρονη πολιτική φιλοσοφία. Πρόγραμμα ΕΡΑ, 22/10/2018).

100 χρόνια Σαλονίκη: Οι μόρσιμες
Σοφία Νικολαΐδου, Απόψε
συνεκδοχές της Ιστορίας
δεν έχουμε φίλους, Μεταίχμιο, Από τον Θεόδωρο Παπαγγελή
Αθήνα 2018, 256 σελ.
Τρία μυθιστορήματα, μια τριλογία που περιέχει Θεσσαλονίκη και Ιστορία κάτω από πίεση πολ-
Σοφία Νικολαΐδου, Στο τέλος
νικάω εγώ, Μεταίχμιο, Αθήνα λών ατμοσφαιρών, είναι η πιο πρόσφατη παραγωγή της Σοφίας Νικολαΐδου. Κατόρθωμα αφη-
2017, 304 σελ. γηματκό, υπαινίσσεται το βαρύ χέρι της Ιστορίας και δείχνει τις δαχτυλιές της ιστορικής μοίρας
Σοφία Νικολαΐδου, Χορεύουν πάνω σε ανυποψίαστα μέτωπα, αλλά κρατιέται μια διακριτική ανάσα από το να πάρει το ένα ή
οι ελέφαντες, Μεταίχμιο, το άλλο μέρος. Και μια επιβλητική γραφή που τη νιώθεις κάθε φορά σαν εμπειρία κατάσαρκης
Αθήνα 2016, 343 σελ. βιωματικότητας.
Α
πό το 2010 μέχρι όμως αντιδρά μικρόψυχα, και
Mark Kauffman / Life Photo Collection

τον περασμένο Νο- ο υποψήφιος διδάκτορας, μέσα
έμβριο, η Σοφία Νι- στην περίπου αυτιστική και μο-
κολαΐδου μάς έδωσε νοκόμματη περηφάνια του, μου-
κατά σειρά το Χο- ντζώνει τελεσίδικα τα της πανε-
ρεύουν οι ελέφαντες, το Στο τέλος πιστημιακής καριέρας.
νικάω εγώ και το Απόψε δεν έχουμε Είναι ο ίδιος αυτός Σουκιούρο-
φίλους. Δραματικός χώρος η Θεσ- γλου που στο Χορεύουν οι ελέφα-
σαλονίκη. Η ιστορική ύλη που με ντες, ως φιλόλογος πλέον στο Λύ-
τον έναν ή τον άλλον τρόπο καλύ- κειο, αναθέτει στον νεαρό Μηνά
πτει η τριλογία συμπίπτει σχεδόν την εργασία για τη δολοφονία
με το σύνολο της ιστορικής πορεί- του αμερικανού δημοσιογράφου –
ας του νεοελληνικού κράτους, από στον Μηνά, που ξορκίζει το ενδε-
τον Τρικούπη, τον Α’ Παγκόσμιο χόμενο των Πανελλαδικών, που
Πόλεμο, τον Εθνικό Διχασμό του βράζει και φανερά και υπόκωφα
1916 και την προσφυγική επαύριο μέσα στο ζουμί μιας προσωπι-
του 1922 μέχρι τον Μεσοπόλεμο, κής επανάστασης αλλά, τελικά,
την Κατοχή και τον Εμφύλιο και υπνωτισμένος από την αυστηρή
πιο πέρα, ώς τη Μεταπολίτευση γοητεία του δάσκαλου Σουκιού-
και την πασοκική Αλλαγή, φτά- ρογλου, αρχίζει να ξεφυλλίζει τα
νοντας, πιο διακριτικά, ώς το τσί- παλιά τεφτέρια της υπόθεσης
πρειο δημοψήφισμα του 2015 και και να αφουγκράζεται, κι αυτός,
τα capital controls. τη ζώσα μνήμη και μαρτυρία του
Επισημαίνω αμέσως ότι αυτό το γέροντα δικηγόρου που είχε ανα-
ιστορικό άνυσμα είναι μοιρασμέ- λάβει την υπεράσπιση του κατη-
Όψη της Θεσσαλονίκης έξω από το αμερικανικό προξενείο, πολύ κοντά στο
νο σε δύο αφηγηματικά επίπεδα. σημείο όπου δολοφονήθηκε, τον Δεκέμβριο 1948, ο ανταποκριτής του CBS γορουμένου της υπόθεσης, του
Στο πρώτο επίπεδο, που έχει τη Τζορτζ Πολκ. Μανόλη Γκρη, στο βιβλίο. Τα πο-
χρονολογική του αφετηρία στο ρίσματα του νεαρού δεν ετυμηγο-
1981, κινούνται πρόσωπα του νικάω εγώ, μια παρέα νεαρών Εξάγγελου, ο οποίος έχει σπου- ρούν με σαφήνεια, προς δυσαρέ-
πρώτου πλάνου της αφήγησης, παιδιών σε φοιτητική ηλικία, όλοι δάσει στη Γερμανία τον καιρό σκειαν του Σουκιούρογλου, αλλά
και είναι αυτά τα πρόσωπα που γνωστοί από τα δύο προηγούμε- που ο εθνικοσοσιαλισμός ακόνι- στον δρόμο προς τη Δαμασκό ο
με την ακαδημαϊκή, ιστοριοδι- να μυθιστορήματα, μας πάει 30 ζε την κοσμοθεωρία του για την Μηνάς ερωτεύεται και μπαίνει σε
φική και επετειακή δράση τους χρόνια πιο πίσω στο χρόνο ανα- ηγεμονεύουσα φυλή. Γερασμένο, τροχιά Πανελλαδικών.
επισκέπτονται το απώτερο ή εγ- λαμβάνοντας τα οργανωτικά και αλλά αμετανόητο και ιδεολογικά Ο Σουκιούρογλου επιβιώνει
γύτερο ιστορικό παρελθόν: Στο ιστορικά μιας επετηρίδας για τον κοτσονάτο, ο Σουκιούρογλου τον και στο τρίτο βιβλίο, και είναι
Απόψε δεν έχουμε φίλους ένας με- Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την συναντά στο Πανόραμα, σε ένα μαθητές του όλοι πλην ενός η
ταπτυχιακός ερευνητής του ΑΠΘ απελευθέρωση της Θεσσαλονί- σπίτι όπου ο ίδιος και δυο τρεις νεαρά και εύελπις παρέα που
εκπονεί διδακτορική διατριβή για κης. άλλοι βετεράνοι του δωσιλογι- αναλαμβάνει την ιστορική ανα-
τους δωσίλογους της Κατοχής. Στο Απόψε δεν έχουμε φίλους, ο σμού σκύβουν ακόμη ευλαβικά δρομή στη Θεσσαλονίκη του
Στο Χορεύουν οι ελέφαντες ένας Μαρίνος Σουκιούρογλου αρχίζει πάνω από τη μακέτα μιας τάξης Μακεδονικού μετώπου και του
μαθητής του Λυκείου αναλαμβά- να γράφει τη διδακτορική διατρι- πραγμάτων που η εθνικοσοσια- Εθνικού Διχασμού στο πλαίσιο
νει εργασία με θέμα τη δολοφο- βή του για τους δωσιλόγους της λιστική Γερμανία δεν κατάφερε της επετηρίδας. Θα περίμενε
νία αμερικανού δημοσιογράφου Κατοχής κατά το έτος 1981, και τελικά να τους προσφέρει. Τα κανείς ότι στην περίπτωση αυτή
στα χρόνια του Εμφυλίου (η μυ- τη γράφει όχι μόνο αναδιφώντας συμπεράσματα της διατριβής δεν δεν υπάρχουν ζώντες κρίκοι ανά-
θοπλαστική διαφάνεια αφήνει να σχετικά αρχεία αλλά και ηχογρα- ενθουσιάζουν τον επόπτη κα- μεσα στο τώρα και το τότε, αλλά
σχηματιστεί καθαρά η διαβοήτη φώντας τη ζώσα φωνή και μνή- θηγητή του Σουκιούρογλου, τον ο δικηγόρος της υπόθεσης Γκρη,
υπόθεση Πολκ). Στο Στο τέλος μη του εσχατόγηρου καθηγητή «καθηγηταρά»» Αστερίου που που είχε προλάβει να δει τα συμ-

μαχικά στρατεύματα στην πόλη, κότητα – όλα διευκρινίζονται σύμ-

ζει ακόμη έχοντας νικήσει έναν μετρα, ήσυχα και αριστουργηματι-
ολόκληρο αιώνα και απόγονοι κά από έναν χαρακτήρα.
των πρωταγωνιστών της εποχής
θα βρεθούν στη Θεσσαλονίκη ως
προσκεκλημένοι της επετηρίδας. ΑΝΑΤΟΜΊΑ ΤΟΥ ΒΙΏΜΑΤΟΣ
Το χρονολογικό στημόνι και το Η τριλογία περιέχει Θεσσαλονί-
χρονολογικό υφάδι της τριλογί- κη και Ιστορία κάτω από πίεση
ας αποφέρει ένα πυκνό υφαντό, πολλών ατμοσφαιρών. Και το
όπου το παρόν και το παρελθόν άλλο κατόρθωμά της είναι ότι
βρίσκουν πολλαπλούς τρόπους υπαινίσσεται το βαρύ χέρι της
να συναντηθούν όχι μόνο στη Ιστορίας και δείχνει τις δαχτυ-
βραχύτερη κλίμακα του βίου των λιές της ιστορικής μοίρας πάνω
προσώπων του πρώτου αφηγημα- σε ανυποψίαστα μέτωπα, αλλά
τικού πλάνου αλλά και στη μακρά κρατιέται μια διακριτική ανάσα
κλίμακα της Ιστορίας. από το να πάρει το ένα ή το άλλο
μέρος. Οι ιδεολογίες και τα δρα-
ματικά τους παρελκόμενα είναι
ΙΣΤΟΡΊΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΊΕΣ εκεί αλλά η τριλογία δεν καταδέ-
Αρκούμαι σ’ αυτή την πολύ αφαι- χεται να ετυμηγορήσει οριστικά
ρετική κάτοψη των «περιεχο- για λογαριασμό τους, επειδή η
μένων», και θα επιμείνω τώρα Νικολαΐδου εμπιστεύεται περισ-
στις θεματικές συνιστώσες της σότερο την υψικάμινο της ζωής
τριλογίας, στο συνολικό άνυσμα όπου τα αινίγματα κοχλάζουν όχι
της οποίας η Σοφία Νικολαϊδου για διυλιστεί η έτσι κι αλλιώς δι-
αντλεί τα μυθοπλαστικά της καύ- ολισθαίνουσα ιστορική αλήθεια
σιμα: από το έθος και τα ήθη της και τα δίκια των ιδεολογιών αλλά
πανεπιστημιακής κοινότητας· για να μείνει το ίζημα άλλοτε της
από το νεανικό μάγμα του σχολι- πίκρας, άλλοτε της αμφισημίας
κού ηφαιστείου· από τα λαβυριν- και άλλοτε μιας ενόρμησης που
θώδη άδυτα όπου οι οικογένειες μπορεί τελικά να εκβάλει σε νεα-
διαπραγματεύονται ή διακινδυ- νική αισιοδοξία.
νεύουν τη συνοχή τους· από το Και ο τελευταίος λόγος μου γι’
ορμονικό ντεμπούτο του εφηβι- αυτό το μυθοπλαστικό άλμα εις
κού έρωτα· και, στη μεγάλη κλί- τριπλούν ας είναι αυτός: η γραφή
μακα, από τη διχαστική εμπάθεια της Σοφίας Νικολαΐδου, συχνά ένα
της φυλής· από το βαρύ ζεϊμπέ- αυστηρό, καταιγιστικό «στακάτο»
κικο της ρωμέικης κομματοληψί- χωρίς λυρικές ή καλολογικές απο-
ας· από την άνιση διελκυστίνδα φύσεις, πάει πιο πέρα από αυτό
ανάμεσα στη χειραγωγημένη Η Σοφία Νικολαΐδου.
που ένας φορμαλιστής θα χαρακτή-
πολιτική και τους θεσμικούς βρα- ριζε «ρεαλιστικό εφέ». Είναι περισ-
χίονές της από τη μια μεριά και σιολογίας. Πρόκειται για άσκη- σκοινώνητος ώστε να θυματοποι- σότερο σα νυστέρι που ανατέμνει
τα ευάλωτα ατομικά πεπρωμένα ση λεπτών ισορροπιών, όπου η ηθεί εύκολα και με συνοπτικές δι- πάλλοντες ιστούς βιωματικότητας.
από την άλλη· από τους κλυδωνι- Νικολαΐδου δείχνει τόλμη, αρε- αδικασίες από τις παθογένειες της Άλλοτε είναι ένας κρητικός χωρο-
σμούς της σοβούσης οικονομικής τή και εγρήγορση, όχι επειδή οι πανεπιστημιακής ζωής. Αργότερα, φύλακας που λιτανεύει τυφλά τον
κρίσης με τις ημίφωτες προοπτι- χαρακτήρες της είναι εξέχοντα απαράλλαχτα δύσκολος, διεκδικεί σύντεκνό του Βενιζέλο στη Σαλο-
κές της νέας γενιάς στο σεισμικό πρόσωπα που διαλέγονται προ- θαυμασμό αποκλειστικά και μόνο νίκη του 1916 , άλλοτε είναι ένας
της επίκεντρο. νομιακά με την ιστορική στιγμή ως βλοσυρός, αντισυμβατικός αλλά βρυκολακιασμένος Άριος του εθνι-
Αν κοιτάξω την πιο ορατή την οποία κατοικούν αλλά επειδή δραστικός δάσκαλος μέσα σε ένα κοσοσιαλισμού που στριφογυρίζει
πλευρά της συγγραφικής πρόθε- η χθαμαλή καθημερινότητά τους εκπαιδευτικό σύστημα που το ξέ- στο ιδεολογικό του κιβούρι κάπου
σης, αυτό που βλέπω είναι η κυ- αρθρώνεται ως αλληλουχία συ- ρει από μέσα η συγγραφέας -- ένα στο Πανόραμα της δεκαετία του
ρίαρχη έγνοια να φιλτραριστεί η νεκδοχών που διαθλά με πειστι- εκπαιδευτικό σύστημα που ανα- ‘80, άλλοτε είναι ένας νεανίας των
ιστορική, πολιτική και κοινωνική κό, οικείο, ελεγχόμενα δραματικό δεικνύει την εξαιρετικότητά του τη Πανελλαδικών που χρησιμοποιεί
φαινομενολογία εκατό και πλέον ή λελογισμένα ανάλαφρο τρόπο στιγμή που ταυτόχρονα επιτείνει το GPS του κινητού για να βρεί
ετών μέσα από τα βιώματα των τη σκληρή ιστορική ύλη. την αποσυνάγωγη ιδιορρυθμία του. πού είναι στημένη η κάλπη για το
προσώπων του πρώτου πλάνου. Στο δύσκολο αυτό αγώνισμα κε- Και ο ίδιος Σουκιούρογλου, ενδυ- δημοψήφισμα του 2015. Η Ιστο-
Για να το πω και αλλιώς: η τρι- ντρικοί χαρακτήρες, όπως ο Μαρί- ματολογικά ληγμένος, ανασφαλής ρία μιλάει με διαφορετικές εκδοχές
λογία στις εννιακόσιες τόσες σε- νος Σουκιούρογλου, κινούνται στα στον έξω κόσμο, παλεύει με τις γραφής, αλλά τη γραφή την νιώθεις
λίδες της αναθέτει στα πρόσωπα όρια της μυθοπλαστικής αριστείας λιγοστές ορμόνες του σαρκίου του κάθε φορά σαν εμπειρία κατάσαρ-
αυτά να μεταβολίσουν μυθοπλα- επειδή η αναπαλλοτρίωτη ατομι- όταν μια Φανή αναμοχλεύει μέσα κης βιωματικότητας.
στικά άφθονες ποσότητες Ιστορί- κότητά τους συντονίζεται πειστικά στην καρδιά και το σώμα του αυτό Δελεάζομαι να πω ότι, σαν τον
ας. Σε τέτοιες περιπτώσεις, αν ο με τις περιστάσεις: ο νεαρός με- που εκείνος δεν θα μπορούσε ποτέ Μαλαρμέ, η Νικολαΐδου γράφει τη
μεταβολισμός δεν είναι σωστός, ταπτυχιακός είναι ακριβώς τόσο να ομολογήσει. Το πανεπιστήμιο, δική της ποίηση όχι τόσο με τις ιδέες
ο αφηγηματικός οργανισμός είτε νοήμων όσο χρειάζεται για να εκ- το σχολείο, το εκπαιδευτικό σύ- όσο με το οξύμωρο της απέριττης λέ-
θα συσσωρεύσει ιστορικό λίπος πονήσει μια αληθώς πρωτότυπη δι- στημα και ο τρόπος που κάποιος ξης που σφύζει από βιωματικό από-
είτε θα κάνει την Ιστορία παρα- δακτορική εργασία αλλά και τόσο διεκδικεί ή φοβάται να διεκδικήσει σταγμα. Για μένα προσωπικά αυτἠ
νάλωμα μυθοπλαστικής περιπτω- άκαμπτος, ευθύγραμμος και δυ- μέρισμα στο πάθος ή τη σεξουαλι- είναι και η αριστεία της. zx

Πήρα το γράμμα σου…
Από τον Λάκη Δόλγερα
1912. Ο Βενιζέλος στην Καλαμάτα

(μέσα από τα μάτια ενός νεαρού Έλληνα από το Αϊβαλί)
Τ
ο γράμμα που δημοσιεύεται παρα-
κάτω ανήκει στην ογκώδη αλληλο-
γραφία οικογένειας από τις Κυδω-
νίες (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας.1
Το έστειλε ο μικρότερος γιος, Χρι-
στόφορος, από την Καλαμάτα, στους γονείς του
και τη μεγαλύτερη αδελφή του Μαριάνθη, διευ-
θύντρια του Παρθεναγωγείου Κυδωνιών. Εργα-
ζόταν στο τοπικό πρακτορείο της εταιρείας Υπε-
ρωκεάνειος Ελληνική Ατμοπλοΐα2. Στις επιστολές
της οικογενειακής αλληλογραφίας ο Χριστόφο-
ρος, ο Βενιαμίν της οικογένειας, αναφέρεται
πολλές φορές με τρυφερότητα. Σε δύο γράμματα
είναι αποστολέας και σε ένα παραλήπτης.
Στο γράμμα αυτό επαναλαμβάνονται πληροφο-
ρίες που δόθηκαν στην οικογένεια, και στις 23
Δεκεμβρίου 1911, σχετικά με την πενιχρή προ-
σωπική οικονομική κατάσταση και την επακό-
λουθη αδυναμία του να συνεισφέρει στα οικονο-
μικά της πατρικής οικογένειας. Επίσης γίνονται
αναφορές για τη ζωή στην Καλαμάτα, τόπο
περιορισμένο, με επαρχιώτικο πνεύμα, χωρίς ευ-
καιρίες προσωπικής ανάπτυξης ή διασκέδασης,
με μόνο θετικό την ωραία φύση της.
Ακολούθως ο Χριστόφορος περιγράφει
ωραία και με ενάργεια την υποδοχή του Ελευ-
θερίου Βενιζέλου, στην Καλαμάτα, το Σάββα-
το, 3 Μαρτίου 1912, λίγες μέρες πριν από τις
εκλογές της 11ης Μαρτίου 1912 (θρίαμβος
Βενιζέλου, 146 έδρες επί συνόλου 181). Ο
Διχασμός δεν είχε ξεκινήσει, παρ’ όλα αυτά,
οι εφημερίδες της Αθήνας παραθέτουν ένα
πλήρως αντιτιθέμενο ρεπορτάζ από την εκδή-
λωση, ανάλογα με την ένταξή τους. Το αντι-
βενιζελικό Σκριπ θέλει το λαό της Καλαμάτας
να ξεσηκώνεται με όπλα εναντίον του Βενιζέ-
λου και να συγκροτεί ογκώδη αντιδιαδήλωση,
ενώ το φιλοβενιζελικό Εμπρός περιγράφει τον
ενθουσιασμό του μεσσηνιακού λαού για τον
Βενιζέλο και δημοσιεύει το σύνολο του λόγου Και φωνές: Ρα ρα ράλαρος3, Βενιζέλαροοοος. Τι κή. Οι διαφημίσεις της εταιρείας εκείνης της εποχής
του, με τις αντίστοιχες ιαχές του πλήθους. τρελλοί που είνε οι Αθηναίοι!4 ανέφεραν: Υπερωκεάνειος Ελληνική Ατμοπλοΐα ΤΑΧΕΙΑ
Την αντίθεση του ρεπορτάζ λύνει η περιγρα- ΓΡΑΜΜΗ ΕΛΛΑΔΟΣ-ΝΕΑΣ ΥΟΡΚΗΣ Το ταχύπλοον
φή του Χριστόφορου που κοιτάζει με φρέσκια Ελληνικόν υπερωκεάνειον ΑΘΗΝΑΙ ΘΕΛΕΙ ΑΝΑΧΩ-
και φιλική ματιά τις δημοκρατικές διαδικασίες 1. Το συνολικό αρχείο αποτελείται από τριακόσια ΡΉΣΕΙ ΕΚ ΠΕΙΡΕΩΣ (μέσω Καλαμών , Πατρών) την
μιας εκλογής, εμπειρία που δεν είχε ζήσει στον ενενήντα ένα γράμματα από το 1889 έως το 1943. 12ην Μαρτίου 1912 δια ΝΕΑΝ ΥΟΡΚΗΝ.
τόπο του, τις Κυδωνίες της Οθωμανικής Αυτο- Το κράτησε η μεγαλύτερη κόρη της οικογένειας Μα-
κρατορίας. Παρομοίως, η αδελφή του Άρτα. ριάνθη. Σήμερα ανήκει στον ερευνητή λογοτεχνίας
3. Αναφέρεται στο πως φώναζαν οι οπαδοί τον Δη-
στις 6 Μαρτίου του 1912, γράφει στη Μαριάν- Γιώργο Ζεβελάκη που ευγενώς μου παραχώρησε.
μήτριο Ράλλη πρόεδρο του αντιπολιτευόμενου Νεο-
θη από την Αθήνα: Τώρα με τας εκλογάς χαλά ελληνικού κόμματος
πάλιν ο κόσμος εδώ. Κάθε βράδυ διαδηλώσεις με 2. Η Υπερωκεάνειος Ελληνική Ατμοπλοία είχε πολλά
βεγγαλικά, με μουσικάς. Άλλο δεν βλέπεις εις τοπικά πρακτορεία σε επαρχιακές πόλεις της Ελλάδας 4. Στα κείμενα του αποσπάσματος και του γράμμα-
όλους τους τοίχους των σπιτιών και μαγαζιών, και της Ανατολής, λόγω του ογκούμενου κύματος μετα- τος κρατήθηκε η ορθογραφία αλλά μεταφέρθηκαν
παρά τας εικόνας των υποψηφίων βουλευτών. νάστευσης των ελληνικών πληθυσμών προς την Αμερι- στο μονοτονικό.

Αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη
Σάββατο, 3 Μαρτίου 1912, λίγες μέρες πριν από τις εκλογές της 11ης Μαρτίου 1912. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο μπαλκόνι των γραφείων της Ενώσεως Φιλελευθέ-
ρων Καλαμάτας. Η φωτογραφία, από το αρχείο του Γιώργου Ζεβελάκη, δημοσιεύεται για πρώτη φορά.
Το γράμμα του Χριστόφορου

Εν Καλάμαις τη 5η Μαρτίου 1912 Αι φυσικαί καλλοναί είναι εκείναι που δίδουν κάποιαν ευχαρίστησιν
και τώρα μάλιστα την άνοιξιν που η φύσις ευρίσκεται εις το ζενίθ της
Σεβαστοί μου γονείς μαγευτικότητος.
Αγαπητή μου Μαριάνθη Το Σάββατον είχομεν εκδράμη δι’ εκτάκτου τραίνου προς υπο-
δοχήν του κ Βενιζέλου. Είναι αδύνατον να περιγράψη κανείς την
φρενίτιδα του ενθουσιασμού που είχε καταλάβη τον κόσμον επί τη
Προ ημερών αρκετών μου έστειλεν η Άρτεμις εξ Αθηνών τις κάρτες αφίξει του. Ασφυκτικός συνωστισμός στους κεντρικούς δρόμους με
σας, για την πρωτοχρονιά και τα γενέθλιά μου, καθώς και το γράμμα συνεχείς ζητωκραυγάς και χειροκροτήματα. Θέαμα μεγαλοπρεπώς
της μαμάς ωραίον. Και το φρενητιών αυτό πλήθος να συνωστίζεται διά να
Δεν έχω λόγους να σας ευχαριστήσω δια τας ευχάς σας, αι οποίαι ακούση έναν άνθρωπον και να εκρήγνυται εις λαίλαπα ζητωκραυ-
μου είναι πολυτιμόταται και μου παρέχουν την μεγαλυτέραν ανακού- γών και χειροκροτημάτων επί τη εμφανίσει αυτού εις τον εξώστην.
φισιν στας πικρίας της ξενητειάς. Ευχαριστώ απείρως την μαμά της Συγκινημένος εκείνος και διαρκώς μειδιών, μορφή επιβαλλομένη,
οποίας αι συμβουλαί διατηρούνται πάντοτε εις την μνήμην μου και ήρχισεν αγορεύων, εκφράζων τας ευχαριστίας του διά την πάνδη-
αποτελούν για μένα την μεγαλυτέραν κληρονομίαν. Λυπούμαι που τό- μον υποδοχήν και αναπτύσσων το πρόγραμμα της κυβερνήσεως.
σον καιρόν τώρα δεν κατόρθωσα να φανώ συνεπής προς υπεσχημένα Ζωηρά χειροκροτήματα διέκοπτον από καιρού εις καιρόν και όταν
και τούτο παρ’ όλην την καλήν μου διάθεσιν. Δυστυχώς ακόμη δεν ετελείωσε, πάταγος επιδοκιμασιών και δαιμονιώδεις ζητωκραυγαί
εβελτιώθη πολύ η θέσις μου και οι υλικοί πόροι δεν μου δίδουν ακόμη εκάλυψαν το τέλος του λόγου του και όλον εκείνον το πλήθος, το
το απαιτούμενον υλικόν προς απαλλαγήν υποχρεώσεων. Έχω πολλάς προ ολίγου θρησκευτικώς ησυχάζον, εξεμάνη κυριολεκτικώς. Την
ελπίδας βελτιώσεως εντός μικρού και ωρισμένην διαβεβαίωσιν παρά πρωίαν ανεχώρει προπεμφθείς διά Τρίπολιν.
του ενταύθα πράκτορος. Δεν έχω σχεδόν τίποτε άλλο να σας γράψω και περιμένω ειδήσεις
Η ζωή μου εδώ δεν παρουσιάζει κανέναν θέλγητρον και η επαρχι- σας. Φιλώ την δεξιάν σας και ιδιαιτέρως την Μαριάνθην
ακή μονοτονία βασιλεύει, βίος ήσυχος, σχεδόν οικογενειακός, χωρίς
πολλάς πολλάς διαφοράς. Χριστόφορος Σ

Διαρκής διάθεση για ποιητικό παιχνίδι
BREVIS Από τον Bαγγελη Χατζηβασιλειου
IN LONGO Μια συλλογή που έχει ως απαραγνώριστο χαρακτηριστικό της τη διαρκή διάθεση για γλωσσικό και
σκηνοθετικό παιχνίδι, τη μόνιμη έγνοια για μεταβολή των δεδομένων και την ακατάβλητη επιμονή
Όλγα Παπακώστα,
Μεταμορφώ[θ]εις. Ποίηση, για αναπροσανατολισμό των μηχανισμών στους οποίους καταφεύγει ο ποιητικός λόγος προκειμένου να
Πατάκη, Αθήνα 2018, 138 σελ. διασφαλίσει (αλλά και να διευρύνει) τους τρόπους επίτευξης του συγκινησιακού αποτελέσματος.
v
Μ
εταμορφώ[θ]εις θραυσμάτων από άλλες γλώσσες)
Πολύεδρον
επιγράφεται το στο λόγο της, με σεναριακού τύπου
καινούργιο βι- αποστροφές ή και με υπόρρητους
βλίο της Όλγας θεατρικούς διαλόγους, η Παπα-
Παπακώστα, κώστα οργανώνει ειρωνικά και τη
που παρά τη δύστροπη προφορά σκηνοθετική της ατμόσφαιρα. Υλικά
του τίτλου (ισπανογενής παρήχηση;) με την πιο ετερογενή καταγωγή και
δεν παύει να σημαίνει ό,τι σημαί- χρήση καταλήγουν σε ένα εκρηκτικό
νει πάντα η λέξη «μεταμόρφωση»: αμάλγαμα, που κατορθώνει να απα-
την ικανότητα μιας κατάστασης ή λείψει όλες τις συγκολλητικές ραφές
οντότητας να αλλάζει ριζικά μορφή, του, ενεργώντας ως ένα ενιαίο και
διανοίγοντας πρωτόφαντες κατευ- αδιάσπαστο σύνολο από το οποίο
θύνσεις στον κύκλο της διαδρομής αποκλείεται προγραμματικά και ο
της. Εκείνο που αλλάζει εν προκει- οποιοσδήποτε λυρικός ή καλολογι-
μένω είναι η ποίηση, ο τρόπος με κός διάκοσμος: καμία διαστολή των
τον οποίο μια εκ των αρχαιοτέρων αισθημάτων, καμία έξαρση χαράς,
τεχνών καταφέρνει να ανασυντάξει λύπης ή πόνου, παντελής έλλειψη
τη γλώσσα και την αρχιτεκτονική επιθετικών προσδιορισμών και μα-
της, αναπλάθοντας στο εσωτερικό κροσκελών φράσεων ή προτάσεων,
του ανακαινισμένου πλαισίου της και εμφανής κυριαρχία του ρήματος.
τη σχεδόν αρχετυπική θεματική της: Στον πυρήνα μιας τέτοιας μείξης
από τον έρωτα και τον αποκλεισμό σαλεύει, αεικίνητη, επινοητική και
του ατόμου από τη συλλογική του Η Όλγα Παπακώστα. φαντασιώδης, η προφορικότητα: το
κοιτίδα μέχρι τη δυσκολία των κατα- στοιχείο που συνιστά μαζί με την ει-
κερματισμένων σχέσεων μεταξύ των επιδείξει και να διαφημίσει τα μέσα αποδεικνύεται αστεία, αφού πίσω ρωνεία την κορυφαία ποιητική επέν-
ανθρώπων και το δύσβατο μονοπάτι της, δίχως να βιάζεται να αδειάσει από την καθημερινότητα ελλοχεύει δυση της Παπακώστα. Κι είναι σί-
που οδηγεί (αν οδηγεί κάποτε κά- τη φαρέτρα της από τα καυστικά της πάντοτε ένας εφιαλτικός κίνδυνος, γουρα περιττό να υπενθυμίσω πόσο
που) στην αμοιβαία προσέγγιση και βέλη, που αντί να πέφτουν βροχηδόν μια άρρητη πλην πανταχού παρούσα κοντά βρίσκεται η προφορικότητα
την αλληλοκατανόηση. επί των κεφαλών μας διαγράφουν απειλή, ικανή ανά πάσα στιγμή να στην εκφραστική αστοχία, στη στρα-
την τροχιά τους σε πολλαπλά, κάθε πετύχει μιαν εξ εφόδου κατάληψη: μπουληγμένη διατύπωση, ακόμα και
Η ΖΩΗ ΩΣ άλλο παρά ισοϋψή επίπεδα. στη συντακτική αναρχία, όταν ο ποι-
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΦΑΡΣΑ Τι ακριβώς, όμως, συμβαίνει με Στο κάτω-κάτω ητής είτε νιώθει πως το προφορικό
Ένα είναι το απαραγνώριστο χαρα- την ειρωνεία της Παπακώστα; Να είπε η Σκάρλετ επιτάσσει να γράψει όπως μιλάει
κτηριστικό της δεύτερης συλλογής πω καταρχάς πως δεν ταυτίζεται Αύριο ξημερώνει η ιδία μέρα. (όπως ξεπηδούν οι σκέψεις και οι
της Παπακώστα, που ολοκληρώνει ουδόλως με το σαρκασμό, πως η ιδέες στον νου του) είτε δεν διαισθά-
ωραία τα ζητούμενα της πρώτης αποδόμησή της δεν έχει να κάνει Θα μετατρέψω νεται καν τι σημαίνει προφορικό,
δουλειάς της (Όχι ακόμη Κάρμεν, με την περιπαικτική εικονογράφηση τις βελούδινες κουρτίνες μου αφημένος μακαρίως στη λεκτική
2013): η διαρκής διάθεση για παιχνί- είτε του εαυτού είτε των άλλων. Η σε ωραιότατο πράσινο φόρεμα. του αυθαιρεσία, που μπορεί ενίοτε
δι, η μόνιμη έγνοια για μεταβολή των Παπακώστα είναι περιπαικτική και να αγγίζει τα όρια της κακοποίησης.
δεδομένων, η ακατάβλητη επιμονή επιζητεί να αποσπάσει ακόμα και Όσα παίρνει ο άνεμος Όπως κι αν έχει, η Παπακώστα
για αναπροσανατολισμό των μηχα- το γέλιο (ιδίως όταν εκβάλλει σε ένα πάντα επιστρέφουν. προβάλλει με τον ώριμο και ταυτο-
νισμών στους οποίους καταφεύγει είδος πυκνού ή και μαύρου χιούμορ), χρόνως δημιουργικά ανήσυχο λόγο
ο ποιητικός λόγος προκειμένου να με τη διαφορά πως ο σαρκασμός Αν και είναι συνήθως αγνώριστα. της, λόγο συντεταγμένης και βαθιά
διασφαλίσει (αλλά και να διευρύνει) μοιάζει εντελώς ακατάλληλος (ίσως ψαγμένης αταξίας, ως μια ποιητική
τους τρόπους επίτευξης του συγκι- και επιδερμικός ή πολύ εξωτερικός) ΠΟΛΥΣΤΙΧΗ, φωνή από την οποία περιμένουμε
νησιακού αποτελέσματος. Το πρώτο για την ποιητική συνθήκη την οποία ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ στο μέλλον τουλάχιστον ισάξιες επι-
που παρατηρούμε εδώ είναι η ειρω- δημιουργεί με το βιβλίο της. Η κω- Με πολλά, μεγάλα, πολύστιχα δόσεις. Το βιβλίο της προσφέρεται,
νεία. Ειρωνεία καταλυτική και διάχυ- μωδία που εξελίσσεται στις σελίδες ποιήματα, κατανεμημένα πάντως άλλωστε, και ως ένα πολύ εύγλωττο
τη, απλωμένη σε κάθε στίχο και ορα- του, εφόσον μιλάμε όντως για κωμω- συνήθως σε δίστιχα ή τρίστιχα, δείγμα των δρόμων που έχει χαράξει
τή ακόμα και στα πιο αφανή σημεία, δία, είναι όχι ένα θέατρο που κοροϊ- με πολύτροπες λογοτεχνικές και η σύγχρονη ελληνική ποίηση: δρό-
έτοιμη να τινάξει το σύμπαν στον δεύει και περιγελά τον κόσμο, αλλά κινηματογραφικές αναφορές, με μοι, ας μην το ξεχνάμε, κι ας μην το
αέρα, χωρίς, ωστόσο, την ίδια στιγ- μια σκηνή επί της οποίας ζωντανεύει πληθώρα τόπων και τοποθεσιών παραβλέψουμε ούτε λεπτό, υψηλών
μή να επείγεται για το παραμικρό: η καθημερινή φάρσα της ζωής. Μια (ελληνικών και ξένων), με την τα- προσδοκιών και προχωρημένης ευαι-
χωρίς με άλλα λόγια να σπεύδει να σκηνή, παρ’ όλα αυτά, που σπανίως κτική παρουσία των αγγλικών (ή σθησίας. zx

Ένα χαμόγελο
Φωτο-γραφία Αμβούργο, Δυτική Γερμανία, 1987
Γραφή με αφορμή μια εικόνα Φωτογραφία-Κείμενο: Κωνσταντινοσ Πιττασ
Η
τεράστια ανοικτή αγορά τροφί- Τσαουσέσκου. Κι εκεί, ένας φτωχός άνθρωπος πε- Δίπλα του όμως υπάρχει ένα παιδί που χα-
μων του Αμβούργου έχει σχολάσει ρίμενε στο δρόμο μπροστά σ’ ένα τραπεζάκι, μέσα μογελάει αινιγματικά, δεν κατάλαβα ποιά ήταν
προ πολλού. Ακόμη και οι «τρο- στο χιονιά, μια παραμονή Χριστουγέννων, χωρίς η σχέση των δύο. Αυτό το χαμόγελο κάνει την
φοσυλλέκτες», σκυφτοί άνθρωποι να περιμένει τίποτα ούτε αυτός. Παρόμοιες φωτο- εικόνα ενδιαφέρουσα, ανεξήγητη πλέον – δεν
που ορμούσαν στο τέλος με μια γραφίες αρέσουν και σε αυτούς που βλέπουν πά- είναι πια μια τυπική εικόνα δυστυχίας. Για μένα
πελώρια πάνινη σακούλα περασμένη σταυρωτά, ντα αυτά που πιστεύουν: φρικτός ο κομμουνισμός, την κάνει σπαρακτική. Γιατί με κάνει να δω τη
είχαν ήδη σαρώσει ό,τι είχαν πετάξει οι έμποροι. αλλά και ο καπιταλισμός απάνθρωπος κι αυτός. ζωή, την πολυπλοκότητά της. Ο μονόχειρας και
Είχαν φύγει όλοι. Αλλά, κάτω από ένα υπόστεγο, Καμία αντίρρηση, αλλά βλέπουν μόνο αυτό. Ακό- το παιδί είναι η ίδια η ζωή, ήταν εκεί μπροστά
ένας μονόχειρας περίμενε. Και κοίταζε. μη κι αυτή η αλυσίδα που καταλήγει στο λαιμό του μου. Η ζωή αρχίζει εκεί που τελειώνουν οι ιδε-
Σκέφτομαι αυτή τη φωτογραφία σαν τη δίδυμη ανθρώπου στο Αμβούργο «είναι συμβολική», όπως ολογίες και τα πιστεύω μας, οι ιδεολόγοι δεν θα
μιας άλλης που είχα βγάλει στο Βουκουρέστι επί μου είπε κάποιος. την καταλάβουν ποτέ. zx

κή ή ομαδική προετοιμασία για όλα τα και 2 (1986-1987). Επικοινωνήστε:
ΠΡΟΣΩΠΙΚΆ πτυχία (Α1-C1) στο νέο σπουδαστήριο
ρωσικής γλώσσας AKADEMIA, Ακαδημί-
[email protected].
ας 57 Αθήνα. Ειδικές γνώσεις στη λογο- Σπάνια έκδοση. Πωλούνται 12 τεύ-

Συναντηθήκαμε στο αναγνωστήριο τεχνία και την πολιτική ιστορία. Γκαλίνα χη του έτους 1972 του περιοδικού
της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Δευτέρα Γκοντσάρ, φιλόλογος-γλωσσολόγος. Φοιτητικός Παλμός. Επικοινωνήστε:
μεσημέρι. Διαβάζαμε προσηλωμένοι, Τηλέφωνο επικοινωνίας: 6944574510 [email protected].
πλάι πλάι στους καναπέδες, εσύ ξαν-
θιά, καθαρά μάτια, μαύρο πουλόβερ,
Ισπανικά με τον Ιγνάθιο. Δάσκαλος απο Πωλούνται δεκάδες παλιά τεύχη του
μαύρο σκισμένο στα γόνατα τζιν δε-
Ισπανία (Βαρκελώνη) προσφέρει ιδιαί- επιστημονικού περιοδικού Σύγχρο-
ξιά μου, εγώ κοντοκουρεμένος, ριγέ
τερα μαθήματα ισπανικών με τρόπο δυ- να Θέματα (μεταξύ αυτών τα πρώ-
πουκάμισο και μπλουτζίν τέρμα αρι-
ναμικό και δημιουργικό για όλα τα επί- τα ιστορικά τεύχη). Επικοινωνήστε:
στερά, και όταν σηκώναμε το κεφάλι
πεδα. Μέσα διδασκαλίας/εκμάθησης: [email protected].
μπροστά μας, πίσω από το μεγάλο
κείμενα, ήχος, βίντεο, συνομιλία κ.λπ.
τζάμι, ο ουρανός ήταν βαρύς και όταν
Δυνατότητα και για ομαδικά μαθήμα-
αργότερα ήρθε η βροχή έπεφτε με το Πωλείται ηλεκτρικός κύλινδρος αρ-
τα. Μιλάω ελληνικά. Τηλ. 6983650442,
ασκί. Προσπαθούσα να λύσω μια δύ- γυροχρυσοχοΐας, τηλ. 6936966704.
Μail: [email protected]
σκολη αλγεβρική εξίσωση, μάλλον το
έκανα φωναχτά και συ ενοχλήθηκες.
Επειδή χρειάζομαι νέο χώρο στη
Διάβαζες Το Μηδέν και το Άπειρο και
βιβλιοθήκη μου διαθέτω τα πα-
σε περισπούσε η ταπεινή μου αγω-
νία. Σε παρατηρούσα αργότερα όταν
ΠΩΛΉΣΕΙΣ ρακάτω βιβλία σε κατάσταση από
καλή έως άριστη (σε παρένθεση η
έφευγες, είσαι ιδανική παρέα για να
τιμή σε ευρώ): The British school of
διαβάζουμε μαζί ετερόκλητα πράγ- Χαρίζω ή πουλάω πάμφθηνα χιλιά-
psychoanalysis (10), The culture of
ματα. Θα είμαι όλο το Φεβρουάριο, δες βιβλία. Εξαιτίας της γνωστής
narcissism (5), Listening to Prozac
κάθε Δευτέρα μεσημέρι στην ίδια τριπλής αναγκαιότητας (χώρος, εν-
(10), The romance of Αmerican
θέση, και θα σε περιμένω. διαφέροντα, ηλικία - στα 63 φέτος)
psychology (10), Love and will (5), The
εκχωρώ ένα σημαντικό μέρος της βι-
psychotherapy of schizophrenia (5),
βλιοθήκης μου. Υπάρχουν πεζογρα-
Adolescent suicide: assessment and
φία, ποίηση, ιστορία, πολιτική, κόμιξ,
intervention (10), Adolescents and
ΔΙΑΦΟΡΑ στρατιωτικά, παιδαγωγικά, επιστή-
μες, ταξιδιωτικά κ.λπ., παλιά και νε- youth, ed. Dorothy Rogers (5), Studies
in adolescence (5), Χρονομηχανές (5),
ότερα, τσέπης και δεμένα, σπάνια
Aν θέλετε να δώσετε έπιπλα, ηλεκτρονι- Χρονικό του εικοστού αιώνα, εκδ. 4E
και συνηθισμένα. Πάρα πολλά βιβλία
κές συσκευές, ρούχα κτλ μπορείτε να έχε- (10). The joy of weight loss: a spiritual
χαρίζονται, ενώ οι τιμές των άλλων
τε υπόψη σας το ΡΕΤΟ, έναν χριστιανικό guide to easy fitness (15), 1001 great
ποικίλλουν από μισό μέχρι 5 ευρώ.
σύλλογο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα ideas for teaching and raising children
Τα βιβλία βρίσκονται στο σπίτι μου,
που βοηθά τοξικομανείς στην κοινωνι- with autism or Asperger’s (15), The
στ΄ Άνω Πατήσια. Κλείνουμε τηλεφω-
anatomy of self: the individual versus
ΑΓΓΕΛΙΕΣ
κή τους επανένταξη. Παραλαμβάνουν νικό ραντεβού. Ψάχνετε τα βιβλία κι
δωρεάν τα αντικείμενα από τον χώρο society (10), Suicide in the young (10),
επιλέγετε όσα θέλετε. Απ’ αυτά α)
σας, αν χρειαστεί τα επισκευάζουν, και Beyond Prozac: brain-toxic lifestyles,
παίρνετε έτσι κι αλλιώς όσα χαρίζω β)
έπειτα τα μεταπωλούν σε προσιτές τιμές natural antidotes, and new generation
όσα πουλιούνται τα κοστολογώ, και,
στα καταστήματά τους. Προτιμήστε τους, antidepressants (10), OCD in children
Στείλε και εσύ την αγγελία σου αν συμφωνήσουμε, τ΄ αγοράζετε.
κάνουν εξαιρετική δουλειά! Τηλ. 210 and adolescents: a cognitive-
στα Προσωπικά του Books’ Journal To παρόν είναι κοινοποιήσιμο προς
6625096. behavioral treatment manual (10),
([email protected], κάθε πιθανό/η ενδιαφερόμενο/-η:
Stress and burnout in the human
με την ένδειξη: για τις αγγελίες).
αναγνώστες/-ώστριες, (παλαιο)βι-
service professions (10), Psychology,
βλιoπώλες/-ώλισσες, ιδρύματα κ.λπ.
Επικοινωνία και συντροφιά,
σχέσεις και έρωτας… Μείνε σε
ΜΑΘΗΜΑΤΑ Τηλεφωνείτε στο 6944 533 233, Δη-
ed. Ronald Smith (15), The new view of
self: how genes and neurotransmitters
μήτρης Φύσσας.
σύνδεση με ένα κοινό υψηλών shape your mind, your personality,
ενδιαφερόντων και μοναδικών Το σινεμά του Αλμοδόβαρ, τα ποιήμα- and your mental health (10), States
τα του Λόρκα, τα διηγήματα του Μπόρ- Πωλείται η πλήρης συλλεκτική σειρά of mind: new discoveries about how
ποιοτήτων. Είναι δωρεάν.
χες... Θέλετε να μάθετε την ισπανική του πρώτου εβδομαδιαίου περιοδι- our brains make us who we are (10),
γλώσσα και να γνωρίσετε τον ισπανό- κού «Αστερίξ», 1968-69. Μια σπάνια The mind and the brain (10), Beyond
φωνο πολιτισμό; Εκπαιδευτικός ανα- έκδοση Σπανού, μια μοναδική ευκαι- ego: transpersonal dimensions in
λαμβάνει μαθήματα σε παιδιά και ενή- ρία. Τηλεφωνήστε στο 6944 533 233, psychology (10), A separate creation:
λικες, με τη χρήση λογοτεχνικών και άλ- Δημήτρης Φύσσας. how biology makes us gay (10), Work
λων κειμένων, καθώς και οπτικοακου- and the evolving self (10), Parenting
στικού υλικού. Τηλέφωνο: 6973912395 Πωλείται: Κωνσταντίνου Παπαρ- and psychopathology (10), Αθανασί-
ρηγόπουλου, Ιστορία του Ελληνικού ου Παρίου Γραμματική (έκδ. 2006,
Έθνους, εκδοτικός οίκος Γεωργίου Δ. 15). Τηλ. 6936966704.
Γαλλικά και αγγλικά σε παιδιά και Φέξη, Αθήνα 1902. Ολοκληρωμένο σε
ενήλικες από τελειόφοιτη γαλλικής φι- πέντε τόμους. Τιμή: 300 ευρώ. Επικοι- Διατίθενται 28 τεύχη του περιο-
λολογίας ΕΚΠΑ και κάτοχο Proficiency. νωνήστε: [email protected]. δικού Philosophy, Psychiatry, and
Δημιουργική εκμάθηση της γλώσσας
Psychology που εκδίδεται από το
μέσω οπτικοακουστικού υλικού και λο-
Πωλούνται συνολικά 18 τεύχη του Johns Hopkins University Press (έτη
γοτεχνικών κειμένων. Αναλαμβάνεται
γαλλικού κινηματογραφικού περιο- 2001-2008) για 7 ευρώ το ένα. Ολό-
επίσης η μελέτη μαθητών δημοτικού.
δικού Premiere: 1988 (2 τεύχη), 1989 κληρη η σειρά προς 150 ευρώ. Τηλ.
Δυνατότητα θερινών μαθημάτων. Τιμή
(10 τεύχη), 1990 (6 τεύχη). Επικοινω- 6936966704.
συζητήσιμη. Τηλέφωνο: 6948425857
νήστε: [email protected].
Διατίθενται τα τεύχη 73-112 του πε-
Μαθήματα ρωσικής γλώσσας. Ατομικά Πωλούνται δυο τεύχη του φεμινι- ριοδικού Άρδην προς 2 ευρώ το ένα.
ή ομαδικά μαθήματα κατ’ οίκον. Ατομι- στικού περιοδικού Δίνη: τεύχος 1 Τηλ. 6936966704.

Books Journal 95

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Books Journal 95

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Books Journal 95

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Η λογοτεχνική πατριδογνωσία του

Ιστορίες του Καββαδία

Το κύκνειο άσμα του Μάρκου Μέσκου

Πίνδαρος και Χαίλντερλιν - διάλογος

Ο Χίτλερ και τα ναρκωτικά

Η κοσμογονία Κρις Μαρκέρ

Ξανανακαλύπτοντας την Αμερική

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 3

4 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

42 ΗΡΏ ΝΙΚΟΠΟΎΛΟΥ – ΚΙΒΩΤΟΣ (Ποίηση)

36 ΜΙΚΡΟΪΣΤΟΡΙΕΣ, ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ (Ανθολόγιο νέων πεζογράφων)

38 URBAN STORIES #6, KYΡΙΑΚΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ-ΝΙΚΟΛΑΣ ΚΟΥΡΤΗΣ

94 ΠΉΡΑ ΤΟ ΓΡΆΜΜΑ ΣΟΥ…, ΛΆΚΗΣ ΔΌΛΓΕΡΑΣ – 1912. Ο Βενιζέλος στην Καλαμάτα

6 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

8 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

Θαρεττά, μα με λόγια γλυκά του

Να και η μετάφραση του Χαίλντερ-

Έτσι, <προβάλλει> [προβαίνει]

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 9

10 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 11

12 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 13

14 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

Στο όνομα της Ελευθερίας*

16 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

Αρχείο The Books’ Journal

18 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 19

Το να λες: «Δεν μ’ απασχολεί

20 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 21

22 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 23

Αρχείο The Books’ Journal

24 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 25

Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία

26 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

Αρχείο The Books’ Journal

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 27

Eθνική Πινακοθήκη #85 μιλάει ακριβώς για αυτή την άλλη

Ήταν κάποτε ένας γλύπτης

28 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

Αριστερά: Επιχρωματισμένη φωτογραφία του Νίκου Καβ-

30 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 31

32 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 33

EX SCIENTIA #13 του πληθυσμού. Οι οικολογικές

34 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

Για να μάθετε περισσότερα

Kazuo Kawai (1960), Japan’s American Interlude, University of Chicago Press

Jared Diamond (2007), Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι, Κάτοπτρο

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 35

Ογδόντα ευρώ η ώρα ντινγκ-ντινγκ

36 the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018]

Quo vadis Ελλάδα; Quo vadis Ευρώπη;

the books’ journal #95 [Φεβρουάριος 2018] 37