«Τα 6 καπέλα σκέψης…

Η τεχνική του De Bono και η εφαρμογή της

στα Φιλολογικά μαθήματα.»

Προωθώντας τη δημιουργικότητα & την καινοτομία

στις τάξεις μας…
Επιστημονική Επιμέλεια: Αικατερίνη Παπαναστασίου
Φιλόλογος, Πιστοποιημένη Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων, ΜΑ Επιστήμες της Αγωγής

Συγγραφείς του Εκπαιδευτικού Υλικού (Συλλογικό Έργο): Αικατερίνη Παπαναστασίου,

Φιλόλογος, Πιστοποιημένη Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων, ΜΑ Επιστήμες της Αγωγής.
Στο παρόν περιλαμβάνονται παραδείγματα εφαρμογών της τεχνικής του De Bono στα φιλολογικά
μαθήματα (των εκπαιδευομένων μου συν ένα δικό μου), ιδέες για την ενίσχυση της
δημιουργικότητας στη σχολική τάξη, την προώθηση της βιωματικής μάθησης και της
διαθεματικότητας: Μαρίνας Αρμένη, Φιλόλογος, Σύμβουλος Γονέων (Παράδειγμα Ι), Αικατερίνης
Παπαναστασίου, Φιλόλογος, Πιστοποιημένη Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων, ΜΑ Σπουδές στην
Εκπαίδευση (Παράδειγμα ΙΙ), Δέσποινας Μαρίας Παπαγιαννοπούλου, Φιλόλογος, Ειδική
Παιδαγωγός, Αγγελικής Μαρίας Παππά, Φιλόλογος, Ειδική Παιδαγωγός (Παράδειγμα ΙΙΙ),
Δημήτρη Μακίδη, Φιλόλογος, ΜΑ Κοινωνιολογία της Επιστήμης (Παράδειγμα ΙV), Ελένης
Κυριακίδου, Φιλόλογος, ΜΑ Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία & Πολιτισμός (Παράδειγμα V), Γεωργίας
Μαργαρίτη, Φιλόλογος (Παράδειγμα VI), Ελένης Θεοδουλίδου, Φιλόλογος, ΜΑ Εκπαίδευση
Ενηλίκων, Ευαγγελίας Μπακόλα, Φιλόλογος, ΜΑ Εφαρμοσμένη γλωσσολογία & διδασκαλία της
αγγλικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας (Παράδειγμα VII), Μιχάλη Μπικάκη, Φιλόλογος, ΜΑ
Εκπαιδευτική Τεχνολογία (Παράδειγμα VIII), Σοφίας Αποστολοπούλου, Φιλόλογος ,
Μεταπτυχιακός Τίτλος: α) Βασική & Εφαρμοσμένη Γνωσιακή Επιστήμη, β) Θεωρητική και
Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία (Παράδειγμα ΙΧ), Παρασκευής Ψικάκου, Φιλόλογος Ελληνικής &
Γαλλικής γλώσσας (ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ Χ).

Copyright:
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή και μετάδοση, όλου ή μέρους έστω και
μίας σελίδας ή και περιληπτικά, κατά παράφραση ή διασκευή, του παρόντος βιβλίου με
οποιονδήποτε τρόπο (μηχανικό, ηλεκτρονικό, τηλεοπτικό, φωτοτυπικό, ηχογραφήσεως ή άλλως
πως) χωρίς προηγούμενη άδεια του Ανοικτού Ιδρύματος Εκπαίδευσης (Ν.2121/93, αρθ. 51). Οι
παραβάτες διώκονται (αρθ. 13) και τους επιβάλλονται κυρώσεις κατά τον αντίστοιχο νόμο.

1
 Α’ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

Δημιουργική σκέψη- Πλάγια σκέψη- Παράλληλη σκέψη

Τι είναι τα «έξι καπέλα σκέψης»;

Στόχοι που προωθούνται μέσω της εφαρμογής της συγκεκριμένης τεχνικής στην τάξη.

Ποιοι είναι οι παράγοντες επιτυχίας;

Τα πλεονεκτήματα εφαρμογής της συγκεκριμένης τεχνικής

Θεωρητικό πλαίσιο

Πώς θα χρησιμοποιήσω αυτήν την τεχνική;

Το νόημα του κάθε καπέλου

Πώς θα χρησιμοποιήσω τα καπέλα;

Πώς εφαρμόζεται;

Τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της τεχνικής

Β’ ΜΕΡΟΣ: ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ

Παραδείγματα εφαρμογών της τεχνικής του De Bono στα φιλολογικά μαθήματα, ιδέες για

την ενίσχυση της δημιουργικότητας στη σχολική τάξη, την προώθηση της βιωματικής

μάθησης και της διαθεματικότητας.

Παράδειγμα Ι-VII: Ν.Ε. Γλώσσα

Παράδειγμα VIII-IX: Α.Ε. Γλώσσα και Γραμματεία

Παράδειγμα VIII, Χ: Ιστορία

Βιβλιογραφικές αναφορές

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ

Κατανοώντας τα «έξι καπέλα σκέψης»…

2
Α’ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

3
 Δημιουργική σκέψη- Πλάγια σκέψη- Παράλληλη σκέψη

Το πρόβλημα:

thinking inside the box

Το αίτημα:

thinking outside the box

Η λύση:

(Bloom, 1956)

Δημιουργικότητα & δημιουργική σκέψη (creative thinking)

4
Ο τρόπος:

Πλάγια σκέψη (lateral thinking)

Η βοήθεια:

parallel thinking

(Πηγή: https://slideplayer.gr/slide/12209661/)

Λέξεις/φράσεις-κλειδιά:

Καινοτομία, δημιουργικότητα, 6 καπέλα σκέψης, διλημματική κατάσταση, επίλυση προβλημάτων,

δημιουργική/παράλληλη/πλάγια/αποδοτική σκέψη, πλουραλισμός

5
Ο Edward De Bono σε μια προσπάθεια να απεγκλωβίσει τον ανθρώπινο νου από την «κάθετη
σκέψη», επινόησε την «πλάγια σκέψη» (Δες πέρα από το προφανές!), για την επίλυση
προβλημάτων που απαιτούν δημιουργική παραγωγή πρωτότυπων ιδεών:

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του

να εντοπίσει την προσφορότερη λύση
για τα προβλήματα που τον
ταλανίζουν, κατά τον De Bono,
στηρίζεται κατά βάση: α) στη λογική
ανάλυση των δεδομένων του
προβλήματος, β) στη συσχέτιση, γ)
στην αποτίμηση και, τέλος, δ) στην
επιλογή της καταλληλότερης λύσης.

Αναζητά, δηλαδή, την επιθυμητή λύση συνήθως μέσω της «κάθετης σκέψης», η οποία
παρά την όποια αντικειμενική αξία της, «εγκλωβίζει» με τη λειτουργία της την ανθρώπινη σκέψη και
την οδηγεί τις περισσότερες φορές σε αδιέξοδο, μη επιτρέποντας στο άτομο να σκεφτεί
δημιουργικά (Μανικάρου,2018).

Για την παραγωγή νέων, πρωτότυπων ιδεών, κρίνεται απαραίτητος ο απεγκλωβισμός

μας από τα στενά όρια που μας θέτει η «κάθετη σκέψη».

6
 Τι είναι τα «έξι καπέλα σκέψης»;

Τα «έξι καπέλα σκέψης» του Edward De Bono αποτελούν μία πρώτη μορφή δημιουργικής σκέψης
και αποτελεσματικής οργάνωσης της ομάδας (διαχωρισμός σε έξι ξεκάθαρες λειτουργίες &
ρόλους). Η θεωρία αυτή αφορά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και μπορεί να εφαρμοστεί στη
διοίκηση επιχειρήσεων, την πολιτική, στις δημόσιες υπηρεσίες και φυσικά στην εκπαίδευση, στην
οποία και θα επικεντρωθούμε.

Πρόκειται για μία εύκολη στη χρήση της τεχνική που ενισχύει την παράλληλη σκέψη,
καθώς το κάθε καπέλο αντιστοιχεί σε 6 διαφορετικές κατευθύνσεις της σκέψης (οπτικές)
(Βλαχοκυριάκου & Τζωρτζάκης, 2015). Ο κάθε τρόπος σκέψης περιγράφεται από το χρώμα του
κάθε «καπέλου σκέψης»: λευκό, μαύρο, κόκκινο, κίτρινο, πράσινο και μπλε. Φορώντας και
αλλάζοντας «νοερά» τα καπέλα καλούμαστε να εστιάσουμε και να ανακατευθύνουμε τις σκέψεις
μας, τις συζητήσεις ή τις συναντήσεις μας (De Bono, 2006). Μπορούμε να εστιάσουμε σε
συγκεκριμένες παραμέτρους ενός προβλήματος, ενώ αλλάζοντας καπέλο να εξετάσουμε το ζήτημα
από άλλη πλευρά.

Η συγκεκριμένη τεχνική κάνει όλους τους συμμετέχοντες ικανούς να κοιτάζουν προς όλες
τις κατευθύνσεις, απλώς μία-μία κάθε φορά. Ο κάθε συμμετέχων/Η ομάδα πρέπει να φορέσει εκ
περιτροπής και τα έξι καπέλα και να αρχίσει να συλλογίζεται. Έτσι, οι ομάδες αξιοποιούν στον
μέγιστο βαθμό τις γνώσεις τους, τις δεξιότητές, αλλά και τη δημιουργικότητά τους.

Αποτελεί ιδανική δημιουργική τεχνική όταν γίνεται για να προσδιορίσουμε τις συνέπειες
κάποιας απόφασης, φωτίζοντάς τη από πολλές οπτικές γωνίες. Τη χρησιμοποιούμε, επίσης, όταν
θέλουμε να ενθαρρύνουμε περαιτέρω τη σκέψη και τον προβληματισμό πάνω σε ένα θέμα
(τοποθέτηση εαυτού σε μία διλημματική κατάσταση), ή όταν θέλουμε να εξετάσουμε το πώς μπορεί
εφαρμοστεί μια ιδέα. Με αυτήν την τεχνική μπορούμε ακόμη να διαπιστώσουμε τις αντιδράσεις των
άλλων όταν προσπαθούμε να εφαρμόσουμε κάτι. Έτσι, τα καπέλα χρησιμοποιούνται προληπτικά
και όχι αντιδραστικά διασφαλίζοντας αποτελεσματικά τη διαχείριση προβλημάτων στην ομάδα ή
στην τάξη μέσα από την περιγραφή ενδεικτικών τρόπων συμπεριφοράς, τη διεξοδική επεξεργασία
μιας ισχυρότερης λύσης και ενισχύοντας τελικά την αποδοτική σκέψη των συμμετεχόντων, οι
οποίοι απομακρύνονται μέσω της διαδικασίας από τον εγωισμό.

Σχολεία από 20 χώρες έχουν συμπεριλάβει τα εργαλεία σκέψης του Edward de Bono στο
Πρόγραμμα Σπουδών τους (στο εξής ΠΣ).

7
 Στόχοι που προωθούνται μέσω της εφαρμογής της συγκεκριμένης τεχνικής

στην τάξη.

Μαθησιακοί στόχοι

Οι μαθητές/-τριες:

● να εντοπίζουν τις διαφορετικές κατευθύνσεις σκέψης (οπτικές) που χρησιμοποιεί το κάθε

άτομο και συνεπώς,
● να κατανοούν τη δική τους προσέγγιση των πραγμάτων,
● να καταλαβαίνουν καλύτερα τις σκέψεις των άλλων (ενσυναίσθηση) και έτσι, πιθανόν να
ενσωματώνουν κάποιες από αυτές στις δικές τους (σκέψεις).

8
 Ποιοι είναι οι παράγοντες επιτυχίας;

Η τεχνική αυτή για να να εφαρμοστεί με επιτυχία στην τάξη θα πρέπει να κάνει τους συμμετέχοντες
ικανούς να κοιτάζουν προς όλες τις κατευθύνσεις σκέψης, απλώς μία-μία κάθε φορά. Παράλληλα,
θα πρέπει οι συμμετέχοντες να αισθάνονται ελεύθεροι να εκφραστούν και σίγουροι ότι οι ιδέες και
απόψεις τους γίνονται αποδεκτές από το σύνολο, ενώ οι ομάδες εργασίας θα πρέπει να
απαρτίζονται από άτομα με διαφορετικά επίπεδα εμπειρίας. Οι διαμεσολαβητές μπορούν να
καθοριστούν εκ των προτέρων και τα θέματα υπό συζήτηση θα πρέπει να έχει εξασφαλιστεί πως
είναι πλήρως κατανοητά από όλους τους συμμετέχοντες. Τέλος, κατά την εφαρμογή θα πρέπει να
μη λησμονούμε να εφαρμόζουμε τις βασικές αρχές της συγκεκριμένης τεχνικής:

παράλληλη σκέψη σε εφαρμογή, διαχωρισμός σκέψης, διαχωρισμός εγωισμού και

απόδοσης, εναλλαγή τρόπων σκέψης, αυξημένη επίγνωση, σειρά και διάταξη των καπέλων
(De Bono Group (χ.χ.).

ΠΑΡΑΛΛΗΛΗ ΣΚΕΨΗ ΣΕ ΕΦΑΡΜΟΓΗ

Παραδοσιακή αντιπαραθετική σκέψη Η τεχνική των «έξι καπέλων σκέψης»

Λόγος- Αντίλογος προωθεί την παράλληλη σκέψη,

(Α’ & Β πλεύρα) και οι δύο πλευρές

βρίσκονται σε σύγκρουση φοράνε ταυτόχρονα το ίδιο καπέλο

διότι η μία πλευρά (κατα)κρίνει την άλλη καθώς ερευνούν όλες τις όψεις ενός ζητήματος

(αντιπαράθεση επιχειρημάτων). (αμοιβαία εξερεύνηση του θέματος).

9
 ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΣΚΕΨΗΣ

● Όταν σκεφτόμαστε με τον συνηθισμένο προβαίνουμε σε πολλές ταυτόχρονες

τρόπο: ενέργειες (επεξεργασία πληροφοριών,
δημιουργία ιδεών, αξιολογικές κρίσεις των
προσφερομένων ιδεών την ίδια στιγμή).

μας επιτρέπει να διαχωρίζουμε τις διαφορετικές

● Όταν εφαρμόζουμε την τεχνική του De
κατευθύνσεις της σκέψης μας αντί να κάνουμε
Bono:
πολλές ταυτόχονες ενέργειες. Αυτό έχει ως
αποτέλεσμα να επιδεικνύουμε την αμέριστη
προσοχή μας στην όποια πτυχή σκέψης
αναπτύσσεται κάθε φορά. Σκεφτείτε τη
διαδικασία της έγχρωμης εκτύπωσης η οποία
ξεκινά με τον διαχωρισμό των βασικών
χρωμάτων. Στη συνέχεια, κάθε βασικό χρώμα
τυπώνεται ξεχωριστά πάνω στο ίδιο φύλλο για
να καταλήξει σε πολύχρωμη εκτύπωση. Έτσι
και ο διαχωρισμός της σκέψης που γίνεται
όταν εφαρμόζουμε την τεχνική του de Bono:
διαχωρίζουμε τις διάφορες πτυχές της σκέψης
μας και τις εφαρμόζουμε στο ίδιο θέμα
καταλήγοντας με αυτόν τον τρόπο σε
σφαιρικές απόψεις επί του θέματος.

ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΕΓΩΙΣΜΟΥ & ΑΠΟΔΟΣΗΣ

Όταν μία ιδέα δε μας αρέσει, δεν αφιερώνουμε πολύ χρόνο σκεπτόμενοι τα πλεονεκτήματα και τα
θετικά της σημεία, γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στην αποδοχή από μέρους μας της συγκεκριμένης
ιδέας και στην ανάδειξη της αντίθετης άποψης με κίνδυνο την κατάρριψη της δικής μας αρχικής
άποψης.
10
 Όταν, όμως, εφαρμόζουμε την τεχνική των «έξι καπέλων σκέψης», κάτι τέτοιο θα
αποτελούσε πρόκληση για τους συμμετέχοντες, οι οποίοι καλούνται να αποδώσουν φορώντας
ακόμη και «καπέλα σκέψης» που σε διαφορετική περίπτωση δε θα υιοθετούσαν. Για παράδειγμα,
ένας ενθουσιώδης υποστηρικτής μιας ιδέας θα κληθεί να χρησιμοποιήσει και το μαύρο καπέλο
σκέψης ή και το αντίθετο, δηλαδή ένας σκεπτικιστής θα κληθεί να χρησιμοποιήσει το κίτρινο
καπέλο σκέψης, οπότε είναι πιθανό να αναδειχθούν δυσκολίες και να υποχωρήσει ο αρχικός
ενθουσιασμός ή η άρνηση/ο σκεπτικισμός που αρχικά τον διακατείχε. Συνιστά, επομένως, μία
πρόκληση για τον συμμετέχοντα, αφού κατά τη διάρκεια της εφαρμογής της τεχνικής, είναι πιθανόν
να προκύψουν ιδέες που τον ωθούν να αλλάξει την αρχική του γνώμη (μετασχηματισμός).

ΕΝΑΛΛΑΓΗ ΤΡΟΠΩΝ ΣΚΕΨΗΣ

Οδηγίες του συντονιστή προς τους συμμετέχοντες

(συνήθως αναλαμβάνει αυτόν τον ρόλο ο εκπαιδευτικός)

Ενδεικτικά, μπορεί να πει: «Μέχρι τώρα είχαμε σωστές σκέψεις μαύρου καπέλου, ας συνεχίσουμε
έτσι...»

Εν συνεχεία: «Επεξεργαστήκαμε αρκετές ενδιαφέρουσες σκέψεις μαύρου καπέλου. Τώρα, ας

προχωρήσουμε στο κίτρινο.»
11
Με αυτόν τον τρόπο προωθείται η εύκολη εναλλαγή τρόπων σκέψης χωρίς να στιγματίζονται οι
συμμετέχοντες, αφού περιγράφονται οι συμπεριφορές και δεν προβαίνουμε σε χαρακτηρισμούς
προσώπων, π.χ. αρνητικός για ένα ζήτημα, ώστε να ελλοχεύει ο κίνδυνος να προσβληθεί το άτομο
(ουδέτερη διαδικασία). Η χρήση των καπέλων ως ονομάτων εξυπηρετεί να μην επιτρέπεται η
κατηγοριοποίηση ανθρώπων και φυσικά να μετατρέπεται η σκέψη σε παιχνίδι με κανονιστικούς
όρους.

ΑΥΞΗΜΕΝΗ ΕΠΙΓΝΩΣΗ

Η εν λόγω τεχνική προκαλεί αυξημένη επίγνωση των διαφορετικών τρόπων σκέψης που
χρησιμοποιούνται σε κάθε περίπτωση, ενώ συνειδητοποιούμε πόσο αρκούμαστε γενικά με έναν
ορισμένο τρόπο προσέγγισης:

«Πιστεύω πως μέχρι τώρα εφάρμοσα μόνο κόκκινο καπέλο σκέψης γι ́ αυτό το θέμα».

«Πρέπει να προσπαθήσουμε να υιοθετήσουμε κίτρινο καπέλο σκέψης τώρα».

ΣΕΙΡΑ & ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΚΑΠΕΛΩΝ

Συνήθως, δημιουργείται μία τυπική ακολουθία των καπέλων, ώστε να σκεφτούν τα μέλη της
ομάδας παραγωγικά πάνω σε κάποιο ζήτημα. Δεν υπάρχει μία σωστή και ενδεδειγμένη
12
ακολουθία, σχετικά με τη χρήση των καπέλων. Τα καπέλα άλλοτε μπορούν να χρησιμοποιηθούν
χωριστά, προκειμένου να χρησιμεύσουν ως σύμβολα για έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και
άλλοτε διαδοχικά, το ένα μετά το άλλο, αν αυτό εξυπηρετεί τη διαδικασία. Αφενός μεν δεν είναι
απαραίτητο κάθε φορά να χρησιμοποιούνται όλα τα καπέλα και αφετέρου δίνεται η δυνατότητα της
πολλαπλής χρήσης κάποιου ή κάποιων καπέλων.

Σύμφωνα με τον De Bono (1995), η σειρά και η διάταξη των καπέλων εξαρτάται από την
περίσταση. Όλοι οι μαθητές/-τριες «φορούν» (διαδοχικά) τα καπέλα, βλ. τις παρακάτω ακολουθίες,
και τοποθετούνται από την οπτική του καπέλου που «φορούν». Μπορεί να συνδυαστεί με την
τεχνική του Brainstorming/του Reverse Brainstorming ή την τεχνική Jigsaw (της συνεργατικής
συναρμολόγησης).

Ενδεικτικές ακολουθίες:

Εάν υπάρχει ένα νέο θέμα προς ανάπτυξη (λεπτομερής εξερεύνηση ενός θέματος), η
σειρά θα είναι: μπλε, άσπρο, πράσινο, κίτρινο συνδυασμένο με μαύρο μετά από κάθε
Α
εναλλακτική πρόταση (για αξιολόγηση των εναλλακτικών), κόκκινο, με το μπλε να
ακολουθεί, για να αποφασιστεί η πορεία των σκέψεων.

Εάν υπάρχει ένα ζήτημα ήδη γνωστό, η ακολουθία μπορεί να είναι εξής: μπλε, κόκκινο,
Β
κίτρινο, μαύρο, πράσινο (για να ξεπεραστούν τα αρνητικά σημεία), άσπρο και τέλος, μπλε.

Για γρήγορη ανατροφοδότηση: μπλε, μαύρο, πράσινο, μπλε.

Γ

Για την επίλυση προβλημάτων: μπλε, άσπρο, πράσινο, κόκκινο, κίτρινο, μαύρο,
Δ
πράσινο, μπλε.

Για θέματα που μας αφορούν προσωπικά: μπλε, άσπρο, κόκκινο, κίτρινο, μαύρο,
Ε
πράσινο, μπλε.

13
 Εφαρμογή της συγκεκριμένης τεχνικής σε project (σχέδια εργασίας): άσπρο, μπλε,
ΣΤ
κόκκινο, πράσινο, κίτρινο, μαύρο, μπλε.

Τα πλεονεκτήματα εφαρμογής της συγκεκριμένης τεχνικής

Οι μαθητές μέσα από αυτήν τη διαδικασία μαθαίνουν να διαχωρίζουν τα συναισθήματα από τη

λογική ή από τη δημιουργικότητα και στο τέλος επιτυγχάνουν να καταλήξουν στην πλέον
εποικοδομητική απόφαση. Η συγκεκριμένη τεχνική κατευθύνει με έναν παιγνιώδη τρόπο τη σκέψη
χωρίς να προκαλείται σύγχυση και βοηθά τα άτομα να ενεργοποιούν όποιον τρόπο σκέψης θέλουν
κάθε φορά ή θεωρείται προσφερότερος.

Επιπρόσθετα πλεονεκτήματα από την εφαρμογή της συγκεκριμένης τεχνικής είναι ότι οι
μαθητές μέσω αυτής (De Bono, 1985· De Bono, 2016· Kivunja, 2015):

● αναπτύσσουν/ενισχύουν την κριτική και δημιουργική τους σκέψη,

● έχουν προσωπικό όφελος από την ομαδική εργασία, τη συμμετοχικότητα και την ανταλλαγή
απόψεων (Batchelor, 1996),
● αντιλαμβάνονται και υιοθετούν τη συνήθεια να επιζητούν σφαιρική αντίληψη ενός θέματος,
● συμμετέχουν ενεργά για την απόκτηση της γνώσης, ενώ παράλληλα ενισχύουν την
προσοχή τους και γίνονται καλοί ακροατές (De Bono, 2006: 24-25· Ξανθάκου, 2011:
130-132),
● επιτυγχάνουν γρηγορότερα και καλύτερα αποτελέσματα,
● παράγουν ευκολότερα καλύτερες ιδέες,
● επιλύουν καλύτερα/πιο αποτελεσματικά διάφορα προβλήματα (σκέφτονται
αποτελεσματικότερα και με πιο συστηματικό τρόπο),
● εξοικονομούν πολύτιμο χρόνο σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο,
● αναπτύσσουν πνεύμα ομαδικότητας και συνεργασίας (ενισχύουν την ομαδικότητα και τον
ανοιχτό διάλογο) (Batchelor, 1996),
● εκφράζουν ανοικτά τις απόψεις τους και σκέφτονται κριτικά για να αντικρούσουν άλλες,
● διευθύνουν αποτελεσματικότερα ομαδικές δράσεις,
● εντοπίζουν ευκαιρίες προς αξιοποίηση,

14
 ● ελέγχουν τις καθαρά προσωπικές και εγωιστικές προσεγγίσεις και προάγουν την ομαδική
προσπάθεια,
● μετριάζουν τους προσωπικούς τους εγωισμούς και απομακρύνονται από τη λήψη κακών
αποφάσεων,
● προάγουν τη διεξοδική μελέτη των καταστάσεων με τη συμβολή όλων των μελών της
ομάδας,
● αυξάνουν την παραγωγικότητα και την αποτελεσματικότητα τους,
● διερευνούν ένα θέμα από πολλές διαφορετικές πλευρές, δίνοντας προσοχή σε σημαντικές
πτυχές, όπως τα συναισθήματα, την ανάλυση των θετικών και αρνητικών πτυχών, τη
δημιουργία νέων ιδεών,
● χρησιμοποιούν το συναίσθημα αλλά και τη λογική,
● ακόμα και οι πιο συνεσταλμένοι εκφράζουν την άποψή τους στη γενική συζήτηση, αφού η
παράλληλη σκέψη που προωθείται μέσω της συγκεκριμένης τεχνικής οδηγεί στην αποδοχή
και τον σεβασμό οποιασδήποτε άποψης, ακόμα και όταν αυτή δε συμπίπτει με τις απόψεις
των υπολοίπων,
● γεννούν νέες, μοναδικές και ενδιαφέρουσες ιδέες χωρίς φόβο λόγω του γεγονότος ότι η
αντίθετη άποψη δεν έρχεται σε σύγκρουση, αλλά κυριαρχεί και γίνεται βίωμα η παράλληλη
σκέψη (Βλαχοκυριάκου & Τζωρτζάκης, 2015),
● ενισχύουν τη μεταγνωστική επίγνωση (Κολιάδης, 2002· Κουλαϊδής, 2007), δηλαδή τη
γνώση τους για τις δικές τους τις γνωστικές λειτουργίες (τη σκέψη σχετικά με τη σκέψη), που
οδηγεί στον αναστοχασμό αναφορικά με τις διάφορες απόψεις που διατυπώθηκαν
καταλήγοντας στην προσφερότερη για το ζήτημα που διερευνάται.

Δυσκολίες που ενδεχομένως θα κληθεί να αντιμετωπίσει ο εκπαιδευτικός στην

προσπάθειά του να εφαρμόσει την τεχνική του De Bono:

● Ο χρόνος που απαιτείται για να μυηθούν οι μαθητές στη συγκεκριμένη τεχνική, ώστε να
επιφέρει το μέγιστο αποτέλεσμα και να εφαρμοστεί επιτυχημένα.
● Η τεχνική του de Bono συνιστά μια καινοτομική τεχνική, που όπως κάθε καινοτομία απαιτεί
να έχει αναπτυχθεί πρώτα ανάλογη κουλτούρα στην τάξη, ώστε να αρθούν τα όποια
εσωτερικά εμπόδια των μαθητών και να δημιουργηθεί- κατά το δυνατόν- ένα προστατευμένο
περιβάλλον μάθησης για εκείνους.
● Η αντίληψη ότι η συγκεκριμένη τεχνική θα έχει πιο επιτυχημένη εφαρμογή στην α/βάθμια
απ’ ό τι στη β/βάθμια εκπαίδευση, καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος οι μαθητές να θεωρήσουν τη
διαδικασία κάπως «παιδιάστικη» και να εμφανίσουν ισχυρές αντιστάσεις να εμπλακούν σε
15
 αυτήν (π.χ. να δοκιμάσουν χρωματιστό καπέλο). Αυτό θα μπορούσε να αρθεί,
προτρέποντάς τους να φορέσουν «νοερά» καπέλο και να «καπελώσουν» το μυαλό τους με
έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης εκκινώντας, έτσι, τη συζήτηση γύρω από ένα
συγκεκριμένο ζήτημα.
● Η πιθανή μη προθυμία του εκπαιδευτικού οργανισμού να εισάγει καινοτομικές
δραστηριότητες που απαιτούν προσωπική συμμετοχή.

Θεωρητικό πλαίσιο

Η τεχνική του De Bono τεκμηριώνεται μέσα από διάφορες στρατηγικές και θεωρίες μάθησης,
όπως:

η ανακαλυπτική και διερευνητική μάθηση, η εποικοδομητική, η συνεργατική και

αλληλεπιδραστική, η μάθηση διαμέσου επίλυσης προβλημάτων, η ενεργητική μάθηση, η
διαλογική, η ανακλαστική μάθηση,

μέσω της οποίας επιτυγχάνεται ο συνειδητός (αυτο)στοχασμός και η ανάλυση σχετικά με το τι έχει
κάνει κάποιος (ή κάνει εκείνη τη στιγμή) (Μανικάρου, 2018).

Αναλυτικότερα, ξεκινώντας από τον Εποικοδομητισμό με κύριο εκπρόσωπο τον Bruner

(1990):

● Ο μαθητής ανακαλύπτει μόνος του τη νέα γνώση, την επεξεργάζεται, τη διευρύνει και την
ενσωματώνει σε προϋπάρχουσες γνώσεις.
● Η μάθηση είναι μια διαδικασία που στηρίζεται στο γνωστικό υπόβαθρο του μαθητή
προκειμένου να ερμηνεύσει γεγονότα και καταστάσεις (Ausubel, 1968).
● Ο μαθητής συμμετέχει ενεργά και «οικοδομεί» ο ίδιος τη νέα γνώση και, έτσι, οι εμπειρίες
συνθέτονται και ανασυντίθενται μέσα από ομαδικές αντιπαραθέσεις απόψεων και ιδεών.

Έπειτα, όπως ήδη ειπώθηκε, έχει τη βάση του στον Κοινωνικό Εποικοδομισμό, όπου η
κοινωνική διάδραση παίζει θεμελιώδη ρόλο στη διαδικασία της γνωστικής ανάπτυξης του παιδιού.
Κάθε λειτουργία στην πολιτισμική εξέλιξή του εμφανίζεται εις διπλούν: πρώτα σε κοινωνικό
επίπεδο και έπειτα σε ατομικό.
16
 Ο Vygotsky (1986) θεωρεί ότι το γνωστικό-μαθησιακό δυναμικό του κάθε ατόμου μπορεί να
ενισχυθεί μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, γεγονός που υποστηρίζεται και στο
μικρο-επίπεδο της σχολικής τάξης, αν λάβουμε υπόψη το ετερογενές πλαίσιο μέσα στο οποίο
υλοποιείται η εκπαιδευτική διαδικασία. Έτσι, το άτομο μπορεί να οδηγηθεί σε ένα γνωστικό
επίπεδο ανώτερο από αυτό που μόνο του κατέχει· η διαφορά ανάμεσα στο προϋπάρχον γνωστικό
επίπεδο και στο δυνητικό, σε εκείνο, δηλαδή, που το παιδί θα κατακτήσει με την καθοδήγηση όλων
των εμπλεκομένων μερών κατά τη μαθησιακή διαδικασία ονομάζεται Ζώνη Επικείμενης
(/Εγγύτερης) Ανάπτυξης (στο εξής ΖΕΑ) και συνιστά κυρίαρχη έννοια στην κοινωνικο-πολιτισμική
θεωρία.

Ο μαθητής οικοδομεί τις νοητικές του λειτουργίες, καθώς τις χρησιμοποιεί στις
συναναστροφές του με άλλους μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο. Το κοινωνικό πλαίσιο
επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο ο εκπαιδευόμενος σκέφτεται και δρα. Έτσι, η μάθηση καταλήγει
να μην είναι μία στείρα μετάδοση γνώσεων και πληροφοριών, αλλά ένα μέσο που βοηθάει τους
μαθητές να γίνουν ανεξάρτητοι και να φτάσουν σε ένα ανώτερο αναπτυξιακό επίπεδο
αυτενεργώντας, αλλά και ταυτόχρονα συνεργαζόμενοι με άλλους για έναν κοινό σκοπό.

Επομένως, η εφαρμογή της συγκεκριμένης τεχνικής έχει θετική επίδραση ως προς την
επίτευξη των γνωστικών, συναισθηματικών, κοινωνικών και μεταγνωστικών στόχων (Κολιάδης,
2002· Κουλαϊδής, 2007).

17
 Πώς θα χρησιμοποιήσω αυτήν την τεχνική;

Κάθε καπέλο σκέψης συνιστά έναν διαφορετικό τρόπος σκέψης. Το χρώμα κάθε καπέλου

σχετίζεται με τη λειτουργία του. Όταν αλλάζουμε ένα καπέλο με ένα άλλο, αλλάζουμε εικονικά

και τον τρόπο σκέψης μας. Στην εκπαίδευση χρησιμοποιείται σαν τρόπος επίλυσης προβλημάτων

(problem solving), αλλά και λήψης αποφάσεων (decision making).

Το νόημα του κάθε καπέλου

Η τεχνική των «έξι καπέλων σκέψης» στηρίζεται στο γεγονός ότι οι χημικές ουσίες του εγκεφάλου
αλλάζουν όταν διατηρούμε θετική/αρνητική στάση απέναντι στις διάφορες περιστάσεις. Πρόκειται
για σημαντική λειτουργία του εγκεφάλου, καθώς δεν είναι εφικτό να ευαισθητοποιούμαστε
ταυτόχρονα προς όλες τις κατευθύνσεις σκέψης. Κατ’ αυτήν την έννοια, είναι απολύτως
απαραίτητος ο διαχωρισμός των διαφόρων τρόπων της σκέψης μας.

Στη συγκεκριμένη τεχνική, απομακρυνόμαστε από εγωισμούς, οι οποίοι μας εμποδίζουν

να σκεφτούμε αποδοτικά. Στόχος είναι να πετύχουμε μία καλή απόδοση φορώντας κάποιο από τα
προσφερόμενα καπέλα. Ειδικότερα, για τα καπέλα- ρόλους και τη χρήση τους βλ. τις συνοδευτικές
κάρτες του βιβλίου (Βλαχοκυριάκου & Τζωρτζάκης, 2015· De Bono Group, χ.χ.· De Bono, 1985·
De Bono, 2006· De Bono Thinking Systems, 2007· Illumine, 2008· Κουλιάδης, 2007· Kivunja,
2015· Wikipedia).

Πώς θα χρησιμοποιήσω τα καπέλα;

Ο στόχος της τεχνικής πρέπει να διατυπώνεται με σαφήνεια πριν ξεκινήσει η διαδικασία, ώστε να
γίνεται κατανοητός από όλη την ομάδα.

Σε μια συζήτηση, όσοι χρησιμοποιούν αυτήν την τεχνική ξεκινούν μνημονεύοντας το

καπέλο της σκέψης που εκφράζουν. Για παράδειγμα, όσοι παίρνουν τον λόγο ξεκινούν με τη
18
φράση: «Χρησιμοποιώντας το άσπρο καπέλο, θα ήθελα να ρωτήσω…». Η επανάληψη
βοηθάει στην τάξη, όταν θέλουμε οι μαθητές να εξοικειωθούν με αυτήν την τεχνική. Όταν αυτό
συμβεί, μπορούμε να παρακάμψουμε αυτό το σημείο.

Η χρήση των καπέλων μπορεί να γίνει με δύο τρόπους:

Χωριστή χρήση Διαδοχική χρήση

● όταν τα καπέλα χρησιμοποιούνται ● χρήση των καπέλων σε μια ακολουθία.

χωριστά, κυρίως για να ζητήσουμε από Μπορεί να περιέχει όσα καπέλα
τους συμμετέχοντες να σκεφτούν με θέλουμε.
έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, ● Υπάρχουν δύο τύποι ακολουθιών:
προφανώς γιατί χρειάζεται σε εκείνο το α) η εξελισσόμενη &
στάδιο να εμφανιστούν νέες β) η προκαθορισμένη, η οποία
κατευθύνσεις σκέψης- επιλογές. συνίσταται στην αρχή, όταν ακόμα η
ομάδα δεν έχει εξοικειωθεί με την
τεχνική.

● Επίσης, μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε ατομικά είτε ομαδικά.

● Μπορούμε να χρησιμοποιούμε οποιοδήποτε καπέλο όσο συχνά θέλουμε.
● Δεν είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούμε όλα τα καπέλα.
● Δεν υπάρχει μία μόνον σωστή ακολουθία.
● Ο συντονιστής ξεκινά και τελειώνει συνήθως με το μπλε καπέλο και ορίζει τη διαδοχή των
καπέλων σε επίπεδο ομάδας, ενώ είναι εκείνος που υποδεικνύει τις αλλαγές των καπέλων.
● Δίνεται ένα λεπτό σε κάθε συμμετέχοντα να αναπτύξει την άποψή του βάσει του καπέλου
που «φοράει». Παράταση μπορεί να δοθεί, εφόσον χρειαστεί, για να αναπτυχθούν
ολοκληρωμένα οι ιδέες, π.χ. για το κόκκινο καπέλο είναι αρκετό το ένα λεπτό, καθώς όσοι το
φορούν καλούνται να εκφράσουν τα συναισθήματά τους αυθόρμητα (χωρίς δικαιολόγηση).
● Ο συντονιστής μπορεί να ζητήσει από τα άτομα ξεχωριστά το καθένα να εκφραστεί βάσει
κάποιου καπέλου. Η προσωπική σκέψη είναι ιδιαίτερα χρήσιμη με το πράσινο, κίτρινο και
μαύρο καπέλο. Ενδεικτικά: «Θα θέλαμε να ακούσουμε ποια είναι η άποψή σας με το
μαύρο καπέλο;»
● Συχνά τα διαφορετικά καπέλα αλληλοκαλύπτονται, Αποφεύγουμε, επομένως, τη
σχολαστικότητα.

19
● Όταν υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενες ιδέες, θεωρούμε ότι και οι δύο είναι σωστές κάτω
από ορισμένες συνθήκες. Σε επόμενο βήμα μπορούμε να δούμε ποια από τις δύο ταιριάζει
πιο πολύ στις παρούσες περιστάσεις.
● Συνήθως το κόκκινο, κίτρινο και μαύρο καπέλο χρησιμοποιούνται για αξιολόγηση, όχι μόνο
για πληροφορίες.
● Οι λύσεις που προτείνονται στο τέλος της διαδικασίας να εγκρίνονται από όλα τα άτομα.
● Η διαδικασία εύρεσης και εφαρμογής της λύσης να είναι αρκετά ξεκάθαρη ώστε να
εφαρμόζεται στο συγκεκριμένο πλαίσιο της προβληματικής κατάστασης.
● Ο χρόνος διεξαγωγής της διαδικασίας: 1-2 διδακτικές ώρες.

Πώς εφαρμόζεται;

(Πηγή: https://docplayer.gr/5054090-Tehnikes-dimioyrgikotitas-gia-epilogi-ideon.html)

20
Ο συντονιστής της ομάδας (συνήθως ο εκπαιδευτικός):

● Εισηγείται την τεχνική.

● Δημιουργεί ατμόσφαιρα εμπιστοσύνης και σεβασμού των συμμετεχόντων.
● Θέτει τους κανόνες.

Σημαντικό κρίνεται σε αυτό το σημείο ο εκπαιδευτικός να έχει αναρτήσει στον πίνακα

ανακοινώσεων το μαθησιακό συμβόλαιο βάσει του οποίου θα λειτουργήσει η ομάδα και που θα
εξασφαλίσει την επιτυχή έκβαση της διαδικασίας (εφαρμογή της τεχνικής του de Bono):

(Πηγή: https://www.youtube.com/watch?v=yvj34Ynper8)

● Περιγράφει τον ρόλο κάθε καπέλου.

● Ξεκινά με το μπλε καπέλο. Παρουσιάζει στα μέλη της ομάδας το πρόβλημα. Θέτει ή ρωτά

τον σκοπό/ τους στόχους της συνάντησης (αναμενόμενα αποτελέσματα). Εστιάζει στο

ζήτημα ενδιαφέροντος. Θέτει χρονικά όρια.

● Φορώντας το εκάστοτε καπέλο καλεί τα μέλη να φορέσουν το ανάλογο καπέλο. Δίνει

οδηγίες, καταγράφει στον πίνακα, κατευθύνει την ροή της σύσκεψης βάσει των ευρημάτων

και τον επιδιωκόμενο σκοπό κ.ό.κ.

● Με το μπλε καπέλο κλείνει τη σύσκεψη αφού γίνει ο τελικός αναστοχασμός.

21
 Τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της τεχνικής

γρήγορο Χ χρονοβόρο

λογικό Χ ψυχολογικό

ατομικό Χ ομαδικό

(Πηγή: http://users.sch.gr/rmfrentzou/creativity_greek_2/_6_____6_thinking_hats.html)

Και κάποιες διαδικτυακές βιωματικές ασκήσεις για την εμπέδωση…

22
Β’ ΜΕΡΟΣ: ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ

23
 Παραδείγματα εφαρμογών της τεχνικής του De Bono στα φιλολογικά

μαθήματα, ιδέες για την ενίσχυση της δημιουργικότητας στη σχολική τάξη, την

προώθηση της βιωματικής μάθησης και της διαθεματικότητας.

ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ Ι
(Πρόταση: Μ. Αρμένη, Φιλόλογος, Σύμβουλος Γονέων)

ΜΑΘΗΜΑ: Ν.Ε. Γλώσσα

ΤΑΞΗ: Γ΄ Λυκείου

ΘΕΜΑ: Συζητώντας για το θέμα της αλληλεγγύης μεταξύ των πολιτών σε περιόδους κρίσης
σαν αυτή που ζήσαμε κατά τη διάρκεια ομόχρονης εξ αποστάσεως εκπαίδευσης.

Με αφορμή τη συζήτηση σχετικά με την πραγματικότητα που βιώνουν τα παιδιά τα χρόνια της
πανδημίας, τα άγχη τους ακόμα και τις αντιδράσεις μερικών στον εγκλεισμό βρίσκουμε αφορμή
εφαρμόζοντας αυτή την τεχνική εκτός από το να προσεγγίσουν το συγκεκριμένο θέμα, που υπό
άλλες συνθήκες πιθανόν να τους δυσκόλευε, να κινητοποιήσουμε το ενδιαφέρον τους, να τους
δείξουμε πώς να εκμεταλλεύονται κάθε πτυχή της σκέψης και των συναισθημάτων τους και να
αλληλεπιδράσουν όσο γίνεται.

Βήμα 1ο : α. Μοιράζουμε αποσπάσματα από άρθρο δημοσιευμένο στην εφημερίδα Καθημερινή.

«Όσο περνούν οι ημέρες, ο καθένας μας συνειδητοποιεί πόσο σημαντικοί είναι οι άλλοι γι’ αυτόν. Η
απομόνωση μάς αναγκάζει να αναθεωρήσουμε πολλά που θεωρούσαμε δεδομένα, να δούμε από
άλλη σκοπιά τη ζωή, τον εαυτό μας, τη θέση μας στην κοινωνία. Όλοι βρεθήκαμε ναυαγοί στην ίδια
σχεδία. Είτε σιωπηλοί είτε φλυαρώντας, είτε προσποιούμενοι τους αδιάφορους, μας κατέχουν οι
ίδιες αγωνίες: θα επιζήσουμε εμείς και οι αγαπημένοι μας; Πόσο θα αλλάξει ο κόσμος μας; Θα
αντέξουν τα σχέδιά μας, οι συνήθειες, τα πιστεύω μας; [ …]
Ο φόβος μάς αναγκάζει να δούμε ο ένας τον άλλον όχι ως δεδομένο, ως κομπάρσο στη ζωή μας,
αλλά πρωταγωνιστή και στη δική του. Βλέπουμε, για παράδειγμα, ότι τα επαγγέλματα που έως
χθες βρίσκονταν στο χαμηλότερο επίπεδο του κοινωνικού και οικονομικού χρηματιστηρίου θα
παίζουν ολοένα μεγαλύτερο ρόλο στη ζωή μας: οι μεταφορείς, οι «ντελιβεράδες» και άλλοι
διανομείς· οι ταμίες και άλλοι εργαζόμενοι σε σούπερ μάρκετ, μπακάλικα και φαρμακεία· οι

24
άνθρωποι που δουλεύουν σε ψησταριές και μαγειρεία· οι υπάλληλοι σε τηλεφωνικά κέντρα· οι
τεχνικοί που συντηρούν δίκτυα· οι υπάλληλοι δημοσίων υπηρεσιών που συμβάλλουν στην
εκπόνηση και εκτέλεση σχεδίων έκτακτης ανάγκης. Καιρός είναι να αναγνωρίσουμε την προσφορά
τους σε μια εποχή που όλοι φοβούνται, όλοι κινδυνεύουν το ίδιο.
Για να έχουμε, όμως, καλούς επαγγελματίες και ευσυνείδητους λειτουργούς, πρέπει να έχουμε
δασκάλους και καθηγητές –αλλά και μια κοινωνία– που θα εμπνέουν τις αρετές αυτές στα παιδιά.
Αυτό απαιτεί ανθρώπους που σέβονται ο ένας τον άλλον, που αγαπούν τη ζωή, που διδάσκουν ότι
αυτό που είναι καλό για τους πολλούς είναι καλό και για τον καθένα μας, πως ό,τι αποκτάται εις
βάρος άλλων, επιβαρύνει την κοινωνία και τον καθένα. […]
Η μεγάλη ανατροπή μάς αναγκάζει να προστατεύσουμε εαυτούς αλλά να αναγνωρίσουμε και την
ευθύνη μας προς τους άλλους. Οι δομές και πολιτικές που θα αναπτυχθούν ως απάντηση στην
επιδημία θα πρέπει να έχουν στον πυρήνα τους τη συνύπαρξη και τη συνεργασία, να παρέχουν
την ασφάλεια και τη σταθερότητα που επιτρέπουν στο άτομο να προσφέρει στο σύνολο χωρίς
φόβο, να αναγνωρίζουν την προσφορά, την αξία, την ύπαρξη του καθενός. Αυτή είναι η καρδιά της
υπόθεσης.

β. Τους παραπέμπουμε στο ολιγόλεπτο διαφημιστικό σποτάκι “Keep Walking Greece”, στο
YouTube, το οποίο βλέπουμε μαζί.

Βήμα 2ο : Ονομάζουμε τη διαδικασία, δίνουμε αυτό το

πλαστικοποιημένο φυλλάδιο και εξηγούμε την τεχνική
που θα εφαρμόσουμε.

Βήμα 3ο : Χωρίζουμε την τάξη σε τόσες ομάδες όσα και

τα καπέλα και, αν «είναι πολύ μεγάλοι, για να
σχεδιάσουμε και να φορέσουν τα αντίστοιχα καπέλα»,
τους ζητάμε να επιλέξουν από μια κλωστή αντίστοιχου
χρώματος, που θα δέσουν στο χέρι τους ή να βάλουν στο
εικονίδιό τους στον υπολογιστή το αντίστοιχο χρώμα (σε
περίπτωση που η εκπαίδευση είναι εξ αποστάσεως) .

(Πηγή: https://7olga-kas.blogspot.com/2017/05/6.html)

25
Βήμα 4ο : Τους προτρέπουμε εργαζόμενοι για 5 ή 10 λεπτά να σκεφτούν σχετικά με το θέμα. Πόσο
εύκολο ή δύσκολο είναι να συσπειρωθούμε και να δράσουμε από κοινού σε μια τέτοια
δύσκολη στιγμή; Τελικά πόσο εύκολο είναι να #ΜείνουμεΣπίτι;

Βήμα 5ο : Ακούμε τα καπέλα να μιλάνε (Αποτελέσματα εργασίας):

❖ Η κατάσταση είναι κρίσιμη/σοβαρή.

❖ Η επιστημονική κοινότητα επιβάλει τη συνεργασία όλων των πολιτών προκειμένου να

τηρηθεί μια απόσταση, για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα.

❖ Πρέπει να ξεχάσουμε την καθημερινότητα όπως την ξέραμε μέχρι τώρα, να σταματήσουμε
να συναντιόμαστε, τα σχολεία κλείνουν, τα μαγαζιά κλείνουν.

❖ Πρέπει να μείνουμε σπίτι και να μετακινούμαστε ελάχιστα, δηλώνοντάς το!

❖ Πρέπει να τηρούμε αυστηρά βασικούς κανόνες υγιεινής.

❖ Δεν θα μπορούμε να βγούμε βόλτα;

❖ Είναι δύσκολο να μένεις μέσα στο σπίτι όλη μέρα χωρίς να κάνεις τίποτα.

26
❖ Όσοι δεν έχουν άνετα σπίτια θα δυσκολευτούν πολύ.

❖ Θα χάσουμε μαθήματα!/Τι θα γίνει με τις εξετάσεις μας;

❖ Άτομα που οι σχέσεις τους δεν ήταν καλές, θα δυσκολευτούν να περάσουν τόσο χρόνο
μεταξύ τους.

❖ Τι θα γίνει με όσους μένουν μόνοι τους;

❖ Όλα θα είναι ήσυχα τώρα, χωρίς αυτοκίνητα οι δρόμοι, η ατμόσφαιρα πιο καθαρή.

❖ Θα μπορούμε να περπατήσουμε στη γειτονιά μας.

❖ Θα έχουμε ευκαιρία να ξεκουραστούμε από τους γρήγορους ρυθμούς που ζούσαμε και να
επανεξετάσουμε πράγματα που είχαμε δεδομένα ως τώρα στη ζωή μας.

❖ Θα βρούμε άλλους τρόπους να επικοινωνούμε με αγαπημένα πρόσωπα που βρίσκονται

μακριά.

❖ Θα επιστρατεύσουμε την Τέχνη (μουσική, χορό, γυμναστική, μαγειρική, θέατρο μέσω

διαδικτύου), για να γεμίσουμε τον χρόνο μας δημιουργικά.

❖ Θα περάσουμε χρόνο με άτομα της οικογένειας που δεν προλαβαίναμε πριν./Θα τρώμε όλοι
μαζί το μεσημέρι.

27
 ❖ Θυμώνω που δεν μπορώ να βγω έξω όποτε θέλω! Θα βρω τρόπο να το κάνω κρυφά…

❖ Αισθάνομαι εγκλωβισμένος/-η, πνίγομαι!

❖ Αγωνιώ για την εξέλιξη της κατάστασης.

❖ Φοβάμαι!

❖ Μετά από όλο αυτό θα είμαστε πιο ενωμένοι μεταξύ μας.

❖ Ευκαιρία να προβληθούν και επαγγέλματα της κοινωνίας που ήταν στο περιθώριο και έτσι
να αντιληφθούμε την έννοια του ότι όλοι είμαστε κρίκοι της ίδιας αλυσίδας.

❖ Όλοι έχουμε γίνει μια γροθιά και παλεύουμε μαζί για έναν κοινό σκοπό.

❖ Μάθαμε ποιος μένει δίπλα μας. Βρήκαμε χρόνο περπατώντας να σηκώσουμε το κεφάλι και
να κοιτάξουμε τα διπλανά μπαλκόνια.

❖ Θα δώσουμε ο ένας στον άλλον το μήνυμα της κοινής προσπάθειας, της αγάπης και του
ενδιαφέροντος για τον διπλανό.

Συνοψίζουμε, ελέγχουμε όλες τις απόψεις που εκφράστηκαν και καταλήγουμε.

28
Πρέπει και μπορούμε να μεταδώσουμε το μήνυμα της αλληλεγγύης, της κοινής προσπάθειας της
μετατροπής μας από μονάδες σε γροθιά. Εστιάζουμε στο ότι είμαστε όλοι στην ίδια μεριά του
προβλήματος και οφείλει εκείνος με τα περισσότερα αποθέματα υπομονής και αισιοδοξίας να
δώσει λίγο στον διπλανό του. Δεν ξεχνάμε ότι μας «παρακολουθούν» πάντα παιδιά, που
εμπνέονται από εμάς.

H ακολουθία μπορεί να είναι εξής: μπλε, κόκκινο, κίτρινο, μαύρο, πράσινο (για να
ξεπεραστούν τα αρνητικά σημεία), άσπρο και τέλος, μπλε ή μπλε, άσπρο, κόκκινο, κίτρινο, μαύρο,
πράσινο, μπλε.

29
 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΙΙ
(Πρόταση: Αι. Παπαναστασίου, Φιλόλογος, Πιστοποιημένη Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων, Μεταπτυχιακός
Τίτλος: Σπουδές στην Εκπαίδευση)

ΜΑΘΗΜΑ: Ν.Ε. Γλώσσα

ΤΑΞΗ: Γ΄ Λυκείου

ΘΕΜΑ: Συζητώντας για το θέμα της Τεχνητής Νοημοσύνης με αφορμή το #ChatGPT, το νέο
εργαλείο της OpenAI, το οποίο είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο από τον περασμένο Νοέμβριο
(μέχρι πρότινος η πρόσβαση γινόταν δωρεάν) και μπορεί- συν τοις άλλοις- να
δημιουργήσει κείμενα που μοιάζουν με αυτά των ανθρώπων.

Σε μια γωνιά της τάξης τοποθετήθηκαν αποκόμματα εφημερίδων ή αντίτυπα αυτών που έχουν
φιλοξενήσει στις στήλες τους το συγκεκριμένο θέμα. Αναφέρουμε στα παιδιά ότι η εμφάνιση της
τεχνητής νοημοσύνης δεν είναι τόσο πρόσφατη όσο νομίζουμε. Ο αλγόριθμος του facebook ή της
Google στηρίζεται στη χρήση ΑΙ (artificial intelligence) και ελέγχει εν πολλοίς τη ζωή μας. Παρόλα
αυτά, η εμφάνιση του Chatgpt και η δυνατότητα άμεσης διάδρασης μαζί του φαίνεται να αλλάζει
άρδην τα δεδομένα σε όλους τους κλάδους, συμπεριλαμβανομένης και της εκπαίδευσης (via
Μ.Μπικάκης). Πρόκειται για το σημείο που θίγουν και τα αποκόμματα των εφημερίδων/ΜΜΕ που
έχω φέρει μαζί μου στην τάξη. Τους προτρέπω να παρατηρήσουν τους τίτλους κι από ποια σκοπιά
φαίνεται να προσεγγίζει το θέμα ο συντάκτης (τίτλος και σχόλιο).
30
 ChatGPT: Πώς μια εφαρμογή τεχνητής νοημοσύνης ξαναγράφει τους κανόνες στην
εκπαίδευση (εφημερίδα Καθημερινή)

Τα ΑΕΙ αναζητούν άμυνες στην επέλαση του Chat GPT (εφημερίδα Καθημερινή)

ChatGPT: Πώς η εφαρμογή τεχνητής νοημοσύνης ανατρέπει την εκπαίδευση (ΕΡΤ News)

ChatGPT: η τεχνητή νοημοσύνη που μας κάνει καταθλιπτικούς και ανήσυχους (Sportime)

Οι μαθητές αναζητούν την εφαρμογή: https://openai.com/blog/chatgpt/

Σε αυτό το σημείο μπορούμε να τους τονίσουμε ότι: το Chat Gpt γράφει ακαδημαϊκές εργασίες,
ποιήματα, στίχους, μιμείται το ύφος γνωστών συγγραφέων, ζωγραφίζει πίνακες, λύνει ασκήσεις
Μαθηματικών και Φυσικής, εξηγεί ψυχολογικά και κοινωνικά φαινόμενα και γενικά κάνει διάλογο
άνετα στα αγγλικά χωρίς εκφραστικά λάθη… (via Γ.Μωραΐτη)

Μπορούμε να τους δείξουμε σχετική ανάρτηση του συναδέλφου φιλολόγου Μ.Μπικάκη στο
facebook ή εικόνες από τη διδασκαλία του συναδέλφου Α.Γαλανού εδώ. Οι εικόνες αποτελούν το
αποτέλεσμα ερώτησης στην ΑΙ για την δημιουργία σχεδίου μαθήματος για την κλίση ουσιαστικών
της αρχαίας ελληνικής. Το ερώτημα τέθηκε στα αγγλικά και στη συνέχεια η απάντηση μεταφράστηκε
με τη βοήθεια του Google Translate.

Εφαρμογή της τεχνικής του De Bono (Τα 6 σκεπτόμενα καπέλα) τόσο για να προσεγγίσουν το
συγκεκριμένο θέμα, που υπό άλλες συνθήκες πιθανόν να τους δυσκόλευε, όσο και για να
κινητοποιήσουμε το ενδιαφέρον τους, να τους δείξουμε πώς να εκμεταλλεύονται κάθε πτυχή της
σκέψης και των συναισθημάτων τους και να αλληλεπιδράσουν όσο γίνεται.

31
 Ονομάζουμε τη διαδικασία, δίνουμε αυτό το πλαστικοποιημένο φυλλάδιο και εξηγούμε την
τεχνική που θα εφαρμόσουμε.
Χωρίζουμε την τάξη σε τόσες ομάδες όσα και τα καπέλα. Μπορούμε να εφαρμόσουμε την
αρχή της τυχαιότητας με τη χρήση ενός κύβου, όπως αυτός. Εξάλλου, προωθούμε και τον
μετασχηματισμό και την ανάπτυξη στάσεων μέσα από τη συγκεκριμένη διαδικασία, οπότε και θα
ήταν ωραίο να έρθουν αντιμέτωποι με τα πιστεύω τους (κόντρα ρόλος).
Δίνουμε στις ομάδες καρτέλες ρόλων, για να προετοιμαστούν, όπως αυτές εδώ.
32
 Τους προτρέπουμε εργαζόμενοι για 5 ή 10 λεπτά να σκεφτούν σχετικά με το θέμα. Ποιο το
μέλλον της εκπαίδευσης μετά από την εμφάνιση του #ChatGPT; Πώς θα επηρεάσει την
εκπαίδευση;
Ακούμε τα καπέλα να μιλάνε (Αποτελέσματα εργασίας- Εδώ ενδεικτικά συγκέντρωσα τις
απόψεις συναδέλφων φιλολόγων/εκπαιδευτικών για το συγκεκριμένο θέμα σε σχετική ανάρτησή
τους σε γνωστό μέσο κοινωνικής δικτύωσης: Μ. Κασσιμάτη, Μ.Κάππου, Ζ.Κρόκου,
Β.Λουτριανάκη, Μ. Μπικάκης, Γ.Μωραΐτη, Μ.Τηλιγάδα, Ε. Παπαδοπούλου).

Οι μαθητές αφού τους έχουμε χορηγήσει ένα αντίστοιχο με αυτόν γραφικό οργανωτή
σημειώνουν τα όσα ακούνε για το θέμα, για να έχουν συγκεντρώσει διάφορα στοιχεία μετά το τέλος
της διαδικασίας για το θέμα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Λευκό καπέλο- Γεγονότα (Ο πληροφοριοδότης):

❖ Η τεχνολογία ανέκαθεν άλλαζε τη ζωή μας, τόσο προς το καλό όσο και
αντίθετα.
❖ Η εμφάνιση της τεχνητής νοημοσύνης δεν είναι τόσο πρόσφατη όσο
νομίζουμε. Ο αλγόριθμος του facebook ή της Google στηρίζεται στη χρήση ΑΙ
(artificial intelligence) και “ελέγχει” εν πολλοίς τη ζωή μας.
❖ Η εμφάνιση του Chat Gpt και η δυνατότητα άμεσης διάδρασης μαζί του
αλλάζει άρδην τα δεδομένα σε όλους τους κλάδους, συμπεριλαμβανομένης και της
εκπαίδευσης.
❖ Νέες προκλήσεις, νέες "αβεβαιότητες", ανάγκη για καλλιέργεια νέων δεξιοτήτων
εκπαιδευτικών και μαθητών (π.χ. ενίσχυση της κριτικής και δημιουργικής σκέψης κ.λπ.).

33
 ❖ Το στοίχημα πλέον: η αρμονική συνύπαρξη του ψηφιακού και του "ανθρώπινου".
❖ Τίθεται σοβαρό θέμα λογοκλοπής (plagiarism). Θα δούμε πώς θα το διαχειριστούν οι
σχολές… Η ακαδημαϊκή κοινότητα θα πρέπει να ανταποκριθεί άμεσα και αποτελεσματικά σε
αυτές τις νέες προκλήσεις.
❖ Θα πρέπει να δούμε πώς μπορεί να διαπιστωθεί εάν ένα κείμενο, που έχει παραχθεί από
ερώτημα στο chat gpt, είναι αντιγραφή από εκείνο; π.χ. ρωτώντας το chat gpt; Θα ήταν κάτι
τέτοιο αξιόπιστο;
❖ Το βάρος πλέον πέφτει, όπως ίσως θα έπρεπε, στην καλλιέργεια και στην ανάπτυξη της
ηθικής διάστασης του μαθήματος. Οι μαθητές καλούνται να ασχοληθουν με ηθικά ζητήματα
και να αναζητήσουν "λύσεις" έχοντας στη διάθεσή τους απεριόριστο όγκο πληροφοριών.
❖ Εγώ διάβασα για τη δημιουργία μιας εφαρμογής από έναν 22χρονο φοιτητή, την ονομάζει
Gptzero, η οποία έχει σκοπό να ανιχνεύει αν ένα κείμενο είναι δημιούργημα τεχνητής
νοημοσύνης ή ανθρώπου...
❖ Επειδή και το ρομπότ σε ένα από τα κείμενα που διαβάσαμε αναφερόταν στα δικαιώματα
των ρομπότ, σε μια ηθική δηλαδή αξία, και τελικά η συναισθηματική διέγερση προκαλούνταν
από τη βούλησή του να μη βλάψει την ανθρωπότητα (ηθικό δίλημμα) αναρωτιέμαι σε ποιες
“λειτουργίες” θα πρέπει να δώσουμε προτεραιότητα;
❖ …

Πράσινο καπέλο- Εναλλακτικές Ιδέες (Ο δημιουργικός):

❖ Ο άνθρωπος δεν ακυρώνεται, αν αναλογιστούμε ότι το ChatGPT

βελτιστοποιήθηκε χρησιμοποιώντας εποπτευόμενη μάθηση καθώς και ενισχυτική
μάθηση. Και οι δύο προσεγγίσεις χρησιμοποίησαν ανθρώπους εκπαιδευτές για να
βελτιώσουν την απόδοση του μοντέλου (Wikipedia). Απλά αλλάζουν οι εργασιακοί
μας ρόλοι. Απαιτούνται νέες δεξιότητες από μέρους μας.
❖ Νομίζω ότι ήρθε ο καιρός για προφορική εξέταση, παρουσιάσεις για
θέματα αλλού είδους, όχι τα κλασικά, καθώς και δεν ξέρω για τι άλλο…

❖ …

Κίτρινο καπέλο- Αισιοδοξία (Ο αισιόδοξος):

❖ Εκπληκτικό κι ελπιδοφόρο! Μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε με

ευεργετικό τρόπο για την ανθρωπότητα βελτιώνοντας την καθημερινότητά μας.

❖ Είναι καταπληκτικό! Ειδικά για εργασίες στον ακαδημαϊκό χώρο…

34
 ❖ Θα έχουμε περισσότερο χρόνο εκπαιδευτικοί και μαθητές, αφού το #ChatGPT
προσαρμόζεται, ώστε να είναι σε θέση να χρησιμοποιεί εφαρμογές που εκμηδενίζουν τον
χρόνο διόρθωσης εξετάσεων, εφαρμογές που μπορούν να μεταφράζουν σε πραγματικό
χρόνο σε διάφορες γλώσσες, προγράμματα που μπορούν να διαβάζουν τα χειρόγραφα των
μαθητών και να τα βαθμολογούν, έτσι π.χ. οι εκπαιδευτικοί θα μπορούν ν' αφιερώνουν
χρόνο σε πιο ουσιαστικά θέματα της εκπαίδευσης ή να μειώσουν τον χρόνο εργασίας τους
που πολλές φορές είναι ασφυκτικός.
❖ Οι μαθητές με μη Επαρκές Επίπεδο θα βοηθηθούν, αφού το #ChatGPT είναι σε θέση να
χρησιμοποιεί εφαρμογές που αναγνωρίζουν τις αδυναμίες των μαθητών και προσαρμόζουν
τα τεστ και την ύλη στις ανάγκες τους βοηθώντας πολύ την εξατομικευμένη εκπαίδευση.

❖ …

Μαύρο καπέλο- Πρόβλημα (Ο συνήγορος του διαβόλου):

❖ Δε θα βρίσκουμε δουλειά!
❖ Θα εξαφανιστούν τα γλωσσικά μαθήματα από τα Προγράμματα Σπουδών,
καθώς δε θα υπάρχει ανάγκη πια…

❖ Τι θα γίνει με τη λογοκλοπή (plagiarism) στις εργασίες μαθητές/φοιτητών;

❖ Όλοι επιδίδονται στη βελτιστοποίηση των λειτουργιών των ρομπότ και των μηχανών και όχι
στη βελτίωση και τον επαναπροσδιορισμό των ηθικών αξιών!

❖ …

Κόκκινο καπέλο- Συναισθήματα (Ο συναισθηματικός):

❖ Τρομακτικό!
❖ Αβεβαιότητα!

❖ Λοιπόν, αγχώθηκα. Νομίζω ότι μόλις αναγνώρισα παραγωγή λόγου που

διάβασα πρόσφατα... Πόσο "παίζει" να αντιγράφει μαθητής έτοιμο κείμενο από
το chat gpt, άραγε...;

❖ Η τεχνητή νοημοσύνη μας κάνει καταθλιπτικούς και ανήσυχους για το μέλλον.

❖ …

35
Μπλε καπέλο- Έλεγχος (Ο συντονιστής):

Συνοψίζουμε, ελέγχουμε όλες τις απόψεις που εκφράστηκαν και καταλήγουμε:

Ας μη βιαστούμε να πούμε:
"Τεχνητή Νοημοσύνη - ανθρώπινη λειτουργία σημειώσατε άσσο", γιατί είναι στο
χέρι μας το συγκεκριμένο εργαλείο να το χρησιμοποιήσουμε με ευεργετικό τρόπο για την
ανθρωπότητα βελτιώνοντας την καθημερινότητά μας!

Πλέον -με τη βοήθειά της- χρονοβόρες εργασίες, όπως η σύνταξη σχεδίων μαθήματος κ.λπ.
μπορεί να διεκπεραιωθεί μέσα σε μερικά δευτερόλεπτα.
Το βάρος πλέον πέφτει, όπως ίσως θα έπρεπε, στην καλλιέργεια και στην ανάπτυξη της ηθικής
διάστασης του μαθήματος. Οι μαθητές καλούνται να ασχοληθουν με ηθικά ζητήματα και να
αναζητήσουν "λύσεις" έχοντας στη διάθεσή τους απεριόριστο όγκο πληροφοριών.
Ίσως πλέον η περιβόητη "ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας" να μπορεί να ευοδωθεί.
Το μέλλον θα δείξει....

Η ακολουθία θα μπορούσε να είναι (ενδεικτικά): μπλε, άσπρο, πράσινο, κίτρινο συνδυασμένο με

μαύρο μετά από κάθε εναλλακτική πρόταση (για αξιολόγηση των εναλλακτικών), κόκκινο, με το
μπλε να ακολουθεί, για να αποφασιστεί η πορεία των σκέψεων.

*Μπορούμε να δώσουμε στα παιδιά για περαιτέρω μελέτη (στο σπίτι) και προβληματισμό
ενδεικτικά τα παρακάτω links & βίντεο:

ChatGPT, πότε θα γίνουν εκλογές στην Ελλάδα; Συνέντευξη με ένα chatbot

Ανδροειδές σούπερ μόντελ θα σερβίρει καφέ στο Ντουμπάι

Το πρώτο ανδροειδές λογοτέχνης

Οταν η τεχνητή νοημοσύνη γράφει παραμύθια για παιδιά

Το ChatGPT πήρε… πτυχίο Νομικής – Πώς έγραψε στις τελικές εξετάσεις

Χίλιες λέξεις, μια εικόνα: Ανατέλλει η εποχή της τέχνης των αλγορίθμων;

36
 Ένα AI φτιάχνει φωτογραφίες από πάρτι που δεν έγιναν ποτέ

Ένα AI σε ρόλο δικηγόρου θα αναλάβει πελάτη στο δικαστήριο

Πώς η τεχνολογία «επαναφέρει στη ζωή» συγγενείς που έχουν πεθάνει

Ο δεκάλογος του ChatGPT

Πρόταση ταινίας: A.I. Artificial Intelligence / Τεχνητή νοημοσύνη (2001) του Σ.Σπίλμπεργκ

Πρόταση βιβλίου: Ε.Μ. Φόρστερ, Η Μηχανή σταματά, μτφ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδόσεις οκτώ,
2016

Προέκταση σεναρίου (ενίσχυση της βιωματικότητας): Θα μπορούσαμε, επίσης, να

προτρέψουμε τους μαθητές σε περίπτωση που υπάρχει (δωρεάν) πρόσβαση στην εφαρμογή:
https://openai.com/blog/chatgpt/ να τη χρησιμοποιήσουν ποικιλοτρόπως (π.χ. να δώσει
απαντήσεις στο θέμα Δ των περσινών Πανελλαδικών εξετάσεων στο μάθημα της ν.ε. κ.λπ.) και τα
αποτελέσματα να τα αναρτήσουν στο ιστολόγιο του σχολείου ή σε ομάδα που θα έχει δημιουργηθεί
ειδικά γι’ αυτόν τον σκοπό στο facebook (σε screenshot), ώστε να δοθεί το βήμα για διάλογο και
περαιτέρω τροφή για σκέψη σχετικά με το θέμα: π.χ. μπορούν να κάνουν σχόλια και
παρατηρήσεις για τα δυνατά και τα αδύναμα σημεία των κειμένων, για την ποιότητα των κειμένων,
την ανησυχία τους για τη μελλοντική χρήση του ChatGPT, αλλά και τον ενθουσιασμό τους για τη
διευκόλυνση που μπορεί να τους προσφέρει όσον αφορά στις εργασίες τους κ.λπ. (via Α.Γαλανού).

Θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν οι Θεματικοί Άξονες και οι ερωτήσεις από εδώ:

ChatGPT: Οι εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη σε ειδική διάλεξη από το Εργαστήριο «Ψηφίς» του
ΑΠΘ
να προετοιμαστούν οι μαθητές στο σπίτι και την επομένη στην τάξη να συζητηθούν τα θέματα. Ο/η
εκπαιδευτικός συντονίζει και καθοδηγεί τη συζήτηση. Έπειτα, μπορούν να παρακολουθήσουν τη
σχετική διάλεξη εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=Zp9E80QlgZk

Θερμές ευχαριστίες στους αγαπητούς μου συναδέλφους:

Μ. Κασσιμάτη, Μ.Κάππου, Ζ.Κρόκου, Β.Λουτριανάκη,

Μ. Μπικάκης, Γ.Μωραΐτη

(σχόλια των οποίων στα social media συνιστούν οι παραπάνω σκέψεις)

37
 ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΙΙΙ

(Πρόταση: Δ.Μ. Παπαγιαννοπούλου & Α.Μ.Παππά, Φιλόλογοι- Ειδικοί Παιδαγωγοί)

ΜΑΘΗΜΑ: Ν.Ε. Γλώσσα

ΘΕΜΑ: Περιβάλλον-οικολογική συνείδηση (Ηθικό Δίλημμα), διαθεματικότητα/διεπιστημονικότητα

με το μάθημα των Θρησκευτικών

ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ:

Σενάριο

«Ο κ. Παναγιώτης είναι 58 ετών και εργάζεται ως γεωργός. Δεν έχει σπουδάσει, έχει απλά
τελειώσει το γυμνάσιο. Η γυναίκα του, η. κα. Ελένη,είναι 50 ετών και δεν εργάζεται. Βοηθάει τον
άντρα της στα χωράφια και αναλαμβάνει τις δουλειές του σπιτιού. Μαζί με την κόρη τους, την
Κατερίνα, ζουν σε μια παραλιακή πόλη της Κύπρου. Η Κατερίνα προετοιμάζεται για να δώσει
εξετάσεις για το Πανεπιστήμιο. Θέλει να γίνει γεωπόνος. Τα άλλα δύο παιδιά της οικογένειας είναι
αγόρια, ο Ανδρέας και ο Θεοδόσης. Και οι δύο σπουδάζουν στην Αθήνα.

Ο κ. Παναγιώτης πριν από 2 χρόνια πήρε ένα δάνειο για να αγοράσει νέα μηχανήματα για τις
καλλιέργειές του. Ως εγγύηση έβαλε το σπίτι τους, το μοναδικό περιουσιακό στοιχείο που έχει η
οικογένεια. Έτσι, κάθε μήνα πρέπει να πληρώνει το δάνειο στην τράπεζα. Μαζί με αυτό, πρέπει να
πληρώνει και τα έξοδα των αγοριών στην Αθήνα και το φροντιστήριο της Κατερίνας, χώρια τα
έξοδα του σπιτιού που ζουν.

Τον προηγούμενο μήνα έπεσε χαλάζι στην περιοχή και η σοδειά του από πατάτες καταστράφηκε.
Έτσι, δεν μπόρεσε να πληρώσει την τράπεζα. Τώρα, παλεύει με τις ντομάτες, που θα είναι η
αποκλειστική πηγή εσόδων για το καλοκαίρι που έρχεται.

Στις ντοματιές ο κ. Παναγιώτης ρίχνει θειάφι, για να εμποδίσει τα έντομα που τις καταστρέφουν.
Ωστόσο, την προηγούμενη εβδομάδα εμφανίστηκε ένα είδος εντόμου που πρώτη φορά έβλεπε
στην περιοχή. Ήδη η παραγωγή άρχισε να μειώνεται, οι απώλειες καθημερινά αυξάνουν. Για να
αντιμετωπιστούν αυτά τα έντομα απαιτείται η χρήση ενός φυτοφαρμάκου, του napropamide. Όμως
αυτό είναι τοξικό και πριν από 2 χρόνια απαγορεύτηκε η χρήση του στις καλλιέργειες με κανονισμό
της Ε.Ε.»

Ηθικό Δίλημμα: Να χρησιμοποιήσει το τοξικό φυτοφάρμακο ο κ. Παναγιώτης ή όχι

για να σώσει τις καλλιέργειές του;

38
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ:

Η μελέτη μπορεί να αρχίσει με όλες τις ομάδες υιοθετώντας το «μπλε καπέλο» για να συζητήσουμε
ποιο είναι το πρόβλημα και αν υπάρχουν κενά στα στοιχεία που έχουμε.

«Ποιο δίλημμα αντιμετωπίζει ο κ. Παναγιώτης; Ποιες είναι οι σκέψεις σχετικά με την

κατάσταση στην οποία βρίσκεται; Ποιοι λόγοι τον οδήγησαν στο δίλημμα αυτό;»
(συντονισμός ομάδων).

Συνεχίζεται με το «κόκκινο καπέλο σκέψης», προκειμένου να συλλέξουμε τις απόψεις όλων των
ομάδων, τα συναισθήματα που τους προκαλεί η κατάσταση και τις αντιδράσεις στο πρόβλημα.

«Συμμερίζεστε τα συναισθήματα του κ. Παναγιώτη; Μπορεί να αφήσει τα συναισθήματά του

κατά μέρος και να λειτουργήσει μόνο με τη λογική; Τι συναισθήματα σας προκαλεί η
υιοθέτηση της χρήσης του φυτοφαρμάκου;»

Η συζήτηση μπορεί να συνεχιστεί με το «πράσινο καπέλο», προκειμένου να παραχθούν ιδέες και

εναλλακτικές λύσεις, μπορούμε ακόμα και να μεταβάλλουμε τις προτεινόμενες λύσεις.

«Υπάρχει κάποια άλλη λύση στο πρόβλημα; Πώς αξιολογείτε τις προτεινόμενες λύσεις;»

Στη συνέχεια, μπορεί να κινηθεί μεταξύ «λευκού καπέλου» σκέψης, όπου η κάθε ομάδα προσπαθεί
να είναι αντικειμενική απέναντι στις προτεινόμενες λύσεις.

«Ποια τα θετικά σημεία της κάθε προτεινόμενης λύσης που σκέφτεται ο κύριος Π.;»

και «μαύρου καπέλου» σκέψης για την ανάπτυξη επικρίσεων απέναντι στις εναλλακτικές
προτάσεις.

«Ο κ. Παναγιώτης θα πρέπει να αναλογιστεί και τις αρνητικές συνέπειες των πράξεων του;
Είναι ηθικό να προβεί στην παράβαση του νόμου δεδομένου ότι ο ίδιος οδηγήθηκε στην
κατάσταση αυτή από μόνος του;»

Κλείνει με το κίτρινο καπέλο όπου εκφράζονται οι αισιόδοξες απόψεις για τις αποφάσεις που έχουν
παρθεί. Βοηθάει να συνεχίσουμε, όταν όλα φαίνονται θλιβερά και δύσκολα. Κλείνουμε αισιόδοξα!

Εναλλακτικά, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί η εξής ακολουθία: μπλε, άσπρο, πράσινο,

κόκκινο, κίτρινο, μαύρο, πράσινο, μπλε.

39
 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ IV

(Πρόταση: Δ. Μακίδης, Φιλόλογος, ΜΑ Κοινωνιολογία της Επιστήμης)

ΜΑΘΗΜΑ: Ν.Ε. Γλώσσα

ΤΑΞΗ: Α’ Γυμνασίου {3 η ενότητα: Ταξίδι στον κόσμο της φύσης}
ΘΕΜΑ: Η σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον

Θα χρησιμοποιήσουμε την τεχνική των 6 καπέλων της σκέψης για να διερευνήσουμε το πεδίο και
να προετοιμάσουμε την εφαρμογή ενός project σχετικά με τη διαχείριση των σκουπιδιών στο
σχολείο μας και την προώθηση της ανακύκλωσης:

Με το άσπρο καπέλο διερευνούμε την υπάρχουσα κατάσταση: αν υπάρχουν ή όχι

υποδομές για ανακύκλωση στο σχολείο ή/και σχετικοί κάδοι κοντά σε αυτό, τι είδους απορρίμματα
παράγουμε, ποιος περίπου είναι ο όγκος τους κ.λπ.

Με το πράσινο καπέλο μπορούμε να προτείνουμε διάφορες ιδέες σχετικά με το πώς θα

μπορούσαμε ή θα θέλαμε να παρέμβουμε σχετικά και σχετικά με δράσεις που θα μπορούσαμε να
προωθήσουμε.
Με το μαύρο καπέλο σκεφτόμαστε πάνω στις δυσκολίες και τα πιθανά προβλήματα που θα
συναντήσει μια προσπάθεια, π.χ. για τη δημιουργία και τη διατήρηση ενός προγράμματος
ανακύκλωσης χαρτιού και συσκευασιών στο σχολείο μας.
Με το κίτρινο καπέλο σκεφτόμαστε θετικά, μεταδίδουμε την αισιοδοξία μας και στους άλλους,
είμαστε ενθουσιώδεις και δεν αφήνουμε τα προβλήματα να μας σταματήσουν…
Σε μια εισαγωγική συνεδρία στο project θα μπορούσαν ενδεικτικά να χρησιμοποιηθούν αυτά τα 4
καπέλα. Φυσικά όλα τα καπέλα μπορούν να χρησιμοποιηθούν κατά την προετοιμασία του project
(αλλά και κατά την υλοποίησή του), ανάλογα με το ειδικότερο θέμα που έχουμε να εξετάσουμε και
τις απαιτήσεις της στιγμής.

Εφαρμογή της συγκεκριμένης τεχνικής σε project (σχέδια εργασίας)- προτεινόμενη

ακολουθία: άσπρο, μπλε, κόκκινο, πράσινο, κίτρινο, μαύρο, μπλε.

40
 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ V
(Πρόταση: Ε.Κυριακίδου, Φιλόλογος, ΜΑ Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία & Πολιτισμός)

ΜΑΘΗΜΑ: Ν.Ε. Γλώσσα, διαθεματικότητα/διεπιστημονικότητα με το μάθημα, π.χ. στη Γ’ Λυκείου,

Αρχές Οικονομικής Θεωρίας

ΔΙΛΗΜΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ-ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ:

«Πρόκειται να χτιστεί κοντά σε μια επαρχιακή πόλη ένα εργοστάσιο επεξεργασίας φρούτων για την
παραγωγή γλυκών, μαρμελάδων και συναφών προϊόντων. Οι κάτοικοι είναι σε αναστάτωση.
Κάποιοι βλέπουν αρνητικά αυτήν την κατάσταση και κάποιοι θετικά. Καλείστε αφού χωριστείτε σε 6
μικρές ομάδες (των 4 ατόμων) να υπερασπιστείτε καθένα από τα 6 σκεπτόμενα καπέλα του De
Bono.»

ΑΣΠΡΟ ΚΑΠΕΛΟ: Η ομάδα θα πρέπει να αναζητήσει πληροφορίες για το εργοστάσιο. Τι

πρόκειται να παράγει; Από πού θα είναι οι πρώτες ύλες; Πόσα άτομα σκοπεύει να απασχολεί,
ποιο είναι δηλαδή το μέγεθος του εργοστασίου. Θα πρέπει ενδεχομένως να αναζητήσει
πληροφορίες στο διαδίκτυο σχετικά με το πόσο αποδοτική θα ήταν μια τέτοια επένδυση και πόσο
θα επιβαρύνει το περιβάλλον μια τέτοια εγκατάσταση. Η ομάδα θα πρέπει να είναι αντικειμενική
ως προς τις διατυπώσεις της.

ΠΡΑΣΙΝΟ ΚΑΠΕΛΟ: Η ομάδα με το πράσινο καπέλο θα μπορούσε να προτείνει τη δημιουργία

μιας ομάδας, η οποία θα πήγαινε στους υπεύθυνους και θα εξέταζε πως θα μπορούσε να
ενσωματωθεί καλύτερα το εργοστάσιο στην επαρχιακή πόλη. Θα μπορούσε να προτείνει ως
πρώτη ύλη να προμηθεύεται φρούτα από την επαρχιακή πόλη, ώστε να ενισχυθεί και ο
πρωτογενής τομέας της οικονομίας. Θα μπορούσαν επίσης να προτείνουν στους υπεύθυνους
του εργοστασίου να χρησιμοποιήσουν βιολογικούς τρόπους παραγωγής, έτσι ώστε να είναι
σύμφωνοι με τους κανόνες και τις νομοθεσίες για την προστασία του περιβάλλοντος.

ΚΟΚΚΙΝΟ ΚΑΠΕΛΟ: Η ομάδα με το κόκκινο καπέλο θα πρέπει να αναφερθεί σε αυτά τα

συναισθήματα που πιθανότατα θα νιώσουν οι κάτοικοι. Ενδέχεται να υπάρξουν αντιδράσεις με
έντονες διαμαρτυρίες που ίσως φτάσουν και σε ακρότητες. Το αίσθημα αφοσίωσης στην πόλη
τους είναι τόσο έντονο και προκειμένου να υπερασπιστούν το δίκιο τους μπορεί να φτάσουν
ακόμα και σε δημόσιους τσακωμούς και φασαρία. Αυτή τη στάση ίσως την περιμένουμε τόσο
από τους επικριτές, όσο και από τους υποστηρικτές.

41
ΜΑΥΡΟ ΚΑΠΕΛΟ: Η ομάδα αυτή πρέπει να αναφερθεί στα αρνητικά της υπόθεσης. Θα πρέπει
να αναφερθεί στην πιθανή ρύπανση του περιβάλλοντος, στο γεγονός ότι το εργοστάσιο έχοντας
καπιταλιστικές διαθέσεις αφενός θα νοιάζεται κυρίως για το κέρδος του και όχι για το περιβάλλον,
άρα δε θα χρησιμοποιεί αντιρρυπαντική τεχνολογία αφετέρου το προσωπικό που θα προσλάβει
θα το εκμεταλλεύεται προς όφελός του.

ΚΙΤΡΙΝΟ ΚΑΠΕΛΟ: Η αισιόδοξη ομάδα θα πρέπει να εξετάσει το θέμα διαβλέποντας την πιθανή
μείωση της ανεργίας στην επαρχιακή πόλη, καθώς θα μπορούν να απασχοληθούν νέοι
άνθρωποι στο εργοστάσιο. Η οικονομική άνοδος πιθανότατα θα ενισχύσει γενικότερα την τοπική
οικονομία με αποτέλεσμα την άνοδο και του βιοτικού επιπέδου του συνόλου των κατοίκων.

ΜΠΛΕ ΚΑΠΕΛΟ: Η ομάδα αυτή θα μπορέσει, αφού ακούσει όλες τις προηγούμενες, να
συνοψίσει. Να αναφέρει αφενός τα θετικά που ακούστηκαν αφετέρου και τα αρνητικά
καταλήγοντας σε ένα συμπέρασμα. Ενδεχομένως, θα μπορούσε να υλοποιηθεί αρχικά η ιδέα της
πράσινης ομάδας και έπειτα αν τα πράγματα πάνε όπως επιθυμούν να προχωρήσουν στη
συνεργασία εργοστασίου-κατοίκων, ώστε να βγουν κερδισμένες και οι δύο πλευρές.

Προτεινόμενη ακολουθία: μπλε, άσπρο, πράσινο, κίτρινο συνδυασμένο με μαύρο μετά

από κάθε εναλλακτική πρόταση (για αξιολόγηση των εναλλακτικών), κόκκινο, με το μπλε να
ακολουθεί, για να αποφασιστεί η πορεία των σκέψεων.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ:

Η δραστηριότητα αυτή μπορεί να γίνει στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας και στις τρεις τάξεις
του Λυκείου, ακόμη και στην Α’ Λυκείου. Θα μπορούσε, επίσης, να γίνει και με την παρουσία του
Οικονομολόγου του Λυκείου, έτσι ώστε να μπορέσει να βοηθήσει τους μαθητές με όρους της
οικονομίας ή αν μιλάμε για την Γ’ Λυκείου, οι μαθητές με κατεύθυνση Οικονομικών Σπουδών
ενδεχομένως θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τις γνώσεις τους από το αντίστοιχο μάθημα και
να αποτελέσουν τους λεγόμενους «κολλητούς ανάγνωσης».

Σε κάθε περίπτωση απαιτούνται 2 συνεχόμενες διδακτικές ώρες, καθώς θα πρέπει οι μαθητές να

προετοιμαστούν κατά ομάδες και έπειτα να επιχειρηματολογήσουν αναλυτικά μπροστά στους
υπόλοιπους συμμαθητές τους.

Στόχος της δραστηριότητας είναι να γίνουν κατανοητά τα ζητήματα περί οικολογίας και φυσικού
περιβάλλοντος και να εξεταστεί σφαιρικά το θέμα, έτσι ώστε όποιο θέμα και να ζητηθεί σε μια
πιθανή εξέταση να έχουν τα παιδιά υλικό για να αναπτύξουν την άποψη τους. Η διαθεματικότητα

42
(βλ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ) είναι σαφώς προαιρετική, αν και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού οι
γνώσεις που θα χρησιμοποιηθούν δε θα είναι εξεζητημένες, αλλά αυτές της αγοράς.

43
 ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ VI

(Πρόταση: Γ.Μαργαρίτη, Φιλόλογος)

ΜΑΘΗΜΑ: Ν.Ε. ΓΛΩΣΣΑ

ΤΑΞΗ: Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΘΕΜΑ: Σε μια ξένη χώρα επίκειται η εκτέλεση ενός νεαρού θανατοποινίτη. Το γεγονός έλαβε
διεθνείς διαστάσεις. Με βάση αυτό το γεγονός τίθεται ο προβληματισμός σε σχέση με το θέμα της
κατάργησης της θανατικής ποινής που ισχύει σε πολλές χώρες του κόσμου.
● Με βάση τη τεχνική των 6 καπέλων της σκέψης, η τάξη χωρίζεται σε 6 ομάδες των
τεσσάρων ατόμων. Η κάθε ομάδα εξετάζει το θέμα από διαφορετική σκοπιά, φωτίζοντάς το
από πολλές οπτικές γωνίες.
● Ο στόχος της διδάσκουσας είναι οι μαθητές, αφού βρουν στοιχεία για το θέμα της
θανατικής ποινής, να προβληματιστούν, να ευαισθητοποιηθούν, να επιχειρηματολογήσουν
με βάση τις διάφορες απόψεις που επικρατούν και να καταλήξουν, αν αυτό καταστεί εφικτό,
σε μια κοινή θέση πάνω στο θέμα της κατάργησης της θανατικής ποινής.
● Υλικό για τη μελέτη του θέματος από τους μαθητές: Φωτόδεντρο, Σχολικό βιβλίο
Έκφραση- έκθεση Γ’ λυκείου, σελ. 84-90 , φωτογραφίες ανθρώπων που τους έχει
επιβληθεί η θανατική ποινή, κελιά μελλοθανάτων, ηλεκτρική καρέκλα ως μέσο
εκτέλεσης:

44
45
 ● Χωρισμός των ομάδων με βάση την τεχνική των 6 καπέλων σκέψης:

άσπρο καπέλο: Φορώντας αυτό το καπέλο εξετάστε τις πληροφορίες που θα

βρείτε στους παραπάνω συνδέσμους. Μπορείτε να ψάξετε για επιπλέον
πληροφορίες από άλλες πηγές;

Φορώντας αυτό το καπέλο παίζετε τον «συνήγορο του διαβόλου».

Παρουσιάστε τα επιχειρήματα υπέρ της θανατικής ποινής, καταγράφοντάς τα
στον παρακάτω πίνακα:

Επιχειρήματα υπέρ της θανατικής ποινής

1ο

2ο

3ο

4ο

Φορώντας το πράσινο καπέλο υιοθετείστε έναν εντελώς ελεύθερο τρόπο

σκέψης. Μπορείτε να παρουσιάσετε τις προτάσεις σας για αντικατάσταση της
θανατικής ποινής από άλλες ποινές για όσους έχουν διαπράξει πολύ σοβαρά
εγκλήματα.

Με αυτό το καπέλο εξετάστε το πρόβλημα της θανατικής ποινής διαισθητικά,

καταθέτοντας τις σκέψεις και τα συναισθήματα σας, μπαίνοντας στη θέση του
θανατοποινίτη.

46
Φορώντας αυτό το καπέλο βλέπετε τις θετικές πλευρές και τα οφέλη που απορρέουν από
την κατάργηση της θανατικής ποινής για την κοινωνία. Είστε θετικοί, ενθουσιώδεις,
και διακατέχεστε από πνεύμα αισιοδοξίας ότι η ανθρωπότητα θα καταφέρει να
προοδεύσει και να σεβαστεί την ανθρώπινη ζωή ως το ύψιστο αγαθό για όλους ανεξάρτητα
τους ανθρώπους.

Φορώντας αυτό το καπέλο έχετε τον έλεγχο, αυτό σημαίνει ότι, αφού ακούσετε
όλες τις απόψεις που διατύπωσαν οι παραπάνω ομάδες καταλήγετε στην πιο
συμφέρουσα για την κοινωνία λύση, λαμβάνοντας πάντα υπόψη την αρχή της
υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Προτεινόμενη ακολουθία: μπλε, κόκκινο, κίτρινο, μαύρο, πράσινο (για να ξεπεραστούν τα

αρνητικά σημεία), άσπρο και τέλος, μπλε.

47
 ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ VIΙ

(Πρόταση: Ε.Θεοδουλίδου, Φιλόλογος- ΜΑ Εκπαίδευση Ενηλίκων, Ε.Μπακόλα, Φιλόλογος, ΜΑ

Εφαρμοσμένη γλωσσολογία & διδασκαλία της αγγλικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας)

ΜΑΘΗΜΑ: Ν.Ε. Γλώσσα

ΤΑΞΗ: Β’ λυκείου (ΕΠΑΛ)
ΘΕΜΑ: Ρατσισμός και Στερεότυπα {3η Ενότητα}
ΤΙΤΛΟΣ: «Εμείς και οι άλλοι»

Βήμα 1ο: Δίνουμε στα παιδιά να μελετήσουν ένα κωμικογράφημα σχετικό με το θέμα.
Δίνεται ένα παράδειγμα παρακάτω (p.14- ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ), αλλά ο/η εκπαιδευτικός επιλέγει
όποιο τον βολεύει για τις ανάγκες της διδακτικής παρέμβασης.
Σκοπός είναι να παρουσιαστεί μια διλημματική κατάσταση και οι μαθητές να προσπαθήσουν την
επιλύσουν, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις πιθανές παραμέτρους. Στην ολομέλεια των ομάδων
καταλήγουν σε κάποια συμπεράσματα σχετικά με το θέμα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση καλούνται
ν’ απαντήσουν στα εξής ερωτήματα:

● Θα νοικιάζατε το σπίτι σας σε έναν ξένο;

● Ποιες προϋποθέσεις πιστεύετε ότι χρειάζεται να εξασφαλιστούν, ώστε να εμπιστευτείτε
κάποιον;
● Με ποιον τρόπο θα μπορούσατε να συμβάλετε στη βελτίωση του προβλήματος;

Βήμα 2ο: Χωρίζουμε την τάξη σε ομάδες σύμφωνα με τα 6 καπέλα.

Βήμα 3ο: Κάθε ομάδα καλείται ανάλογα με το καπέλο να αναπτύξει ένα κείμενο με
επιχειρήματα ως εξής:

Μπλε καπέλο σκέψης: Μπορεί να το κατέχει ο/η εκπαιδευτικός, αλλά μπορεί να είναι και μια
ομάδα μαθητών που έχουν τη γενική εποπτεία, διορθώνουν και κατευθύνουν τις άλλες ομάδες
κατά τη διαδικασία.

Λευκό καπέλο σκέψης: Η ομάδα συντάσσει ένα κείμενο στο οποίο παρουσιάζει τις
πληροφορίες που απορρέουν από τη διλημματική υπόθεση. Δηλαδή, εκθέτει τα γνωστά
γεγονότα, τα στοιχεία που υπάρχουν και καταδεικνύει όσα κενά υπάρχουν ή όσα χρειάζεται να
βελτιωθούν για την επίλυση του προβλήματος.

48
Κόκκινο καπέλο σκέψης: Η ομάδα συντάσσει ένα κείμενο στο οποίο εκφράζει τα συναισθήματα
που την αντιπροσωπεύουν εκείνη τη στιγμή σχετικά με το θέμα. Ουσιαστικά παρουσιάζονται οι
σκέψεις που ενστικτωδώς δημιουργούνται μέσα μας από τη συναναστροφή μας με τους ξένους
(π.χ. φόβος, αηδία-αποστροφή, ανασφάλεια, οίκτος, αλληλεγγύη, αλτρουϊσμός).

Μαύρο καπέλο σκέψης: Η ομάδα συντάσσει ένα κείμενο στο οποίο σύμφωνα με τη διαθέσιμη
εμπειρία θα δείξει με επιχειρήματα τους λόγους αποτυχίας του εγχειρήματος. Το μαύρο καπέλο
δεν παρουσιάζει με συναισθηματισμό, αλλά με αποδείξεις την αρνητική πλευρά. Τους λόγους
που κάποιος θα αποφύγει να νοικιάσει το σπίτι του σε αλλοδαπούς (π.χ. απλήρωτα ενοίκια,
καταστροφές στον χώρο, προβλήματα με τους γείτονες/την αστυνομία κ.λπ.).

Κίτρινο καπέλο σκέψης: Η ομάδα με αισιοδοξία και θετική οπτική παρουσιάζει μια σειρά από
επιχειρήματα που αποδεικνύουν τα πιθανά οφέλη γύρω από την ενοικίαση μιας κατοικίας σε
ξένους (π.χ. γνωριμία με τον πολιτισμό/ξένη κουζίνα, ανταλλαγή απόψεων και εθίμων, σημεία
αξιοπιστίας ή θετικής ανταπόκρισης, αλληλοβοήθειας).

Πράσινο καπέλο σκέψης: Η ομάδα παρουσιάζει μια σειρά από εναλλακτικές προτάσεις
βελτίωσης της κατάστασης, ώστε να αναπτυχθεί εμπιστοσύνη μεταξύ των δύο πλευρών (π.χ.
προσπάθεια εύρεσης εργασίας, ένταξη στον κοινωνικό περίγυρο προκειμένου ν’ αποφευχθεί η
περιθωριοποίηση- γκετοποίηση των ατόμων αυτών).

Όλα τα καπέλα οφείλουν να παρουσιάζουν ιδέες που θα ανταποκρίνονται στη λογική και θα
αντικατοπτρίζουν την κοινωνική πραγματικότητα. Η σειρά που θα παρουσιάσουν τα καπέλα μπορεί
να οριστεί ως εξής: ξεκινά το λευκό καπέλο, έπειτα το μαύρο, εν συνεχεία το κίτρινο που φαίνεται
μεταξύ των μαύρων και κίτρινων η αντίθεση (στα επιχειρήματα) που παρουσιάζουν κ.ό.κ.

Προτεινόμενη ακολουθία: μπλε, άσπρο, κόκκινο, κίτρινο, μαύρο, πράσινο, μπλε.

49
 ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ VIIΙ
(Πρόταση: Μ. Μπικάκης, Φιλόλογος, ΜΑ Νέες Τεχνολογίες στην Εκπαίδευση)

ΜΑΘΗΜΑ: Αρχαία Ελληνικά

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Βιβλίο 2. Κεφάλαιο 2. §20-23

ΤΑΞΗ: Α’ ΛΥΚΕΙΟΥ

[20]Λακεδαιμόνιοι δὲ οὐκ ἔφασαν πόλιν Ἑλληνίδα ἀνδραποδιεῖν μέγα ἀγαθὸν εἰργασμένην ἐν

τοῖς μεγίστοις κινδύνοις γενομένοις τῇ Ἑλλάδι, ἀλλ’ ἐποιοῦντο εἰρήνην ἐφ’ ᾧ τά τε μακρὰ τείχη
καὶ τὸν Πειραιᾶ καθελόντας καὶ τὰς ναῦς πλὴν δώδεκα παραδόντας καὶ τοὺς φυγάδας καθέντας
τὸν αὐτὸν ἐχθρὸν καὶ φίλον νομίζοντας Λακεδαιμονίοις ἕπεσθαι καὶ κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλατταν
ὅποι ἂν ἡγῶνται.[21] Θηραμένης δὲ καὶ οἱ σὺν αὐτῷ πρέσβεις ἐπανέφερον ταῦτα εἰς τὰς
Ἀθήνας.
[22] Εἰσιόντας δ’ αὐτοὺς ὄχλος περιεχεῖτο πολύς, φοβούμενοι μὴ ἄπρακτοι ἥκοιεν· οὐ γὰρ ἔτι
ἐνεχώρει μέλλειν διὰ τὸ πλῆθος τῶν ἀπολλυμένων τῷ λιμῷ. Τῇ δὲ ὑστεραίᾳ ἀπήγγελλον οἱ
πρέσβεις ἐφ’ οἷς οἱ Λακεδαιμόνιοι ποιοῖντο τὴν εἰρήνην· προηγόρει δὲ αὐτῶν Θηραμένης, λέγων
ὡς χρὴ πείθεσθαι Λακεδαιμονίοις καὶ τὰ τείχη περιαιρεῖν. Ἀντειπόντων δέ τινων αὐτῷ, πολὺ δὲ
πλειόνων συνεπαινεσάντων, ἔδοξε δέχεσθαι τὴν εἰρήνην.[23] Μετὰ δὲ ταῦτα Λύσανδρός τε
κατέπλει εἰς τὸν Πειραιᾶ καὶ οἱ φυγάδες κατῇσαν καὶ τὰ τείχη κατέσκαπτον ὑπ’ αὐλητρίδων
πολλῇ προθυμίᾳ, νομίζοντες ἐκείνην τὴν ἡμέραν τῇ Ἑλλάδι ἄρχειν τῆς ἐλευθερίας.

Ερμηνευτική προσέγγιση των συγκεκριμένων αποσπασμάτων του έργου του Ξενοφώντος

χρησιμοποιώντας την τεχνική του Bono (Τα 6 σκεπτόμενα καπέλα σκέψης).
Οι μαθητές προσεγγίζουν τις συγκεκριμένες παραγράφους αξιοποιώντας κάθε φορά ένα από τα
χρώματα των καπέλων του Bono.
Αρχικά με το άσπρο καπέλο εστιάζουν στις πληροφορίες που παρέχουν οι δύο παράγραφοι.
Με το μαύρο επιχειρούν να εντοπίσουν όλες τις αρνητικές συνέπειες που συνεπάγονταν για την
Αθήνα οι όροι της συνθήκης που πρότειναν οι Σπαρτιάτες.
Με το πράσινο προτείνουν εναλλακτικούς όρους που θα μπορούσαν να είχαν εισηγηθεί οι
Σπαρτιάτες ή όρους που θα μπορούσαν να είχαν αντιπροτείνει οι Αθηναίοι.
Με το κόκκινο εντοπίζουν τα συναισθήματα του Αθηναϊκού λαού στις προτάσεις των
Σπαρτιατών, καθώς και τα προσωπικά τους συναισθήματα στους συγκεκριμένους όρους.
Με το κίτρινο εντοπίζουν τα θετικά στοιχεία που απορρέουν από τη σύναψη ειρήνης τόσο
στηριζόμενοι στο κείμενο όσο και στις προσωπικές τους εκτιμήσεις.

50
 Με το μπλε καπέλο φροντίζουν για την τήρηση της διαδικασίας και τη σωστή εφαρμογή της
τεχνικής από το σύνολο των μαθητών.
Η παραπάνω τεχνική μπορεί να εφαρμοστεί είτε στην ολομέλεια της τάξης, είτε σε ομάδες των 4
ατόμων (ένα για κάθε καπέλο).

Προτεινόμενη ακολουθία: μπλε, άσπρο, κόκκινο, κίτρινο, μαύρο, πράσινο, μπλε.

51
 ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΙΧ
(Πρόταση: Σ.Αποστολοπούλου, Φιλόλογος, Μεταπτυχιακός Τίτλος: α) Βασική & Εφαρμοσμένη
Γνωσιακή Επιστήμη, β) Θεωρητική και Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία)

ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ: ΠΛΆΤΩΝ Πρωταγόρας 320c-322a (Ενότητες 4-5)

ΘΕΜΑ: Ο Κοσμολογικός Πρωταγόρειος μύθος: Ο ρόλος του Προμηθέα & του Επιμηθέα

Στόχοι

Οι μαθητές:
● να κατανοήσουν την απρονοησία του Επιμηθέα και τον ρόλο του Προμηθέα στα στάδια
εξέλιξης της ανθρωπότητας,
● να αντιπαραβάλλουν την κατάσταση του ανθρώπου και των υπόλοιπων ζώων,
● να παρατηρήσουν πτυχές του χαρακτήρα των δύο αδερφών.

Οι μαθητές έχουν επεξεργαστεί ήδη το κείμενο και τα ερμηνευτικά σχόλια των δύο ενοτήτων.
Η τάξη χωρίζεται σε 6 ομάδες των 4 ατόμων με βάση την τεχνική «Τα 6 σκεπτόμενα καπέλα
σκέψης» του Bono.
Δίνεται κάρτα εισόδου (επεξηγηματική των ρόλων που υιοθετούν φορώντας το καπέλο του
αντίστοιχου χρώματος):
Άσπρο καπέλο (δεδομένα, πληροφορίες): Με αυτό το καπέλο εστιάζουν στις πληροφορίες των
δύο ενοτήτων. Οι μαθητές καλούνται να παρατηρήσουν αντικειμενικά την κατάσταση του
ανθρώπου ανάμεσα στα άλλα ζώα πριν και μετά την παρέμβαση του Προμηθέα.

Μαύρο καπέλο (αρνητικά σημεία): Με αυτό το καπέλο οι μαθητές καλούνται να παίξουν τον
«συνήγορο του διαβόλου» και να παρουσιάσουν επιχειρήματα που να δικαιολογούν την επιλογή
του Επιμηθέα.

Επιχειρήματα υπέρ της επιλογής του Επιμηθέα

1ο

2ο
3ο

52
 Κόκκινο καπέλο (συναισθήματα): Με αυτό το καπέλο οι μαθητές μπαίνοντας στη θέση του
Προμηθέα περιγράφουν τις σκέψεις και τα συναισθήματα που νομίζουν ότι θα είχε όταν
διαπίστωσε τη διανομή που είχε κάνει ο Επιμηθέας.

Κίτρινο καπέλο (αισιοδοξία): Με αυτό το καπέλο οι μαθητές εντοπίζουν τα θετικά στοιχεία της
επιλογής του Προμηθέα και τον τρόπο που εξισορροπήθηκαν οι αστοχίες του Επιμηθέα.

Πράσινο καπέλο (εναλλακτική πρόταση, δημιουργικές ιδέες): Με αυτό το καπέλο οι μαθητές

προτείνουν εναλλακτικούς τρόπους διανομής από τον Επιμηθέα ή λύσης από τον Προμηθέα.

Μπλε καπέλο (συντονισμός, λογική): Με αυτό το καπέλο οι μαθητές φροντίζουν τον συντονισμό
της διαδικασίας και καλούνται να κρίνουν τη σημασία των δύο αδερφών στα στάδια εξέλιξης της
ανθρωπότητας. Ο/η εκπαιδευτικός δίνει κάποια κριτήρια (απαντήσεις) στη μπλε ομάδα ή στον
χρόνο, που έχουν, ενώ οι υπόλοιπες ομάδες επεξεργάζονται το θέμα υπό τη σκοπιά που έχουν
αναλάβει, καλούνται να τις εντοπίσουν μόνοι τους. Εδώ, ο/η εκπαιδευτικός θα λειτουργήσει
υποστηρικτικά με τυχόν διορθωτικές ενέργειες για την μπλε ομάδα, για να κυλήσει ομαλά η
διαδικασία του συντονισμού και να στεφθεί η προσπάθεια με επιτυχία.

Προτεινόμενη ακολουθία: μπλε, άσπρο, πράσινο, κόκκινο, κίτρινο, μαύρο, πράσινο,

μπλε.

53
 ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ Χ
(Πρόταση: Π. Ψικάκου, Φιλόλογος Ελληνικής & Γαλλικής γλώσσας)

ΜΑΘΗΜΑ: Ιστορία
ΤΑΞΗ: Α’ Γυμνασίου
ΘΕΜΑ: Η μάχη των Θερμοπυλών

Αν ήσασταν στη θέση του Λεωνίδα κι είχατε να αντιμετωπίσετε τον πολυάριθμο στρατό των
Περσών, πώς θα αντιδρούσατε;
(Ας δούμε τι θα έλεγαν τα 6 καπέλα σκέψης…)

Το μπλε καπέλο, που αντιπροσωπεύει τον συντονισμό και τον έλεγχο το έχει ο/η
εκπαιδευτικός.
Θα μπορούσαμε να βάλουμε τους μαθητές όρθιους σε σχήμα ρολόι, να τους δώσουμε τους
αντίστοιχους αριθμούς και όταν έρχεται η σειρά τους να εκφέρουν την άποψη που θα έχουν
καταγράψει με βάση το καπέλο που τους έχει δοθεί ή να τους χωρίσουμε σε ομάδες (σε επίπεδο
τυπικής τάξης) και η κάθε ομάδα μέσω εκπροσώπου να εκφράσει την άποψή της σύμφωνα με
αυτήν την οπτική γωνία. Προσφέρεται η άσκηση για ευέλικτη ομαδοποίηση. Ενδεικτικά, μπορώ να
τους βάλω να εκφέρουν την αντίρροπη άποψη, π.χ. το κίτρινο καπέλο παίρνει τον λόγο μόλις
ολοκληρώσει το μαύρο κ.λπ., δηλαδή μόλις ακούσει την αντίθετη άποψη. Ο κάθε συμμετέχων
πρέπει να φορέσει και τα έξι καπέλα και να αρχίσει να συλλογίζεται…

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ:

Άσπρο καπέλο: (δεδομένα, πληροφορίες) Δε θέλω συναισθηματισμούς, ούτε επιχειρήματα.

Πρέπει να δούμε τι πληροφορίες έχουμε. Αντικειμενικά, έχουν πολύ μεγαλύτερο στρατό από ότι
εμείς και ο στρατιωτικός εξοπλισμός τους σαφώς κι είναι ανώτερος. Εμείς, βέβαια, γνωρίζουμε το
μέρος των Θερμοπυλών πολύ καλύτερα κι αυτό φυσικά είναι υπέρ μας, γιατί ξέρουμε πως θα
κινηθούμε.
Κόκκινο καπέλο: (συναισθήματα) Πιστεύω ότι πρέπει να πολεμήσουμε. Δε πρέπει να
παραδώσουμε «γη και ύδωρ» στον εχθρό. Τι θα πουν για μας ο υπόλοιπος κόσμος; Σκεφτείτε πώς
θα αντιδράσουν οι υπόλοιποι Σπαρτιάτες αν μάθουν ότι λιποτακτήσαμε. Φυσικά και φοβάμαι, όμως
πρέπει να αντισταθούμε.

54
Μαύρο καπέλο: (αρνητικά σημεία) Να ξέρετε πώς αν προχωρήσουμε σε πολεμική σύγκρουση θα
σκοτωθούμε όλοι. Ο εχθρός μας είναι πολύ καλύτερος από εμάς και θα μας καταπατήσει. Όμως
ακόμη κι αν παραδοθούμε, η ζωή μας δε θα είναι πια η ίδια. Θα είναι ένα μαρτύριο. Όλα μαύρα…!
Κίτρινο καπέλο: (αισιοδοξία) Παιδιά, θα νικήσουμε. Είμαστε ενωμένοι κι αυτό είναι το πιο
σημαντικό. Θα μας βοηθήσουν κι οι υπόλοιποι Έλληνες. Οι Θερμοπύλες είναι το καλύτερο
στρατηγικό σημείο, για να γίνει η μάχη. Είναι στενό και δε θα αφήσουμε κανέναν να περάσει. Θα
τους κατατροπώσουμε. Μη σκεφτόμαστε αρνητικά. Θα τα καταφέρουμε και μετά…ποιος μας
πιάνει!
Πράσινο καπέλο: (εναλλακτική πρόταση, δημιουργικές ιδέες) Λοιπόν ακούστε! Έχω ιδέα…
Μπορούμε να υποκριθούμε υποταγή, για να κερδίσουμε χρόνο και να προετοιμάσουμε το
κατάλληλο σχέδιο. Έτσι, θα μπορέσουμε να σκεφτούμε κάτι πολύ έξυπνο. Η διπλωματία πάντα
ήταν το καλύτερο σχέδιο! Θα βάλουμε στο κόλπο κι άλλες ελληνικές πόλεις και θα τους
διαλύσουμε!
Μπλε καπέλο: (συντονισμός, λογική) Πρέπει να αποφασίσουμε. Σας άκουσα όλους με μεγάλη
ευλάβεια και προσοχή και προτείνω να πράξουμε ως εξής: Ας προσπαθήσουμε να λύσουμε για
αρχή το ζήτημα ειρηνικά κι αν δεν τα καταφέρουμε θα πολεμήσουμε για την πατρίδα μας!

Προτεινόμενη ακολουθία: μπλε, άσπρο, πράσινο, κόκκινο, κίτρινο, μαύρο, πράσινο,

μπλε ή μπλε, άσπρο, κόκκινο, κίτρινο, μαύρο, πράσινο, μπλε.

Ανάλογα παραδείγματα εφαρμογών μπορείτε να μελετήσετε και εδώ. Ακόμη, μελετήστε

εδώ για την προσέγγιση των λογοτεχνικών κειμένων με την αξιοποίηση της τεχνικής των
«έξι καπέλων σκέψης» του Edward De Bono.

55
 Βιβλιογραφικές αναφορές

1. Ausubel, D. P. (1968). Educational psychology. A cognitive view. New York: Holt, Rinehart
and Winston, Inc.
2. Batchelor, S. (1996). The six thinking hat model - a tool for participation in community
development, the experience of an NGO in Cambodia. European Journal of Agricultural
Education and Extension, 3(3): 183-192.
3. Βλαχοκυριάκου, Φ. & Τζωρτζάκης, Ι. (2015). Από την αντιπαραθετική στην παράλληλη
σκέψη - Τα έξι καπέλα της σκέψης στην εκπαίδευση: Θεωρία και Αναπαραστάσεις
διαδικασίας για εφαρμογή από μαθητές και εκπαιδευτικούς. Ηράκλειο. [Ανακτήθηκε από
https://tinyurl.com/ybr9263d στις 25/1/2022].
4. Bloom, B. S. (1956). Taxonomy of Educational Objectives, Handbook I: The Cognitive
Domain. New York: David McKay Co Inc.
5. De Bono Group (χ.χ.). Six Thinking Hats. Ανακτήθηκε από
http://www.debonogroup.com/six_thinking_hats.php στις 27/1/2022].
6. De Bono, Ed. (1985). Six Thinking Hats: An Essential Approach to Business Management.
Little, Brown, & Company.
7. De Bono Thinking Systems (2007). [Ανακτήθηκε από https://www.debono.com στις
27/1/2022].
8. De Bono, E. (2006). Τα Έξι Καπέλα Της Σκέψης. Μετάφραση: Γιώργος Μπαρουξής. Αθήνα:
Αλκυών.
9. Illumine Ltd (2008). [Ανακτήθηκε από https://tinyurl.com/y7rax33l στις 27/1/2022].
10. Kivunja, Ch. (2015). Using De Bono's Six Thinking Hats Model to Teach Critical Thinking
and Problem Solving Skills Essential for Success in the 21st Century Economy.
[Ανακτήθηκε από https://file.scirp.org/pdf/CE_2015031710033222.pdf στις 25/1/2022].
11. Κολιάδης, Εμμανουήλ Α. (2002). Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήμη και
Εκπαιδευτική Πράξη. Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση.
12. Κουλαϊδής, Β. (επιμ.), (2007). Σύγχρονες διδακτικές προσεγγίσεις για την ανάπτυξη
κριτικής δημιουργικής σκέψης. Αθήνα: ΟΕΠΕΚ.
13. Μανικάρου, Μ. (2018). Αλλάζοντας έξι καπέλα... έξι χρώματα. Η αξιοποίηση της τεχνικής
των «έξι καπέλων σκέψης» του Edward De Bono στην προσέγγιση των λογοτεχνικών
κειμένων, Κείμενα, Τεύχος 28, Ιωάννινα 2018, Ανακτήθηκε από http://keimena.ece.uth.gr.
14. Ξανθάκου, Γ. (2011). Δημιουργικότητα και Καινοτομία στο Σχολείο και την Κοινωνία.
Αθήνα: Διάδραση.

56
15. Vygotsky, L., S. (1986). Thought and Language, Cambridge, MA: MIT Press, p. 157
16. Wikipedia. Six Thinking Hats. [Ανακτήθηκε από
https://en.wikipedia.org/wiki/Six_Thinking_Hats στις 25/1/2022].

57
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΕΜΠΕΔΩΣΗΣ

58
 Κατανοώντας τα «έξι καπέλα σκέψης»…

Δραστηριότητες (ατομικές/ομαδικές)

Δραστηριότητα 1. Ας χρωματίσουμε τα παρακάτω τετράγωνα σκεπτόμενοι τα «έξι καπέλα

σκέψης» και τη λειτουργία τους.

Θετική σκέψη Αρνητική λογική Συναίσθημα

Έλεγχος Δημιουργικότητα Γεγονότα

59
Δραστηριότητα 2. Τα βασικά χαρακτηριστικά της τεχνικής του De Bono. Βάζω Χ στο σωστό
τετραγωνίδιο:

Έπειτα, ανατρέχω στο βιβλίο (ή το e-book) για αυτοδιόρθωση.

γρήγορο χρονοβόρο

λογικό ψυχολογικό

ατομικό ομαδικό

Δραστηριότητα 3. Αφού μελετήσετε το βιβλίο (/e-book) και ενημερωθείτε για την τεχνική του

De Bono (Τα 6 καπέλα σκέψης), χρησιμοποιήστε τα καπέλα για να δημιουργήσετε μία

δραστηριότητα σε γνωστικό αντικείμενο της αρεσκείας σας. Δημιουργήστε τη δική σας

ακολουθία! Ποια ακολουθία από αυτές που διδαχθήκατε θα επιλέξετε και γιατί;

Στόχοι:

● Να δημιουργούν οι εκπαιδευόμενοι- εκπαιδευτικοί συνθήκες σεβασμού απέναντι στη

διαφορετικότητα και τις διαφορετικές αντιλήψεις και απόψεις που εκφράζονται εντός τάξης

μέσα από την αξιοποίηση διλημματικών καταστάσεων.

60
Δραστηριότητα 4. Ποια οφέλη αποκομίζουν οι μαθητές από την εφαρμογή της τεχνικής του De

Bono;

Άσκηση 5 (βιωματική άσκηση)

● Εργαστείτε σε Ομάδες των 5-6 ατόμων.

● Βρείτε ένα κοινό θέμα/πρόβλημα που θέλετε να επιλύσετε; π.χ.το #ChatGPT, Κείμενο

αναφοράς

https://openai.com/blog/chatgpt/

● Ο καθένας από εσάς ας «φορέσει» ένα καπέλο σκέψης και σύμφωνα με αυτό να

εκφράσει την άποψη του για το συγκεκριμένο θέμα.

● Μόλις ολοκληρωθεί ο 1ος κύκλος, αλλάξτε καπέλο σκέψης με τον διπλανό σας.

61
 Το παρόν βιβλίο φιλοδοξεί να αποτελέσει έναν χρηστικό οδηγό για τον εκπαιδευτικό
(φιλόλογο/ δάσκαλο, γενικής ή ειδικής αγωγής) που επιθυμεί να αξιοποιήσει στη διδακτική
πράξη την τεχνική του Edward De Bono (Τα 6 καπέλα σκέψης). Συνιστά ένα πολύτιμο
εργαλείο για όποιον έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με τη συγκεκριμένη τεχνική, καθώς
περιλαμβάνει ενότητες που αφορούν στην οριοθέτηση των «έξι καπέλων σκέψης», το
θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο στηρίζεται η τεχνική, αλλά και τους τρόπους για επιτυχημένη
εφαρμογή της στα φιλολογικά/γλωσσικά μαθήματα, προωθώντας, έτσι, την κατανόηση του
περιεχομένου της τεχνικής καθώς και την πρακτική εφαρμογή των όσων μαθαίνουν οι
εκπαιδευόμενοι- εκπαιδευτικοί. Τέλος, περιλαμβάνονται παραδείγματα εφαρμογών της
συγκεκριμένης τεχνικής στα φιλολογικά μαθήματα (σενάρια των εκπαιδευομένων μου στο Ανοικτό
Ίδρυμα Εκπαίδευσης) καθώς και κάρτες ρόλων (τόσες όσα και τα καπέλα σκέψης) προς χρήση από
τους μαθητές και εκπαιδευτικούς με την ελπίδα να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τους τελευταίους
που θα το διαβάσουν/χρησιμοποιήσουν στις τάξεις τους.
Αυτό το βιβλίο το αφιερώνω στους συνοδοιπόρους μου σε αυτήν την προσπάθεια, η οποία
ήταν συλλογική, στους συναδέλφους εκπαιδευομένους, που μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες
με εμένα και επιθυμούν να δώσουν μία νότα δημιουργικότητας και έμπνευσης στις τάξεις
τους.
Εύχομαι να συνοδεύσει ευχάριστα κι εποικοδομητικά την πορεία των μετέπειτα
εκπαιδευομένων μου και των συναδέλφων που θα το διαβάσουν, ώστε να έχουμε κι άλλα
πρωτότυπα δείγματα- εφαρμογές της συγκεκριμένης τεχνικής ως γνώμονα για ανάλογες
εφαρμογές στις τάξεις μας…
Οι όποιες παρατηρήσεις, απορίες, διευκρινίσεις από πλευράς των συναδέλφων είναι
πολύτιμες και λειτουργούν ανατροφοδοτικά στο έργο μας.

Αι. Παπαναστασίου

62