Thesis - Chauke, E. T.
Thesis - Chauke, E. T.
Thesis - Chauke, E. T.
HI
SWA
EYUNIVHESITI YA VENDA
LEMBE: 2017
Xihlambanyo
............................................................ ....................................................
i
Declaration
I, ESTHER TINYIKO CHAUKE, declare that the thesis entitled Nxopaxopo wa swivuriso
swa Xitsonga swo vulavula hi swiharhi hi ku kongomisa eka ndlela leyi swi paluxaka
hayona mahanyelo ni mavonelo ya vutomi ya Vatsonga hereby submitted to the
University of Venda, for the degree of Doctor of Philosophy in Xitsonga, has not
previously been submitted by me for a degree at this or other university; that is my own
work in design and in execution, and that all material contained herein has been duly
acknowledged.
....................................................................... ....................................................
ii
Swikhenso
Ndzi rhandza ku ba guswi eka muleteri wa mina Dokodela M.C Hlungwani, loyi a
tikarhateke a tirha hi matimba ku ndzi pfuna loko ndzi ri karhi ndzi gugurhuteka eka
ntirho lowu. A a hlanganyeta ndzilo lowu a wu pfa wu lava ku timeka hi ku hela matimba
eka ku tikeriwa loku a ndzi pfa ndzi hlangana na kona loko ndzi ri karhi ndzi
dodombisana ni ntirho lowu. A a ri muchayeri ti ri karhi ti ba tibanga no phuja mavele
kambe a nga karhali hikuva muchayeri wa tihomu a nga heli mbilu. Ndzi hava nsuku wo
ku khensa hi wona Muzambala hikuva ntirho lowu u wu endleke a wu nga ri wa
matlangwana.
iii
Nkatanga Lucky, wena Hlayiseka ndzi khensa ku va u lehisile mbilu u ndzi pfumelela ku
va ndzi ku kayeta nkarhi wa swo tala ndzi humelerisa milorho ya mina hikuva a swi nga
ku bohi ku endla tano. Ndzi khensa nseketelo wa wena, a ndzi pfa ndzi ku kuma u lo
kukununuu! na swiciwana swa hina Amukelani, Tinyikontsongo, Ululamile na Hikhensile
mahahlwa ya hina. A swi ve tano na nkarhi lowu taka hikuva ndza ha navela ku ya fika
emaninginingini. Ndzi ri inkomu wena qhivi ra mati layo tenga.
Tatana Khosa M.R nhloko ya xikolo xa P.P. Hlungwani loyi a ndzi pfumelela loko ndzi
kombela hi nkarhi wa ntirho ku ya endla tidyondzo ta mina, ndzi ri inkomu Mavona. Ndzi
tata ku khensa eka vatirhikulorhi va mina n‟wina a mi sala mi siva xivandla xa mina loko
ndzi fambile ku ya handza dyondzo. Ndzi ri Hosi ya matilo a yi hetisise ku navela ka
n‟wina vu! na hinkwenu n‟wina mi nga hoxa xandla hambiloko ndzi nga mi boxi hi
mavito ya n‟wina, a mi ndzi pfuna ni ku ndzi tiyisa nhlana ku hetisisa ku navela ka mina
eka thesisi leyi. A ndzi rivali ku khensa Xikwembu lexi ndzi hlayiseke ni ku ndzi nyika
rihanyu lerinene hikuva ehandle ka xona ku navela ka mina ka ku yisa tidyondzo
emahlweni ingi ndzi ninamuntlha ka ha ri milorho; ndzi khensile hikuva u lulamile.
iv
Ku nyikela
v
Nkomiso
vi
Maritonkulu: Mfuwo wa rixaka, swivuriso, Vatsonga, swiharhi swa nhova, swiharhi swa
le kaya (swifuwo).
vii
Abstract
The aim of the study is to examine Xitsonga proverbs that are coined from both wild and
domestic animals in order to demonstrate how they depict the behavior and philosophy
of life of Vatsonga in the following aspects of life: love and marriage, diseases and their
treatment, death and superstitions, cases and judgements, jobs, poverty, wealth,
religion, hatred, corruption, war, wisdom, education, disasters, dress codes, food and
drinks and etc. This study is divided into two main sections, the first section focuses on
proverbs that are coined from wild animals, while the second section concentrate on
proverbs that are coined from domestic animals. The first section is further divided into
three sub-sections, namely, proverbs that are coined from wild animals that eat plants
only (herbivores), proverbs that are coined from wild animals that eat meat only
(carnivores), and proverbs that are coined from wild animals that eat both plants and
meat (omnivores). The second section is also divided into three sub-sections, namely,
proverbs that are coined from domestic animals that eat plants only (herbivores),
proverbs that are coined from domestic animals that eat meat only (carnivores), and
proverbs that are coined from domestic animals that eat both plants and meat
(omnivores). The data of this study is extracted from Vutlhari bya Vatsonga (Tsonga
wisdom) by H. P. Junod, a book containing a collection of Xitsonga proverbs. The
proverbs are critically analysed using Lakoff, G and Johnson, M (1980)‟ s Conceptual
Theory of Metaphor in which it is argued that the generalizations governing poetic
metaphorical expressions are not in language, but thoughts. The theory make use of the
cross domain mappings, the central issues being source and target domain. According
to this theory, one mental domain is conceptualized in terms of the other. That is, the
target domain be understood better in terms of the source domain.
viii
Nongonoko
Declaration .................................................................................................................................................. ii
Swikhenso .................................................................................................................................................. iii
Ku nyikela .................................................................................................................................................... v
Nkomiso ...................................................................................................................................................... vi
Abstract ..................................................................................................................................................... viii
MANGHENELO .......................................................................................................................................... 1
1.1. Matimundzhaku ya ndzavisiso ..................................................................................................... 1
1.2. Xitatimende xa xiphiqo....................................................................................................................... 3
1.3. Nsusumeto........................................................................................................................................... 3
1.4. Swikongomelo na swivutiso swo letela ndzavisiso ....................................................................... 4
1.4.1. Xikongomelonkulu xa ndzavisiso .................................................................................................. 4
1.4.2. Swikongomelontsongo swa ndzavisiso ....................................................................................... 4
1.4.3. Swivutiso swa ndzavisiso ............................................................................................................... 5
1.5. Nkoka wa ndzavisiso ......................................................................................................................... 5
1.6. Thiyori ya ndzavisiso na masimekelo .............................................................................................. 6
1.7. Ndzilakano wa ndzavisiso .............................................................................................................. 10
1.8. Hayiphothesisi ................................................................................................................................... 10
1.9. Maendlelo ya ndzavisiso ................................................................................................................ 10
1.9.1. Mahlengeletelo ya mahungu ....................................................................................................... 11
1.9.1.1. Maendlelo yo sampula hi xikongomelo .........................................................................11
1.9.1.2. Maendlelo mo simekiwa eka khopasi ...........................................................................11
1.9.2. Maxopaxopelo ya mahungu ........................................................................................................ 13
1.9.2.1. Maendlelo ya nxopaxopo wa matsalwa.................................................................................. 13
1.9.2.2. Maxopaxopelo ya vundzeni bya mikongomelo ..................................................................... 14
1.10. Tinhlamuselo ta matheme............................................................................................................. 15
1.10.1. Swivuriso ...................................................................................................................................... 15
1.10.2 Mavonelo ya vutomi ..................................................................................................................... 16
1.10.3. Vatsonga ...................................................................................................................................... 17
1.10.4. Swiharhi swa le nhoveni ............................................................................................................ 18
1.10.5. Swiharhi swa le kaya .................................................................................................................. 19
1.11. Malongolokelo ya ndzavisiso ........................................................................................................ 19
ix
NDZIMA YA 2 ........................................................................................................................................... 21
MILAVISISO YA MATSALWA LAMA LAVISISIWEKE EKA NKARHI LOWU NGA HUNDZA ..... 21
2.1. Manghenelo ....................................................................................................................................... 21
2.2. Milavisiso leyi pimanisaka swivuriso swa swiharhi swa ririmi ra Xinghezi na tindzimi
tin‟wana ...................................................................................................................................................... 22
2.2.1. Krikman (2007) .............................................................................................................................. 22
2.2.2. Moreno (2005) ............................................................................................................................... 24
2.2.3. Fu (2008) ........................................................................................................................................ 26
2.3. Milavisiso ya swivuriso leswi tirhisiweke tanihi swinavetiso, switlhokovetselo, marito na
mikomiso.................................................................................................................................................... 29
2.3.1. Javier (2005) .................................................................................................................................. 29
2.3.2. Mandowa na Wasosa (2013) ...................................................................................................... 31
2.3.3. Manjate (2000)............................................................................................................................... 33
2.4. Milavisiso ya swivuriso leswi vulavulaka hi swiendlo swa mbulavulo ...................................... 36
2.2.1. Lufti (2007) ..................................................................................................................................... 36
2.4.2. Lubna (2008).................................................................................................................................. 38
2.5. Milavisiso ya swivuriso leswi vulavulaka hi swilo swa vutomi hi ku angarhela ....................... 40
2.5.1. Asiyanbola (2007) ......................................................................................................................... 41
2.5.2. Malunga na James (2004) ........................................................................................................... 42
2.5.3. Khuba (1995) ................................................................................................................................. 45
2.5.4. Mathumba (1988) .......................................................................................................................... 47
NDZIMA YA 3 ........................................................................................................................................... 52
SWIVURISO LESWI TSHURIWEKE KU SUKA EKA SWIHARHI SWA LE NHOVENI ................ 52
3.1 Manghenelo ........................................................................................................................................ 52
3.2 Swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni leswi dyaka swimilana ntsena .................................... 53
3.2.1 Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka ndlopfu ....................................................................... 53
3.2.1.1. Nkongomelo wa mitirho ................................................................................................53
3.2.1.3. Nkongomelo wa swiyila ................................................................................................62
3.2.1.4. Nkongomelo wa vun‟wini ..............................................................................................63
3.2.1.5. Nkongomelo wa dyondzo .............................................................................................67
3.2.1.6. Nkongomelo wa tinyimpi ..............................................................................................74
3.2.1.7. Nkongomelo wa nxaniseko...........................................................................................77
x
3.2.1.8. Nkongomelo wa ndzalo ................................................................................................78
3.2.1.9. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .........................................................................81
3.2.1.10. Nkongomelo wa nhlonipho .........................................................................................82
3.2.2. Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka nyarhi ........................................................................ 83
3.2.2.1. Nkongomelo wa makhombo .........................................................................................83
3.2.2.2. Nkongomelo wa milandzu ni maahlulelo ya yona .........................................................85
3.2.2.3. Nkongomelo wa tinyimpi ..............................................................................................87
3.2.2.4. Nkongomelo wa vukungundzwana ...............................................................................89
3.2.3. Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mangwa .................................................................... 90
3.2.3.1. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .........................................................................90
3.2.3.2. Nkongomelo wo sola ....................................................................................................92
3.2.4 Xivuriso lexi tshuriweke ku suka eka mhala ............................................................................... 93
3.2.4.1. Nkongomelo wa makuriselo ma vana ...........................................................................93
3.2.5 Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mhunti ........................................................................ 95
3.2.5.1. Nkongomelo wo sola/sandza ........................................................................................95
3.2.5.2. Nkongomelo wa milandzu ni maahlulelo ya yona .........................................................97
3.2.5.3. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .......................................................................101
3.2.5.4. Nkongomelo wa makuriselo ma vana .........................................................................104
3.2.5.5. Nkongomelo wo sola/sandza ......................................................................................106
3.2.5.6. Nkongomelo wa rirhandzu na vukati ...........................................................................108
3.2.5.7. Nkongomelo wa dyondzo ...........................................................................................109
3.2.5.8. Nkongomelo wa milandzu ni maahlulelo ya yona .......................................................111
3.2.5.9. Nkongomelo wa mitirho ..............................................................................................112
3.2.5.10. Nkongomelo wa dyondzo .........................................................................................113
3.2.5.11. Nkongomelo wa xikholwakholwana ..........................................................................115
3.2.6 Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mpfundla ................................................................. 117
3.2.6.1. Nkongomelo wa mitirho ..............................................................................................117
3.2.6.2. Nkongomelo wa nhlonipho/nxixmo .............................................................................118
3.2.6.3. Nkongomelo wa dyondzo ...........................................................................................119
3.2.6.4. Nkongomelo wa milandzu ni maahlulelo ya yona .......................................................123
3.2.6.5. Nkongomelo wa vusiwana ..........................................................................................126
3.2.6.6. Nkongomelo wa makhombo .......................................................................................128
3.3. Swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni leswi dyaka nyama ntsena ...................................... 129
xi
3.3.1. Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka nghala ..................................................................... 129
3.3.1.1. Nkongomelo wa tinyimpi ............................................................................................129
3.3.1.2. Nkongomelo wo rhangela no fuma vanhu ..................................................................139
3.3.1.3. Nkongomelo wa mitirho ..............................................................................................144
3.3.1.5. Nkongomelo wa nxaniseko.........................................................................................146
3.3.2 Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mhisi ........................................................................ 148
3.3.2.1. Nkongomelo wa mitirho ..............................................................................................148
3.3.2.2. Nkongomelo wa rifu....................................................................................................153
3.3.2.3. Nkongomelo wa ndzalo ..............................................................................................156
3.3.2.4. Nkongomelo wa vutlhari .............................................................................................157
3.3.2.5. Nkongomelo wo rhangela no fuma vanhu ..................................................................161
3.3.2.6. Nkongomelo wa vulolo ...............................................................................................162
3.3.2.7. Nkongomelo wa rirhandzu na vukati ...........................................................................164
3.3.2.8. Nkongomelo wa nkateko ............................................................................................166
3.4. Swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni leswi dyaka swimilana na nyama ........................... 167
3.4.1. Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mfenhe ................................................................... 167
3.4.1.1. Nkongomelo wo rhangela no fuma vanhu ..................................................................167
3.4.1.2. Nkongomelo wa vutlhari .............................................................................................169
3.4.1.3. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .......................................................................170
3.4.1.4. Nkongomelo wa vukungundzwana .............................................................................171
3.4.1.5. Nkongomelo wa tinyimpi ............................................................................................172
3.4.1.6. Nkongomelo wa mmahanyelo lamo biha ....................................................................174
3.4.1.7. Nkongomelo wa dyandza ...........................................................................................175
3.4.1.8. Nkongomelo wa dyondzo ...........................................................................................176
3.4.2. Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka kondlo ..................................................................... 179
3.4.2.1. Nkongomelo wa vuxaka .............................................................................................179
3.4.2.2. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .......................................................................184
3.4.2.3. Nkongomelo wa mitirho ..............................................................................................188
3.4.2.4. Nkongomelo wa swakudya na swakunwa ..................................................................189
3.4.2.5. Nkongomelo wa swivilelo ...........................................................................................191
3.5 Nkatsakanyo na mikumisiso .......................................................................................................... 193
NDZIMA YA 4 ......................................................................................................................................... 197
xii
SWIVURISO LESWI TSHURIWEKE KU SUKA EKA SWIHARHI SWA LE KAYA (SWIFUWO)
.................................................................................................................................................................. 197
4.1 Manghenelo ...................................................................................................................................... 197
4.2. Swivuriso swa swiharhi swa le kaya leswi dyaka swimilana ntsena ...................................... 198
4.2.1. Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka homu ....................................................................... 198
4.2.1.1. Nkongomelo wa madzolonga/timbholovo ...................................................................198
4.2.1.2. Nkongomelo wa ndyangu/muti ...................................................................................200
4.2.1.3. Nkongomelo wa nhlonipho .........................................................................................204
4.2.1.4. Nkongomelo wa milandzu na maahlulelo ya yona ......................................................206
4.2.1.5. Nkongomelo wa tinyimpi ............................................................................................209
4.2.1.6. Nkongomelo wa swakudya na swakunwa ..................................................................210
4.2.1.7. Nkongomelo wa mitirho ..............................................................................................212
4.2.1.8. Nkongomelo wa dyondzo ...........................................................................................215
4.2.1.9. Nkongomelo wa makuriselo ya vana ..........................................................................216
4.2.1.10. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .....................................................................217
4.2.1.11. Nkongomelo wa vukanganyisi ..................................................................................219
4.2.1.12. Nkongomelo wa rifu.................................................................................................221
4.2.1.13. Nkongomelo wa vuxaka ...........................................................................................223
4.2.1.14. Nkongomelo wa vutlhari ...........................................................................................224
4.2.1.15. Nkongomelo wo rhangela no fuma vanhu ................................................................226
4.2.2 Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mbuti ........................................................................ 227
4.2.2.1. Nkongomelo wa milandzu na maahlulelo ya yona ......................................................227
4.2.2.2. Nkongomelo wa vukanganyisi ....................................................................................229
4.2.2.3. Nkongomelo wa rirhandzu na vukati ...........................................................................230
4.2.2.3. Nkongomelo wa vukungundzwana .............................................................................232
4.2.2.4. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .......................................................................233
4.2.2.5. Nkongomelo wa dyondzo ...........................................................................................234
4.2.2.6. Nkongomelo wa nxaniseko.........................................................................................237
4.2.3 Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka huku ......................................................................... 238
4.2.3.1. Nkongomelo wa vutoya ..............................................................................................238
4.1.3.2. Nkongomelo wa mitirho ..............................................................................................240
4.2.3.3. Nkongomelo wa ndyangu/muti ...................................................................................243
4.2.3.4. Nkongomelo wa milandzu na maahlulelo ya yona ......................................................246
xiii
4.2.3.5. Nkongomelo wa vuxaka .............................................................................................247
4.2.3.6. Nkongomelo wo sola ..................................................................................................249
4.2.3.7. Nkongomelo wa dyondzo ...........................................................................................250
4.2.3.8. Nkongomelo wo vilela ................................................................................................253
4.2.3.9. Nkongomelo wo rhukana ............................................................................................254
4.2.3.10. Nkongomelo wa rifu..................................................................................................255
4.2.3.11. Nkongomelo wo tikurisa ...........................................................................................257
4.2.3.12. Nkongomelo wa nhlonipho .......................................................................................258
4.2.3.13. Nkongomelo wo nyika matimba ................................................................................260
4.2.3.14. Nkongomelo wa makuriselo ya vana ........................................................................261
4.2.3.15. Nkongomelo wa rirhandzu na vukati .........................................................................264
4.2.3.16. Nkongomelo wa vukanganyisi ..................................................................................266
4.2.3.17. Nkongomelo wa makuriselo ma vana .......................................................................267
4.3 Swivuriso swa swiharhi swa le kaya leswi dyaka nyama ntsena ............................................. 268
4.3.1 Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mbyana .................................................................... 268
4.3.1.1. Nkongomelo wa rirhandzu na vukati ...........................................................................268
4.3.1.2. Nkongomelo wa mitirho ..............................................................................................271
4.3.1.3. Nkongomelo wa vusiwana ..........................................................................................272
4.3.1.4. Nkongomelo wo rhangela no fuma vanhu ..................................................................275
4.3.1.5. Nkongomelo wa madzolonga/timbholovo ...................................................................276
4.3.1.6. Nkongomelo wo komba ku khunguvanyisa .................................................................277
4.3.1.7. Nkongomelo wa vukanganyisi ....................................................................................278
4.3.1.8. Nkongomelo wa vuvabyi na vutshunguri ....................................................................281
4.3.1.9. Nkongomelo wa makhombo .......................................................................................282
4.3.1.10. Nkongomelo wa timbholovo/madzolonga .................................................................284
4.3.1.11. Nkongomelo wo kombisa ku khunguvanyeka ...........................................................286
4.3.1.12. Nkongomelo wa vutlhari ...........................................................................................288
4.3.1.13. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .....................................................................290
4.3.1.14. Nkongomelo wa nhlonipho .......................................................................................294
4.3.1.15. Nkongomelo wa mitirho ............................................................................................295
4.3.1.16. Nkongomelo wa sandza/sola ....................................................................................296
4.3.1.17. Nkongomelo wa dyondzo .........................................................................................298
4.3.1.18. Nkongomelo wa nkarhi wa khale ..............................................................................300
xiv
4.3.1.19. Nkongomelo wa mavunwa .......................................................................................301
4.3.1.20. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .....................................................................302
4.3.1.21. Nkongomelo wa dyondzo .........................................................................................304
4.4. Swivuriso swa swiharhi swa le kaya leswi dyaka swimilana na nyama ................................. 306
4.4.1. Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka nguluve ................................................................... 306
4.4.1.1. Nkongomelo wa swakudya na swakunwa ..................................................................306
4.4.1.2. Nkongomelo wa dyondzo ...........................................................................................313
4.4.2. Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka ximanga .................................................................. 315
4.4.2.1. Nkongomelo wa vukanganyisi ....................................................................................315
4.4.2.2. Nkongomelo wa madzolonga/timbholovo ...................................................................316
4.4.2.3. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .......................................................................317
4.4.2.4. Nkongomelo wa rirhandzu na vukati ...........................................................................319
4.4.2.5. Nkongomelo wa madzolonga/timbholovo ...................................................................320
4.4.2.6. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha .......................................................................321
4.4.2.7. Nkongomelo wo pfunana ............................................................................................322
4.4.2.8. Nkongomelo wa vukanganyisi ....................................................................................323
4.4.2.9. Nkongomelo wa dyondzo ...........................................................................................324
4.5 Nkatsakanyo na mikumisiso .......................................................................................................... 325
KU DLAYISETA ...................................................................................................................................... 329
5.1 Manghenelo..................................................................................................................................... 329
5.2. Nkatsakanyo na mikumisiso ......................................................................................................... 329
5.3. Swibumabumelo ............................................................................................................................. 337
Tibuku leti tirhisiweke............................................................................................................................. 338
xv
NDZIMA YA 1
MANGHENELO
Hambileswi swivuriso swi nga switumbuluxiwa swa khale, swa ha ri ndzhaka ya nkoka
eka vutomi bya Vatsonga na le ka nkarhi wa namuntlha hikuva swa swi kota ku hi
paluxela mikhuva na mavonelo ya vutomi ya rixaka. Swivuriso swi hlavutela ntiyiso wo
1
karhi lowu seketeriwaka hi ntokoto wa vutomi ni vuxiyaxiya bya vatumbuluxi va swona.
Mhaka leyi hlamarisaka hileswaku ntiyiso lowu hlavuteriwaka hi swivuriso a wu
hundzuki, wu tshama wu ri ntiyiso ku sukela eka nkarhi lowu nga hundza ku fikela eka
nkarhi wa sweswi (Shabangu:1996). Swivuriso swi tshuriwa ku suka eka swilo swo
hambanahambana swa vutomi swo tanihi vanhu, swiharhi, swimilana, swilo swa
ntumbuluko, swimakiwa, swihumelelo swa ntumbuluko, ni swin‟wana na swin‟wana.
Hambileswi swivuriso swi tshuriwaka ku suka eka swilo swo hambanahambana, leswi
swi vulaka swona swi va swi kongomisiwile eka vutomi bya vanhu. Hi marito man‟wana,
ku xiyiwa mikhuva na mahanyelo ya swilo leswi nga riki vanhu swi fambelanisiwa na
vutomi bya vanhu. Swivuriso swi nga tirhisiwa eka swiyenge swo hambanahambana
swa vutomi bya vanhu ku dyondzisa, ku laya kumbe ku tshinya, ku komba ndlela ya
mahanyelo, ku khutaza, kumbe ku tiyisa munhu nhlana ni ku ahlula timhaka. Swivuriso
swi tirha hi ndlela ya vugego. Hileswaku nhlamuselo ya xivuriso, a yi fani ni nhlamuselo
ya masiku hinkwawo ya marito lama tirhisiweke exivurisweni xexo. Nhlamuselo ya
xivuriso yi yelana ni timhaka leti xivuriso xi tirhisiwaka eka tona hi ndlela yo ka yi nga
kongomi. Loko hi ku: Mpfundla wa le rihlampfini a wu khomiwi hi timbyana, a hi le ku
vulavuleni hi mpfundla ni timbyana, kambe hi vulavula hi vanhu. Leswi swi vulaka
leswaku khamba leri mi tshamaka na rona a ri khomeki hi ku olova hikuva ri tiva
makungu ya n‟wina hinkwawo (Shabangu:1996).
2
1.2. Xitatimende xa xiphiqo
1.3. Nsusumeto
Loko ndzi xiya swivuriso swa Xitsonga ndzi lemukile leswaku swo tala swa swona
hileswi nga tshuriwa ku suka eka swiharhi. Leswi swi endlile leswaku ndzi lava ku tiva
leswaku xivangelo xa kona ku nga va ku ri yini. Endzhaku ko endla rhangelandzavisiso,
ndzi kumile leswaku vutomi na mikhuva ya Vatsonga swi tikomba swi simekile timitsu ta
swona eka swiharhi. Leswi swi endlile leswaku ndzi susumeteka ku endla ndzavisiso hi
swivuriso swa swiharhi hi xikongomelo xo lava ku kumisisa hilaha vutomi bya swona byi
kucetelaka bya Vatsonga hakona.
3
1.4. Swikongomelo na swivutiso swo letela ndzavisiso
Ku lavisisa hilaha swivuriso swa Xitsonga leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi
swa le nhoveni leswi dyaka swimilana ntsena na leswi swi dyaka nyama ntsena
swi paluxaka mikhuva na mahanyelo ya Vatsonga hakona.
Ku xopaxopa swivuriso swa Xitsonga leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa
le nhoveni leswi dyaka swimilana na nyama leswaku ku ta xiyiwa hilaha swi
paluxaka mikhuva na mahanyelo ya Vatsonga hakona.
Ku kanela hilaha swivuriso swa Xitsonga leswi tshuriweke ku suka eka swifuwo
leswi dyaka swimilana ntsena na leswi dyaka nyama ntsena swi paluxaka
hakona mikhuva na mavonelo ya vutomi ya Vatsonga.
Ku kambisisa ndlela leyi swivuriso swa Xitsonga leswi tshuriweke ku suka eka
swifuwo leswi dyaka swimilana na nyama swi paluxaka hakona mikhuva ni
mahanyelo ya Vatsonga.
4
1.4.3. Swivutiso swa ndzavisiso
Xana swivuriso swa Xitsonga leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa le
nhoveni leswi dyaka swimilana ntsena na leswi dyaka nyama ntsena swi paluxa
njhani mikhuva na mahanyelo ya Vatsonga?.
Xana swivuriso swa Xitsonga leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa le
nhoveni leswi dyaka swimilana na nyama swi paluxa njhani mikhuva na
mahanyelo ya Vatsonga?.
Xana swivuriso swa Xitsonga leswi tshuriweke ku suka eka swifuwo leswi dyaka
swimilana ntsena na leswi dyaka nyama ntsena swi paluxa njhani mikhuva na
mahanyelo ya Vatsonga?.
Xana swivuriso swa Xitsonga leswi tshuriweke ku suka eka swifuwo leswi dyaka
swimilana na nyama swi paluxa njhani vutlhari na vutomi bya Vatsonga eka
timhaka to hambanahambana ta vutomi?.
6
mahanyelo ya Vatsonga. Xikombiso xa mpananiso wa swiharhi swa le nhoveni na
mahanyelo ya Vatsonga hi lowu nga eka xivumbeko lexi nga laha hansi:
Nhlamuselo 2: U ta hluleka entirhweni loko switirho leswi faneleke swi nga ri kona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ndlopfu → hosi/munhu
7
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Xigego
Xitikoxihlovo Xitikoxikongomisiwa
A ri tiyi → wa chavisa
8
Marhole → wo kala vana
Hikokwalaho ka timhaka leti boxiweke laha henhla xivuriso lexi xi hlohlotela wansati na
wanuna lava tekaneke leswaku va kuma vana votala hikuva muti a wu tekeriwi
enhlokweni loko ku ri hava swihlangi naswona muti wu tiya hi vana. Xi tlhela xi kucetela
nuna na nsati ku va va tirha swinene va hlayisa no kurisa vana va vona hi ndlela
leyinene hi ku tiva leswaku vana va vona hi vona rixaka ra mundzuku na ku va va ta
9
sala va yisa xivongo na ku ndlandlamuxa rixaka loko se vona tanihi vatswari va ta
hundza emisaveni
Ndzavisiso lowu wu xopaxopa swivuriso swa Xitsonga leswi vulavulaka hi swiharhi swa
le nhoveni na swa le kaya ntsena, hi xikongomelo xo xiya hilaha swi paluxaka hakona
mavonelo na mahanyelo ya Vatsonga. Swivuriso leswi vulavulaka hi swilo swin‟wana,
handle ka leswi boxiweke laha henhla, swo tanihi hi swiharhi swa le matini, kumbe leswi
hahaka, hambi ku ri swikokovi ni switsotswana a swi katsiwangi eka ndzavisiso lowu.
1.8. Hayiphothesisi
Mhakankulu leyi boxiwaka eka nhlamuselo leyi nga laha henhla i ya leswaku maendlelo
ma nkoka ya kota ku andlala kahle mavonelo, ku kholwa, hambi ku ri switwi ni
mianakanyo ya munhu. Ndzavisiso lowu wu landzelela maendlelo lama hikuva wu
10
andlala mavonelo na mianakanyo ya Vatsonga mayelana na vutomi hilaha swi
paluxiwaka hakona hi swivuriso leswi nga tshuriwa ku suka eka swiharhi.
Eka ndzavisiso lowu a ku kongomisiwi eka vanhu ku ya hi nhlamuselo leyi nga laha
henhla kambe ku kongomisiwa eka swivuriso leswi nga tekiwa leswi hlamulaka
swivutiso swa ndzavisiso.
Endlelo leri ku kongomisiwa eka ndlela leyi mulavisisi a tirhisaka mahungu lama sukaka
eka tsalwa ro karhi lama a lavaka ku tirhisa wona eka ndzavisiso wa yena. Maendlelo
lama ma seketeriwa hi Biber (2009:02) loko a ku:
11
It utilizes a large principled collection of natural texts, known as a
“corpus”, as the basis for analysis.
Ku ya hi ntshaho lowu, ku tirhisiwa mahungu lama tekiwaka ku suka eka tsalwa ro karhi
hi ku va mulavisi a teka ntsena mahungu lama a lavaka ku lavisisa hi wona eka
nhlengelo wa mahungu mo tala, lama hlengeletiweke kutani a ma xopaxopa leswaku ku
ta fikeleriwa mikumisiso yo karhi. Ntshaho wun‟wana lowu seketelaka Biber i wa
Storjoham (2009:09) lowu landzelaka:
Ntshaho lowu nga laha henhla wu kombisa leswaku maendlelo mo simekiwa eka
khopasi ma kongomisa eka ku tirhisiswa ka mahungu lama tekiwaka ku suka eka tsalwa
ro karhi ku seketela vutivi na leswi languteriweke eka ndzavisiso wa mulavisisi.
Mahungu lama tekiweke eka tsalwa ro karhi ma xopaxopiwa no kambisisiwa ku endlela
ku tiyisisa mhaka leyi yi nga ku lavisisiweni. Hileswaku handle ko tirhisa mahungu lama
tekiwaka eka tsalwa ro karhi swi nga ka swi nga koteki ku fikelela swikongomelo swa
ndzavisiso.
Eka tsalwa ra Vutlhari bya Vatsonga, ku tekiwile swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni
leswi dyaka swimilana ntsena swo ringana 54, leswi dyaka nyama ntsena ku tekiwile
12
30, kasi eka leswi dyaka swimilana na nyama ku tekiwile 20. Eka swivuriso swa swifuwo
leswi dyaka swimilana ntsena ku tirhisiwile 50, eka leswi dyaka nyama ntsena ku
tekiwile 30, kasi leswi dyaka swimilana na nyama ku tirhisiwile swa 20. Ku yisa
emahlweni, eka swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni leswi dyaka swimilana ntsena ku
tekiwile 20 swo vulavula hi ndlopfu, 5 swa nyarhi, 2 swa mangwa, 1 xa mhala, 16 swa
mhunti na swo vulavula hi mpfundla swa 10. Eka leswi dyaka nyama ntsena ku tekiwile
30, laha eka swona swo vulavula hi nghala ku nga 15, na 15 swo vulavula hi mhisi.
Leswi dyaka swimilana na nyama ku tekiwile swa 20, eka swona swivuriso swa 10 swi
vulavula hi mfenhe kasi swa 10 i swo vulavula hi kondlo.
Eka swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka swifuwo ku tekiwile 50 leswi dyaka
swimilana ntsena, 30 wa leswi swi dyaka nyama ntsena kasi leswi dyaka swimilana na
nyama ku tekiwile 16 wa swona. Swivuriso swa swifuwo leswi dyaka swimilana ntsena
ku tekiwile leswi vulavulaka hi tihomu swa 20, timbuti swa 8, huku swa 22. Leswi dyaka
nyama ntsena ku tekiwile 30 swa timbyana, leswi dyaka swimilana na nyama i 7 swa
tinguluve na 9 swa swimanga. Swivuriso hinkwaswo leswi xopaxopiwaka swa swiharhi
swa le nhoveni loko swi helerile i 104 na 96 wa swiharhi swa le kaya, kutani loko swi
helerile eka ndzavisiso hinkwawo i 200.
13
Eka maendlelo ya muxaka lowu, mulavisisi u endla ndzavisiso wa yena hi ku tshaha
timhaka ta nkoka leti fambelanaka ni nhlokomhaka ya ndzavisiso wa yena. Travers
(1964:68) u nyika nhlamuselo ya nxopaxopo wa matsalwa loko a ku:
14
ntumbuluko, tinyimpi, makwanga, makuriselo ya vana, ku rhangela no fuma vanhu,
vulolo, vutikukumuxi, swakudya na swakunwa, ni swin‟wana ni swin‟wana.
1.10.1. Swivuriso
Hi ku landza ntshaho lowu nga laha henhla swivuriso swi vuriwa hi ndlela yo ka yi nga
kongomi naswona tinhlamuselo ta swona a hi tona ta masiku hinkwawo. Ku tlhela ku
kombisiwa mhaka ya leswaku swivuriso hi swona makombandlela ya mahanyelo ya
vanhu, mindyangu na ntokoto wa vutomi hi ku angarhela. Norrick(1995:31) u hlamusela
swivuriso a ku:
15
Nhlamuselo ya Norrick yi paluxa leswaku xikongomelo xo tirhisa swivuriso i ku
dyondzisa na ku tiyisa vanhu hi ndlela yo olova loko va tshuka va hlangana na
swirhalanganyi evuton‟wini. Kasi Packzolay (2003:18) u seketelana na swidyondzeki
leswi nga laha henhla hi ku hlamusela swivuriso eka ntshaho wa yena lowu nga laha
hansi hi ndlela leyi:
Hi marito man‟wana, swivuriso swi angarhela xiphemu lexikulu xa vutomi bya vanhu na
ntokoto. Swivuriso swi nyika vutlhari leswaku vanhu va kota ku swi tirhisa ku ololoxa
swiphiqo leswi va hlanganaka na swona eka swiyimo swo hambanahambana swa
vutomi.
Ntshaho lowu nga laha henhla wu paluxa ma khomanile na leswi vanhu va tshembaka
eka swona eka vutomi bya siku rin‟wana na rin‟wana leswi swi hetelelaka swi lawula na
vutomi bya vona. Moon (1997: 28) u tiyisisa miehleketo leyi boxiweke hi Furuza loko a
ku:
16
Philosophy is the creation of theories about the nature of
existence, knowledge, thought, etc or about how people should
live and behave.
1.10.3. Vatsonga
17
kona ku tlula matiko hinkwawo. Hi ta tsundzuka leswaku ekusunguleni a ku ri hava
mindzilekano leyi hambanyisaka matiko lama hi nga na wona eka siku ra namuntlha. Hi
nkarhi lowu, Vatsonga a va kumeka eka ndhawu yin‟we leyi namuntlha yi tivekaka hi
Muzambiki.
Swiharhi swa le nhoveni i swiharhi leswi nga fuyiwangiki emakaya kumbe ku lerhisiwa
naswona swi kumeka swi ri karhi swi hanya enhoveni, swi katsa leswi swi nga tikambeni
na leswi swi nga hlotiwiki. Swiharhi swa le nhoveni swi katsa swiharhi swo fana na
swinyenyana, swilo leswi hanyaka swa ntumbuluko handle ka vulawuri, leswo ka swi
nga lerhisiwanga kumbe ku fuyiwa swo fana na nghala, nhuntlwa na mpfundla. Swiharhi
swa le nhoveni na swinyenyana swi hanya hinkwako ku nga enhoveni na le tintshaveni.
Leswi swi seketeriwa hi Packzolay (2003: 16) loko a ku:
18
1.10.5. Swiharhi swa le kaya
Swiharhi swa le kaya (swifuwo) i swiharhi swo fana na hanci, ximanga na leswi swi
lerhisiweke swi tlhela swi hlayisiwa hi vanhu ku ri ndlela yo lava ku swi tirhisa, swi va
swakudya, kumbe swifuwo, ngopfungopfu leswi swi nga hlawuleriwa ku kurisiwa, swi
vuya swi hambana ni vakokwa wa swona. Swifuwo i swiharhi leswi nga kumekiki
enhoveni kambe ku ri leswi tshamaka emakaya tanihi xifuwo xa le ndlwini kumbe
epurasini leswi humesaka swakudya ku fana na tihomu, tinyipfu na timbuti. Mhaka leyi
boxiweke laha henhla yi seketeriwa hi Soanes (1993: 18) loko a ku:
Swiharhi swa le kaya swi dyondzisiwa mikhuva yo karhi laha swi sivelaka no
kavanyeta leswi ntumbuluko wu nga xiswona hi ku hetiseka. Swa tolovela
hikuva swi tolovetiwile naswona swa riseka. Swiharhi swa le kaya swi
toloverile ku phameriwa no nyikiwa swakudya. Hikokwalaho na loko ku nga
tshuka ku va na dyandza a swi swi koti ku tihlotela kambe swi xaveriwa
swakudya swi tlhela swi nyikiwa na mati.
Ndzima ya 2 ku kambisisiwa matsalwa lama endliweke hi valavisisi eka nkarhi lowu nga
hundza lama vulavulaka hi swivuriso hi ku angarhela.
19
dyaka swimilana na nyama hi xikongomelo xo kumisisa hilaha swi paluxaka mavonelo
na mahanyelo ya Vatsonga eka swiyenge swo hambanahambana swa vutomi.
20
NDZIMA YA 2
2.1. Manghenelo
Eka ndzima leyi ku kambisisiwa milavisiso leyi vulavulaka hi swivuriso swa swiharhi,
swifuwo, ntumbuluko, maxelo, swimilana, swinyenyani, swo vulavula hi vanhu na vutomi
hi ku angarhela. Milavisiso leyi nga kambisisiwa yi avanyisiwile hi mitlawa ya mune ku
ya hi ku yelana ka mikongomelo ya swidyondzeki. Ntlawa wo sungula i wa milavisiso
leyi pimanisaka swivuriso swa ririmi ra Xinghezi na tindzimi tin‟wana, ku nga wa
Krikman (2007), Moreno (2005) Fu (2008). Wavumbirhi ntlawa i wa milavisiso ya
swivuriso leswi tirhisiweke tanihi swinavetiso, switlhokovetselo, marito ma nkoka na
mikomiso. Yona ya Javier (2006), Mandowa na Wasosa (2013) na Manjate (2000). Eka
ntlawa wa vunharhu ku langutisiwile ndzavisiso wa Lufti (2007) lowu andlalaka
swivuriso leswi vulavulaka hi swiendlo swa mbulavulo. Kasi ntlawa wa vumune wu
kanela hi wa Asiyanbola (2007), Malunga na James (2004), Mathumba (1988) na
Khuba (1995) hi ku paluxaka swivuriso leswi vulavulaka hi swilo swa vutomi hi ku
angarhela.
Ndzavisiso lowu wu languta ntsena swivuriso leswi vulavulaka hi swivuriso swa swiharhi
swa le nhoveni na swa le kaya.
21
2.2. Milavisiso leyi pimanisaka swivuriso swa swiharhi swa ririmi ra Xinghezi na
tindzimi tin’wana
Pigs are dirty, messy and rude (Tinguluve ti thyakile, ti na vufendze ti tlhela ti va na
mona
22
Foxes are clever (Mahlowa ya tlharihile)
Swiharhi leswi a swi kombiseke laha henhla, Krikman u hlamusela leswaku mahanyelo
ya swona ya pananisiwa na mahanyelo ya vanhu kumbe leswi vanhu va vonakisaka
xiswona loko va pimanyisiwa na mahanyelo ya swiharhi. Krikman (2007) u ya
emahlweni a hlamusela leswaku swigego leswi nga eka vundhawu bya swiharhi byi le
hansi ka nketana leyikulu ya swigego (Great Chain Metaphor) laha nandzelelano wa
nketana leyikulu ya swivumbiwa yi twisisiwaka hi ku ya hi mahanyelo ya munhu ku
twisisa mahanyelo na swiendlo swa swiharhi. Loko Krikman a ya emahlweni, u kombisa
vuxaka bya nketana leyikulu ya swivumbiwa na swivuriso, u kombisa leswaku swivuriso
swi nga kombisa mhaka hi ndlela yo gega hi ku vula swilo ku suka eximatsini ku ya
exineneni.
Krikman (2007) u kombisa mhaka ya leswaku swivuriso swi nga vuriwa hi ndlela yo ka
yi nga kongomi, xi nga kongomisa eka xiharhi, ximilana, kumbe nchumu lowu hanyiki
kambe ku ri karhi ku kongomisiwa eka vutomi bya vanhu. Nkarhi wun‟wana nchumu
lowu wu hanyaka wu nga vurisiwa leswi wu vurisiwaka swona ku nga jikajikiwi,
hileswaku ximilana xi nga vuriwa tanihi ximilana, xiharhi tanihi xiharhi na swin‟wana na
swin‟wana, kambe ku ri karhi ku gegiwa munhu. Krikman (2007) u kombisa na mhaka
ya leswaku swivuriso swi na nkoka wo komba laha xilo xi sukaka kona na laha xilo xi
yaka kona, leswi a swi hlamuselaka hi ndlela ya xitikoxihlovo na xitikoxikongomisiwa
(source and target). Maendlelo lama u ma tirhisa hi ndlela yo kota ku pananisa
mahanyelo ya swiharhi na mahanyelo ya vanhu ku ya hi swikombiso leswi a swi
andlaleke laha henhla.
23
na ntivovuhleketi swa Vatsonga. Hambiswiritano ndzavisiso lowu wu ta yelananyana na
wa Krikman hikokwalaho ka leswi wu nga ta xopaxopa swivuriso hi ndlela ya
xitikoxihlovo na xitikoxikongomisiwa. Ndzavisiso wa Krikman (2007) wu yelana swinene
na wa Moreno (2005) lowu kaneriwaka eka ndzimana leyi landzelaka hikuva na yena u
khumba mhaka ya nketana leyikulu ya michumu leyi hanyaka.
Pigs are dirty, messy and rude (Tinguluve ti thyakile, ti na vufendze ti tlhela ti va na
mona)
24
Foxes are clever (Mahlowa ya tlharihile)
Hi swikombiso leswi nga laha henhla, Moreno (2005) u kombisa mavonelo ya vugego
lawa ya kumekaka eka swivumbeko swo hambanahambana, matwisiselo lama nga
kona eka vutivi bya ndhavuko leswaku swiharhi leswi swi njhani ku humesela erivaleni
leswaku vanhu va fana na swiharhi hi swiendlo na mahanyelo.
Eka ndzavisiso wa yena, Moreno u kumisisile leswaku swivuriso swo tala swa yelana no
fana, loko swi nga fani hi mavonelo swi nga fana hi swivumbeko, tinhlamuselo na
mahungu ma swona eka mindhavuko yo hambanahambana emisaveni hinkwayo
naswona swi tshama swi ri mbuyelelo wa vutomi bya masiku hinkwawo.
Moreno u andlala mhaka ya leswaku swiharhi swo tanihi timbyana swi na ku navela ka
le ndzeni, switwi na vuswikoti. Hikokwalaho u paluxa leswaku swihlawulekisi hinkwaswo
swa timbyana swi fambelana swinene na swihlawulekisi swa vanhu eka mahanyelo ya
vona. Moreno u hlawurile swivuriso leswi eka swona timbyana ti nga
swimunhuhatwankulu hi ku tirhisa xigego xa: vanhu i swiharhi eka tindzimi ta Xinghezi
na Xipenixi.
Moreno (2005) u kumisisile leswaku ku na swivuriso swo tala swa timbyana eka ririmi ra
Xipenixi ku tlula eka ririmi ra Xinghezi.
25
Ndazvisiso lowu wu yelanananyana na wa Moreno (2005) hikuva u xopaxopa hi
swin‟wana swa swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni na swifuwo. Kasi na ndzavisiso
lowu wu xopaxopa hi swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa le nhoveni
na swiharhi swa le kaya.
2.2.3. Fu (2008)
Fu (2008) u boxa leswaku ku na swivuriso swo tala swa swiharhi eka ririmi ra Xichayina
na Xinghezi, u tlhela a vula leswaku mindhavuko ya tindzimi leti kun‟wana ya yelana
kasi kun‟wana ya hambana. Ku hambana ka yona swi endliwa hi leswi vanhu va
tindzimi leti va nga na maendlelo yo fana na miehleketo yo fana eka swin‟wana. Kutani
u hlamusela leswaku swiharhi swa tinxaka letimbirhi swi na maendlelo yo hambana no
fanana.
26
Ku ya hi Fu eka Xinghezi nhlamuselo ya ndhavuko ya man‟wana marito ya swiharhi ya
fana no yelana ni man‟wana ya swiharhi swa Xichayina, hikokwalaho tinhlamuselo ta
swona ta fana kambe mavito ya hambana. U kombisa leswaku hi Xinghezi peacock yi
yimela ku tikukumuxa kambe hi Xichayina swi yimela swilo swo saseka, hi Xichayina
xikhovha xi yimela no vula swo biha kasi hi Xinghezi xi yemela no voniwa tanihi vutlhari.
Leswi Fu (2008) a swi vulaka eka ndzavisiso wa yena u vula mhaka ya leswaku
swivuriso swin‟wana swa Xinghezi na Xichayina swo tala swa nghenelelana hikuva ku
na swiharhi leswi fanaka hi maendlelo na ndlela leyi swi hlamuseriwaka hi yona. Leswi
swi vula leswaku Manghezi na Machayina ma kumeka ma yelana emahanyelweni ma
vona ya swiyenge swin‟wana swa vutomi.
Loko a ri karhi a yisa emahlweni u kombisa leswaku swivuriso swin‟wana swa swiharhi
swa Xinghezi na Xichayina swi na matumbulukelo yo fana kambe swi hambana
kun‟wana hi tinhlamuselo. U kombisa leswaku swi kumeka swi ri na mavonelo yo fana,
matsundzuxelo ni vutlhari byo fana. U boxa na leswaku ku na swivuriso swa swiharhi
swa Xinghezi kumbe Xichayina, loko swi tlheriseriwa eka swivuriso leswi swi
fananisiwaka na swona eka tindzimi tin‟wana mavito ya swiharhi ya nyamalala kumbe
ya siviwa hi mavito man‟wana ya swiharhi swin‟wana eka tindzimi tin‟wana. Fu (2008) u
andlala swivuriso leswi humelerisaka tinhlamuselo to fana hambileswi tindlela ta
maendlelo ti hambanaka. U kombisa leswaku eka Xinghezi ku na xivuriso lexi: The fox
preys farest from home, xivuriso lexi xi na ku fambelanisa na xivuriso xa Xichayina lexi:
Rabbits do not eat the grass around their burrows. Fu (2008) u hlamusela leswaku
hambileswi swivuriso leswi swi nga tirhisiwa eka swiharhi swo hambana kambe swa
fana hi ku landza nhlamuselo ya swona.
27
rhandza ku fuwa timbyana kambe swikongomelo swa vona swi hambanile. U vula
leswaku Manghezi va teka mbyana yi ri xiharhi lexi rhandziwaka swinene naswona yi
endliwa munghana lonkulu wa munhu. Kasi hi Xichayina, leswi Manghezi va tekisaka
mbyana xiswona eka vona a swi tano, swi hambanile swinene. Fu (2008) u hlamusela
leswaku Machayina va hlayisa timbyana leswaku ti va sirhelela eka makhombo kumbe
ku dlawa naswona ti tekiwa tanihi varindzi. U kombisa na leswaku Machayina a va
tsakeli mahanyelo ya timbyana tanihi Manghezi, hikokwalaho nhlamuselo ya mbyana ku
ya hi Machayina yi yimela vanhu vo homboloka, lava va nga na tihanyi no pfumala
ntwelavusiwana.
Loko Fu (2008) a ri karhi a xopaxopa swivuriso leswi a nga swi tirhisa eka ndzavisiso
wa yena u tirhisile maendlelo mo pananisa michumu ku suka eka xitikoxihlovo ku ya
eka xitikoxikongomisiwa (target domain) lama na ndzavisiso lowu wu ma tirhisaka.
28
tanihileswi wona wu kanelaka hi swivuriso swa Xitsonga hilaha swi paluxaka hakona
mahanyelo ni mavonelo ya vutomi ya Vatsonga. Ndzavisiso wa Krikman (2007) wu
yelana swinene na wa Moreno (2005) hikuva va khumba mhaka ya nketana leyikulu ya
michumu leyi hanyaka va kombisa leswaku ndhawu ya swiharhi yi nga twisiseka kahle
loko yi pananisiwa na ndhawu ya vanhu. Moreno (2005), Krikman (2007) na Fu (2008)
va seketelana hikokwalaho ka leswi va tshikilelaka mhaka ya leswaku vanhu i swiharhi.
Kasi mhaka yin‟wana hileswaku ndzavisiso wa Moreno wu yelana na wa Fu
hikokwalaho ka leswi hinkwavo va kanelaka hi swivuriso swa Xinghezi va swi pimanisa
na tindzimi tin‟wana.
Javier (2005), Mandowa na Wasosa (2013), na Manjate (2000) i ntlawa wun‟wana lowu
nga endla milavisiso hi swivuriso kambe va ri karhi va tirhisa swivuriso hi ndlela ya
swinavetiso, switlhokovetselo, marito ma nkoka na mikomiso. Ndzavisiso wa Javier
(2005) wu na vuxaka swinene na wa swidyondzeki swinharhu leswo sungula tanihileswi
na yena a nga tirhisa maendlelo yo pananisa.
Javier (2005) u tirhisa swin‟wana swa swinavetiso swo sivela ku tirhisa swidzidziharisi,
hi Xipenixi na hi Xinghezi leswi katsaka swilogene na swifaniso. Javier u boxa leswaku
swinavetiso leswi a nga swi tirhisa u swi kumile eka inthanete, a tlhela a tirhisa xigego,
xiyimelo na maendlelo yo katsakatsa.
29
Javier (2005), u boxa leswaku vativi va ririmi va endlile tidyondzo to tala hi xigego, va
tlhela va vumba xivumbeko xa mianakanyo leswi humelelaka eka maendlelo yo
pananisa eka tindhawu to hambana ta mavonelo. Javier u kombisa leswaku eka xigego
ku na tindhawu timbirhi ta mavonelo leti kumekaka, yin‟we leyi twisisiwaka hi ku ya hi
leyin‟wana, ku nga xitikoxihlovo xi pananisiwa na xitikoxikongomisiwa. Maendlelo lama
ya endla leswaku ndzavisiso wa yena wu na vuxaka na milavisiso ya swidyondzeki
leswi kaneriweke ekusunguleni.
Eka ndzavisiso wa yena Javier (2005) u hlawurile swinavetiso na tiphositara leswi swi
nga na swilogene na swifaniso leswi fambelanaka na man‟wana ya mapfhumba yo
sivela ku tirhisa swidzidziharisi eUSA, Great Britain na Sipeyini. Swinavetiso leswi u swi
endla hi ndlela ya swivuriso leswaku vanhu va hatla va twisisa ndzavisiso wa yena.
Swin‟wana swa swinavetiso leswi a swi tirhiseke hi leswi kaneriweke laha hansi:
Hi marito ma xinavetiso lexi nga laha henhla Javier (2005) u kombisa leswaku ku vile na
pfhumba ra leri sunguleke hi 1996 leri a ri kongomisiwe eka ku dyondzisa vanhu ku
papalata swidzidziharisi hi ku tirhisa marito lawa: It is possible to turn away from drugs,
hikuva i marito lama ya tirhisiwaka ngopfu eka ririmi ra lavantshwa, kutani ma tirhisiwa
hi ndlela yo navetisa.
Javier (2005) u kombisa mhaka ya leswaku nhlokomhaka ya: The brain as a sponge yi
nga fananisiwa na xifaniso lexi kombaka byongo tanihi xiponci lexi tswongaka mavonelo
na marito. U hlamusela leswaku loko byongo byi ri xiponci hikokwalaho ka yini munhu a
nga koti ku tsundzuka swin‟wana swa leswi a swi endleke hi xatolo. Kutani u boxa
leswaku byongo a hi xiponci kambe i sefo. U hlamusela leswaku byongo byi tswonga
30
timhaka leti byi ti tivaka hi ku kongomisa, kambe byi tlhela byi tswonga mikombiso ya
swikoweto leswi humeselaka erivaleni mavonelo.
Ku ya hi ndzavisiso wa Javier (2005) michumu yin‟wana leyi nga hanyiki yi nga tirhisiwa
ku yimela ndhawu ya vanhu. Ndzavisiso wa Javier (2005) wa hambananyana na
ndzavisiso lowu hikuva wona wu xopaxopa swivuriso swa Xitsonga swa swiharhi ku
kambela ndlela leyi swi nga na nkucetelo eka mahanyelo ya Vatsonga.
Mandowa na Wasosa (2013) va lavisisa hilaha swivuriso swi nga na nkoka eka
mafambiselo, vulawuri na ku ahlula milandzu ya le tikhoto exikarhi ka vanhu va Maxona
etikweni ra Zimbabwe. Va kombisa leswaku swivuriso swi nga tirhisiwa eka mitirho ya
nkoka yo tanihi ku ahlula, ku avanyisa, ku endla mikomiso ya mimbulavulo na ku xupula
lava va dyoheleke van‟wana xikan‟we na ku dyondzisa milawu na mahanyelo etikweni
ra vona.
31
eka rixaka rin‟wana na rin‟wana. Mandowa na Wasosa (2005) va hlamusela na leswaku
Maxona va tirhisa ngopfu swivuriso eka minjhekanjhekisano ya vona ya le khoto.
Mandowa na Wasosa (2005) va yisa emahlweni hi ku boxa leswaku swivuriso swi nga
ha tirhisiwa ku tsundzuxa vanyiki va swigwevo leswaku va fanele va olovisa swigwevo
tani hileswi ku endla swihoxo ku nga xiphemu va vutomi bya munhu. Mandowa na
Wasosa va vula leswaku vudyoho a byi fambelani na misinya kambe byi fambelana na
vanhu.
32
mahanyelo na matikhomelo ya vanhu erixakeni. Hambiswiritano ndzavisiso wa vona wa
ha siya vangwa hikuva a va khumbanga nchumu hi swivuriso swa Xitsonga leswi
khumbaka mahanyelo ya vona.
Manjate (2000) u tlhela a boxa na leswaku swivuriso swi kongomisa eka mhaka leyi nga
ya ntiyiso naswona i hungu ra vutlhari bya vutomi hinkwabyo. U hlamusela leswaku ku
tirhisiwa ka swivuriso swi tisa mhaka ya ntiyiso mikarhi hinkwayo, nkarhi wun‟wana na
wun‟wana, naswona eka munhu un‟wana na un‟wana. Manjate u langutisa swivuriso hi
ndlela yo hlanganisa mikarhi ya sweswi, mikarhi leyi nga hundza na mikarhi leyi ya ha
taka. Manjate u tlhela a kombisa mitlawa ya vanhu lava tirhisaka swivuriso loko va ri
karhi va nyika tidyondzo ta vona, ku nga van‟watipolitiki, vafundhisi na vanavetisi va
tinhundzu kumbe swixavisiwa swo hambanahambana. Manjate u kombisa leswaku
vanhu lava va tirhisa swivuriso ku koka rinoko ra hinkwavo lava va navetisaka.
33
mongo wa nhlamuselo ya xivuriso hi ku tirhisa marito lama nga laha hansi eka
mindhavuko ya vanhu vo hambana va laha misaveni:
Tsumo na Zwirero, ku suka eka Xixona eZimbabwe leswi vulaka xigego na vutivi.
Hi marito ma nkoka lama tirhisiweke laha henhla Manjate (2000) u hlamusela leswaku
swivuriso swi kongomisiwa eka vutivi na ku dyondza kumbe ku dyondzisiwa. Manjate u
boxa leswaku vundzeni bya swona, xivumbeko xa swona, na ndlela leyi swi tirhisiwaka
hayona swi hlangana swinene ni ku hundzisa mongo wa hungu ro karhi eka swiyimo
swo hambanahambana etikweni kumbe laha vanhu va hanyaka kumbe ku hlangana
kona.
Tihomu timbirhi a ti tshami etshangeni rin’we. (Two bulls cannot stay in the same kraal).
Mikuku timbirhi a ti tshami mbangu wun’we. (Two cocks do not stay in the same pan).
Tinghala timbirhi tichavana hi mabvele. (Two lions respect each other’s name).
Manjate (2000) u hlamusela leswaku swivuriso leswi nga na vuxaka byo karhi laha
henhla leswi pimanyisiweke hi ndlela yo fanana na ku hambana ka swona swi komba
kahle vutshila lebyi nga na vuxaka no yelana eka mavumbelo ya swona.
34
Ku ya hi Manjate, hi ku tirhisa maendlelo lama nga laha henhla eka swivuriso leswi
hlawuriweke swi endla leswaku muvulavuri un‟wana na un‟wana loyi a nga na vutivi bya
ndhavuko na leswi ntivoririmi wa yena wu faneleke wu landzeleriwa hakona a nga kota
ku vumba swivuriso swin‟wana hi ku landza mavumbelo ya nkoka lama tirhisiwaka hi
ntolovelo wa rixaka rolero na ku ya hi leswi vanhu va ndhavuko wolowo va hanyisaka
swona. Manjate (2000) u boxa leswaku exikarhi ka rixaka ra Vatsonga va le Mozambiki
ntolovelo i ku tirhisa xiphemu ntsena xa xivuriso kumbe marito mo karhi lama nga
khoma mongo wa xivuriso ku nga ri ku tirhisa xivuriso hinkwaxo tani hiloko xi tirhisiwa xi
ri xivulwa kumbe va tirhisa mhaka leyi ku kongomisiwaka eka yona kutani loyi ku
vulavuriwaka na yena wa swi kota ku hetisa xivuriso xolexo no kota ku landzelerisa
mongo wa xona. Kutani u hlamusela leswaku leyi yi tekiwa ku ri yona ndlela ya vutshila
yo tirhisa swivuriso erixakeni ra vona hikuva ku va a boxa ntsena xiphemu xa xivuriso
kumbe rito leri nga khoma mongo wa xivuriso swi endla leswaku vayingseri va kota ku
nghenelela eka mbulavula wolowo va tlhela va kota ku avelana vutivi lebyi tisiwaka hi
marito wolawo.
35
swiharhi, kambe wu khumba ngopfu mahanyelo na matikhomelo ya vanhu erixakeni.
Kutani ke milavisiso leyi ya ha siya vangwa hikuva a yi khumbi nchumu hi swivuriso
swiharhi swa Xitsonga leswi khumbaka mahanyelo ya vona.
Lowu i ntlawa lowu andlalaka swivuriso leswi vulavulaka hi swiendlo swa mbulavulo
lowu khumbaka swidyondzeki swa fana na Lufti (2007) na (Lubna (2008).
Lufti (2007) u hlawurile swivuriso leswi vulavulaka hi maxelo leswi nga laha hansi ku
humesela erivaleni nkongomelo wa ndzavisiso wa yena a ri karhi a kombisa leswaku a
ko va ntsena ku vula marito, kambe ku vuriwa marito lama tisaka switsundzuxo swa
nkarhi wolowo na nkarhi lowutaka swi ri karhi swi tirha tanihi swiendlo:
36
(Red sky in the morning, sailors take warning). Ku tshuka ka tilo namixo, vatluti va kuma
xitsundzuxo.
(Red sky at night, sailor’s delight). Ku tshwuka ka tilo namadyambu, vatluti va tsaka
swinene.
Hi swivuriso leswi nga laha henhla, Lufti (2007) u kombisa leswaku i ku vhumbiwa ka
maxelo lama ha taka, kambe swi ri karhi swi nga kongomi swinene leswaku i
xitsundzuxo eka muyingiseri leswaku mpfula leyikulu yi le ku teni, ku tlhela ku
tsundzuxiwa ku ta ka maxelo lamanene.
Lutfi (2007) u kombisa leswaku swivuriso swa maxelo swi kombisiwile kahle eka
Testamende leyintshwa eka matewu 16. 2-3 loko Hosi Yesu a vulavula na ntlawa wa
vaphasi va tinhlampfi a ku: “kurhula a ku ve ehenhla ka n’wina” leswi kombisaka
leswaku: Loko ku ri vusiku, swi nga vula leswaku, ku nga va maxelo makahle, hikuva
matilo ma tshwukile. Kasi nampundzu ku nga va na moya, hikuva tilo ri tshwukile
naswona ra chavisa”. Lufti u hlamusela leswaku Hosi Yesu a nga va byeli hi xitatimende
xa maxelo, kambe a va hlohlotela ku phasa tinhlampfi letotala eka maxelo lamanene
eka xiphemu xo sungula (maxelo lamanene), kambe eka xiphemu lexavumbirhi, a va
tsundzuxa hi maxelo mo biha lama nga ta endla leswaku va nga ha kumi tinhlampfi
hikuva maxelo ma nga ha cinca.
37
Loko Lufti (2007) a ya emahlweni no kombisa swivuriso swa maxelo u kombisile na
swivuriso swa maxelo hi mavulavulelo mo ka ma nga kongomi (indirect speech) eka
swivuriso leswi landzaka:
When clouds look like black smoke, a wise man will put his cloak.
Lufti (2007) u boxa leswaku xivuriso lexi i xitsundzuxa eka muyingiseri leswaku a
tivonela eka maxelo lamo titimela naswona u fanele a ambala leswokufumela.
When the forest murmus and the mountain roars, then close your windows and shut
your doors.
Lufti (2007) u kombisa leswaku lexi i xivuriso lexi tsundzuxaka muyingiseri leswaku a
tivonela eka maxelo lamobiha lama taka.
38
Ndzavisiso wa Lubna (2008) wu andlala swivuriso hi ndlela ya mbulavulo laha ku nga
na loyi a nyikaka xitsundzuxo na loyi a nyikiwaka. Eka ndzavisiso wa yena, Lubna u
nyika xivuriso, kutani a nyika nhlamuselo leyi fambelanaka na vutomi bya masiku
hinkwawo, a hetelela hi ku nyika xitsundzuxo lexi fambelanaka na xivuriso. Swivuriso
leswi a swi hlawuleke u swi andlarile hi ndlela leyi:
Do as I say, not as I do
Nhlamuselo: If you can’t defeat your opponents, join forces with them
39
Nhlamuselo: If you can‟t tolerate the pressures of a particular situation, remove yourself
from that situation
40
2.5.1. Asiyanbola (2007)
Swotala swa swivuriso leswi Asiyanbola a nga swi tirhisa u swi kumile hi ndlela yo
vutisela vanhu va Yoruba kasi swin‟wana u swi kumile eka xiyanimoya, thelevhixini,
matsalwa ya ririmi ra Yoruba, tinyuziphepha na timagazini leti a ti rhendzeleka na
tindhawu hinkwato ta Yoruba. Maendlelo ma Asiyanbola lama mo vutisela Kunene
vanhu hi swivuriso ma fana na maendlelo ma Mathumba (1988).
Lyawo ti a fe loju ijo iran nii wo lo. (If you marry a lady from a party, she will go astray
when she becomes your wife).
Hi ku landza xivuriso lexi nga laha henhla, Asiyanbola (2007) u boxa leswaku eka
xiphemu xa xona xo sungula i xitsundzuxo eka wanuna loyi a lavaka ku teka nsati
leswaku u n‟wi kuma etindhawini ta njhani hikuva swi nga endleka a nga tshiki
41
mitolovelo yo yena. Asiyanbola u vula leswaku xitsundzuxo lexi xi languteka xi
kongomisiwa kumbe ku voyamela eka tlhelo ra vavasati, u kombisa leswaku vanhu va
Yoruba va languta vutomi hi ndlela ya mboyamelotlhelorin‟we lowu tshikilelaka vavasati.
42
swa tipolitiki. Eka masungulo vona va kombisa leswaku swivuriso i xiphemu lexikulu eku
hlanganiseni ka miehleketo ya vanhu na ndhavuko tanihi xitirho xo vulavurisana eka
swiyimo swo tanihi nyimpi, hi nkarhi wa ku velekiwa ka vana, hi nkarhi wa rifu naswona
swi endla leswaku vanhu va kota ku tshama hi ku rhula. Malunga na James (2004) va
tlhela va boxa leswaku swivuriso i switatimende swintsongo swo olova kambe swi
rhwale nhlamuselo ya ntikelo swinene naswona swi kota ku hatla swi twisisiwa
hambiloko vutivi bya dyondzo byi ri ehansi hikuva i dyondzo leyi yi nga simekiwa
erixakeni ku suka loko vanhu va ha kula. Malunga na James (2004) va tlhela va
kombisa leswaku swidyondzeki swi seketela no hlohlotela ku tirhisiwa ka swivuriso eka
mapfhumba na mavandla yo hambana hikuva hi swona makombandlela eka xiphemu
xin‟wana na xin‟wana xo tanihi le mindyangwini, etikweni naswona swi tirhisiwa hi ndlela
yo vuyelela ku suka eka rixaka ro karhi ku ya eka rixaka leri landzelaka.
Ku ya hi Malunga na James (2004) va vula leswaku swivuriso swi tisa switshunxo eka
timhaka leti nga bohana swinene laha ku langutekaka ku nga ha ri na ku ya emahlweni.
Malunga na James va kombisa leswaku swivuriso swi engetela mafenya, swi tekiwa swi
ri swigego leswi olovisaka swiyimo swo tika erixakeni eka tindhawu ta nkoka laha vanhu
va hanyaka kona. Malunga na James va engetela hi ku vula leswaku swivuriso swi
ahlula na swiphiqo swo tika leswi vanhu va tsandzekaka ku swi ahlula, kambe loko swi
tirhisiwa eku heteleleni ku va na ku olova. Va nyikile swin‟wana swa swikombiso ku
seketela hungu ra vona leri boxiweke laha henhla hi xivuriso lexi:
43
Hi xikombiso xa Malunga na James lexi nyikiweke laha henhla va hlamusela leswaku
loko tihosi timbirhi ti nga koti ku pfumelelana eku vulavurisaneni ka tona swi nga koxa
vutomi bya vaakatiko vo tala lava va nga riki na nandzu. Va kombisa leswaku leswi swi
nyika nhlohlotelo wa leswaku loko ku nga va na ku vulavurisana swilo swi nga lulama
swi tlhelela eka matshamelo ya swona lamanene ku nga ri na ku ahlula swilo hi nyimpi.
Va yisa emahlweni hi ku vula leswaku swilo swi nga kota ku lulamiseka kumbe ku
ahluleka hi ku tirhisa xivuriso lexi nge:
You can only jump the ditch if you have seen it from afar
Kasi ku komba nkoka wa vurhangeri eka nhlangano ku nga tirhisiwa swivuriso leswi
landzaka:
An army of sheep led by a lion would defeat an army of lions led by sheep.
44
leswaku swivuriso swi nga tirhisiwa hi vayimeri va nawu lava nga tipfulela tihofisi ta
vona kun‟we na lava va tirhelaka tiko eka ku ahlula swin‟wana swa swiphiqo leswi
tumbulukaka tanihi xikombiso xa swivuriso leswi:
If the sun says it is more powerful than the moon, then let it come and shine at night and
the cat in his house has the teeth of a lion.
Malunga na James (2004) va kombisile na leswaku swivuriso swi nga ha tirhisiwa eka
ku kombisa ku cinca ka mikarhi laha vanhu va faneleke ku cinca na vona xikan‟we na
ku tihluvukisa.
Khuba (1995) u boxa leswaku swivuriso swi khomanile swinene na ndhavuko tanihi laha
swi sukaka eka rixaka rin‟wana ku ya eka rixaka leri landzelaka. Khuba u boxa na
leswaku swivuriso swi katsa ripfumelo, vutshila byo vulavula, vumunhu, milawu ya
mahanyelo, ni swin‟wana leswi lawulaka matikhomelo ya vanhu erixakeni. Khuba (1995)
u kombisa mhaka ya leswaku swivuriso swi tekiwa swi ri xivoni erixakeni naswona swi
tirhisiwa ku antswisa mahanyelo. U vula na mhaka ya leswaku lavantsongo va na
ntirho wo dyondza hinkwaswo leswi va swi kumaka eka lavakulu hambi ku ri ku swi
encenyeta kunene.
Eka swivuriso swo vulavula hi vulolo, Khuba u tirhisile xikombiso lexi nga laha hansi:
Mmbwa munamba i a u funa i ro shaya mubikeli. (The dog likes milk food but nobody
cooks for it).
Hi xivuriso lexi, Khuba (1995) u kombisa munhu loyi a nga pfuniki nchumu loyi a
fananisiwaka na mbyana leyi tekiwaka yi nga ri na nchumu xa yona.
Eka swivuriso swo vulavula hi vutlhari, Khuba (1995) u nyikile xivuriso lexi landzaka ku
tiyisisa hungu ra yena:
Khangala ruda mato vuluvulu lo fa nga vhuhwavho. (The snake khangala have your
eyes open, the snake vuluvulu is dead because of politeness).
Khuba (1995) u hlamusela leswaku leswi swi komba swihlawulekisi swa munhu wa
xivindzi loyi swi nga oloviki ku n‟wi werisa ekhombyeni.
Nguluve ye ndi edza ndou mananga a bva nga mulomomi. (The pig imitated the
elephant and its tusks came out of the mouth.
Eka xivuriso lexi, Khuba (1995) u kombisa hi munhu lontsongo kambe a tiendla onge se
u kurile tanihi nguluve leyi tivonaka tanihi ndlopfu hikokwalaho ka swivumbeko swa
kona leswi fanaka kambe swi hambanyisiwa hi vukulu, vutlhari na matimba.
Na vhuvhi halo pfene vhusiku mavhele a li li. (It can how bad the babbon, at night
mealies it won’t eat).
46
Eka xivuriso lexi, Khuba (1995) u kombisa matikhomelo lamanene hambiloko munhu
yoloye a tiveka a nga ri na matikhomelo ma kahle hi ntolovelo.
Wa vhanga thunda na wa kule u vhange u tshi lavhelesa duvha. (When disputing the
giraffe with someone from far, do so looking at the sun).
Eka xivuriso lexi, Khuba (1995) u kombisa leswaku munhu un‟wana na un‟wana u na
mfanelo yo tshinyiwa loko a tshuka a huma endleleni.
Mmbwa yo naiwaho a ina mune. (A wet dog from rain has got no owner).
Eka xivuriso lexi nga laha henhla, Khuba (1995) u kombisa leswaku loko munhu a nga ri
na nchumu naswona a nga ri na n‟wini a ku na loyi a nga tibaka xifuva hi yena. U
kombisa leswaku u fanisiwa na mbyana leyi nga riki na n‟wini, leyi neriweke hi mpfula
no terisa vusiwana. Xivuriso lexi ku katsa na swivuriso swo vulavula hi nguluve, swo
vulavula hi mfenhe swi yelana swinene na swin‟wana swa swivuriso leswi kaneriwaka
eka ndzavisiso lowu. Leswi swi endla leswaku ndzavisiso wa Khuba wu va na vuxaka
na ndzavisiso lowu taihileswi na wona wu kanelaka swin‟wana swa swiharhi swa le
nhoveni na swiharhi swa le kaya.
47
swivuriso leswi a nga swi yingisela kunene loko swi vuriwa eka yin‟wana ya
minongonoko ya khale ya Radio Tsonga.
Eka vanhu lava Mathumba a nga va vutisela swivuriso, swivutiso leswi a vutisa swona
swi katsa leswi landzelaka:
48
xi nga nyikaka nkomiso wa ntsheketo ku ri ndlela yo hundzisa dyondzo ya ntsheketo
wolowo. Leswi u swi seketela hi ku nyika xikombiso xa kahle hi ntsheketo wa Xitsonga
lowu tivekaka swinene wa N’wampfundla na N’wanghala. Mathumba u kombisa
leswaku eka ntsheketo lowu, N‟wampfundla u xisile N‟wanghala, kutani N‟wanghala a
hlundzuka swinene laha a nga hlongorisa N‟wampfundla a tiponisa hi ku nghena
enkeleni, kutani N‟wanghala a tshamelela kwalahaya non‟weni wa nkele hi ku ehleketa
leswaku N‟wampfundla u ta huma. N‟wampfundla u hetile nkarhi wo leha a nga humi ku
kondza N‟wanghala a karhala no hela mbilu. Kutani N‟wanghala hi ku tirhisa vutlhari a
kunguhata ku tsema malebvu ma yena a ma veka kwalahaya non‟weni wa nkele,
N‟wampfundla u chavile ku huma hi ku ehleketa leswaku N‟wanghala wa ha ri kona loko
a vona malebvu. Leswi swi endlile leswaku N‟wampfundla a tshama masiku mo tala a
dlawa na hi ndlala hi ku chava ku huma. Endzhaku ka masikunyana ku nile mpfula
leyikulu leyi nga khukhula malebvu ma nghena enkeleni, hiloko N‟wampfundla a swi
lemuka leswaku a chava malebvu ma nghala eka masiku hinkwawo lama a ri enkeleni.
Kutani ntsheketo lowu wu nyikiwa nkomiso hi xivuriso lexi: U nga chavi malebvu ma
nghala.
Mutsari a nga nyika dyondzo yo karhi leyi nga ta ka yi nga rivariwi hi vahlayi eka
swiphemu swin‟wana swa tsalwa hi ku nyika xivuriso.
Mathumba (1988) u kombisa na mhaka ya leswaku swivuriso swi nga tirhisiwa hi ndlela
yo thya vito ra tsalwa.
49
Ku ya hi Mathumba ku kumekile leswaku swivuriso swo tala swi khomanile na ndhavuko
wa Vatsonga naswona a swi koteki ku va swi nga papalatiwa eka mavonelo ya swa
vutomi bya vona bya masiku hinkwawo; leswi swi vangiwa hikokwalaho ko va swi
tirhisiwa eka swilo swo tanihi vutsari, na le ka ku vulavula ko karhi eka tindhawu to
hambanahambana.
Eka ndzavisiso lowu, leswi yelanaka na swa milavisiso ya Asiyanbola (2007), Malunga
na James (2004), Khuba (1995) na Mathumba (1988) i swivuriso swo vulavula hi
swiharhi leswi humeselaka mahanyelo ya vanhu erivaleni. Ndzaviso lowu a wu nga
tirhisi maendlelo ya Khuba kambe wu ta tirhisa maendlelo yo pananisa. Ku ta tirhisiwa
na maendlelo ya xigego xa: Vanhu i swiharhi. Leswi swi tirhisiwa hikokwalaho ka leswi
vanhu va langutaka swiendlo swa swiharhi hi ku swi pimanisa na swiendlo swa vanhu
eka mahanyelo ya siku rin‟wana na rin‟wana. Xitsalwana lexi xi lava ku pfala vangwa leri
nga kona eka dyondzo ya Xitsonga hikuva a ku se va na loyi a nga lavisisa hi dyondzo
ya swivuriso. Naswona eka dyondzo ya swivuriso ku na swivuriso swa tsandzavahlayi
kambe eka ndzavisiso lowu ku ta langutiwa ntsena swivuriso swa swiharhi. Ndzavisio
lowu wu tlhela wu va na vuxaka na ndzavisiso wa Mathumba (1988) tanihi leswi na
wona wu tsavulekenyana swin‟wana swa swivuriso eka tsalwa ra swivuriso ra Vutlhari
bya Vatsonga.
Nkatsakanyo wa ndzima
Ndzima leyi a yi xopaxopa milavisiso ya swidyondzeki swin‟wana leswi swi nga endla
milavisiso yo hambanahambana mayelana na swivuriso swa swiharhi, swifuwo,
ntumbuluko, maxelo, swimilana, swinyenyana, swo vulavula hi vanhu na vutomi hi ku
angarhela.
50
Milavisiso yo tala yi kongomisa eka swivuriso swa ntumbuluko na vutomi hi ku
angarhela.
51
NDZIMA YA 3
3.1 Manghenelo
Eka ndzima leyi ku xopaxopiwa swivuriso leswi vulavulaka hi swiharhi swa le nhoveni hi
xikongomelo xo kombisa hilaha swi paluxaka hakona mavonelo ya vutomi na mikhuva
ya Vatsonga. Ndzima leyi yi avanyisiwile hi swiyenge swinharhu. Xiyenge xo sungula hi
lexi xi vulavulaka hi swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni leswi dyaka swimilana
ntsena. Xiyenge xa vumbirhi xi kongomisa eka swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni
leswi dyaka nyama ntsena. Kasi xiyenge xa vunharhu xi kanela hi swivuriso swa
swiharhi swa le nhoveni leswi dyaka swimilana na nyama. Xiyenge xo sungula xi tlhela
xi avanyisiwa hi swiyengentsongo swa tsevu leswi landzelaka: Swivuriso leswi
tshuriweke ku suka eka ndlopfu, nyarhi, mangwa, mhala, mhunti na leswi tshuriweke ku
suka eka mpfundla. Xiyenge xa vumbirhi xi tlhela xi avanyisiwa hi swiyengentsongo
swimbirhi leswi landzaka: Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka nghala na leswi
tshuriweke ku suka eka mhisi. Kasi xiyenge xa vunharhu na xona xi tlhela xi
avanyisiwiwa hi swiyengentsongo swimbirhi ku nga leswi: Swivuriso leswi tshuriweke ku
suka eka mfenhe na swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka kondlo.
52
Swivuriso leswi swi xopaxopiwaka eka xiyengentsongo xin‟wana na xin‟wana swi
xopaxopiwa ku ya hilaha swi paluxaka hakona mikhuva na mavonela ya vutomi ya
Vatsonga ehansi ka mikongomelo yo hambanahambana ya vutomi yo tanihi rirhandzu
na vukati, vuvabyi na vutshunguri, rifu na swikholwakholwana swa rona, milandzu ni
maahlulelo ya yona, mitirho, vusweti, ndzalo, vukhongeri, mavondzo, rivengo,
vukungundzwana, madzolonga, dyondzo, vutlhari, makhombo, swihumelelo swa
ntumbuluko, tinyimpi, makwanga, makuriselo ya vana, ku rhangela no fuma vanhu,
vulolo, vutikukumuxi, swakudya na swakunwa, ni swin‟wana ni swin‟wana.
3.2 Swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni leswi dyaka swimilana ntsena
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
wu lava nkarhi
53
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
54
leyi: “ ... proverbs above are used to advise someone, particularly a young man, to
approach marriage with less haste”. Xivuriso lexi xi tisa na nhlohlotelo wa leswaku loko
vanhu erixakeni va nyikiwile ntirho wukulu wu tlhela wu tika va nga naveli ku va wu
hatlisa wu hela, va fanele ku lehisa timbilu na ku wu nyika nkarhi wo tala ku fambelana
na leswi wu nga tarisa xiswona. Ku kula ka ntirho ku fanele ku fambelana na nkarhi wa
ku wu tirha naswona vanhu lava va nga na mahanyelo yo tano va fanele va ma tshika
no ma papalata. Va xisati na vaxinuna va hlohloteleka ku lehisa timbilu hi tlhelo ro
jahelela timhaka ta vukati, va yimela nkarhi lowu nga fanela na ku va va fambisa swilo
hi nawu.
Nhlamuselo 2: U ta hluleka entirhweni loko switirho leswi faneleke swi nga ri kona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ndlopfu → hosi/munhu
Xitikoxihlovo xo sungula xi pananisa ndlopfu na munhu kumbe hosi leyi fumaka vanhu
na munhu loyi a hanyaka no tirha na vanhu van‟wana eka xitikoxikongomisiwa xo
sungula. Kasi xitikoxihlovo xa vumbirhi xi kombisa nxakwa tanihi voko ra ndlopfu leri
pananisiwaka na vanhu lava pfunaka vanhu van‟wana na vanhu lava va fumiwaka hi
hosi. Xitikoxihlovo lexi xi tlhela xi komba leswaku ndlopfu a yi koti ku endla nchumu
55
handle ka nxakwa wa yona tanihi voko leri khomaka nchumu wun‟wana ni wun‟wana
leswaku yi kota ku tihanyisa no tisirhelela. Nxakwa wu pananisiwa na vanhu va hosi na
vanhu lava pfunaka munhu eka xitikoxikongomisiwa. Matimba ma ndlopfu ma le ka
nxakwa ku kotisa hosi leyi nga ta ka yi nga koti ku endla nchumu handle ka malandza
ma yona. Na yena munhu a nga ka a nga koti ku endla swilo handle ka van‟wana lava
va n‟wi pfunaka n‟wi seketela. Murhangeri wa ntirho wihi kumbe wihi u vuriwa
murhangeri hikokwalaho ka leswi a faneleke a khomisana ntirho na vatirhikuloni va
yena.
56
emitirhweni yo hambanahambana na vona va kuceteleka no dyondza ku va xilo xin‟we
na vanhu lava va va rhangelaka hikuva hi vona switirho swa vona; leswi loko swi nga ri
kona ntirho na wona wu yimaka.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Andlopfu → i munhu
57
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Hi ku langutisa eka vutomi bya siku rin‟wana na rin‟wana a hi vanhu hinkwavo lava va
swi kotaka ku khensa vanhu lava va va pfuneke eku tikeriweni ka vona ka ntirho lowo
tika lowu a va langutanile na wona loko se wu fikile emakumu. Hikokwalaho xivuriso lexi
xi tirha ku dyondzisa Vatsonga ku khensa loko va pfuniwile leswaku loyi a va pfuneke a
nga heli matimba ku tlhela a va pfuna eka nkarhi lowu taka. Mavonelo lama ma
seketeriwa hi Thwala (2016:22) loko a vula leswi: “The proverb may be used when
people act in an ungrateful manner to their benefactor. It may be used as an expression
of encouragement to a person who tries to do well”.
Hileswaku swi na nkoka ku khensa munhu loyi a pfuneke eka swin‟wana leswi vanhu a
swi ta va nonon‟hwela ku swi endla. Kasi mhaka yin‟wana i ya leswaku ku va vanhu va
endla leswinene va endlela vanhu van‟wana ni ku va pfuna kambe va nga kumi ku
khensiwa eku heteleleni a swi fanelangi swi va heta matimba. Xivuriso lexi xi na
nkucetelo wo hlohlotela vanhu ku ka va nga heli matimba hambiloko va nga kumi ku
khensiwa eka leswinene va swi endlelaka vanhu. Thwala (2016:22) u seketela mhaka
leyi a ku: “Therefore, a person should not work expecting immediate praise. He must do
what he feels right without in any way expecting praise to come his way”.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
I ndlopfu → Ntirho
58
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
59
3.2.1.2. Nkongomelo wa makhombo
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Eka xitikoxihlovo xo sungula ku paluxiwa ndlopfu tanihi xiharhi lexi xi nga na matimba
kutani yi pananisiwa na munhu eka xitikoxikongomisiwa xo sungula loyi a nga na
matimba no kota ku tiyisela. Xitikoxihlovo lexi xi tlhela xi kombisa ndlopfu xi ri xiharhi
lexikulu lexi tivekaka xi ri na matimba swinene naswona yi hanya nkarhi wo leha yi ri
karhi yi hlangana na swilo swo tika swo hambanahambana. Xitikoxihlovo xa vumbirhi xi
kombisa ku nga fi loku pananisiwaka na ku nga heli matimba eka xitikoxikongomisiwa
xa vumbirhi. Swi tano na munhu loyi a nga na matimba a tshamelaka ku tikarhata a nga
hetiwi matimba no hela mbilu hi ku olova loko a hlangana na swilo swo tika. Swona swi
pananisiwa na khombo rin‟we kumbe nchumu wo karhi lowu nga riki kahle lowu
60
vavisaka munhu wa matimba no n‟wi heta matimba eka xitikoxikongomisiwa xa
vunharhu. Hileswaku munhu loyi a pananisiwaka na ndlopfu a nga ninginisiwi hi xiyimo
xin‟we hambiloko a hlangana na swilo swo tika swinene leswi vanhu van‟wana loko va
hlangana na swona va karhalaka kutani va tshika na ku lan‟wa; yena a nga lan‟wi no
hela matimba kambe wa tiyisela a ya emahlweni na vutomi ku kotisa ndlopfu.
Rixaka ra Vatsonga loko ri kala ri tirhisa xivuriso lexi i ndlela yo lava ku tiyisa na ku
hlohlotela vanhu leswaku loko va hlangana na swiphiqo swo tika evuton‟wini va fanele
ku tiyisela va ya emahlweni na migingiriko ya vutomi bya siku na siku. Ku ta va na
nkarhi lowu makhombo na mitlhontlho swi nga ta hundza ku tlhela ku va na ntsako
nakambe. Leswi swi seketeriwa hi leswi boxiwaka hi Amate (2011:65) loko a ku: “this
proverb is used to encourage people who are facing difficulties in life or whose business
is facing crisis”. Xivuriso lexi xi tlhela xi tisa dyondzo ya leswaku vanhu va fanele va
langutisa eka vanhu lava hlanganeke na makhombo ekusunguleni na mitlhontlho ya
muxaka wolowo ku va nyika matimba leswaku na le ka vona swi ta hundza. Mathumba
(1988:59) u seketela leswi boxiweke hi Amate (2011:65) laha henhla hi ndlela leyi: “ one
should not give up after failing only once”.
61
has to overcome before reaching success. When you fail or fall in one instance, do not
give up but rather try other means and opportunities”.
Nhlamuselo: Swi vuriwa eka munhu la endleke swo yila, leswi nga faneriki ku voniwa hi
van‟wana kasi yena wa swi endla.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
62
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Vun‟wini i ntirho wo hlayisa rifuwo na leswi munhu a nga na swona hambi ku ri ku fuya
swo karhi kumbe swifuwo.
63
7. Xivuriso: Ndlopfu a yi tsandziwi (kumbe: tikeriwi) hi timhondzo ta yona (kumbe: hi
khwiri ra yona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ndlopfu → Munhu
Munhu un‟wana na un‟wana u fanele a yimela timhaka ta yena to tanihi muti, mali,
timhaka na swin‟wana, a nga na mfanelo ya leswaku loko timhaka ta yena ti n‟wi
tsandza a nghenisa no lumbeta vanhu van‟wana. Dyondzo ya xivuriso lexi erixakeni i ya
leswaku munhu u fanele a yimela swilo swa yena na timhaka leti n‟wi khumbaka ku nga
ri ku langutela vanhu van‟wana leswaku va n‟wi endlela. Xi tlhela xi dyondzisa no
64
tsundzuxa vavanuna ku yimela timhaka ta mindyangu ya vona. Leswi swi seketeriwa hi
Mathumba (1988:59) loko a ku: “ a man cannot fail to support his family”. Wanuna u
fanele a vona leswaku u hlayisa no tirhela ndyangu wa yena hi ku xava switirhisiwa swa
muti, ku aka yindlu, ku dyondzisa vana xikolo na hinkwaswo leswi nga langutana na
yena tanihi wanuna wa muti.
Hi ntshaho lowu nga laha henhla ku tshikileriwa mhaka ya leswaku munhu a nga ka a
nga tsandziwi hi swilo na timhaka leti khumbaka yena tanihi ndlopfu. Leswi swi endla
leswaku vanhu va kuceteleka eka maendlelo ma yona hikuva va kota ku yimela swilo
leswi va khumbaka hi ku languta eka yona.
8. Xivuriso: I ndlopfu.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
65
yena munhu wa nkoka swinene eka vutomi bya siku na siku eku hlayiseni na le ku akeni
ka ndyangu na le rixakeni hi ku angarhela. Wanuna loko a tekile nsati vutomi bya yena
bya cinca hikuva u hetelela hi ku va na vana a tlhela a boheka ku tirha hi matimba
leswaku a ta kota ku yimela no hlayisa ndyangu wa yena. Wanuna u fanele a ambexa
ndyangu wa yena a tlhela a vona leswaku ka dyiwa. Hi marito man‟wana wanuna a nga
hetisekangi loko a nga ri na nsati.
66
Hi ku languta xivuriso lexi vavanuna va tlhela va kuceteleka eka mhaka ya leswaku loko
va tekile vavasati va nga tlangi hi vona na ku hambana na vona hikuva va nga ka va
nga swi koti ku sala va hlayisa no fambisa mindyangu na vana va vona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Andlopfu → la alaka
67
xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Xitikoxihlovo xa vunharhu xi kombisa hi lomu
milon’wini ku papanisiwa na vanhu van‟wana eka xitikoxikongomisiwa xa vunharhu.
Munhu a nga humeleriwa hi swobiha loko a nga yingiseli ku tshinyiwa hi vanhu
van‟wana lava va nga vakulu eka yena na lava va nga na ntokoto wa leswi va n‟wi
tshinyaka hiswona.
Nhlamuselo: La alaka ku twa leswi van‟wana va swi vulaka loko a sukile u fana ni
ndlopfu leyi yi hlulekaka ku lakatsela longo ra yona.
68
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
A yi gi → la hlulekaka ku lakatsela
Munhu loyi a alaka ku tshinyiwa no tsundzuxiwa a nga ha swi koti ku tipfuna kumbe ku
tisirhelela kumbe ku kuma vanhu vo n‟wi sirhelela siku leri a hlanganaka na khombo.
Hikokwalaho ka sweswo xivuriso lexi xi na nkoka na nkucetelo erixakeni ra Vatsonga
hikuva xi endla leswaku vanhu va yingisela vanhu van‟wana hikuva loko va nga endli
tano a va nga pfuniwi hi munhu loko va hlangana na ku tikeriwa. Loko munhu a
hlanganile na khombo a nga swi koti ku tipfuna na ku tichavelela kambe u languterile
vanhu van‟wana na lava va nga kusuhi na yena leswaku va n‟wi seketela. Ku
69
seketeriwa hi vanhu van‟wana swi fana swinene na ku titshuva ka ndlopfu elundzeni ra
yona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
A wu rivariwi → a ku na rhumbi
70
hundzuka vana hikokwalaho ka swiendlo swa vona, van‟wana va lava ku dyisiwa no
hlambisiwa hikokwahalo ko ka va nga ha koti ku tiendlela nchumu.
Ndlopfu loko yi tshamile swa tika swinene leswaku yi suka yi yima hikokwalaho ko va yi
tikiwa hi miri na khwiri ra yona, leswi swi na nkucetelo eka vutomi bya vanhu ku va va
langutisa eka ndlopfu hikuva yi pananisiwa na vanhu lavakulu lava swi nga ha oloviki ku
va va fambafamba tanihi vanhu lava ha tiyeleke emirini ya vona. Leswi swi kucetela
maxaka ya vanhu lavakulu na vadyuhari leswaku va tshama va ri karhi va va endzela ku
ya va kamba no va pfuxela loko va ha tsakile no hlayiseka. Leswi hi swona swi endlaka
leswaku masiku lawa loko vanhu va rhurherile emadorobeni ku ya tshama no tirha
kona, loko va siyile vatswari va vona lava se va nga kula no dyuhala va va tholela vatirhi
lava va nga ta sala va va hlayisa no va langutela kutani va va hakela hi mali. Vadyuhari
na vatswari lava siyiwaka emakaya loko vana va vona va ya tshama emadorobeni no ya
tirhela ekule va pfuxeriwa no kambiwa hi mikarhi yo wisa na makhisimusi loko va pfarile
emitirhweni ya vona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ku ba ndlopfu → ku fa rin‟we
Xibakele → rin‟we
71
xa vumbirhi ku pananisiwa xibakele na tihlo ra rin’we. Leswi swi kombisa leswaku
hambiloko munhu a file tihlo rin‟we wa ha swi kota ku vona hi rin‟we leri ri nga sala.
Xivuriso lexi xi tisa dyondzo eka Vatsonga ya leswaku loko o tshuka a fa tihlo rin‟we a
nga titeki a ri munhu loyi a nga ha pfuneki nchumu hikuva tihlo lerin‟wana ri ta va ra ha
swikota ku vona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ndlopfu → la tolovelaka
Hi ku rhumisa → ku rhumisa
72
hikokwalaho ko rhuma swiharhi leswin‟wana kutani swi nga vuyi na tona. Munhu tanihi
ndlopfu u tsandzeka ku kuma leswi a swi lavaka hikokwalaho ka ku tolovela ku rhumisa
vanhu van‟wana. Leswi swi paluxiwa hi mpananiso lowu nga eka xitikoxihlovo xa
vumune na xitikoxikongomisiwa xa vumune.
73
3.2.1.6. Nkongomelo wa tinyimpi
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Yi dlayiwile → ku tsandzeka
74
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Eka xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka ku twisisa mhaka ya leswaku munhu lonkulu
loyi a langutekaka a ri na matimba swinene mikarhi yin‟wana a nga hluriwa hi munhu
lontsongo eka yena kumbe loyi a nga na ntsumbu lowuntsongo na loyi a tsaneke. Hi
marito man‟wana, a hi matimba ngopfu kumbe ntsumbu lowukulu swi nga na nkoka ku
hlula munhu, kambe i miehleketo na malwelo ya munhu yoloye. Leswi a swi
hambanangi na leswi boxiwaka hi Amate (2011:63) loko a ku: “However weak a person
may be, he can overcome every obstacle and achieve great things by persaverence
and industry”. Hileswaku munhu lontsongo loyi vanhu va n‟wi tekelaka ehansi a nga
endla swilo swo hlamarisa leswi a swi nga ehleketiwiki hi munhu leswaku a mga swi
kota kumbe ku swi fikelela. Amate (2011:63) u tshikilela mhaka leyi loko a ku: “ ... power
does not always rely in size or statue”. Mathumba (1988:59) u seketela leswi boxiweke
hi Amate (2011:630 hi ndlela leyi: “ what is important is not physical stature but
strength”.
75
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ndlopfu → lonkulu
Mhisi → lontsongo
76
lavantsongo a va fanelangi ku delela lavakulu hi ku tivona va ri na matimba na vutivi
lebyi hundzaka bya varhangeri va vona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
77
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Nhlamuselo ya xivuriso lexi nga laha henhla yi tisa dyondzo eka vanhu va rixaka ra
Vatsonga leswaku va fanele va titoloveta ku loko va byeriwa marito lamo biha mo
vavisa mbilu, va humela erivaleni hikuva eku heteleleni va ta khomiwa hi mavabyi ya
mbilu. Hi xivuriso lexi vanhu va tsundzuxiwa ku vulavula kahle na vanhu van‟wana va
nga va vavisi hi marito. Vanhu erixakeni va fanele va hlohloteleka ku ka va nga miyeli
na timhaka loko ti va vavisa timbilu hambiloko swi tikomba ku nga endliwi nchumu hi
swona loko va mangarile. Vanhu vo tala eka vutomi bya namuntlha va khomiwa hi
mavabyi ya ntshikilelo wa miehleketo na mavabyi ya mbilu naswona a swa ha olovi ku
ma tshungula handle ka ku tshamela ku dya tiphilisi hi ku tshama na timhaka va nga
byeli vanhu van‟wana.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ndlopfu → vanhu
Yi wile → va wile
Hi rimhondzo → vukosi
78
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Nkoka wa xivuriso lexi i wa leswaku loko vanhu va kumile rifuwo, ri nga va rifuwo ra
mali, vuhosi na swilo swin‟wana swa nkoka swo tanihi ntirho va fanele va ri hlayisa
swinene hikuva ri nga hela.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
I ndlopfu → Ndzalo
Ensin‟wini → ensin‟wini
79
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Hi ku languta eka xivuriso lexi vanhu va dyondza leswaku hi lembe leri ku nga na
ndzalo ya swakudya emasin‟wini vanhu va tsaka no tiphina swinene hikuva va dya
swakudya swo hambanahambana; leswi akaka miri ya vona leswaku va nga khomiwi hi
mavabyi yo hambanahambana lama vangiwaka hi ku pfumala swakudya. Nkucetelo wa
xona erixakeni ra Vatsonga ngopfu hi mikarhi ya ndzalo loko swakudya swi tele swinene
emasin‟wini na loko va pfunile mavele mo tala. Xivuriso lexi xi va kucetela ku hlayisa
swakudya swo tanihi mavele emadulwini na le switendzeni va hlayisela malembe ma
ndlala lama ma ha taka na ku va va pfuna vanhu lava va nga swela ematikweni ma le
handle laha kona ku nga na dyandza hi nkarhi wolowo.
Leswi hi swona swi endlaka leswaku eka vutomi bya namuntlha matiko lama ma nga
akelana ma pfunana hi switirhisiwa na swakudya loko va tshuka va twile leswaku va
weriwile hi ndlala eka tiko rolero.
80
3.2.1.9. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha
Nhlamuselo: I munhu la fambaka hala ni hala a nga tivi laha a yaka kona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Xitikoxihlovo xo sungula xi kombisa tindleve ta ndlopfu leyi loko yi yimile yi nga tikombiki
leswaku yi lava ku kongoma tlhelo rihi laha tindleve ta yona ti vaka ti ri karhi ti ya hala
na hala onge to biwa hi moya. Tindleve ta ndlopfu ti pananisiwa na munhu loyi a nga
tikombiki leswaku u ya kwihi a ngo kongoma tlhelo rin‟wana na rin‟wana eka xikoxihlovo
xa vumbirhi na xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi.
Leswi swi endlaka leswaku Vatsonga va kota ku tshamiseka endhawini yin‟we va tirha
mitirho leyi nga fanela loko dyambu ri xile swi vangiwa hi ku va va dyondza eka
nhlamuselo ya xivuriso lexi. Vanhu va fanele va fambafamba loko swi fanerile hikuva va
nga tikuma va onhile swilo swa vanhu van‟wana hi ku ka va nga ri na makungu lama va
faneleke va ma endla no ma fikelela. Swiendlo leswi endliwaka hi tindleve ta ndlopfu swi
81
na nkucetelo eka vanhu hikuva loko xivuriso lexi xi kala xi byeriwa munhu u fanele ku
cinca emahanyelweni ma yena lamo ka a nga tivi lomu a yaka kona loko dyabu ri xile.
Xivuriso lexi xi na nkucetelo wa leswaku vanhu va tidyondzisa ku tshamiseka va endla
swilo leswinene leswi swi nga ta khensiwa hi vanhu. Ku tirhisiwa ka xivuriso lexi
erixakeni ku na nkucetelo wo hunguta vantshwa lomu mapatwini lava nga tiveki leswaku
va ya kwihi loko dyambu ri xile na vantshwa lava va kumekaka lomu swipotsweni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Atihlo → Timhaka
Ja ndlopfu → ta lavakulu
82
xitikoxihlovo xa vunharhu swi pananisiwa na ku tinghenisa eka timaka ta lavakulu leti
nga ringaniki ku ngheniwa hi munhu lontsongo eka xitikoxikongomisiwa xa vunharhu.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Kwinya → khombo
83
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
84
3.2.2.2. Nkongomelo wa milandzu ni maahlulelo ya yona
Milandzu i swihoxo kumbe swidyoho leswi voniwaka eka munhu hi huvo yo karhi kumbe
hi ntlawa wo karhi wa vanhu kasi ku ahlula ku kongomisiwa eka ku lamula vanhu lava
va lwaka, ku herisa nyimpi na ku avanyisa mhaka leyi tikombaka yi ri xirhalanganyi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi timhondzo → to karhata
85
tirhisiwa xivuriso lexi, xi va kucetela ku tshika mahanyelo lamo biha mo tanihi ku
tinghenelerisa eka timhaka to faya mindyangu ya vanhu. Lava va fayaka mindyangu ya
vanhu va hetelela hi ku rihisiwa hi ndzho lowukulu wa mali na tihomu hambi ku ri ku
dlawa a hambana na misava.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
86
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Hileswaku lavakulu swa va olovela ku hatla va kuma switshunxo ku pfuna lava nga si
vaka na ntokoto eka swin‟wana swa swiyimo. Xivuriso erixakani ra Vatsonga ngopfu
eka vanhu lavantsongo, xi va kucetela ku ya eka lavakulu ka vona hi vukhale na ntokoto
ku ya kuma vutivi na switshunxo loko va tshuka va hlanganile na ku tikeriwa eka vutomi
bya siku rin‟wana na rin‟wana. Vanhu vo tala erixakeni ra Vatsonga va kota ku fambisa
no ahlula swiphiqo swa mindyangu, swa le tikweni na le mitirhweni ya vona hi ku
leteriwa hi lava va nga na ntokoto na vutivi eka ntirho wolowo. Hileswaku vutivi lebyi
nga na vanhu lavakulu lava va nga va khale hi ku tswariwa byi ta tshama byi ri bya
nkoka na le ka vutomi bya namuntlha.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
87
Tinyarhi → vanhu va matimba
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi tinyarhi → Avumbuyeni
89
vumbirhi xi kombisa munhu wa mahanyelo lamo biha a dlawa leswi pananisiwaka na
rifu eka xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Eka xitikoxihlovo xa vunharhu munhu wa
mahanyelo lamo biha u kombisiwa a ri karhi a dlawa hi tinyarhi leti pananisiwana na
mahanyelo na swiendlo leswo biha. Hileswaku loko munhu a famba a hlotana na leswo
biha swi hela hi ku n‟wi nghenisa ekhombyeni ni ku va a dlawela swona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mavala → Vavasati
90
Ya mangwa → Hinkwavo
91
Maendlelo lama hambiloko ma endliwa hi wansati un‟we kumbe vambirhi erixakeni ku
vuriwa leswaku i vavasati hinkwawo. Vavasati va kuceteleka ku hanya mahanyelo yo
hlawuleka eka vavasati van‟wana erixakeni leswaku va nga tikumi va katsiwile eka
nxaxamelo wa lava va nga na mahanyelo yo bola no khomisa tingana.
Nhlamuselo 1: Hi ta pfumela leswi u swi vulaka, loko hi swi vone hi mahlo ya hina.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
92
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Vanhu va fanele va dyondza leswaku loko va ri na ntolovelo wo hemba, swi fika eka
xiyimo lexi va nga ha tshembiwiki hambiloko va vulavula ntiyiso hi nkarhi wolowo. Va
kuceteleka ku hanya vutomi lebyi khensekaka no tshembeka na lebyi byi pfumalaka
mavunwa erixakeni na le ka vanhu van‟wana. Vanhu van‟wana va tolovele ku hemba
eka nchumu wun‟wana na wun‟wana lowu va wu vulaka na lowu va wu endlaka kutani
eku hetelelni swi kumeka leswaku a wu nga ri ntiyiso. Leswi swi endla leswaku na siku
leri va vulaka mahungu lama ma nga ma ntiyiso va nga ha tshembiwi hi munhu.
Varhangeri van‟wana va tshembisa vanhu swilo swo hambanahambana swo tanihi
mitirho, ku va akela tindlu, ku tisa nhluvuko emigangeni loko va ha gangisa tivhoti
leswaku va vhoteriwa kutani loko se va humelerile va nga ha hetisisi switshembiso swa
vona.
93
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
94
mentors, predecessors etc.”. Leswi va swi vonaka loko va ha kula na leswi va
leteriwaka swona hi varhangeri na vadzabi va vona hi swona leswi va talaka ku hanya
swona no kombisa swona erixakeni.
Xigego
Xitikoxihlovo Xitikoxikongomisiwa
Wa yi siya → u tluriwa hi
95
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
96
3.2.5.2. Nkongomelo wa milandzu ni maahlulelo ya yona
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhunti → Mhaka
Va yi ba → yi vulavuriwa
Ya ha ri na mahika → ya ha hisa
Loko munhu a endlile leswo biha swo tanihi ku yiva u fanele ku tengisiwa loko mhaka ya
ha ku humelela. Loko o tshikiwa mhaka yi kala yi hola no huma moya, a nga tirhisa
maqhinga lama nga ta endla leswaku ku nga ha kumeki ntiyiso wa mhaka yoleyo.
Nkucetelo wa xivuriso lexi i wa ku endla swilo ka ha ri na nkarhi hikuva loko nkarhi wu
97
kala wu hundzeriwa a swa ha koteki. Loko vanhu va ri na makungu yo sungula bindzu
ro karhi swi fanerile leswaku ri hatla ri sunguriwa hi kuva loko swi nga ri tano van‟wana
va ta ri sungula va ku rhangela emahlweni. Loko vanhu va kunguhata ku aka va fanele
va swi endla ka ha ri nkarhi ku nga si fika nkarhi wa timpfula ti va sivela ku tirha no
onhetela miako ya vona. Xi tlhela xi va na nkucetelo wa ku sungula swilo na ntirho
xikan‟wekan‟we loko u nyikiwile u nga se kavanyetiwa hi swin‟wana. Vanhu va fanele ku
sungula swilo va nga si kumiwa hi mavabyi no nyikiwa mitirho yin‟wana leyi nga va
khomeletaka. Hi leswaku loko u nonoka ku endla swilo swa makungu ya mbilu ya wena
van‟wana va ta ku rhangela se u nga hlohloteleki ku swi endla.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhunti → Mhaka
Endhawini → ya ha ku sunguriwa/kwalaho
98
kahle loko ya ha ku humelela loko yo kala yi tshikiwa yi huma moya kumbe yi hundzisa
masiku a mi nga ha koti ku yi vulavula kumbe ku yo lunghisa.
Vanhu va fanele va dyondza leswaku loko ku ri na mhaka yo karhi leyi nga twisisekiki
va fanele va vutisa nkarhi wolowo va nga hlweli leswaku lava va faneleke ku hlamula va
ta hlamula hi nkarhi wolowo. Loko swi nga ri tano mhaka yi ta hola no hundzeriwa hi
nkarhi kutani yi nga landzeleriseki kumbe ku kuma ntiyiso wa yona. Nkucetelo wa
xivuriso lexi i wa leswaku loko ku ri na timhaka leti ta ha ku humelelaka va fanele va ti
lulamisa loko ta ha ku humelela hikuva loko ti kala ti hola a swa ha koteki ku kumisisa
mongo wa tona. Xivuriso lexi xi tlhela xi kucetela vanhu leswaku loko va ha ku nyikiwa
ntirho leswaku va wu tirha va fanele va wu tirha va ha ri na mahika yo tirha ntirho
wolowo hikuva loko vo kala va karhala a va nga ha swi koti ku wu boxeketa. Nkucetelo
wa xivuriso lexi wu yelana na nkucetelo wa xivuriso xa 30 lexi kaneriweke laha henhla.
Hileswaku loko munhu a nyikiwa swilo leswi a faneleke ku swi endla swi fanerile
leswaku a swi endla hi nkarhi wolowo hikuva loko a longeta ku ta kala ku nghenelela
swin‟wana leswi swi nga ta n‟wi kavanyeta.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhunti → Munhu
Yo fela → la phasiweke
99
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Dyondzo leyi kumekaka eka xivuriso lexi i ya leswaku vanhu lava va nga tolovela ku
endla leswo biha loko va dlawela swiendlo swa vona vanhu a va fanelangi va va twela
vusiwana. Vavanuna va kuceteleka ku va va twisisa no tiva mhaka ya leswaku ku faya
mindyangu ya van‟wana vavanuna swi bihille swinene. Loko vavanuna va nga tshiki ku
faya mindyangu ya van‟wana va ta dlawa hi vinyi va vavasati lava va xisanaka na vona
hi ku va tumbelelela.
Leswi swi endla leswaku loko n‟wini wa muti a swi twa no swi thumba a rhiya kutani a
dlaya wanuna hambi ku ri ku va dlaya hinkwavo hi ku hlundzuka, nkarhi wun‟wana na
yena wa tidlaya. Leswi hi swona swi endlaka leswaku mafu ya vanhu va mahanyelo yo
tano ku nga hlamuseriwi to tala ko boxiwa ntsena marito lawa: “Leyi ko va mhunti yo
fela etinyaweni”. Hi ku vula leswi swi endla leswaku na vakhandli va nhlonge lava a va
nga tivi xikongomelo xa rifu va kota ku xi tiva. Maendlelo lamo tolovela mitirho leyo biha
100
bya mhunti hi wona ma endlaka leswaku vavanuna vo tala namuntlha va dlawela ku
faya mindyangu ya vanhu.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Yi phasiwa → a kumiwa
101
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Munhu wo tolovela ku endla swilo leswo biha swo chavisa siku a endlaka swilo
swintsongo a nga dlaweriwa swona vanhu va tlhela va nga n‟wi sirheleri. Xivuriso lexi xi
tirha ku kucetela vanhu ku va va twisisa mhaka ya leswaku loko vanhu va tolovela ku
endla swilo swo huma endleleni swo tanihi ku yiva swilo swa vanhu, na siku va nga
endlaka swo ka swi nga nyawuli vanhu va nga ka va nga va yimeleli no va sirhelela.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Yi chavela → u ringeta
Exihlahleni → ku titumbeta
Eka xitikoxihlovo xo sungula ku pananisiwa mhunti leyo swa nkila na wansati wa mhika
eka xitikoxikongomisiwa xo sungula. Wansati wa mhika i wansati loyi a nga kumiki
vana. Xitikoxihlovo xa vumbirhi na xitikoxihlovo xa vunharhu swi kombisa mhunti leyi
chavelaka exihlahleni ku ya tumbela yi nga hlangani na timhunti letin‟wana. Leswi swi
pananisiwa na wansati wa mhika loyi a ringetaka ku titumbeta leswaku vanhu va nga
swi lemuki leswaku a nga kumi vana. Leswi swi pananisiwa na xitikoxikongomisiwa xa
vumbirhi na xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Wansati wa mhika u hanya hi
vukanganyisi eka vanhu lava a tshamaka na vona. U hanya hi ku tibohelela mathawula
102
ekhwirini a endla onge u bihile emirini endzhaku ka nkarhi a hemba a vula leswaku u
onhakeriwile hi khwiri kasi o kanganyisa leswaku va nga swi lemuki leswaku i mhika.
Wansati loko a nga veleki a nga tali ku swi amukela, hikokwalaho ka sweswo wansati
wa mhika u tala ku endla swilo leswi swi nga ta khorwisa vanhu leswaku yena wa
veleka. A nga tivekela swilo ekhwirini kutani endzhaku ka nkarhi a endla onge u
onhakeriwile hi khwiri vanhu va kala va n‟wi tshemba no n‟wi twela vusiwana. Swi
fanerile leswaku xivuriso lexi xi va dyondzo eka vavasati leswaku endlelo ro tano ri
bihile swinene erixakeni.
Vavasati va kuceteleka ku tswisisa mhaka ya leswaku loko va nga kumi vana va fanele
va swi amukela ku nga ri ku hanya hi ku kanganyisa vanhu van‟wana hi ku tivekela
swilo ekhwirini va endla onge va tikile. Xivuriso lexi xi tlhela xi kucetela vavasati va
timhika ku tshika ku kanganyisa vanhu va adopta kunene. Va nga tlhela va kuceteleka
ku ya eka madokodela lava va nga na ntokoto wo endla leswaku va tika hambiloko va
nga tikisiwanga hi wanuna hi ndlela ya ntumbuluko kambe va endla maendlelo ya
xidokodela.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhunti → Munhu
103
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Vanhu va fanele va dyondza leswaku loko munhu a tolovela ku endla swilo swo biha u
ta humeleriwa hi khombo ro dlawa, ku vavisiwa no khomiwa a ya ejele ku ri ndlela ya
yena yo kuma hakelo ya swiendlo swa yena. Vatsonga va kuceteleka ku tshika ku yiva
hikuva loko va yiva va ta helela hi ku khomiwa kutani va bolela ejele. Xivuriso lexi xi
tlhela xi kucetela vavanuna ku hambana na vavasati va vanhu hikuva loko swi kumeka
va ta rihisiwa hambi ku ri ku dlawa hi vavanuna va vona. Nkucetelo wa xivuriso lexi wu
na vuxaka na nkucetelo wa xivuriso xa 31 hikuva hinkwaswo swi paluxa mhaka ya
leswaku loko vanhu va tolovela ku famba va pfuka vanhu na swa vona va ta dlawa.
104
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhunti → mutswari
105
tikhoma kahle na ku letela vana va vona tindlela letinene leswaku va nga vonaki va ri
vona va byaleke mfava eka vana va vona.
37. Xivuriso: U hundzuka, u tiendla mhunti. Kumbe: U hanya vutomi bya mhunti.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
U hundzuka → Hanya
Mhunti/byamhunti → ku tumbela
Ntirho wa xivuriso lexi i ku dyondzisa vanhu leswaku munhu wo hanya vutomi byo ka
byi nga twisiseki a nga amukeleki evanhwini. Vanhu va tala ku n‟wi teka tanihi
106
xigevenga lexi tikombaka onge xi hanya vutomi lebyinene kasi i vutomi byo onga.
Vatsonga va kuceteleka eka xivuriso lexi, ku hanya na vanhu van‟wana erixakeni ku
nga ri ku hanya tanihi xigevenga lexi nga laviki leswaku vanhu va tiva lomu xi hanyaka
no tumbela kona. Xivuriso lexi xi endla leswaku vanhu va tivelana vutomi bya vona na
leswi va swi tsakelaka na ku swi venga. Xi kucetela vanhu erixakeni ku hanyisana na
vanhu van‟wana hi ndlela leyinene leswaku va ta kuma vanhu van‟wana lava va nga ta
va pfuna loko va ri na mitirho hikuva mitirho yin‟wana a yi koteki munhu a ri yexe.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi vonanise → hi lo hambana
Ximhunti → hi ku hatlisa
107
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Swi fanerile leswaku vanhu va tinyika nkarhi wo pfuxelana na vanhu van‟wana lava va
va tivaka loko va tshuka va hlangana na vona hambiloko va hlangana laha ku nga tala
vanhu na ku va va komba va jahile. Vanhu vo tala va hlangana loko ku ri na mikosi
naswona ku va ku ri khale va nga si hlangana, va hlohloteriwa ku ka va nga hatlisi va
hangalaka loko ku heta ku lahliwa leswaku va kota ku pfuxelana na vanghana na
maxaka. Hi ku kuceteriwa hi xivuriso lexi swi endla leswaku eka vutomi bya namuntlha
erixakeni ra Vatsonga ku vumbiwa mihlangano ya a hi tivaneni va ka rixaka, tisosayiti ta
rixaka, van’waswimanimani na swiseveseve. Leswi swi endliwa n‟hwheti yin‟wana na
yin‟wana, hambi ku ri vhiki na vhiki ku endlela leswaku ku va na nkarhi wo tivana no aka
vuxaka byi ya emahlweni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhunti → Jaha
108
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Vatswari va fanele va dyondza ku lemuka leswaku loko jaha ri kala ri tata mikondzo
emutini ri dodela nhwana wa vona kumbe ri rhandzana na nhwana wa vona. Nkucetelo
wa xivuriso lexi eka vatswari ngopfu lava va nga na vana va vanhwana lava se va nga
lulameriwa ku tekiwa wo va lemukisa leswaku loko va kala va vona jaha leri ri
tshamelaka ku va endzela endyangwini wa vona va fanele va swi tiva leswaku jaha ri
vone nhwana wa vona kwala mutini. Leswi swi endla leswaku vatswari va swi vona
leswaku se cuma xi le kusuhi no nghena emutini naswona vatswari va sungula ku
tinyungubyisa no titwa va tsakile ku va va kurisile nhwana ku fika laha a nga lulameriwa
hi ku tekiwa.
109
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhunti → munhu
110
namuntlha ku va na tindhawu to tala leti va yaka eka tona ku ya hungasa no tsaka kona.
Ku na tindhawu to fana na le makhwayeni, eswigubini, encuveni, eswibakeleni, ku ya
hlalela bolo ya milenge na tindhawu tin‟wana leti tisaka ntsako no wisisa ntshikilelo wa
moya.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhunti → Munhu
Rigoda → Timhaka
Kambirhi → Ravumbirhi
111
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Hi nga vula leswaku hi nkucetelo wa xivuriso lexi vanhu va rixaka ra Vatsonga va chava
ku endla swilo swo biha. Loko munhu o endla xilo xo ka xi nga ri kahle ro sungula swi
tekiwa ku ri xihoxo kambe loko se xi endliwa hi ku vuyelela swi namba swi tikomba
leswaku se ko va ntolovelo. Hikokwalaho loko munhu a endla nandzu ro sungula a nga
rivaleriwa kasi loko a wu endla ravumbirhi u ta avanyisiwa a tlhela a rihisiwa.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
112
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
113
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhunti → munhu
Vanhu va fanele va dyondza leswaku loko va tshika va kuma ku kateka eka tlhelo
rin‟wana ra vutomi bya vona loko eka matlhelo man‟wana swi nga vi tano va fanele ku
swi amukela. Hileswaku a swi koteki leswaku munhu a kuma swilo hi ndlela yo ringana
na yin‟wana, kun‟wana swi nga famba kahle kasi kun‟wana swi nga fambi kahle. Hi
xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka ku khensa nchumu wun‟wana na wun‟wana lowu
va nga na wona hambiloko nchumu wolowo wu nga languteka wu nga ri na nkoka eka
vanhu van‟wana loko va wu vona. Leswi hi swona swi endlaka leswaku Vatsonga va
tirhisa marito lawa eku vulavuleni ka vona ka masiku hinkwawo va ku: “Khensa leswi
114
Xikwembu xi nga ku nyika swona hikuva van’wana va swi rilela, van’wana va swi lava
van’wana va hava”.
Hi nkucetelo wa xivuriso lexi swi endla leswaku vanhu va hanya kahle va amukelana ni
ku ka va nga vi na mavondzo ehenhla ka van‟wana na le ka michumu leyi va nga na
yona. Van‟wana va fumile kasi van‟wana a swi tano, leswi swi endla leswaku va nga
tekeli enhlokweni mavulavulelo lama: “Hi lo heleketa van’wana laha misaveni”. Leswi
hlamuselaka leswaku loko hi tile laha misaveni hi tile ku ta hlalela ku humelela ka vanhu
van‟wana kasi a swi tano xivuriso xo endlela leswaku vanhu va twisisa mhaka ya
leswaku swilo a swi nge ringani, un‟wana na un‟wana u averiwile swa yena.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
115
Ndlela ya ku yi bihile → ku na xanchumu lexi taka
Nkoka wa xivuriso lexi i wo kucetela Vatsonga ku kholwa leswaku loko munhu a ri karhi
a famba rendzo loko o hlangana na nyokahansi yi nga lumi ehansi kambe yi
tsemakanya ndlela ya yena, hileswaku ndlela kumbe rendzo ra yena a ri sasekangi, u ta
hlangana na swilo swo biha laha a yaka kona. Va kuceteleka ku va va va na ku twisisa
leswaku ku na michumu leyi yi va tivisaka swin‟wana hi ntumbuluko ku nga ri ku byeriwa
hi vanhu van‟wana. Vatsonga vo tala loko va hlangana na nyokahansi loko va ri eku
fambeni yi va tsemakanyela ndlela va namba va tlhelela endzhaku hi ku kholwa
leswaku va ta hlangana na leswo biha emahlweni naswona maendlelo lama ko va ku
tshemba ntsena hikuva mihloyo ko va swilo swa ntumbuluko a yi siveriwi.
116
3.2.6 Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mpfundla
Nhlamuselo: Amunhu lwa rhumisaka a ta pfumala leswinyingi swa risima. Endla ntirho
waku hi wexe, u nga rhumisi.
Xigego
Xitikoxihlovo Xitikoxikongomisiwa
Wu pfumale → u ta pfumala
117
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Hileswaku munhu la tolovelaka ku rhumisa a nga kumi leswi swi nga swa risima mikarhi
hinkwayo, o kuma masalela ntsena na leswi swi nga hlawuriwa swi tshikiwa hi vanhu
van‟wana. Nkucetelo wa xivuriso lexi wu fana na nkucetelo wa xivuriso xa 13
hambileswi swi nga weriki ehansi ka mikongomelo yo fana. Hi nkucetelo wa swivuriso
leswi swi endla leswaku vanhu loko va fanele ku tirha swilo swa nkoka va tiyimela hi
voxe va tshika mhaka yo rhumela kunene.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ampfundla → Lontsongo
Wu rhumi → a rhuma
Ndlopfu → Lonkulu
118
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
47. Xivuriso: Ku noneriwa hi mpfundla swa singita (swa hlola). Kumbe: Ku hloleriwa hi
mpfundla hi ku nona ka wona.
Nhlamuselo: Loko u kumile ku kateka kutani u tlanga hi kona u tivangela khombo. Swi
vuriwa eka vanhu lava nga khensiki ku pfuniwa. Mpfundla a wu tali ku nona. Swi vula na
vona lava nga voniki mikateko ya vona.
119
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi mpfundla → ku kateka
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza leswaku loko va kuma swilo swa kahle
evuton‟wini va fanele ku khensa hikuva ku nga va ku ri na van‟wana lava va nga riki na
swona, va nge se tshamaka va kuma nkateko wo va na swona na siku na rin‟we. Va
kuceteleka ku khensa swilo leswi va swi kumaka leswi van‟wana va swi pfumalaka, swi
fanele swi va hlohlotela no va tisela ku tshemba leswaku na vona siku rin‟wana va ta
120
swi kuma hambi ku ri ku kuma leswikulu eka leswi van‟wana va swi kumeke. I swa
nkoka ku va vanhu va hoyozela leswi van‟wana va nga na swona va nga teriwi hi
mavondzo. Loko van‟wana va ri na rifuwo ra mali, ku va na vana lavo tlhariha swinene
lava va nga ta va endlela leswikulu swo tlula na swa lava va nga fuma swinene.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
121
leswaku a va swi voni. Ku na vanhu van‟wana lava loko ku endliwa swilo na ku tirha
vona a va tirhi vo yimayima kunene kwala kusuhi na vanhu lava va va vaka va ri ku
tirheni na vona va endla onge va le ku tirheni kasi ko va ndlela yo xisa. Vanhu va tlhela
va kuceteleka ku hanya hi ndlela leyi khensiwaka ku nga ri ndlela leyo tlhariheta vanhu
van‟wana.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mpfundla → Munhu
122
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Dyondzo na xitsundzuxo xa xivuriso lexi hileswaku munhu a nge kumi swilo leswinene
ntsena evuton‟wini, ku na tlhelo leri munhu swi n‟wi fambelaka kahle swinene kasi ku na
leri swi nga nonohwaka. Mhaka leyi yi tiyisisiwa hi Mathumba (1988:73) loko a ku: “ a
person cannot always be lucky”. Ku na swilo leswi vanhu va nga na matimba ngopfu
eka swona kasi ku na tlhelo leri munhu a nga tsana swinene. A swi koteki ku va munhu
a kota ku endla swilo hinkwaswo hi ndlela yo ringana, ku na leswi a tivekaka ngopfu eka
swona ku va swi tirha ku tlula van‟wana. Nkucetelo wa xivuriso lexi wu fana swinene na
nkucetelo wa xivuriso xa 43 lexi xona xi vulavulaka hi mhunti naswona swi wela ehansi
ka nkongomelo wun‟we wu nga nkongomelo wa dyondzo. Hi swivuriso leswi Vatsonga
va kuceteleka ku khensa eka nchumu wun‟wana na wun‟wana lowu va wu kumaka eku
hanyeni ka vona, va tlhela va tiamukela na ku amukela vanhu van‟wana.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mpfundla → Emhakeni
123
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Vatsonga va dyondza eka xivuriso lexi leswaku loyi a nga ni nandzu u tirhisa tindlela
hinkwato ku va kanganyisa leswaku va nga swi kholwi leswaku u na nandzu. Xi na
nkucetelelo wa leswaku loko vanhu va onhile va fanele va rhanga va endla vulavisisi
byo tiya va nga si sungula ku avanyisa no ahlula milandzu. Nkucetelo lowu wu vile kona
endzhaku ka loko vanhu va lumbetiwile leswaku hi vona va nga dyoha kasi a swi tano.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mpfundla → khamba
Wa le rihlampfini → ra le kaya
124
A wu khomiwi hi timbyana → a ri hloteki
A hi mhaka leyi yi nga olova ku phasa na ku kuma khamba ra le kaya hikuva ri tiva
makungu hinkwawo lama mi ma kunguhataka. Vatsonga va dyondza no kuceteleka ku
cinca maendlelo na maehleketelelo ya vona loko va yiveriwa swilo kambe swi nga
twisiseki leswaku swi humelela njhani.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mpfuxi → munhu
Mpfundla → Wa timhaka
Wa hlongola → wa tiyimela
125
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Vusiwana i vusweti byo tlula mpimo, munhu a nga tikuma a ri karhi a pfumala swakudya
swo n‟wi hanyisa, swambalo na ndhawu yo tshama hambi ku ri ko etlela kona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Cucululuu! → xa titsongahata
126
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
127
3.2.6.6. Nkongomelo wa makhombo
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi timbyana → wa makhombo
A yi ku tlhariha → ku tlhariha
128
vutomi hi vutlhari na ku tiyisela. Nkucetelo lowu nga kona eka xivuriso lexi wu
kongomisa ngopfu eka vanhu lava va talaka ku hlangana na makhombo leswaku va
fanele va langutisa eka xivuriso lexi leswaku va kota ku tiyimela na ku tiya swinene loko
khombo ri fikile. Vanhu vo tala lava va nga hlangana na khombo ro va va lahlekeriwa hi
varhandziwa va vona, va lahlekeriwile hi swilo swa vona swa nkoka swo tanihi
tinhundzu, timali na swin‟wana swa nkoka swo tala hi ku rhomba no tshama etindlwini hi
ku tsandzeka ku twisisa leswaku ku feriwa a swi vuli ku ka u nga yimayimeli swilo swa
wena. Nkucetelo wun‟wana wa xivuriso lexi i wo cinca eka mahanyelo ma khale lama
loko munhu a feriwile a endlelriwa swilo na ku tekeriwa swiboho hi vanhu va rixaka ra
ndyangu wa yena laha a va lawula xilo xin‟wana na xin‟wana n‟wini wa nkosi a nga vuli
nchumu.
3.3. Swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni leswi dyaka nyama ntsena
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Nghala → Nhenha
Yi vomba → yi vonaka
Exihlahleni → Enyiumpini
129
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza leswaku loko va ri na matimba kumbe vuswikoti
lebyi van‟wana va nga riki na byona va fanele va swi komba eka tindhawu leti ti nga
fanela. Xivuriso lexi xa ha ri na nkucetelo ninamuntlha erixakeni ra Vatsonga. Xi
tikomba nkucetelo wa xona ngopfu loko ku ri na nyimpi exikarhi ka vanhu vo karhi lava
va tikumaka va ri karhi va holova. Loyi a nga riki nhenha hi loyi a nga tsana ematimbeni
ma yena u vonaka hi loko a hluriwa kambe loyi a nga nhenha u tikomba hi ku hlula.
Mhaka leyi yi seketeriwa hi Mathumba (1988:33) loko a vula leswi: “ a hero’s bravery is
seen on the battlefield”. Leswi boxiweke laha henhla swi tala ku tikomba eka mitlangu
ya swibakele laha vatlangi va rhandzaka ku tikombisa leswaku vona va tiyile swinene
naswona a va hluriwi hi munhu. Xikombiso xa nkucetelo wa xivuriso lexi i xa loko ku ri
na ku pfukelana ka matiko yan‟wana ya misava laha matiko ma n‟wana ma kumekaka
ma ri karhi ma hluriwa. Hikokwalaho xivuriso lexi xi na nkucetelo eka vutomi bya siku
rin‟wana na rin‟wana eka vanhu leswaku loko va lava ku tikomba matimba ma vona a va
ma kombise hi nkarhi wa nyimpi.
130
Nhlamuselo: Nhenha leyi etleleke a yi na matimba.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
131
Nkucetelo wa xivuriso lexi wu tikombisa loko emigangeni yin‟wana ku khomiwile
swigevenga swa vukari leswi tekelaka no vutlela vanhu swilo swa vona swa nkoka na
ku va nghenela etindlwini va va chavisa, ku pfinya na ku va yivela. Loko vaakatiko va
twa mhaka ya leswaku swigevenga leswi swi khomiwile va hanya va tshuxekile hi ku
tiva leswaku lava va va chavaka va pfaleriwile. Vanhu va kuceteleka ku tiva leswaku
munhu hambiloko o tiveka a ri munhu loyi a chaviwaka swi fika laha swi helaka,
hileswaku loko munhu a kula matimba yo endla migingiriko yo hambanahambana ya
hela, munhu a nga tshami endhawini yin‟we hi laha ku nga heriki.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
132
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Yana → hlangana
Ni xisana → ti lunghise
133
emahlweni ka yona u khomile xisana xa ndzilo ya tlhentlha hi xidhakwadhakwana yi
komba ku chava. Swi tano na loko munhu a fanele a ya hlangana na nala wa yena u
fanele ku longa matlhari ma yena leswaku loko nyimpi yo tshuka yi sungula a kota ku
tisirhelela hi wona. Handle ka ku ya munhu a hlomile loko a ya hlangana na nala,
xivuriso lexi xi tlhela xi kombisa ku va munhu loko a ya hlangana na hosi a famba na
ndzuvo wo yi luva.
Ntirho wa xivuriso lexi i ku dyodzisa vanhu va rixaka ra Vatsonga leswaku loko munhu a
tiva leswaku u ya hlangana na valala va yena u fanele a tshama a hlomile leswaku loko
nyimpi yo tshuka yi sungula a kota ku tilwela no tisirhelela. Xivuriso lexi ninamuntlha xa
ha ri na nkucetelo lowukulu swinene erixakeni ra Vatsonga leswi swi tikomba kahle eka
vanhu lava va nga valala na lava va lwaka no holova, loko va tiva leswaku va ya eku
hlanganeni va tshama va hlomile hi tinhonga, swibamu na mikwana.
Hileswaku loko munhu a ya hlangana na vanhu lava va n‟wi rhangelaka no n‟wi fambisa
u tala ku va fambela na tinyiko na swilo swa risima ku ri ndlela yo luva no kombela ku
tsakeriwa hi swona.
134
59. Xivuriso: Nghala yi fihla min‟wala ya yona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Yi fihla → u fihla
Munhu wo leva a nga tali ku tikombisa exikarhi ka vanhu u tiendla munhu wo rhula.
Kambe loko a pfukiwile u humesa ku hlundzuka ka yena hinkwako a endla na swilo
leswi vanhu a va nga ta pfuka va swi ehleketile leswaku wa swi endla. Mathumba
(1988:36) u seketela mhaka leyi hi ndlela leyi: “ a man who has a violent temper usually
conceals this apect of temperament”.
135
Nkucetelo wa xivuriso lexi i wo lemukisa vanhu lava vo biha va rhanga hi ku titumbeta
emahanyelweni ya vona loko va lava swilo na ku endleriwa swilo swa kahle. Loko se va
swi kumile hi kona va humeselaka marhuva ya vona ehandle ma voniwa hi munhu
un‟wana na un‟wana. Lowu i nkucetelo wo biha swinene hikuva vanhu va tikuma na le
mintirhweni va thorile vanhu va mahanyelo lamo biha hikokwalaho ka leswi va nga
rhanga va tilondla loko va ha lava ku thoriwa.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
136
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza mhaka ya leswaku vunhu lava va nga na
matimba na vutlhari bya swin‟wana a va fanelangi ku tibumabumela kambe va fanele va
tikombisa eka tindhawu leti ti nga fanela. Lava va nga dyondzela mitirho yo karhi va
fanele va kombeta vuswikoti na ntokoto wa vona eka ntirho lowu va languteriweke ku
wu tirha. Nkucetelo wa xona wu nghenelelana na nkucetelo wa xivuriso xa 55 naswona
swivuriso leswi swi wela ehansi ka nkongomelo wun‟we.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Nghala leyi etleleke eka xitikoxihlovo xo sungula yi pananisiwa na nhenha leyi etleleke
eka xitikoxikongomisiwa xo sungula. Meno ya nghala leyi etleleke eka xitikoxihlovo xa
vumbirhi ma pananisiwa na matlhari ya nhenha. Nghala tani hi xiharhi xa vukari no leva
loko yi etlele swiharhi leswin‟wana a swi yi chavi. Swi tano na nhenha leyi chaviwaka hi
vanhu vo tala loko yi etlele a va yi chavi hikuva yi na matimba ntsena loko yi pfukile.
137
nga na matimba vanhu va nga swi kota ku n‟wi juma va n‟wi dlaya a ha etlele.
Nkucetelo wa xona i wa ku va vanhu va hanya hi ku rhula va tshuxekile va nga pfi va
chava hi ngopfu loko munhu loyi a chaviwaka a khomiwile hambi ku ri ku hundza
emisaveni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
138
nga swi tirhisaka ku tisirhelela hi swona. Kutani loko va pfukiwile hi swigevenga va kota
ku lwa na swona ku fikela loko va swi duvula no swi dlaya hi swin‟wana swa
switlhavatlhavani a ku na munhu na un‟we erixakeni loyi a twelaka makhamba lama
leswaku a ma fanele ma tshikiwie leswaku ma pona, vanhu hinkwavo va tsaka hi
swona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Nghala → hosi
139
tlula van’wana. Hosi loko yi ri karhi yi fuma vanhu vo tala a fumi hi xixaka kambe yi
endla malandza ma yona hi ndlela yo ringana, hileswaku a ku tirhi vuxaka yi pfuna
munhu un‟wana na un‟wana ku ya hi leswi a swi lavisaka swona.
Ntirho wa xivuriso lexi i wo ku lemukisa vanhu leswaku mikarhi yo tala loko maxaka ma
vona ma kuma swilo swa nkoka kumbe rifuwo va tala ku rivala maxaka va pfuna vanhu
va le handle lava va nga va pfunangiki hi nchumu loko swilo swi nga si va fambela
kahle. Tihosi ta Vatsonga ti kuceteleka ku hanyisana kahle na malandza ma tona,
vamakwavo xikan‟we na maxaka ma vona. Xivuriso lexi xi kucetela tihosi ku khoma
kahle maxaka ma tona, vamakwavo va tona ku fana na leswi va khomisaka swona
vaakatiko. Tihosi ti fanele ti twisisa mhaka ya leswaku vaakatiko na maxaka i nchumu
wun‟we etikweni ra yona, loko yo endla xihlawuhlawu a yi nga koti ku pfuniwa leswi
hetisekeke hi malandza ma yona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Tinghala timbirhi eka xitikoxihlovo xo sungula ti pananisiwa na tihosi timbirhi leti fumaka
vanhu va tona ematikweni mo hambana eka xitikoxihlovo xo sungula. Tinghala timbirhi
140
leti chavanaka ti pananisiwa na tihosi timbirhi to hambana leti chavanaka no xiximana
hikokwalaho ka vuhosi bya tona. Leswi swi paluxiwa eka xitikoxihlovo xa vumbirhi na
xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Nghala yin‟wana yi chava yin‟wana hikuva yi tiva
vukari bya yona, hikokwalaho ka sweswo a yi titshembi swona leswaku yi nga va yi ri na
matimba mo tlula nghala leyin‟wana. Swi tano na le ka hosi yin‟wana yi chava hosi
yin‟wana hikuva a yi tivi mafumele ma yona eka tiko ra yona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
141
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
142
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
143
3.3.1.3. Nkongomelo wa mitirho
Xigego
Xitikoxihlovo Xitikoxikongomisiwa
Tinghala → hi ri hexe
Nkoka wa xivuriso lexi i dyondzo ya xona no lemukisa vanhu leswaku a swi koteki ku va
munhu a hanya a ri yexe a nga hanyisani na vanhu van‟wana, munhu u tiya hiloko a ri
na vamakwavo, vanghana na maxaka. Mitirho yo tala leyi nga kona laha misaveni yi
lava vanhu va khomisana leswaku yi kota ku olova. Loko munhu a tshuka a weriwile
himkhombo ra nkosi a swi koteki ku va a wu tirha a ri yexe handle ka ku pfuniwa hi tiko,
144
vaakelani na maxaka. Varhangeri na tihosi va yi tiya no kuceteleka tirhisana kahle na
malandza va vona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
145
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Dyondzo leyi kumekaka eka xivuriso lexi i ya leswaku swa koteka ku sivela man‟wana
ya makhombo ma nga si fika, mavabyi man‟wana ma siveleka leswaku ma nga khomi
vanhu tani hi xitsongwatsongwana xa HIV. Kambe loko xi kala xi ku khoma a swa ha
pfuni ngopfu ku xi sivela. Nkucetelo lowukulu wa xona erixakeni ra Vatsonga i wo
hlohlotela ku sivela mavabyi ma nga si va khoma no va hlasela. Vuvabyi bya tingana na
xitsongatsongwana xa HIV i xikombiso xa kahle lexi erixakeni ku nga ku lwiweni na
xona hi tindlela hinkwato ku tsundzuxa vanhu ku va va tisirhelala leswaku va nga
hlaseriwi. Ku na mapfhumba mo tala eka tindzawulo to hambanahambana lama nga ku
tirheni siku rin‟wana na rin‟wana ku lemukisa no nyika switsundzuxo leswaku vanhu va
nga swi kotisa ku yini ku papalata khombo leri ri nga se teka vutomi bya vona. Vanhu
lava se va nga hlaseriwa hi khombo leri na vona va nyikiwa swikoweto na mirhi leyi nga
hungutaka vukari bya xinghunghumana lexi.
146
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ni vusiku → hi vutlhari
Nghala yo fulwa hi leyi yi nga lwa na xiharhi xin‟wana kutani yi vaviseka yi pananisiwa
na munhu wo vavisiwa moya a ko a hela mbilu eka xitikoxihlovo xo sungula na
xitikoxikongomisiwa xo sungula. A yi landziwi ni vusiku eka xitikoxihlovo xa vumbirhi yi
pananisiwa na ku khoma hi vutlhari eka xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Hileswaku
nghala leyi vavisiweke yi na vukari bo tlula loko yi nga vavisiwanga, a yi fanelanaga ku
landziwa lha yi nga kona hikuva yi na nghozi swinene. Nghala leyi vavisiweke yi fana na
munhu loyi hlundzukisiweke swinene a swi fanelangi leswaku a landziwa a ha
hlundzukile hikuva anga vavisa vanhu. Ku fanele ku tirhisiwa vutlhari lebyikulu loko a
landziwa hikuva a nga va vavisa no va dlaya hikokwalaho ko hlundzuka ngopfu. Leswi
swi paluxiwa hi xitikoxihlovo xa vunharhu na xitikoxikongomisiwa xa vunharhu.
Munhu wa vukari loyi mi nga n‟wi vavisa no n‟wi tlhava mbilu mi nga n‟wi landzi laha a
tshamaka kona hikuva a nga mi endla swo biha kumbe ku mi dlaya. I swa nkoka ku va a
tshikiwa a rhanga a hola no rhelerisa mbilu kutani vanhu tiyisa ehansi loko va n‟wi
tshinelela. Xivuriso lexi xi na nkucetelo eka Vatsonga wa leswaku loko va pfukile munhu
va n‟wi khunguvanyisa a va fanelangi va tlhela va n‟wi landza na lomu a tshamaka kona
hikuva a nga va dlaya hi ku hlundzuka.
147
3.3.2 Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mhisi
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ntamu → Matimba
Wa mhisi → ya munhu
Ku hlota → i ku tirha
148
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Nkoka wa xivuriso lexi i ku dyondzisa vanhu leswaku ku hava ku kuma swilo swa nkoka
mahala handle ka ku tikarhata kumbe ku swi tirhela. Vavanuna va fanele va swi tiva
leswaku wansati wo n‟wi kuma mahala a nga kona, va fanele va tirha hi matimba va ta
kota ku lovola. Vatsonga ninamuntlha va ha hanya hi ku kuceteriwa hi xivuriso lexi
ngopfu hi mahanyelo ma mhisi leyi kumaka swakudya swa yona hi ku tikarhata.
Nkucetelo wa xivuriso lexi hi wu endla leswaku va nga vi na mavondzo na xiloyiloyi loko
va vona vanhu lava va tikarhataka va humelela. Vanhu lava va nga na mabindzu va nga
etleriki, va yaka hala ni hala ku tikarhatela ku ndlandlamuka ka mabindzu ma vona swi
fanele swi va na nkucetelo eka vanhu lava loko rixile va ngo tshama va khondla mavoko
va hlalela. Xivuriso lexi xi kucetela vanhu ku va va titirhela va nga lolohi va nga voni
onge ku va munhu a kuma swilo swa risima a swi koteki.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
149
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Nhlamuselo: I munhu wo tirha a nga chavi nchumu. Manyana u tirha swo biha ni
vusiku. Van‟wana va ri: i muyivi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Xivuriso lexi xi dyondzisa vanhu ku va va tirha va va na swilo leswi swi nga solekiki
leswaku swin‟wana va nga va va ri karhi va swi kuma hi tindlela leto biha to tani hi ku
150
yiva na ku dlaya vanhu. Rifuwo leri voniwaka hi vanhu ri fanele ri tshembisa leswaku i ra
swilo swa ntiyiso handle ka ku kanakanisa. Eka xivuriso lexi vanhu va kuceteleka ku
tirha ntirho lowu voniwaka hi mani na mani a wu fanelangi wu va wa vusiku vanhu va
hlamarisiwa hi tinhundzu ta risima ni mixo leti nga tivekiki leswaku ti huma kwihi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhisi → Munhu
151
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Vanhu va dyondza leswaku a swi koteki ku endla kumbe ku tirha swilo swimbirhi swo
hambana hi nkarhi wun‟we swi humelela. Ntirho wun‟wana wu ta humelela kambe
lowun‟wana a wu nga humeleli. Xivuriso lexi xi tisa nkucetelo erixakeni ra Vatsonga ku
va hanya hi ndlela yin‟we leyo lulama va nga hanyi hi vuxisi. Vanhu vo fana na
vafundhisi lava na nhlikani va hanyaka vutomi lebyi tikombaka byi lulamile eka mahlo ya
munhu un‟wana na un‟wana kambe na vusiku loko vanhu va etlele va ngungumela va
ya etin‟angeni. Mahanyelo mo tano ma hetelela hi ku hangalaka ma tiviwa hi munhu
un‟wana na un‟wana, hikokwalaho ma fanele ku papalatiwa.
Mhaka leyi boxiweke laha henhla yi seketeriwa hi Mbangu (2010:02) loko a ku: “You
cannot chase two antelopes at once” developed when African people found they could
only capture one animal at a time because if they tried to focus on more than one, the
animals they hunt would all get away”. Hi nga vula leswaku maendlelo lama yo tirha
nchumu wun‟we a ya le ka Vatsonga ntsena kambe ya kona na le ka tinxaka tin‟wana ta
kwala Afrika. Leswi swi seketeriwa hi Mbangu (2010:02) loko a ku: “This practical
wisdom of tackling one thing at a time applies to people all over the world not just those
chasing after wildlife”. Mhaka ya Mbangu (2010) u yisa emahlweni loko a ku: “You
cannot do two jobs at the same time; neither of them will be done properly”.
Vanhu van‟wana lava va tirhaka eka Ndzawulo ya Xiphorisa lava ninhlikani va tirhaka hi
ku tshembiwa hi vaakatiko kasi loko ri perile hi vona va tinghenisaka eka timhaka ta
vugevenga leswi endlaka leswaku loko va onheriwa va ya mangala mhaka ya kona yi
helela emoyeni. Leswi swi paluxeka loko va hela hi ku khomiwa va heleriwa hi ntirho.
Timhaka leti boxiwaka hi Mbangu (2010:02) swi seketeriwa hi Mathumba loko a ku: “ it
is not possible to do two things properly at the same time”. Xivuriso lexi xi tshikilela
mhaka ya leswaku a swi koteki ku tirha mitirho yo tala hi nkarhi wun‟we u ri munhu
un‟we. Swi nga endleka ku humelela ntirho wun‟we kumbe munhu a tsandzeka eka
yona hinkwayo.
152
3.3.2.2. Nkongomelo wa rifu
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhisi → ndlala/rifu/khamba
153
nandzihaka. Vanhu va sala va lemuka leswaku khamba a ri tile nimixo loko va pfuka va
kuma leswaku swin‟wana a swi tshamisekanga kumbe swi yiviwile.
Ntirho na dyondzo leyi paluxiwaka hi xivuriso lexi hi leswaku loko rifu ri fikile emutini ku
hava loyi a nga swi cincaka handle ka ku va vanhu va swi amukela. Xi na nkucetelo
hikuva xi hlohlotela Vatsonga erixakeni leswaku va nga tivavisi loko va tshuka va
hlangana na rifu na ku ehleketa hi rona. Vanhu va fanele va amukela loko ku tshuka ku
va na ndlala etikweni hikuva ku hava munhu loyi a swi tivaka leswaku yi ta va kona rini.
Hambileswi thekinoloji eka vutomi bya namuntlha yi kotaka ku hlahluva na leti ta ha
taka. Mathumba (1988:34) u seketela mhaka leyi hi ndlela leyi: “ famine has befallen the
country or death has strike”. Ku hava munhu loyi a swi tivaka leswaku u ta lova rini,
xaka ra yena ri ta lova rini. Swi tano na khombo a ri tiveki leswaku ri ta humelela rini,
khombo ro tanihi hi ra movha, ku khukhuriwa hi ndhambi no weriwa hi swilo leswi nga
koxaka vutomi. Xivuriso lexi xi tlhela xi va na nkucetelo wa leswaku vanhu va nga
tivavisi ngopfu loko va tshuka va ngheneriwe hi khamba ri va yivela hikuva a ku na loyi
a swi tivaka leswaku ri ta fika rini.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhisi → muyivi
154
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Hi ntumbuluko vusiku bya chavisa naswona vanhu vo tala va endla swilo leswo biha
loko vanhu va wisile mikarhalo ya siku va etlele va nga twi no vona nchumu. Vafundhisi
van‟wana na varhangeri va tikereke na vanhu lava swi nga hleketeleriwiki va
ngungumela na vusiku va ya etin‟angeni. Vavanuna lava fambaka va faya mindyangu
ya vanhu ngopfu loko vinyi va miti va tirhela ekule va tala ku ya etlela kona na vusiku
leswaku va nga voniwi hi vana na vanhu van‟wana. Makhamba ma masiku lawa va
nyandlamela kunene na vusiku loko vanhu va ri exikarhi ka vurhongo, va fika va hiselela
na mirhi leswaku vinyi va muti va khomiwa swinene hi vurhongo va ta kota ku yiva
hinkwaswo leswi va swi lavaka. Hikokwalaho vanhu va kuceteleka ku tiyingisela loko va
etlele leswaku loko va phaphama va pfa va rhendzeleka na muti ku xiya loko ku nga ri
na makhamba na ku va va xuxa swinene. Hi ntumbuluko rifu ri tala ku humelela na
vusiki kasi mavabyi na wona ma tala ku tshikilela nivusiku. Timhaka hinkwato leti
boxiweke ti endla leswaku vanhu va kuceteleka ku chava vusiku hikokwalaho ka leswi
byi nga na vubihi byo tala.
155
3.3.2.3. Nkongomelo wa ndzalo
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
156
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Dyondzo leyikulu ya xivuriso lexi i ya leswaku vanhu lava va nga kula va hluphekile va
nga ri na nchumu loko se va humelerile va bombisela van‟wana hi leswi va swi kumeke
va rivala xiyimo xa vona xa le kusunguleni. Kambe loko se swi kumile rifuwo a swa ha
tsundzuki vanhu lava va swi pfuneke. I xitsundzuxo eka vavasati lava humaka
evuswetini va tikumaka va tekiwile lomu ku nga na swilo hinkwaswo leswi a va swi
pfumala ku swi hlayisa no pfuna van‟wana handle ka ku bombisa hikuva vutomi bya
jika. Xiyimo xi nga kumeka xi cinca hi ku copeta ka tihlo vukati byi fa kutani a tlhelela
ekaya laha ka ha riki evusiwaneni. Hi xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka eka mhaka
ya leswaku loko va kumile leswinene leswi a va nga ri na swona ekusunguleni va nga
kholeli no xanisa vanhu van‟wana. Vanhu vo tala loko va kula va ri swisiwana loko se va
tirha no kuma rifuwo va cinca eka leswi a va hanyisa swona, munhu a nga fanelangi ku
cinciwa hi xiyimo.
Vutlhari i vutivi byo kota ku tshula kumbe ku endla swo karhi ku tlula vanhu van‟wana
lava mi tshamaka swin‟we, lava mihanyaka no tirha swin‟we.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhisi → wo felela
Tlharihela xa ku fa → mali
157
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Loko munhu a fanele a kuma mali yo tala u fanele ku tirha hi matimba ku tlula vanhu
van‟wana. Loko a ri na mabidzu u fanele a ya hala ni hala a tirha a nga wisi ni ku ka a
nga etleri hi kona a nga ta fuma swinene. Eka xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga vanhu
va kuceteleka ku tikarhata na ku tirha hi matimba ku va va fikelela swilo hinkwaswo
leswi va tsakelaka ku va na swona eka vutomi bya siku rin‟wana na rin‟wana. Xivuriso
lexi xi na nkucetelo lowukulu eka vanhu lava va nga na mabindzu ku va va gingirika
swinene vusiku na nhlekani va twisisa mhaka ya leswaku mabindzu ma vona ma nga ka
ma nga kuli no famba kahle loko vona vin‟yi va nga swi chivirikeli.
158
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Xihlahla → rhambu
Xo khwela → ro xurhisa
Nkoka wa xivuriso lexi i ku tirha ku dyondzisa vanhu leswaku leswi swi tsakisaka munhu
swi tiviwa hi mbilu ya yena mi nga ka mi nga swi koti ku n‟wi hlawulela. Xivuriso lexi xa
ha ri na nkucetelo lowu endlaka leswaku vanhu va nga soli vanhu van‟wana loko va
tiendlela swilo leswi va swi tivaka etimbilwini ta vona leswaku swi ta endlisa ku yini
naswona swi ta helela kwihi. Leswi swi endla leswaku vanhu va hela hi ku twisisa
leswaku munhu un‟wana na un‟wana u endla leswi a swi tsakelaka hi nkarhi wa yena.
Vanhu va kota ku amukela ku navela ka vanhu van‟wana hi ku languta eka xivuriso lexi.
159
79. Xivuriso: Xikhumba xa mhisi xa kala xa nghonyama a xi kali.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Xa kala → Pfumaleka
160
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Vanhu lava va tirhisaka vutlhari loko va endla swilo kumbe ku ahlula timhaka a va
talangi. Lava va nga tala hi lava va tirhisaka vuxisi, vukanganyisi na matimba.
maendlelo ma muxaka lowu ma bihile swinene. Hi xivuriso lexi vanhu va kuceteleka ku
va va tirhisa vutlhari loko va fanela va kuma swilo leswi swi nga swa nkoka eka vutomi
bya siku rin‟wana na rin‟wana hikuva ku tirhisa matimba a swi vuyerisi nchumu. Vanhu
vo tala lava va tirhisaka matimba ku kuma swilo a va yi helo na vutomi hikuva votala hi
lava va tirhisa ndlela ya vugevenga va tirhisela vanhu matimba va va tekela swa vona hi
nkanu. Endzhaku ka ku tirhisela vanhu nkanu va hela hi ku khomiwa va ya tshama
ekhotsweni nkarhi wo leha hambi kuri vutomi bya vona hinkwabyo.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
161
tingwenya eka xitikoxihlovo xa vunharhu ti pananisiwa na vanhu vo lulama eka
xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Mhisi yi tekiwa tanihi xiharhi xo biha hikokwalaho ka
ntolovelo wa yona wo endla swilo na vusiku loko swiharhi leswin‟wana swi etlele. Hi
mikarhi yo tala ngwenya yi tekiwa ku ri xiharhi xa matimba swinene leswi vulaka
leswaku xi nga pimanisiwa ni vanhu va matimba ni vutlhari. Hi marito man‟wana
etikweni ra hosi ku na vanhu va matimba ni vo tsana, vo tlhariha na lava vo pfumala
vutlhari na lava endlaka leswinene na leswo biha.
Nhlamuselo: Manyana a etlela ngopfu; hambi u n‟wi pfuxa, a nga hatlisi ku pfuka.
162
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
163
wa ntshovelo lavo etlela ngopfu va nga tshoveli nchumu kambe va navela lava va nga
vindzukela eku tirheni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhisi → Jaha
164
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mhisi → Jaha
Ya n‟waswongoro → Nhwana
165
xitikoxihlovo xa vunharhu ku pananisiwa n’waswingoro na nhwana loyi a nga
tshembisiwa swin‟wana swa nkoka ku nga rirhandzu na vukati. Jaha ri tshembisile
nhwana wa rona leswaku ri ta n‟wi endzela kambe ri nga ha vonaki hi siku rero na
masiku lama landzelaka leswi swi endlaka leswaku nhwana a tshama a languterile
kambe jaha ri namba ri nyamalarisile sweswo.
Nkateko i ku va na laki ro kuma swilo swo karhi leswi vanhu van‟wana va nga swi
kumiki.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
166
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Xivuriso lexi i xa nkoka hikuva xi tirha ku dyondzisa vanhu leswaku loko va kumile ku
kateka kumbe swilo swa kahle va fanele ku tsaka swinene naswona va fanele va
tidunisa hi swona hikuva i mhaka leyi kalaka swinene. Xivuriso lexi xi na nkucetelo
erixakeni wa ku va vanhu va khensa eka leswinene leswi va swi kumaka kwala ku
fambeni ka vutomi ngopfu leswi vanhu van‟wana va nga hava no swi pfumala.
Nkucetelo wun‟wana lowu paluxiwaka hi xivuriso lexi i wa leswaku vanhu va hlayisa
swinene swilo swa nkoka leswi va swi kumaka kwala ku fambeni ka vutomi na ku tlhela
va swi tirhisa na vanhu van‟wana. Hileswaku loko vo tshuka va kuma rifuwo va fanele
va nyikela swisiwana no pfuna lava sweleke hi swin‟wana na swin‟wana leswi va nga
pfunaka ku ri ndlela yo khensa
3.4. Swivuriso swa swiharhi swa le nhoveni leswi dyaka swimilana na nyama
167
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mfenhe → Munhu
Vulombe → Vuhosi
Vanhu na tihosi va dyondza leswaku vuhosi byi fanele byi nyikiwa lava byi nga va fanela
hikuva loko se byi fanele ku tlheriseriwa kumbe ku ya eka vinyi va byona a va ha
pfumeli ku chika exitulwini eka lava a va nyikiwile ku pfa va fambisa. Leswi swi humelela
168
ngopfu loko munhu loyi a nga faneriwa hi ku va hosi a ha ri ntsongo kutani ku hlawuriwa
munhu lonkulunyana erixakeni ra kwala ku nga tswariwa hosi a pfa a fambisa tiko. Loko
se nkarhi wu fikile leswaku loyi vuhosi byi nga bya yena a vekiwa ku va na nyimpi
leyikulu yi hetelelaka hi ku ahluriwa etikhoto ta milawu. Tihosi ti kuceteleka ku ka ti nga
lombisi vuhosi bya tona eka vanhu lava va nga riki va ngati ya vuhosi hikuva loko byi
fanele byi tlheriseriwa eka vinyi va byona ku na tinyimpi letikulu swinene.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Murhi → hi nchumu
169
komba swihoxo u kula a ri na vutlhari na vutihlamuleri byo hlamarisa naswona u ta kota
ku dyondzisa van‟wana loko ku fika nkarhi wa vutihlamuleri bya yena.
Loko n‟wana a dyondzile xikolo u kuma vutlhari na ntokoto leswi endlaka leswaku a nga
tsandziwi hi nchumu evuton‟wini. Vatswari va kuceteleka ku khutaza no letela vana va
vona na ku va komba nkoka wa dyondzo leswaku wu nyika vutlhari. Vana va kuceteleka
ku dyondza xikolo hikuva hi xona lexi nyikaka vutivi. Vana va kuceteleka eka mhaka ya
leswaku va tiva leswaku loko va ri hava dyondzo va nga ka va nga ri fambisi tiko ra
mundzuku naswona ku hava nchumu wihi kumbe wihi lowu va nga wu fikelelaka loko va
nga ri na dyondzo.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
170
xa vumbirhi ku paluxiwa vanhu lava hanyaka vutomi bya vona ku fana na timfenhe.
mahanyelo ya vanhu loko ya kala ya pananisiwa na mahanyelo ya timfenhe hileswaku
vutomi bya vona byi bihile swinene, va hanya hi ku endla swilo leswi khomisaka tingana
leswi nga amukelekiki evanhwini.
Lexi i xivuriso lexi xi tirhaka ku tshinya no tsundzuxa vanhu leswaku va nga hanyi
evusopfeni va fanele va hundzuka eka mikhuva ya vona leyo tanihi ku va vatswari va
endla vugangu emahlweni ka vana va vona. Leswi swi ta na nkucetelo wa leswaku vana
na vona loko va kula va endla tano ku ri hava loyi a nga ta va tsundzuxa hambi ku ri
vatswari va vona. Hi xivuriso lexi Vatsonga va tlhela va kuceteleka ku hanya vutomi
bya kahle erixakeni lebyi byi nga ta va xikombiso lexinene eka vanhu van‟wana ni vana
va vona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Va banana → va nyikana
Hi rhambu → Xilo
Ra mfenhe → hi vuxaka
171
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
172
Nhlamuselo: Munhu loko a dyuharile, a nga ha ri na matimba.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mfenhe → munhu
Leswi xivuriso lexi xi tirhaka swona i ku dyondzisa vanhu leswaku loko munhu a
dyuharile a nga ha ri na matimba ku fana na loko a ha ri muntshwa naswona a nga ha
titshembi. Vanhu lava va nga dyuhala va kuceteleka ku hanyisana kahle na vanhu lava
va tshamaka na vona ngopfu lavantsongo hikuva ku na swo tala leswi loko munhu se
173
dyuharile a nga ha swi kotiki ku swi endla hi yexe kambe a fanele ku rhumisa
lavantsongo. Thwala (2016:24) u seketela mhaka leyi hi ndlela leyi: “This proverb
means that the young are more vigorous and energetic than the old and, therefore
capable of achieving much more activities than the old ones”.
Hi nga vula leswaku vanhu votala loko va dyuharile a va ha swi koti ku chayela
mimovha, a va ha swi koti ku famba mpfhuka wo leha, a va ha swi koti ku rima.
Xin‟wana na xin‟wana va fanele ku rhuma kunene naswona swin‟wana ku va va swi
fikelela va fanele va hakela mali eka lava va faneleke ku va pfuna. Hi marito man‟wana
vanhu loko va ha tirha va fanele ku tihlengeletela xuma lexi va nga ta tihanyisa hi xona
no hakela lava va nga ta va pfuna eka migingiriko leyi vona va nga ta ka va nga ha koti
ku yi fikelela.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mfenhe → munhu
174
leswi pananisiwaka na swilo leswi munhu a nga swi tiviki kumbe a nga riki na ntokoto
eka swona eka xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Ku tekelela swi pananisiwa na ku
encenyeta eka xitikoxihlovo xo sungula na xitikoxikongomisiwa xa vunharhu.
switikoswihlovo leswi na switikoswikongomisiwa leswi swi paluxa mhaka ya leswaku
munhu a nga fanelangi ku encenyeta mikhuva kumbe ku tekelela mahanyelo lama u
nga ma tiviki hikuva swi nga ku nghenisa ekhombyeni. Loyi a encenyetaka mikhuva ya
van‟wana kumbe leyi a nga yi tolovelangiki u humeleriwa hi swilo swo biha kambe lava
va nga swi tolovela a va ha voni vubihi bya swona.
Mhakankulu leyi dyondziwaka eka xivuriso lexi i ya leswaku munhu a nga fanelangi ku
encenyeta swiendlo kumbe mahanyelo lamo biha hikuva swi ta n‟wi nghenisa
ekhombyeni. Hi xivuriso lexi vanhu va kuceteleka ku fambela ekule na vanhu lava
hanyelaka ku onha swa vanhu na makhamba hi ku chava ku helela ejele na ku tikuma
va vavisiswile hambi ku ri ku dlawa loko va ri eku yiveni. Xivuriso lexi xi tlhela xi
kucetela ku va vanhu va enela hi leswi va nga na swona hikuva loko swi nga ri tano va
nga hetelela hi ku yiva no teriwa hi mavondzo.
175
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Khongorokoxo eka xitikoxihlovo xo sungula swi kongomisiwa eka marito kumbe rito ro
kongomisa mhaka yo karhi eka xitikoxikongomisiwa xo sungula. Marhambu ya mfenhe
ya pananisiwa na ndlala leyikulu eka xitikoxihlovo xa vumbirhi na xitikoxikongomisiwa
xa vumbirhi. Marhambu ya mfenhe ya tiyile swinene naswona ya teka malembe yo tala
swinene ma nga si bola, ndlala loko yi kala yi pananisiwa na marhambu lava swi
kombisa leswaku i yikulu swinene.
Nhlamuselo: Hi loko munhu a hleka un‟wana hi timhaka leti a nga na tona na yena.
176
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Timfenhe → munhu/vanhu
Vanhu va fanele va dyondza leswaku a swi fanelangi ku hleka vanhu van‟wana eka
swihoxo leswi na vona va nga na swona. Xivuriso lexi xi kucetela vanhu erixakeni
leswaku loko va ri na swiendlo swo fana va fanele va amukelana ku nga ri ku hlekana,
ku hlekulana no solana swi kala swi voniwa hi vanhu van‟wana. Thwala (2016:25) u
seketela mhaka leyi hi ndlela leyi: “A baboon which laughs at the forehead of another
baboons is unaware that its own forehead is the same as that of the other one”. Xivuriso
177
lexi xi tiyisisa swinene leswaku munhu a nga fanelangi a hleka swihoxo leswi a swi
vonaka eka munhu un‟wana ku ri ku na yena swihoxo swoleswo u na swona hambiloko
vanhu van‟wana va nga n‟wi hlekululi no vula swin‟wana hi swona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
178
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Vanhu va fanele va dyondza ku hlayisa swilo hikuva swi nga tshuka swi laveka leswaku
swi tirha eka nkarhi lowu wa ha taka. Xivuriso lexi xi na nkucetelo erixakeni ra Vatsonga
ku va vanhu va tiantswisa no tiendlela swilo swa nkoka eka vutomi bya siku rin‟wana na
rin‟wana. Nkucetelo wun‟wana i wa leswaku vanhu va tinghenisa eka leswinene swi nga
ta va pfuna evuton‟wi ku nga ri leswi nga pfuniki nchumu.
Vuxaka i ritswalano leri hlanganisiwaka hi tinyimba, swi nga tlhela swi vuriwa xinghana
xa le ngatini.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ku ni kondlo → ku na munhu
Byanyini → emhakeni
179
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Nhlamuselo: Swi vuriwa ku cumbuta swa vuxaka ni ndyangu swi nga hangalasiwi
handle. Loko u dlaya kondlo, kambana wu fayeka.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
180
Nkambanini → swi nga hangalasiwi handle
Swihundla swa ndyangu kumbe muti a swi fanelangi ku hangalasiwa swi tiviwa hi
munhu un‟wana na un‟wana. Vatsonga ninamuntlha va ha languta eka xivuriso lexi ku
va kuceteleka ku hlayisa timhaka leti khumbaka miti ya vona leswaku ti nga humi moya
ti tiviwa hi mani na mani. Hileswaku xivuriso lexi xi kondletela ku va vanhu va hlayisa
swihundla swa muti.
Xigego
Xitikoxihlovo Xitikoxikongomisiwa
Ximanga → wanuna
181
Kondlo → wansati
182
97. Xivuriso: Vanhu i makondlo ku dyanana.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Vanhu → Rixaka
183
biha loko dyambu ri xile. Xi tlhela xi va nkucetelo wo va vanhu va twissisa mhaka ya
leswaku vanhu va nga ka va nga tshami endhawini yin‟we loko va nga kumani no
tirhisana.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
I malumela → Mavulavulelo
Ya kondlo → ya munhu
184
xitikoxihlovo xa vunharhu na xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Maendlelo ya muxaka
lowu ma endliwa hi munhu loyi a ku vavisaka hi ndlela yo vula marito mo nadzhiha
kambe loko u ma gayela u swi lemuka leswaku i marito yo vavisa mbilu. Mikarhi
yin‟wana a nga vula swilo a ri karhi a hlekelela leswaku swi nga tikombi leswaku u vula
marito yo tika kumbe a vulavula hi ndlela ya misavu kasi marito ma yena ma tele
vuxungu.
Nhlamuselo: U nga teki mubihi u n‟wi yisa ka leswo biha, swi nga ta n‟wi engetela, tani
hi kondlo loko ri yisiwa timangeni, ri ta tiphina.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
185
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
U nga teki kondlo eka xitikoxihlovo xo sungula swi pananisiwa na u nga teki mubihi eka
xitikoxikongomisiwa xo sungula. Kondlo ri pananisiwa na mubihi ku nga munhu loyi a
endlaka swilo swo biha swo ka swi nga amukeleki no khomisa tingana. Xitikoxihlovo xa
vumbirhi na xitikoxihlovo xa vunharhu swi paluxa leswaku ku hoxa enguleni ya timanga
swi fana na ku yisa munhu eka leswo biha leswi a swi tsakelaka kumbe leswi a nga swi
tolovela. Leswi swi endla leswaku a nga hundzuki eka mikhuva ya yena, ematshan‟wini
yo va a hundzuka o nyanya na ku yisa emahlweni. Hileswaku kondlo ri rhandza timanga
swinene, hikokwalaho ka sweswo loko ro tshikiwa endzeni ka ngula leyi nga tala hi
timanga ri nga ka ri nga tshiki ku tidya hikuva kwalaho ri va ri nga ri ku yiveni kambe ri
yo nyikiwa tona ximfumo.
Mhaka leyi andlariwaka hi xivuriso lexi i ya leswaku munhu a nga fanelangi ku yisiwa
eka ndhawu leyi swi nga ta n‟wi olovela ku endla leswo biha leswi nga ta nyanyisa
vubihi bya yena. Hi xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka ku ka va nga nyiki vanhu ku
fambisa swiyenge leswi swi nga ta va onhela emintirhweni. Munhu wo yiva ngopfu mali,
munhu wo rhandza ngopfu mali na munhu wo ka nga tlherisi mali loko a lombile a nga
fanelangi ku nyikiwa ntirho wo khoma mali na lowu a faneleke a tirha hi mali, ku fana na
loko munhu a tirha laha a nga ta hakerisa mali. Xivuriso lexi xi tlhela xi va na nkucetelo
erixakeni wa ku hambanyisa munhu na leswi swi nga ta n‟wi nghenisa ekhombyeni, ku
nga ku yisa nala eka nala wa yena.
Nhlamuselo: Munhu a dlawa, a riha nandzu lowu a nga wu endla namuntlha ni lowu a
nga wu endla masiku man‟wana.
186
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ma fela → a rihela
Vatsonga va dyondza eka xivuriso lexi leswaku munhu loyi a nga tshama a endla
milandzu a swi olovi leswaku a yimeleleriwa loko a endla milandzu yin‟wana. Hi xivuriso
lexi vanhu erixakeni ra Vatsonga va kuceteleka ku ka va nga yisi emahlweni ku onhela
vanhu hi leswi va nga tshama va va onhela swona. Xivuriso lexi xi tlhela xi va na
nkucetelo wa leswaku vanhu va tiva leswaku xidyoho xin‟wana na xin‟wana xi na hakelo
187
ya xona. Munhu a nga va a tshame a dyoha nandzu wun‟wana khale loko a tikuma a
endlile nandzu wun‟wana u hakela na lowa khale. Swi tano eka swigevenga leswi
khomiwaka swi kumeka swi hehliwa na ku kuma xigwevo xa nandzu hi wun‟we wun‟we
ku ya hi milandzu ya kona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Makondlo → Vanhu
Manyingi → vo tala
A ma ceri → a va tirhi
188
wun‟we a wu yi emahlweni swi tluriwa hi loko ntirho wa kona wu tirhiwa hi vanhu
vantsongo kumbe munhu wun‟we. Leswi va swi endla hikokwalaho ka leswi na loko loyi
a va nyikeke ntirho o lava ku tiva lava va tirheki swi ga ta ka swi nga olovi ku va va
kombana.
Hi ku languta xivuriso vanhu va dyondza leswaku ntirho wuntsongo a swi laveki leswaku
wu tirhwiwa hi vanhu vo tala hikuva a wu nga fambi kumbe ku hela. Nkucetelo wa
xivuriso lexi i wa leswaku a swi fanelangi ku va ntirho lowu faneleke ku tirhiwa hi munhu
un‟we wu tirhiwa hi vanhu va khume hukuva a wu nga heli. Vatirhi va wona va ta vona
wu ri wu tsanana kutani va koka milenge no phikizana hi mabulu ntirho wu hela wu nga
tirhiwanga no fika emakumu. Mhaka leyi yi seketeriwa hi Mathumba loko a ku: “ too
many cooks spoil”. Hileswaku loko vanhu va tele va nga kwetlembetana leswi swi nga
endlaka leswaku ntirho wu nga boxeketi no humelela. Swi tlhela swi seketeriwa hi
mhaka ya leswaku a swi koteki leswaku vanhu vo tala va sweka poto rin‟we, loko swi
nga tshuka swi va tano swakudya swa kona swi nge nandzihi hikuva un‟wana na
un‟wana u ta lava ku kombisa vuswikoti bya yena.
189
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ma hanyisiwe → a hanyisiwa
Xivuriso lexi xi tirha ku dyondzisa vanhu erixakeni leswaku a swi bihangi leswaku loko
vayeni va tshuka va endzile emutini va kuma ku ri na ndlala va hanyisa vinyi va muti
lowu va nga endzela eka wona. Xivuriso lexi xi na nkucetelo erixakeni ra Vatsonga ku
190
va va rhandza no tsakela vayeni hi ku tiva leswaku va ta dya swakudya swo
hambanahambana leswi taka swi longiwile hi vayeni.
Swivilelo ku kongomisiwa eka swirilo leswi munhu kumbe vanhu va vilelaka hi swona
naswona swi ri karhi swi va vavisa timbilu no va vangela mabibi ya mbilu.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Eka xitikoxihlovo xo sungula ku fela swi pananisiwa na ku pfuna munhu hi swo karhi
leswi swi n‟wi tsandzaka kumbe ku nyika swilo leswi a nga riki na swona eka
xitikoxikongomisiwa xo sungula. Eka xitikoxihlovo xa vumbirhi ku pananisiwa kondlo na
munhu loyi u nga swi ehleketiki leswaku ku va u n‟wi pfuna swi ta tlhela swi dlayisa
wena kumbe a vona leswi u nga n‟wi pfuna hi swona swi nga ri na nkoka ku fana wena
u n‟wi pfuneke. Swi pananisiwa na xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi, hileswaku a va
talanga vanhu lava loko u va pfunile va khensaka, vo tala a va khensi va vona onge a
swo boha leswaku u va pfuna. Mahanyelo yo tano ya bihile swinene.
191
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Vanhu vo tala loko va pfuniwile a swi talangi leswaku va khensa vanhu lava va va
pfuneke loko swilo se swi fambela kahle. Xivuriso lexi xi na nkucetelo erixakeni ra
Vatsonga eka ku titoloveta ku tekela enhlokweni vanhu lava va va pfuneke ku ololoxa
swiphiqo leswi va hlanganaka na swona. Nkucetelo wun‟wana wa xivuriso i wa ku va
vanhu va tivonela eka vanhu lava va va pfuneke hikuva van‟wana loko va pfuniwile va
hetelela hi ku nghenisa ekhombyeni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ximanga → hosi
Makondlo → malandza
192
paluxa leswaku loko ximanga xi nga ri kona makondlo ma fambafamba hinkwako ma
nga chavi nchumu. Kasi na hosi loko yi yile kun‟wana malandza ma wisa. Varhangeri
loko va nga ri kona mitirho yi sala yi nga fambi kahle hikuva vatirhi va sala va nga tirhi,
kasi na vana loko va vona vatswari va nga ri kona ekusuhi va sala va endla xin‟wana na
xin‟wana lexi va xi lavaka.
Ndzima leyi yi langutanile na swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa le
nhoveni hi xikongomelo xo humesela ehandle mavonelo ya vutomi na mikhuva ya
193
Vatsonga. Ku langutiwile xivuriso, nhlamuselo ya xona, kutani xi xopaxopiwa ku suka
eka xitikoxihlovo ku ya eka xitikoxikongomisiwa, ku tlhela ku kaneriwa nkoka na
nkucetelo lowu xivuriso xi nga na wona erixakeni ra Vatsonga. Swivuriso leswi a swi
tlhela swi xopaxopiwa ehansi ka mikongomelo yo hambanahambana ya vutomi
erixakeni ra Vatsonga. Mikongomelo leyi ku xopaxopiweke swivuriso ehansi ka yona i
ya mitirho, makhombo, swiyila, vun‟wini, dyondzo, tinyimpi, nxaniseko, ndzalo,
mahanyelo lamo biha, nhlonipho, milandzu na maahlulelo ya yona, vukungundzwana,
sola, makuriselo ya vana, rirhandzu na vukati, xikholwakholwana, vusiwana, ku
rhangela no fuma vanhu, rifu, vutlhari, vulolo, nkateko, dyandza, vuxaka, swakudya na
swakunwa na swivilelo.
Ku kumekile leswaku swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka ndlopfu hi swona swi nga
tala ngopfu eka ndzima leyi swi tlhela swi va na mikongomelo yo tala. Leswi swi paluxa
mhaka ya leswaku ku na swilo swo tala leswi Vatsonga va kumaka nkucetelo lowu
humaka eka ndlopfu kutani va antswisa mavonelo ya vutomi xikan‟we na mahanyelo ya
vona ya siku rin‟wana na rin‟wana. Ku kumisisiwile leswaku vukulu na mahanyelo ya
ndlopfu swi vonaka swi ri swilo swa nkoka swinene leswi Vatsonga va hanyaka va ri
karhi va xiyaxiya eka swona kutani va swi encenyeta, va hanya hi swona na ku va
antswisa vutomi bya vona. Ku kumekile leswaku hi xivumbeko xa ndlopfu xa ku va yi
kurile ku hundza swiharhi swo tala Vatsonga va xi fambelanisa na ntirho wo tala kumbe
wu kulukumba lowu swi nga kotekiki ku va munhu a wu tirha a ri yexe. Ntirho wo tanihi
nkosi, ku rima nsimu, ku aka yindlu na swin‟wana a swi koteki ku va swi tirhiwa hi
munhu un‟we kambe swi lava vanhu vo tala va tirha hi ku pfunana no siyerisana
leswaku va hatla va wu heta. Ku tlhela ku kumeka leswaku Vatsonga va twisisa mhaka
ya leswaku munhu hambi a tiveka a ri wa matimba mikarhi yin‟wana a nga tsandzeka ku
194
fikelela swin‟wana a ri yexe loko a nga tirhisani na vanhu van‟wani. Hi marito man‟wana,
a hi matimba ngopfu lama lavekaka eka ku humelela ka munhu na ntirho wo karhi,
kambe i ntirhisano lowu nga endlaka leswaku vanhu va humelela ni ku boxeketa eka
ntirho wo tika. Mhaka leyi yi paluxiwa kahle hi xivuriso xa i ndlopfu ya hina hinkwerhu,
ku kula ka ndlopfu swi tlhela swi va xikombiso xa leswaku hambiloko yo dlayiwa, nyama
ya yona yi nga ka yi nga hetiwi hi munhu un‟we ntsena hikuva yi ta va yi tele ngopfu
kutani yi fanele ku averiwa vanhu vo tala leswaku yi hela.
195
kuceteriwa hi swin‟wana eka yona. Hambiswiritano eka swivuriso leswi swa
makumenharhu a swi tshami swi ri karhi swi tihrisiwa siku na siku kambe swi kona leswi
swi tirhisiwaka ngopfu. Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mhunti leswi swi
tirhisiwaka ngopfu hi leswi welaka ehansi ka mikongomelo yo sola na leswi khumbaka
milandzu ni maahlulelo ya yona, ku nga swivuriso swa mhunti yo tlulatlula mangulwe wa
yi siya, mhunti va yi ba ya ha ri na mahika. Loko u ri ni vulongeta, yi sukele, mhunti va yi
bela endhawini, i mhunti yo fela etinyaweni, amhunti yo chucha yi phasiwa hi lisinga na
mhunti yo fambela emasin’wini yi andza ku phasiwa.
196
NDZIMA YA 4
4.1 Manghenelo
Eka ndzima leyi ku xopaxopiwa swivuriso leswi vulavulaka hi swiharhi swa le kaya
(swifuwo) hi xikongomelo xo kombisa hilaha swi paluxaka hakona mavonelo ya vutomi
na mikhuva ya Vatsonga. Ndzima leyi yi avanyisiwile hi swiyenge swinharhu. Xiyenge
xo sungula hi lexi xi vulavulaka hi swivuriso swa swiharhi swa le kaya (swifuwo) leswi
dyaka swimilana ntsena. Xiyenge xa vumbirhi xi kongomisa eka swivuriso swa swiharhi
swa le kaya leswi dyaka nyama ntsena. Kasi xiyenge xa vunharhu xi kanela hi swivuriso
swa swiharhi swa le kaya leswi dyaka swimilana na nyama. Xiyenge xo sungula xi tlhela
xi avanyisiwa hi swiyengentsongo swinharhu leswi landzelaka: Swivuriso leswi
tshuriweke ku suka eka homu, mbuti na leswi tshuriweke ku suka eka huku. Xiyenge xa
vumbirhi xi na xiyengentsongo xin‟we xa swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka
mbyana. Kasi xiyenge xa vunharhu xi tlhela xi avanyisiwiwa hi swiyengentsongo
swimbirhi ku nga leswi: Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka nguluve na leswi
tshuriweke ku suka eka ximanga.
Eka swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka homu ku xopaxopiwa swivuriso swa
makumembirhi. Leswi tshuriweke ku suka eka mbuti ku xopaxopiwa nhungu. Swivuriso
swo tshuriwa ku suka eka huku ku xopaxopiwa makumembirhimbirhi. Ku xopaxopiwa
swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka mbyana swa makumenharhu. Eka swivuriso
leswi tshuriweke ku suka eka nguluve ku ta xopaxopiwa nkombo. Kasi leswi tshuriweke
ku suka eka ximanga ku xopaxopiwa kaye. Nhlayo ya swivuriso leswi xopaxopiwaka
eka ndzima leyi i 106 loko swi helerile.
197
na vukati, vuvabyi na vutshunguri, rifu na swikholwakholwana swa rona, milandzu ni
maahlulelo ya yona, mitirho, vusweti, ndzalo, vukhongeri, mavondzo, rivengo,
vukungundzwana, madzolonga, dyondzo, vutlhari, makhombo, swihumelelo swa
ntumbuluko, tinyimpi, makwanga, makuriselo ya vana, ndyangu/muti, ku rhangela no
fuma vanhu, vulolo, vutikukumuxi, swakudya na swakunwa, ni swin‟wana ni swin‟wana.
4.2. Swivuriso swa swiharhi swa le kaya leswi dyaka swimilana ntsena
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Tihomu → vanhu
198
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Hi ku languta eka xivuriso lexi vanhu va kuma dyondzo ya leswaku a swi endleki
leswaku vanhu lava va tshamaka muti wun‟we na ndhawu yin‟we va tshama va tsakile
masiku hinkwawo ni mikarhi hinkwayo. Mikarhi yin‟wana va holova na ku hambana hi
marito ku kotisa tihomu leti ti gumulanaka loko ti ri etshangeni laha ti tshamaka kona
masiku hinkwawo.
199
4.2.1.2. Nkongomelo wa ndyangu/muti
Ndyangu/muti i ndhawu leyi ku nga na tindlu to etlela eka tona laha ku tshamaka
vatswari, vana na vanhu van‟wana.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ta godyana → timhaka
200
erixakeni i wa ku va hlohlotela ku hanya va ri karhi va swi tiva leswaku a hi mikarhi
hinkwayo swilo endyangwini swi nga ta tshama swi ri kahle. Wu kona nkarhi lowu vanhu
va muti wun‟we hambi ku ri nuna na nsati va nga ta pfa va tlokolana loko va nga kumi
switshunxo eka swin‟wana swa swiphiqo leswi va nga tshukaka va hlangana na swona.
Nkarhi lowu xivuriso lexi xi talaka ku tirhisiwa hi wona hi loko ku tengiwa timhaka
ehubyeni na le kaya loko ku tshuka ku mangariwile nandzu. Wu kona nkarhi lowu vana
va munhu va pfaka va holova hi xivona, wu kona nkarhi lowu vatswari va kumekaka va
ri karhi va holova na vana va vona, wu kona nkarhi lowu vatirhikulobye ti pfaka ti
gwabana no jamelana min‟wala emitirhweni. Hikokwalaho, xivuriso lexi xi na matimba
swinene eku ololoxeni ka swiphiqo swa muxaka wolowo na tinxaka ta timholovo tihi na
tihi erixakeni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
A ri tiyi → wa chavisa
201
tihomu a ri tiyi loko ku nga ri na marhole. Leswi swi pananisiwa na ndyangu lowu
chavisaka loko ku nga ri na vana eka xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi na
xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Tshanga ra tihomu a ri kuli kumbe ku tala loko ku nga
ri na marhole kasi na muti a wu tsakisi loko ku ri hava vana. Leswi swi endla leswaku
vanhu va chava muti wolowo hi ku ka swi nga twisiseki leswaku swi nga va swi vangiwa
hi yini naswona muti lowu nga riki na vana a wu toloveleki.
Hikokwalaho ka timhaka leti boxiweke laha henhla xivuriso lexi xi hlohlotela wansati na
wanuna lava tekaneke leswaku va kuma vana vo tala hikuva muti a wu tekeriwi
enhlokweni loko ku ri hava swihlangi naswona muti wu tiya hi vana. Ku va na vana swi
tlhela swi pfuna vatswari ku kuma lava va nga ta va hlayisa loko se va nga ha koti ku
titirhela loko se va kurile no dyuhala. Pinheiro (2014:04) u seketela leswi boxiweke laha
henhla hi ndlela leyi:
“There is true happiness only where there are children. But children are not only a
source of happiness. They are a great help to their parents. When parents become too
old to provide for themselves, they pass into the care of their children and are provided
for by them”.
202
(2014:04) loko a boxa leswi: “Thus children are the source of wealth to their parents and
a valuable investment”. Timhaka leti andlariweke laha henhla ti tiyisisa mhaka leyi
humelelaka erixakeni ra Vatsonga tanihi leswi vana va salaka va yisa xivongo na ku
ndlandlamuxa rixaka loko se vona tanihi vatswari va ta va hundzile emisaveni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Nkuzi → Wanuna
Yi bongela → u na ntamu
203
ku tiba xifuva no va na matimba emutini wa yena no va yena loyi a fanelaka ku wu
sirhelela.
Eka xivuriso lexi vanhu va dyondza leswaku loko u ri wanuna u fanele u tikomba
leswaku u na matimba swinene. Ku titwa ka wanuna na ku hloniphiwa ka yena hi vanhu
van‟wana hi loko a tirhela no sirhelela ndyangu wa yena hi nkarhi wa khombo. Hi
xivuriso lexi vavanuna erixakeni ra Vatsonga va kuceteleka ku tirhela mindyangu ya
vona no twisisa leswaku a ku na un‟wana loyi a nga ta wu tirhela handle ka yena n‟wini.
Wanuna tanihi nhloko ya muti u fanele a vona leswaku migingiriko hinkwayo ya muti leyi
faneleke ku tirhiwa hi wanuna wa yi fikelela. Emutini loko ko tshuka ku nghena nyoka na
swigevenga, wanuna hi yena a faneleke ku teka goza ro sirhelela ndyangu wa yena ku
nga ri ku yimela kule a rhangisa nsati na vana. Vavanuna va fanele ku tivambavamba
emindyangwini ya vona hi ku yi endlela leswinene naswona va tsundzuxiwa ku ka va
nga tshikeli vutihlamuleri bya vona ehenhla ka vavasati va vona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Wa homu → na hosi
204
Loko yi bonga → loko yi vulavula
U nga pfuli nomu wa homu eka xitikoxihlovo xo sungula na xitikoxihlovo xa vumbirhi swi
pananisiwa na ku va munhu a nga fanelangi ku vulavula na hosi eka
xitikoxikongomisiwa xo sungula na xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Loko yi bonga eka
xitikoxihlovo xa vunharhu ku kongomisiwa eka loko homu yi bonga hikokwalaho ka ku
va yi komba ku tsaka endzhaku ka loko yi dyile kumbe loko yi lava ku lwa na homu
yin‟wana. Ku bonga ka homu ku pananisiwa na ku vulavula ka hosi loku ku faneleke ku
xiximiwa swinene hi malandza ma yona eka xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Hosi loko
yi ri karhi yi vulavula exikarhi ka vanhu kumbe entshungwini ku hundzisa swin‟wana a yi
fanelangi ku kavanyetiwa, yi fanele ku yingiseriwa yi kala yi heta. Loko munhu a
nghenelela loko hosi yi vulavula swi komba ku yi nyadza a nga xupuriwa no hlongoriwa
etikweni ra yona.
205
Leswi swi na nkucetelo wa leswaku loko na vona va ta va varhangeri va ta kota ku
yingiseriwa no hloniphiwa. Ku kavanyeta munhu loko a ri karhi a vulavula swi komba ku
yeyisa no delela, hikokwalaho xivuriso lexi xi kucetela vanhu erixakeni ku ka va nga
deleli. Maendlelo lama mo nghena vanhu enon‟wini ma tikomba kahle epalamende ya
rixaka, ngopfu loko murhangeri wa tiko ra Afrika-Dzonga a vulavula mavandla mo
kaneta ma nghenelela leswaku a nga ha yi emahlweni na mbulavulo wa yena.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
A ti tswaleli → a ti kaneriwi
Entlhambini → Exihlungwanini
206
ku veleka xirhodyana ya suka laha ku nga na tihomu tin‟wana yi kuma ndhawu ya yona
yi ri yoxe laha yi nga ta ka yi nga voniwi no kavanyetiwa hi tihomu letin‟wana.
Entlhambini ku vuriwa tihomu to tala leti dyelaka no kumeka endhawini yin‟we kasi
exihlungwanini ku vuriwa ehenhlahenhla ka yindlu laha ku voniwaka hi munhu un‟wana
na un‟wana.
Nkoka wa xivuriso lexi i wa ku va vanhu va dyondza leswaku timhaka leti ti nga khoma
mindyangu a ti fanelangi ku kaneriwa laha ku nga na vanhu lava ti nga va khumbiki
hikuva va ta famba va ti hangalasa. Timhaka leti nga fanelangiki ku tiviwa hi ntshungu ti
fanele ti tumbetiwa swinene hambiloko vanhu va tshuka va hlundzuka a va fanelangi ku
rheta va ti vula. Xivuriso lexi xi tlhela xi tisa dyondzo eka vatswari leswaku hambiloko vo
holova swinene a va fanelangi va hlundzuka ku fikela laha va boxaka na swihundla va
boxela vana. Ku fana na loko se vana va boxeriwa leswaku n‟wana un‟wana a hi wa
kona emutini naswona a nga tivisiwangi ekusunguleni loko va nga si holova.
207
111. Xivuriso: Ku senga homu hi rimatsi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi ri matsi → hi ku biha
208
Va kuceteleka eka leswaku loko ku tengiwa timhaka ta nkoka leswaku loko va nga ti
sunguli kahle ti nga teka xivumbeko xin‟wana xintshwa lexi a xi nga ri kona loko ta ha
sungula. Vanhu va nga tikuma va banana no vavisana hikokwalaho ko tsandzeka
masungulelo na matengelo lamanene ma timhaka. Vanhu lava va vaka va nyikiwile
matimba yo tengisa na ku lulamisa timhaka va fanele va va va ri na ntokoto na vutivi
bya maahlulelo ya muxaka wa timhaka toleto. Nkucetelo wun‟wana i wa leswaku loko
ku tengiwa timhaka va fanele va vonisisa leswaku a ti siyi madzolonga ku fanele ku va
na ku rhula, ntirhisano na ku rivalelana eku heteleleni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
209
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza mhaka ya leswaku loko va tshama na munhu wo
leva ngopfu hambi ku ri ku hlangana na yena endhawini yo karhi va nga chavisiwi hi
huwa ya yena. Nhlamuselo ya xivuriso yi va dyondzisa leswaku munhu wa pongo a nga
na vutihlamuleri, o tirhisa pongo ku heta vanhu matimba. Leswi hi swona swi endlaka
leswaku eka swiyimo swo tano Vatsonga va tirhisa xivuriso lexi: thini leri baka huwa a ri
na nchumu endzeni. Hileswaku munhu loko a nga ri na vutivi eka swilo u na huwa
swinene ku tlula lavo rhula va miyelaka va tikomba hi mitirho.
Vanhu vo kariha va swi tiva leswaku loko munhu wo kala u n‟wi karihela wa chava a
tlhentlhela endzhaku swi vonaka onge hi yena a nga na matimba na vutivi kasi a swi
tano mikarhi yo tala vanhu vo rhula hi vona va nga na matimba swinene. Leswi swi
paluxeka kahle loko ku lwiwa, vanhu vo vulavula ngopfu va tala ku hluriwa. Vatsonga va
tala ku byela vanhu vo kariha va ku: “u tshemba nomu kambe tinkokola ku hava”.
210
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
211
hikuva mi ta fanela no boheka ku n‟wi phamela masiku hinkwawo. Kasi loyi a ngo
hundza hi ndlela a ngo kombela mati ntsena.
Nhlamuselo: Munhu un‟we a nga tirhi swo n‟wi pima, na vambirhi swo va pima.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ni ta timbirhi → Vambirhi
212
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Eka xivuriso lexi ku kumeka dyondzo ya leswaku loko vanhu va nyika munhu ntirho wo
karhi a va n‟wi nyike ntirho lowu a wu tivaka ngopfu naswona a va wu hundzisenyana
leswaku a nga teriwi hi vulolo loko se a hetile ku wu tirha. Swi tano na loko ntirho wa
kona wu ri wa vanhu vambirhi wu nga tsongahatiwi hikuva va ta hatla va heta kutani va
sungula mabulo no kavanyeta van‟wana.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
213
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Leswi swi boxiweke laha henhla hi swona swi tisaka nkucetelo wa leswaku loko vanhu
va navela nchumu wo karhi na loko wu lava mali yo tala va tirha hi matimba va
hlengeleta leswaku va hetisisa ku navela ka vona. Vanhu lava eka vutomi bya
namuntlha va navelaka tiyindlu ta manyunyu na mimovha leyo durha ya xiyimo xa le
henhla va tikarhata swinene hi ku tirha vusiku na nhlikani leswaku eku heteleleni va
fikelela milorho ya vona. Vanhu lava va nga na mabindzu lama ma nga duma swinene
va kotile ku fikelela ku navela ka vona hi ku va va tikarhata swinene. Leswi swi tisa
nkucetelo eka lava va nga na ku navela mabindzu yo tano ku wa va pfuka leswaku va ta
kota ku fikelela.
214
4.2.1.8. Nkongomelo wa dyondzo
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Homu → Munhu
Ku pfuxiwa → va ta ku pfuna
Xivuriso lexi xi na nkoka erixakeni ra Vatsonga hikuva loko va languta eka xona va
dyondza leswaku ku na vanhu van‟wana lava va nga swi kotiki ku tisungulela
xan‟wanchumu. Yi tlhela yi va dyondzo eka vanhu leswaku va nga languteli ku pfuniwa
215
loko sungulangi nchumu. Hileswaku vanhu a va swi koti ku nyika munhu mali va ri karhi
va nga swi tivi leswaku u fanele a yi tirhisa yini. Va lava munhu a nyika swibumabumelo
leswi seketelaka xikombelo xa yena leswi heleketiwaka hi mitirho ya yena leyi a yi
kombisaka.
Eka lava va nga na mabindzu lamantsongo loko va tikarhata swinene eka mabindzu ya
vona va kuma mali yo va pfuneta ku ndlandlamuxa mabindzu lama. Nkarhi wun‟wana
va lombiwa mali leyi va yi kumaka hi mitlawa leyi va languteriwaka ku yi tlherisa na
ntswalo wa le hansi swinene, ku ri ndlela yo va pfuna eka ku tikarhata ka vona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
216
Mana wa rona → mana wa yena
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza leswaku n‟wana u‟nwana na u‟nwana a nga
fanelangi a rivala mutswari. Xi tlhela xi dyondzisa vana ku ka va nga rivali vatswari va
vona lava weke va pfuka loko va ha va kurisa kutani loko se va humelerile va nga ha va
hlayisi. Mhaka leyi yi seketeriwa hi Amate (2011:68) hi ndlela leyi: “ Parents bring up
their children and their children help their parents in their old age”
Xivuriso lexi xi nga tirhisiwa swinene loko vana va tsandzeka ku endla leswi swi nga
fanela eka vatswari va vona. Hi xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka ku teleka
enhlokweni vatswari.
217
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Tihomu → Vanhu
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza ku nyika vanhu swilo leswi swi nga kona swi
faneleke ku nyikiwa no phakeriwa vanhu, va tshika vuciva hikuva loko va nga va nyiki
va ta va yivela kunene. Va tlhela va hlohloteleka eka mhaka ya leswaku munhu a nga
fanelangi a yiva switirhisiwa swihi kumbe swihi laha a tirhaka kona loko a nga
nyikiwanga hi vafambisi na varhangeri. Hileswaku vanhu a va fanelangi ku tsoniwa
swilo loko swi ri kona hikuva swi nga va tisela miehleketo yo yiva.
218
4.2.1.11. Nkongomelo wa vukanganyisi
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi ku twile → hi byele
Amba ku nona ka yona ku vuriwa homu eka xitikoxihlovo xo sungula leyi pananisiwaka
na leswo saseka ku nga timhaka to tsakisa, leswi swi pananisiwa eka
xitikoxikongomisiwa xo sungula. Eka xitikoxihlovo xa vumbirhi ku fa ka yona ku
kongomisiwa eka homu leyi pananisiwaka na leswo biha eka xitikoxikongomisiwa xa
vumbirhi. Hi ku twile eka xitikoxihlovo xa vunharhu ku pananisiwa na hi byele eka
xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Eka switikoswihlovo leswi na switikoswikongomisiwa
leswi ku paluxiwa mhaka ya leswaku loko ku humelerile leswo biha swo tanihi rifu loko ri
twakarile, eka lava va nga tshunela kumbe ku ya kona va fanele va hlamusela leswi swi
nga endlekisa swona swona. Swilo swi nga va swi humelerile hi ndlela yo saseka
kumbe yo biha swi fanerile leswaku swi vuriwa leswi swi nga endlekisa xiswona.
219
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza ku vula no hlamusela swilo leswi swi nga
humelela hambiloko swilo swa kona swi bihile. Mhaka hambiloko yi lo bihisa ku yini loko
yi kala yi vulavuriwa hi vanhu yi twala yi nga ha chavisi ngopfu naswona vanhu va kota
na ku ringeta ku pfuna lomu swi feneleke na ku ya chavelela hi ndlela leyi nga ta siya
lava tshovekeke va ri na matimba mo yisa vutomi emahlweni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
220
xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Loko hi xi vonile eka xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi
ku kongomisiwa eka xilo kumbe nchumu wo karhi. Switikoswihlovo na
switikoswikongomisiwa leswi swi paluxa leswaku vanhu va nga tshemba ntsena swilo
leswi va byeriwaka loko swi ta va swi humelerile hikokwalaho ka leswi muvuri wa swona
a nga riki na ntiyiso mikarhi yo tala loko a vula swilo. Vanhu a va ha swi koti ku tshemba
munhu loyi a toloveleke ku va xisa no va byela mavunwa eka swilo va nga tshemba
ntsena loko swi ta humelela va swi vona hi mahlo.
Nhlamuselo 1: Tihomu a ti swi koti ku hundza laha ku nga fa yin‟wana. Ti nga rili
kwalaho.
221
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ta rilana → va chavelelana
222
vaakatiko, vamakhelwani, vanghana va kuceteleka ku ya chavelela vandyangu na
maxaka ya mufi. Va yisa mali, swakudya, switirhisiwa swo hambanahambana leswi nga
pfunaka na marito yo va tiyisa no va khutaza ku ya emahlweni na vutomi.
Leswi swi seketeriwa hi marito ya vafundhisi loko va ri karhi va chavelela vamuti va ku: “
a swi sunguli hi n’wina naswona a swi heteleli hi n’wina, tende leri hi nga tshama ehansi
ka rona vhiki leri taka ri ya vambiwa kun’wana”. Marito lama ma endla leswaku vanhu
va chaveleleka na ku twisisa leswaku a va humeleriwi hi rifu hi ku va va endlile leswo
biha kambe ro humelela hikuva ri humelela munhu un‟wana na un‟wana. Mikarhi yo tala
loko munhu a ri exibedhlele maxaka, vanghana na vafundhisi va n‟wi endzela ku ya n‟wi
pfuxela ku ri ndlela yo komba ku n‟wi tiyisa no n‟wi khutaza a byeriwa leswaku u ta hola
na leswaku mavabyi i xiphemu xa vutomi bya munhu naswona munhu a hi nsimbi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Tohomu → vanhu
223
tshamaka swin‟we no dya swin‟we mikarhi hinkwayo ti lakatselanaka loko ti nga ha ri ku
dyeni hi ndlela yo komba ku va titsakelana no rhandzana. Leswi swi pananisiwa na
vanhu lava va fambaka ni ku tshama swin‟we mikarhi hinkwayo eka xitikoxikongomisiwa
xa vumbirhi. Hi ku tivana eka xitikoxihlovo xa vunharhu swi pananisiwa na hi ku
twanana na rirhandzu eka xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Vanhu lava va fambaka
swin‟we va tala ku tshama swin‟we hikokwalaho ka ku va va twanana na ku va va
kombana rirhandzu.
Nkoka lowu nga kona loko ku langutiwa eka xivuriso lexi i wa ku va vanhu lava va
tirhaka swin‟we no tshama swin‟we va dyondza ku hanya hi ku twanana eka nchumu
wun‟wana na wun‟wana lowu va wu endlaka no wu tirha. Leswi hi swona swi endlaka
leswaku Vatsonga va tirhisa marito lama eka swiyimo swo hambanahambana swo
tirhisana: Ntwanano i matimba naswona vanhu vambirhi va tlula un’we. Hileswaku loko
vanhu va endla swilo no tirha ntirho va tele wu hatlisa wu hela ku tlula loko wu tirhiwa hi
munhu un‟we.
Eka xivuriso lexi vanhu va kuceteleka ku va va hanyisana kahle, ngopfu eka lava va
nga vanghana, lava tirhaka swin‟we, lava va nga akelana swin‟we va fanele va twelana
vusiwana, va hlayisana, va hanyisana na ku rhandzana. Loko vanhu va twanana no
rhandzana ku hava nchumu wihi kumbe wihi na munhu wihi kumbe wihi loyi a nga va
hambanyisaka. Swi tano na le ka nuna na nsati lava va rhandzanaka swinene,
hambiloko vanhu va nga ringeta ku va holovisa a swi koteki ku va hambanyisa.
224
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
I vutlhari → ku fambisiwa
225
4.2.1.15. Nkongomelo wo rhangela no fuma vanhu
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
A ti tshami → a ti fumi
Tinkuzi timbirhi eka xitikoxihlovo xo sungula ti pananisiwa na tihosi timbirhi leti nga
faneriwa hi ku fuma no xiximiwa hi malandza ma tona na tihosi leti fumaka vanhu
van‟wana eka matiko man‟wana eka xitikoxikongomisiwa xo sungula. Tinkuzi i tihomu
letikulu ta xinuna leti nga tona ti chaviwaka hi tihomu letin‟wana hinkwato hikokwalaho
ka ku va na matimba mo tlula letin‟wana. A ti tshami ku kongomisiwa eka leswaku a ti
swi koti ku tshama leswi pananisiwaka na a ti fumi eka xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi.
Etshangeni rin‟we hi le xivaleni xin‟we laha ku tshamaka tihomu to tala, hileswaku hi le
ndyangwini kumbe endlwini ya tihomu. Leswi swi pananisiwa na ndhawu yin‟we laha
vanhu va tshamaka kona kumbe endyangwini wun‟we. Mhaka leyi boxiwe laha henhla
yi seketeriwa hi Moyo (2010:49) loko a ku: “No two bulls ever lowed in the same
kraal/settlement”.
226
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
227
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbuti → Munhu
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza ku hlayisa xihundla. Va dyondza leswaku mhaka
ya xihundla a yi vulavuriwi laha ku nga na vana na vanhu lava va nga riki maxakaxidzi
ya vinyi va timhaka toleto. Vanhu lava va khumbekaka eka timhaka ta nkoka va tala ku
ti hlayisa kasi lava ti nga va khumbeki va ti hangalasa ti tiviwa hi mani na mani. Mhaka
leyi yi tiyisiswa hi Mathumba (1988:116) hi ndlela leyi: “ don’t reveal secrets in public”.
228
Vatsonga ninamuntlha va ha kuceteleka ku va na xihundla no tlhela va tikhoma loko va
fanele ku vulavula timhaka leti nga fanelangiki ku twiwa hi ntshungu na vana na munhu
ntsena loyi a nga khumbekiki hambi ku ri vahundzi va ndlela. Timhaka ta xihundla ti
fanele ku vulavuleriwa endlwini laha ku nga na vatswatsi ntsena lava nga fanela na lava
va khumbekaka va nga vona va nga ta hlayisa xihundla leswaku xi nga hangalaki xi
tiviwa hi vana na munhu un‟wana na un‟wana.
Nhlamuselo: U nga kaneti mhaka loko yi ri kona, mundzuku loko yi vonakile erivaleni, u
ta fanela ku yi pfumela.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
229
pananisiwaka na munhu loko mhaka leyi a yi kaneta ekusunguleni se yi humele
erivaleni eka xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. U ta dya eka xitikoxihlovo xa vumune
swi pananisiwa na u fanele ku yi pfumela eka xitikoxikongomisiwa xa vumune. Ku dya
swi pananisiwa na ku pfumela mhaka yo karhi hikuva loko munhu a kala a dya nchumu
wu ya tshama ekhwirini ra yena u pfumela leswaku nchumu wa kona wu nge n‟wi dlayi
no n‟wi vabyisa.
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza ku hanya hi ntiyiso va nga landzuli timhaka leti
va swi tivaka leswaku va ti endlile naswona a va ri kona loko ti humelela hikuva swi ta
va khomisa tingana siku xihundla xi paluxekaka. Va kuceteleka ku ka va nga kaneti
swilo leswi va swi tivaka leswaku va swi endlile hikuva va ta kumiwa kutani va khomiwa
hi tingana loko swi paluxeka swi humela erivaleni. Mhaka yo tanihi ku biha emirini
hambiloko munhu a yi kaneta yi ta humela erivaleni hikuva khwiri ri ta kula na n‟wana a
velekiwa. Munhu loyi a kanetaka ta vugevenga ti humela erivaleni loko se a laviwa no
khomiwa hi maphorisa.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Timbuti → Wansati
230
Ti tlhela ti vuya → u ta tivuiyela
Eka xivuriso lexi Vatsonga, ngopfu vatekani, va dyondza ku tiyiselana hambiloko swilo
swi tikomba swi nga fambi kahle eka mikarhi yin‟wana. Vavanuna va dyondza ku ka va
nga hlongoli no kholela vavasati va vona hikuva a swi olovi ku kuma wansati un‟wana
loyi a nga ta ku tiyisela loko u hlongola nsati wa wena. Vavasati lava kumekaka va
rhandzana na wanuna yoloye vo tilavela ntsena swa le mandleni ku nga ri rirhandzu ra
ntiyiso tani hi nsati wa ntiyiso.
231
hlongola vavasati va vona hikokwalaho ko hlohloteriwa hi swigangu va vona onge swi
tlula vavasati va vona hi mahanyelo kasi a hi ntiyiso ko va mhaka ya leswaku loko
rirhandzu ri ri ro tumbela ri tala ku tikomba ri nandziha swinene.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbuti → Munhu
232
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
233
wu tivaka leswaku hi yena a nga wu endla kambe a lava leswaku ku lumbetiwa vanhu
van‟wana. Eka xitikoxihlovo xa vunharhu ku pananisiwa timhandzini ta xivala na ku
lumbeta van’wana eka xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Timhandzi ta xivala i timhandzi
leti nga tirhisiwa ku endla xivala ku nga yindlu ya timbuti. Loko mbuti yi hlohlonyiwa
emirini yi titshuva hi ku yisa nhlana kumbe ndhawu leyi hlohlonyaka etimhandzini yi
tikhuhlakhuhla hi tona.
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza leswaku loko va onhile swin‟wana ku nga va
entirhweni na le kaya laha va tshamaka no hanya na vanhu van‟wana va nga lumbeti
vanhu van‟wana. Loko vanhu va onhile swin‟wana va fanele va tihumesela erivaleni
leswaku va ta kota ku pfuneka lomu va nga tsana no tsandzeka kona hikuva loko swo
tshuka swi kumiwa endzhaku ka loko swi lo lavisisiwa swi khomisa tingana swinene.
Nhlamuselo: Mbuti yin‟we yo vabya yi nga onha ntlhambi hinkwawo, munhu un‟we wo
biha a nga onha vo tala.
234
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
235
na munhu loyi a chelaka no byala moya wo biha eka vanhu lavo tala lava endlaka
leswinene u fanele a hambinyisiwa na vanhu volavo.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
236
tshama swi n‟wi vavisa kutani a hlundzuka ku tlula mpimo ku fikela laha a vavisaka
vanhu lava n‟wi pfukaka hi nkarhi wolowo hikokwalaho ka swilo leswi a nga swi fundza
nkarhi wo leha a nga swi humesi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Xinyimpfana → wo tsana
237
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Eka xivuriso lexi Vatsonga va kuma dyondzo ya leswaku munhu un‟wana na un‟wana u
fanele a yimela timhaka ta yena hambiloko a titiva leswaku u tsanile hikuva vanhu va
nga onhetela swilo va kombetela vona kambe va nga ri na nandzu. Nkucetelo wa xona i
ku hlohlotela vanhu vo tsana ku tidyondzisa ku vulavula no tiyimela loko swilo swi bihile
na loko va lumbetiwa eka swilo leswi va nga swi endlangiki no swi onha. Vanhu lavo
tsana va tala ku vavisiwa no lumbetiwa swi nga fanelangi hi ku tiva leswaku a va nga
kaneti no tivulavulela.
Vutoya ku vuriwa ntalo wa nchavo lowu kumekaka emunhwini, nkarhi wun‟wana hi nga
vula vutoya leswaku i ku va munhu a ri na rhumbyana hikuva i nchavo lowu wu
238
khumbaka na marhumbu, hileswaku ku chuwa ku sukela endzeni ka khwiri hi ku swi
endla onge marhumbu mo tlakuka.
Nhlamuselo: I toya.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ku kenkela → ku vulavula
240
wolowo swi fika laha wu hundzaka. Hi dyondza na leswaku hi xitalo munhu wo vulavula
ngopfu a nga rhandzi ku tirha.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi ku handza → hi ku tirha
241
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Hi xivuriso lexi Vatsonga va dyondza mhaka ya leswaku ku hava nchumu lowu munhu a
nga humelelaka eka wona loko a nga wu yimelangi hi milenge. Vanhu va fanele ku
gingirikela ku humelela ka vona hikuva loko va nga endli tano va tshama va ri na
swisolo eka nhluvuko wa swilo swa vanhu van‟wana. Ku kuma tidyondzo ta le henhla
swi humelela ntsena loko munhu a tikarhata. Va kuceteleka no hlohloteleka ku va loko
va fanele va va na swilo swa kahle evuton‟wini va titoloveta ku swi chivirikela no swi
tirhela hi matimba. A ku na nchumu wa kahle lowu vaka kona eka munhu kumbe a wu
kumaka evuton‟wini a nga wu hitekelangi, hileswaku xin‟wana na xin‟wana lexi
vuyerisaka vanhu xi kumiwa hi ku tinyiketela no tirha. Hikokwalaho ka nkucetelo wa
xivuriso lexi Vatsonga va tala ku tirhisa marito lawa ku hlohlotela rixaka ra vona: “A xi
kona lexinene laha misaveni xi nga ta ta u etlele, lexi taka loko u etlele i malanga ntsena
ematihlweni na swixalu emilon’weni”.
Nhlamuselo: Swi vuriwa naswona loko u kumile ntirho lowu u nga kumiki ku soriwa hi
wona endzhaku.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
242
pananisiwa na xitikoxikongomisiwa xo sungula na xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi u
kumile ntirho na lowu a nga kumiki ku soriwa endzhaku. Huku yo fa hi mafurha i huku
leyi yi nga nona swinene yi nga na mafurha mo tala lama endlaka leswaku yi nga koti ku
fambafamba hi ku olova hikokwalaho ko tikiwa hi miri wa yona. Ku nona ka yona swi
endla leswaku yi va na vulolo yi tshama yi etlele mikarhi yo tala.
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza ku tirha hi ku hiteka naswona va tshunxekile eka
mitirho leyi va nga kumiki ku soriwa eka yona. Va gingirika swinene ku fika laha
varhangeri va vona va va tlakusaka no va endla varhangeri va ntirho wolowo hi ku vona
ntokoto lowu va wu kumaka eku gingirikeni ka vona. Xivuriso lexi xi na nkucetelo eka
vanhu lava va nga kuma mitirho laha va tirhaka va nga salasariwi endzhaku va ngo tirha
hi ku rhandza, hi vuswikoti na matimba ya vona. Vanhu lava va tirha hi ku tshembeka
no tinyiketela hi ku tiva leswaku va tshembiwa swinene hi vathori na varhangeri va
vona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
243
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
244
138. Xivuriso: A ndzi tswalanga huku, ndzi tswale munhu.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
245
mali yo xava swilovolovo leswi nyikiwaka mukon‟wana. Nkucetelo wun‟wana wu
kongomisa eka wanuna leswaku loko a lovorile nsati a hatlise a hetisa ku lovola a tshika
leswi swo tshamela ku n‟wi endzela eka vona hikuva va ta kala va tolovelana ngopfu na
lava va le vukweni kutani a nga ha xiximiwi hambi ku ri ku tlulana milenge va tikuma va
ri karhi va holova.
139. Xivuriso: U nga hlongoli huku u tamele munyu mandleni. Kumbe wo tsutsumela
huku ni munyu.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Huku → Mhaka
U nga hlongoli eka xitikoxihlovo xo sungula swi pananisiwa na u nga hatlisi ku avanyisa
eka xitikoxikongomisiwa xo sungula. Eka xitikoxihlovo xa vumbirhi huku yi pananisiwa
na mhaka yo karhi eka xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. U tamele munyu emandleni swi
pananisiwa na mhaka leyi yi nga ku chukiweni kambe yi nga si vupfaka leswaku yi
hundziseriwa eka vanhu van‟wana va yi tiva hambi ku ri ku avanyisiwa. Leswi swi
pananisiwa eka xitikoxihlovo xa vunharhu na xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Munyu i
246
nchumu lowu tirhisiwaka ku lunga xixevo leswaku xi nandziha. Huku yi hlongorisiwa hi
xikongomelo xa ku va yi ta dlayiwa yi dyiwa tanihi xixevo.
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza ku tikhoma ku kondza nkarhi lowu pimiweke wa
swilo wu fika. Xi tlhela xi va dyondzisa ku ka va nga hatliseli ku boxa timhaka loko ti nga
si vupfa na loko ti nga si tiyisiwa. Nkucetelo wa xona erixakeni ra Vatsonga i wa
leswaku loko va ri karhi va tenga na ku avanyisa timhaka ehubyeni va nga tekeleli ku
teka swiboho loko mhaka ya kona yi nga si twisiseka no pfumala vumbhoni byo
khomeka. Mhaka yi fanele yi rhanga yi lavisisiwa no koxometiwa hi kona yi tsemiwaka
hikuva yi nga ha vanga madzolonga ku ya emahlweni loko yi hatlisisiwa.
247
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Yi tidzunisa → u tidunisa
248
tinxaka timbe. Xivuriso lexi xi tlhela xi va na nkucetelo eka vatswari na vana ku va va
hlohloteleka ku tshemba no tinyungubyisa vatswari na vana va vona leswaku hi vona va
nga na nkoka na vuswikoti ku tlula vanhu van‟wana laha misaveni. Hileswaku xivuriso
lexi xi nyika vanhu erixakeni nhlohlotelo wo va va tekela swilo swin‟wana na swin‟wana
leswi khumbaka vona ehenhla ku tlula vanhu van‟wana. Naswona a va fanelangi va
titekela ehansi exikarhi ka vanhu van‟wana na tinxaka timbe.
141. Xivuriso: U nga koti bya huku, u dya u ri karhi u sula nomu. Kumbe: U nga dyi ku
kota bya huku.
Nhlamuselo: U nga nyikiwi xilo u ri karhi u sola, kumbe ku kalala. Naswona: U nga
kaneti xilo lexi u xi endleke; loko u dya u sula nomu i ku kaneta.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
U nga koti bya huku eka xitikoxihlovo xo sungula swi paluxa huku leyi pananisiwaka na
munhu eka xitikoxikongomisiwa xo sungula. U dya u ri karhi u sola eka xitikoxihlovo xa
vumbirhi swi pananisiwa na u nga nyikiwi xilo u ri karhi u sola eka xitikoxikongomisiwa
xa vumbirhi. Huku loko yi nyikiwa swakudya yi tala ku dya hi ku hlawula swin‟wana yi
dya yi tshika swin‟wana yi nga dyi leswi kombaka leswaku swakudya leswi yi nga dyiki
swi tekiwa leswaku ya swi sola.
249
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Eka xivuriso lexi Vatsonga va kucteleka ku ka va nga soli swilo leswi va nyikiwaka hi
vanhu van‟wana. Va hlohloteleka ku khensa eka swilo leswi va nyikiwaka swona hikuva
swilo swin‟wana a swo boha leswaku va nyikiwa hi vanhu, van‟wana va va nyika hi kuva
va va tsakela no va khensa eka leswinene va swi tirheke na leswi va swi tirhaka. Vanhu
va hlohloteleka ku va va twisisa leswaku nyiko i nyiko a swi fanelangi ku langutiwa
leswaku yi humesiwile hi mani naswona i nyiko ya muxaka muni. Hileswaku nchumu
wun‟wana na wun‟wana lowu munhu a nyikiwaka hi munhu un‟wana hi ku tsakela
munyikiwa swi fanerile leswaku a khensa hi mbilu ya yena hinkwayo a nga kombi ku
kanakana ni ku sola.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
250
Endzhaku tani hi huku → u nyika lava va nga ta ku tshika khombyeni
emahlweni
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza mhaka ya leswaku munhu a nga fanelangi a
teka switirhisiwa swa nkoka a nyika vanhu lava va nga na swona hikuva a swi nga va
pfuni nchumu handle ka ku swi tshika swi onhaka hi ku pfumala ntirho. Hileswaku
xivuriso lexi xi na nkucetelo erixakeni ra Vatsonga hi ku va hlohlotela ku pfuna vanhu
lava na mundzuku ka siku va nga ta tlhela va va pfuna loko va ri eku tikeriweni na loko
va tshuka va hlangana na makhombo. Xi tlhela xi hlohlotela vanhu lava va nga fuma va
nga na mali leswaku va nyika no pfuna maxaka na lava va nga kusuhi na vona hikuva hi
vona va nga ta boheka ku tshunela siku ra khombo. Ku pfuna vanhu lava va nga riki
kusuhi na wena naswona va nga ri maxaka loko mali yo tshuka yi hela na vona va
nyamalala kutani u sala u langutanile na maxaka ntsena.
251
143. Xivuriso: Huku fela mandzeni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
252
mandza ya na vutomi lebyi faneleke byi tumbuluxiwa tani hileswi ma nga na
swihukwana, leswi swi vula leswaku huku yi ta fa na swihukwana swo tala ku tlula loko
yi tifela yi ri yoxe.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Huku eka xitikoxihlovo xo sungula yi pananisiwa na munhu loyi a nga kotiki swa yena
eka xitikoxikongomisiwa xo sungula. Huku yi tiveka tanihi xifuwo lexi tsandzekaka eka
swilo swo tala, na munhu loko vo kala va n‟wi vula huku swi paluxa leswaku a nga koti
nchumu eka swilo swo karhi leswi endliwaka. Yi hisiwe hi tandza eka xitikoxihlovo xa
vumbirhi yi pananisiwa na u hisa mbilu eka xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Huku loko
yi kala yi hisiwa hi mandza swi endla leswaku yi nga tshamiseki hi kuva ya tshwa.
253
leswaku a venga vanhu no khomiwa hi mavabyi ya mbilu. Naswona swi endla leswaku
a nga ha koti ku fikelela mitirho ya yena hi ndlela leyi languteriweke na ndlela leyi nga
fanela. Ku vaviseka ka mbilu swi na xiave lexikulu xa ku tsanisa miri wa munhu leswi
hungutaka magingirikelo ma yena na ku va a nga koti ku hlamula kahle vanhu lava a
tshamaka no tirha na vona. Eka xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka ku vulavula no
tlhela va boxa timhaka leti ti va vavisaka etimbilwini ta vona hikuva loko va nga tiboxi ti
nga va vangela mabibi ya mbilu kutani va hela hi ku khomiwa hi mavabyi ya mbilu lama
nga helaka hi ku koxa vutomi bya vona. Vanhu lava tshamaka na timhaka leti va hisaka
timbilu va tala ku tshama va hlundzukile no karihela munhu un‟wana na un‟wana na loyi
a nga ri ku na nandzu, hikokwalaho Vatsonga va hlohloteleka ku ka va nga miyeli loko
va hlangana na ku tikeriwa.
Nhlamuselo: Ku rhukana.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
254
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Xitikoxihlovo xo sungula lexi paluxaka ku byela swo mita hi huku swi pananisiwa na ku
rhukana eka xitikoxikongomisiwa xo sungula. Huku yi handzahandza no swilo swo tala
leswi munhu a nga ha swi tiveki leswaku i swakudya muni leswi rhandziwaka hi huku.
255
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mandza → vana
Eka xivuriso lexi Vatsonga ngopfu vatswari va xisati va dyondza ku tihlayisela vana va
vona loko va ha nyikiwile vutomi hi ndlela leyi faneleke hi ku tiva leswaku ku hava
manana loyi a nga hlayisaka n‟wana wa yena tanihi yena n‟wini. Leswi swi endla
leswaku va tihlayisa swinene hi ndlela yo papalata mavabyi lama vona vinyi va nga
256
tekaka xiave xo tivangela rifu eka wona leswaku ma nga va khomi. Ku ka munhu a nga
tikhomi eka swiendlo swin‟wana swa vutomi swi na xiave xo hunguta vutomi hambileswi
ku nga riki na munhu loyi a swi tivaka leswaku u ta hundla rini emisaveni.
Hi xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka eka ku hanya vutomi lebyinene ngopfu eka
vamanana va nga tinghenisi eka ku hanya vutomi byo hangalaka lebyi nga hetelelaka hi
ku va nghenisa emakhombyeni ya mavabyi kutani va hatla va hundza emisaveni. Eka
vutomi bya sweswi ku na mavabyi yo tala lama kumekaka loko vanhu va tinghenisa eka
timhaka ta masangu va nga tisirhelelangi. Kutani vamanana loko va tinghenisa eka
swona va hatla ku hundza emisaveni va siya vana lava nga riki na manana loyi a nga ta
va hlayisa. Vamanana va hlohloteleka swinene ku va va papalata mhaka yo tirivala
leswaku va na xiave lexikulu eku kuriseni ka vana va ti xixima leswaku va nga khomiwi
hi HIV/AIDS na mavabyi man‟wana ya tingana.
Nhlamuselo: Loko munhu a tikurisa leswaku u ta endla swo karhi, kasi a swi endleki,
va n‟wi hlamula hi marito lawa. A swi koteki! A swi nga endleki na siku na rin‟we.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Tihuku → Munhu
257
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Mhakankulu leyi andlariwaka eka xivuriso lexi i ya leswaku loko munhu a ri na makungu
ya ku sungula na ku endla swilo swo karhi a nga fanelangi a vulavula no tiba xifuva.
Lexi a fanelaka ku xi endla i ku tirha kutani vanhu va vona hi mihandzu ya ntirho wolowo
hikuva loko munhu a rhangisa nomu swi na khombo ngopfu loko a nga tshuka a
tsandzeka ku fikelela eka ntirho wolowo. Vatsonga va kuceteleka ku ka va nga tikurisi
no tikukumuxa loko va fanele ku endla nchumu wo karhi leswaku na loko va nga tshuka
va tsandzeka va kuma vanhu lava va nga ta va pfuna va tshuxekile.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
258
A yi yimbi nkarhi wun‟we → va fanele ku landzana hi nawu na xichavo
259
4.2.3.13. Nkongomelo wo nyika matimba
Nhlamuselo: Hambi xanchumu xi nga humeleli, u nga heli mbilu, vutomi bya ha ya
emahlweni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hambi wu nga ringi nkuku eka xitikoxihlovo xo sungula wu pananisiwa na hambi xi nga
humeleli xanchumu eka xitikoxikongomisiwa xo sungula. Nkuku wu ringa loko dyambu ri
ya ekuxeni, loko nkuku wu ringa vanhu lava va faneleke va vindzukela eku tirheni va
tsundzuxiwa leswaku va sisimuka evurhongweni leswaku va tilulamisela eka migingiriko
ya vona ya siku na siku. Ri ta xa ku kongomisiwa eka dyambu leswaku ri ta tlhava
leswaku ku famba munyama ku sala ku vonakala ka dyambu eka xitikoxihlovo xa
vumbirhi. Leswi swi pananisiwa na u nga heli mbilu vutomi bya ha ya emahlweni eka
xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Hileswaku hambiloko nkuku wo ka wu nga ringi swa
boha leswaku dyambu rixa, swi tano na le ka vutomi bya munhu hambiloko a endla
swin‟wana hi ndlela yo tikarhata kambe a nga humeleli a nga fanelangi a lan‟wa vutomi
u fanele a tiyisela a ya emahlweni na vutomi siku rin‟wana leswi a swi tsakelaka swi ta
endleka.
260
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Xigego
Xitikoxihlovo Xitikoxikongomisiwa
Nkuku → wanuna
261
A wu hleteli → a nga tivi ku wundla
Swikukwana → vana
Ku hletela → va wundliwa
Mbhaha → hi wansati
Eka xivuriso lexi Vatsonga ngopfu vavasati va kuma dyondzo ya leswaku ku hava
wanuna loyi a nga swi kotaka ku wundla vana. Wanuna a nga kota ntsena ku tirha a
262
hola mali leyi nga ta tirhisiwa ku xava hinkwaswo leswi nga pfunaka eku kuriseni ka
vana kambe ku nga ri ku va swekela no va languta eka migingiriko hinkwayo leyi va yi
endlaka. Mhaka leyi boxiweke laha henhla yi seketeriwa hi Thwala (2016:21) loko a ku:
“It is well known that mothers are more tender and sympathetic towards their children. A
mother is proficient of making great sacrifices for the wellbeing of her chidren, whereas
a father may not care so much”. Nkucetelo lowukulu erixakeni ra Vatsonga hi xivuriso
lexi i ku va xi hlohlotela vavasati ku va va tshama evukatini va nga thali vukati va siya
vana va vona na wanuna, va fanele ku swi tiva leswaku hi vona va nga na xiave lexikulu
eku kuriseni ka vana ku nga ri wanuna. Xi tlhela xi va na nkucetelo eka vavanuna
leswaku va nga kholeli no hlongola vavasati va vona hikuva loko va tshika vukati va nga
ka va nga swi koti ku sala va hlayisa vana ku nga ri na wansati. Leswi swi tiyisisiwa hi
Thwala (2016:21) loko a ku: “The role of a mother is significant in any hosehold”.
Hi marito man‟wana Thwala u tiyisisa mhaka leyi Vatsonga va tshembaka eka yona ya
leswaku muti i wansati, hileswaku muti lowu nga riki na wansati a wu hetisekangi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Xikukwana → n‟wana
A xi hleteri → ku langutela
263
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
264
Xigego
Xitikoxihlovo Xitikoxikongomisiwa
265
nhlamuselo ya kona ku nga ku teka nsati. Hileswaku ku teka nsati i nchumu lowukulu
swinene ku tlula swilo hinkwaswo eka wanuna laha misaveni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
266
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Yi tswala → a tswala
267
swi pananisiwa na magelegele eka xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Wansati wa
xiphukuphuku loko a tswala vana u va kurisa no va letela hi ndlela ya vuphukuphuku
kutani vana va n‟wi tekelela eka mahanyelo ma yena lamobiha.
Vatswari va vana hambiloko va nga hanyi vutomi bya kahle va fanele va ringeta hi
matimba ku komba vana va vona tindlela letinene ku nga ri leti vona va fambeke hi
tona. Xikombiso xa kahle i xa vatswari lava va nga dyondzangiki xikolo lava va
tsakelaka leswaku vana va vona va ya exikolweni ku ya fika emaningingingini leswaku
vana va vona va nga xaniseki ku kotisa vona. Hileswaku swihoxo leswi endliweke hi
vatswari swi fanele swi va dyondzo na swikombiso leswinene eka vana va vona.
eka xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka eka mhaka ya leswaku loko va fanele ku teka
vavasati vatswari va vona va fanele va va pfuna ku hlawula mindyangu leyi vatswari va
vana va nga na mahanyelo lamanene. Xi kucetela na vatswari ku va va swikombiso
leswinene eka vana va vona hi ku hanya mahanyelo lama amukelekaka hi kuva va ta
tsandzekisa vana va vona ku va va kuma leswinene hikokwalaho ka mahanyelo ma
vona lamo homboloka. Mikarhi yo tala vana va langutisiwa no avanyisiwa ku ya hi
mahanyelo ya vtswari va vona, loko va nga endli tano vana va vona a va nga teki no
tekiwa hi ku chava ku oka vutomi byo homboloka.
4.3 Swivuriso swa swiharhi swa le kaya leswi dyaka nyama ntsena
268
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → Munhu
Yi vitiwa → a phasiwa
Hi rikaka → hi rirhandzu
269
xikongomelo xa rirhandzu rolero a xi tiveki ngopfu no twisiseka leswaku i xa yini. Mikarhi
yin‟wana ri nga va rirhandzu ro endlela ku onga wanuna leswaku a ta dlawa tani hi leswi
swi nga humelela ebibeleni swa xitori xa Samson wanuna wa matimba loyi a dlaweke hi
ku ongiwa hi rirhandzu.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → munhu
270
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
271
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
272
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → Xisiwana
273
A yi koti ku langha → a xi koti ku langha
Dyondzo leyi nga kona eka xivuriso lexi i ya leswaku swisiwana a swi fanelangi swi
tshikiwa swi nga pfuniwi hi leswi va swi pfumalaka. Swi fanerile ku va vanhu lava va nga
kusuhi na vanhu lava va hoxa xandla ku vona leswaku va hlayiseka. Vanhu va
hlohloteleka ku twisisa swiyimo swa vanhu lava va tshamaka na vona ku va kota ku va
pfuna hi miehleketo no va endlela swin‟wana leswi swi nga va pfunaka hi ku va va
tichava hikokwalaho ka vusweti lebyi va nga eka byona. Vanhu lava va nga swisiwana
va tala ku ka va nga ri na vutihlamuleri kahle hi ku chava vanhu leswaku a va nga ha
swi kotu ku va pfuna, hikokwalaho va kumeka va ri karhi va tshikeleriwa swi nga
fanelangi.
274
4.3.1.4. Nkongomelo wo rhangela no fuma vanhu
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
275
Nkucetelo wa xona i wo hlohlotelaka, ku nyika matimba no khutaza vanhu lava va
tikombaka va tsanile eka swiendlo swa vona swa siku na siku. Hileswaku ku na vanhu
van‟wana lava va nga swi kotiki ku fikelela ku navela ka vona loko va nga pfuniwanga hi
vanhu van‟wana lava va tshamakana vona, lava va tirhaka ehansi ka vona na lava va
nga kusuhi na vona. Timhaka leti boxiweke laha henhla ta ha ri na nkucetelo
ninamuntlha erixakeni ra Vatsonga. Leswi swi tikomba loko vatswari va yima hi milenge
va pfuna vatekani lava va tikombaka va nonon‟hweriwa hi ku kuma vana. Va va pfuna hi
ku va yisa etin‟angeni va ya kuma mirhi yo tiyisa vununa bya lowa xinuna na mirhi yo
endla leswaku xivelekelo xa wansati xi nga pfi xi tshika ku khoma n‟wana nkarhi wo
bebula wu nga se fika.
Xigego
Xitikoxihlovo Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → Munhu
276
ba huwa swinene kambe ku ri hava nchumu lexi xi endlaka leswaku yi vukula. Kasi ku
rhukana i ku va munhu a ri karhi a ba huwa hi ndlela yo holova a ri karhi a tirhisa marito
ya ndzhukano. Yi tshike eka xitikoxihlovo xa vunharhu yi pananisiwa na miyela u ta
karhala eka xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Mbyana loko yi vukula nkarhi wo leha yi ri
karhi yi nga vukuli nchumu yi hela hi ku karhala yi miyela.
Nkoka wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga i wa leswaku loko munhu a kariha ngopfu
a nga fanelangi a hlamuriwa nchumu vanhu vo fanela ku miyela va n‟wi langutisa swi ta
endla leswaku a hela vukari a miyela. Kambe loko vanhu va komba ku n‟wi kaneta
huwa ya yena a yi heli. Hi xivuriso lexi vanhu va kuceteleka ku miyela loko munhu a
tshuka a va holovisa hi ku twisisa leswaku loko a karhele u ta miyela loko a vona no twa
a nga hlamuriwi hi munhu. Ku miyela kolo munhu a ri karhi a rhukana swi n‟wi hunguta
vukarhi lebyi a vaka a ri na byona hi nkarhi wolowo kambe loko a hlamuriwa u nyanya
ku hlundzuka.
Nhlamulo: Rito ro tshinya la pfuxaka swo vavisa swa khale mikarhi hinkwayo.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
277
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Nhlamulo: Swi vula munhu la hlawulaka xilo hi leswi vonakaka ehandle, a nga xiyaxiyi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
278
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Eka xivuriso lexi vanhu va dyondza ku hlawula swilo hi vukheta, va fanele va rhanga va
langutisisa vukahle bya swilo swoleswo ku nga ri ku tsakisiwa hi ku mihlovo leyi xi
khaviseke. Loko va endla tano va nga tikuma va endla xihoxo loko va ya kuma leswaku
nchumu wolowo a wu na swona leswi va swi languteleke. Vatsonga va kuceteleka ku va
na vuxiyaxiya loko va lava swilo swa nkoka va nga languti muhlovo wa nchumu wo
karhi kumbe nhlonge ya munhu. Xivuriso lexi xi tlhela xi va na nkucetelo eka lava va
lavaka ku teka eka wanuna na wansati, wanuna loko a hlangana na nhwana a nga
fanelangi a languta nghohe ya yena kambe u fanele a languta mbilu leswaku yi basile
kena swiendlo swa munhu yoloye loko swi ri leswa kahle. Na le ka wansati swi tano a
nga tsakisiwa hi ku saseka ka wanuna na ku va a ri na swa le mandleni leswi a nga swi
tiveki leswaku u swi kuma njhani. Leswi hi swona swi endlaka leswaku Vatsonga va
tala ku tirhisa marito lama: “u nga avanyisi buku hi khavhara ra yona hikuva swi nga
endleka yi hambana na leswi nga endzeni ka yona” hileswaku munhu a nga kokiwa
mahlo hi nchumu loko wu sasekile a ha wu vonela ekule kutani loko a tshunela ekusuhi
na wona a kuma vona ku hambana.
279
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Yo lemeka → ngengendza
Hi xivuriso lexi vanhu va dyondza leswaku munhu a hanya hi ntiyiso wa leswi swilo swi
nga xiswona na leswi rihanyu ra yena ri nga xiswona. Loko munhu a ri mutsoniwa a nga
fanelangi ku tirhisa vutsoniwa bya yena ku ka a nga tirhi yin‟wana ya mitirho hambiloko
a ta swi kota ku tirha kambe a tisirhelela hi vutsoniwa bya yena. Xi tlhela xi dyondzisa
vanhu leswaku loko munhu a tiveka a ri muvabyi a swi fanelangi leswaku na loko se a
horile a tama a ha endla onge wa vabya hi ku chava ku endla yin‟wana ya migingiriko
leyi a faneleke a yi fikelela. Nkucetelo lowu paluxiwaka hi xivuriso lexi i wa leswaku loko
munhu a ri muvabyi no tiveka leswaku i xilema a swi fanelangi leswaku na loko se a nga
ha vabyi a endla onge wa ha vabya. Vanhu loko se vulema byi herile a swi lavi leswaku
swi iviwa hi vanhu hikuva va ha lava ku pfuniwa no endleriwa swilo hi vanhu van‟wana.
280
4.3.1.8. Nkongomelo wa vuvabyi na vutshunguri
Vuvabyi ku kongomisiwa eka swivavi leswi kavanyetaka miri munhu kumbe wa xiharhi
naswona byi hetelela hi ku wu hlakata kasi vutshunguri i ku lapha kumbe ku tshungula
ku ri karhi ku ringetiwa ku dlaya swivavi leswi vaka swi hlaserile miri.
Nhlamulo: I vuvabyi bya nandza, bya hola loko a konya na loko a famba.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Xilondza → vuvabyi
281
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Nhlamulo: Loko munhu wa wena a onhile a wa ha n‟wi tsakeli. Naswona: Munhu loko a
ri ekhombyeni a nga tivi laha a nga yaka kona, kutani i wa vanhu hinkwavo. Munhu loko
a ri xisiwana, a nga ha ri na xaka.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → Munhu
282
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Vanhu va kuceteleka ku seketela vanhu lava va nga ekusuhi na vona loko va twa no
vona loko va hlangana na ku tikeriwa leswaku va ta titwa va seketeriwile. Xivuriso lexi xi
tlhela xi tisa nhlohlotelo wa leswaku hambiloko munhu loyi a nga kusuhi na wena
swinene a tshuka a dyohele vanhu u nga n‟wi tsan‟wi, swi fanerile leswaku u n‟wi
seketela u ri karhi u n‟wi komba ndlela leyinene ya vutomi. Hi ku endla tano swi ta endla
leswaku a cinca hi ku famba ka nkarhi, van‟wana loko va nga siketeriwi va tidlaya va
lan‟wa vutomi. Nkucetelo wun‟wana lowu paluxiwaka hi xivuriso lexi i wa leswaku
hambiloko vanhu va nga dlaya vanhu va khomiwa va ya ekhotsweni swi fanerile
283
leswaku va ya pfuxeriwa loko va vona ku seketeriwa va byeriwa marito lamanene va
hela hi ku hundzuka.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → munhu
Yi vukula → la n‟unun‟utaka/holova
Yi ta ko yi karhala → u ta ka a karhala
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
285
rolero. Swi tano munhu un‟we wa swi kota ku holovisa vanhu vo tala swinene yena a
tlhela a yimela le kule onge a nga tivi nchumu.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
286
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Hi xivuriso lexi Vatsonga va dyondza leswaku loko munhu a kwatile swinene u fanele a
nyikiwa nkarhi wo phofula hinkwaswo leswi swi n‟wi karhataka embilwini ya yena loko
se moya wa yena wu rhelerile u ta miyela. Munhu loyi a nga kwata loko mo n‟wi
kavanyeta loko a humesela ehandle ku vaviseka ka yena swi ta endla leswaku mi nga
koti ku tiva swinene lexi n‟wi karhataka. Mikarhi yo tala vanhu va kota ku tiva ku leswi
munhu un‟wana a swi tsakelaka na leswi a swi vengeke loko a tsakile swinene na loko a
hlundzukile swinene. Va kuceteleka ku loko va tshuka va hlundzukile a va fanelaka va
hlundzuka hi laha ku nga heriki va fanele va ehlisa moya leswaku va ta tlhela va kota ku
hanya ku ya emahlweni na va tlhela va rivalela lava va nga endla leswaku va
khunguvanyeka.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
287
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → munhu
288
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Vatsonga va kuceteleka ku xavelela munhu loko va lava nchumu wa nkoka eka yena,
va kuceteleka ku n‟wi endlela swilo leswi a swi tsakelaka ngopfu leswaku mbilu ya yena
yi tshuxeka a ta kota ku va pfuna no va endlela leswai va swi lavaka. Munhu a nga
289
fanelangi ku karhatiwa no khunguvanyisiwa loko a fanela ku mi pfuna, loko a chavisiwa
u hetelela hi ku ka a nga ha vi na ku tsakela ku humelerisa leswi mi swi navelaka.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ncila → mbilu
Wa mbyana → ya munhu
290
ncila wo lulama wu namba wu va wu ri xipulu kasi na mbilu loko munhu a tumbulukile a
ri na mbilu yo biha ku hava loyi a nga yi cincaka.
Vanhu va dyondza mhaka ya leswaku loko munhu a bihile mbilu a swi olovi leswaku mi
n‟wi cinca handle ka ku n‟wi amukela sweswi a nga xiswona naswona a hi mfanelo ku
va vanhu va n‟wi venga. Vanhu lava va tshamaka no tirhisana na yena ku tivonela
swinene eka swilo swa vona ku vonisisa leswaku a nga va pfilungani timbilu vo fanela
va n‟wi tolovela sweswi a nga xiswona.
Hi ku languta eka xivuriso lexi swi endla leswaku Vatsonga va kuceteleka eka mhaka ya
leswaku loko va tiva munhu a bihile mbilu va nga n‟wi tshineleli no va na mhaka na
yena hambi ku ri ku endla swilo swa nkoka na yena hikuva a nga va tsandzekisa eka
leswi a va fanele va humelela eka swona. Leswi swi vangiwa hikokwalaho ka leswi
mikarhi yo tala vanhu va timbilu leto biha va nga tsakeriki ku humelela ka swilo na ku
humelela ka vanhu van‟wana.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → Munhu
291
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
292
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
293
4.3.1.14. Nkongomelo wa nhlonipho
Nhlamuselo: Ku vuriwa mufana loko a rhukana nuna lonkulu, kambe a ku: Ndzi ta ku
ba! Swa yila, u ta vona khombo.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → mufana
294
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Vatsonga va kuma dyondzo eka xivuriso lexi ya ku hlonipha vanhu lavakulu eka vona
naswona va dyondzisiwa ku hlonipha va ha kula leswaku va ta kula na swona swi ri
emiehleketweni ya vona. Lava va nga riki na nhlonipho va chavisiwa hi xiyila lexi xi nga
kona erixakeni lexi vulaka leswaku loko munhu a nga hloniphi u ta humeleriwa hi
makhombo yo chavisa. Hi xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka ku ka ku nga rhukaniwi
eka lavakulu na lavantsongo hi vukhale. Xi hlohlotela ku xiximana erixakeni naswona
vanhu va chavisiwa hi ndlela ya leswaku loko un‟wana a tikuma a rhukanile lonkulu eka
yena u ta hlangana na makhombo na leswo biha.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → Munhu
295
xa vunharhu. Ku loloha hi loko munhu a nga ri na tinghitsi a tshama a nga endli nchumu
loko van‟wana va ri karhi va yimayima va ya hala ni hala va gingirika yena a etlele. Ku
etlela loko van‟wana va ri karhi va gingirika va ya hala ni hala i xikombiso xa ku va
munhu a ri ni vulolo. Loko munhu a etlela ngopfu a nga yimayimi u tivangela mavabyi
hikuva miri wa munhu wu fanele wu tshama wu ri karhi wu tiolola leswaku ngati yi
fambafamba kahle.
Hi xivuriso lexi Vatsonga va dyondza ku tshika no papalata vurhongo hikuva byi vanga
vulolo na mavabyi. Eka xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka ku tshika moya wo tshama
va etlele na loko ku nga ri nkarhi wo etlela hi ku tiva leswaku loko va tshama va etlele
va ta khomiwa hi mavabyi. Ntiyiso wa kona hi leswaku munhu loyi a tshamelaka ku
etlela i munhu loyi a lolohaka a nga laviki ku pfuka a tirha no gingirika na van‟wana loko
dyambu ri xile. Xivuriso lexi xi tlhela xi va na nkuceteleo wo chavisa vanhu lava
tshamelaka ku etlela leswaku va fanele va swi papalata va titoloveta ku pfuka va ya
hala ni hala leswi eku hetelelni swi va pfunaka ku tiolola miri ya vona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Rhurhela → Pfuna
Mbyana → Munhu
296
Yi ta ku luma → u sandza no lumbeta loyi a n‟wi pfuneke
loko munhu a tlhela a hlangana na swiphiqo a nga ha vi na vanhu lava va nga kotaka ku
n‟wi pfuna no n‟wi seketela.
297
4.3.1.17. Nkongomelo wa dyondzo
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Eka xitikoxihlovo xo sungula u nga teki mbyana swi pananisiwa na u nga teki n’wana wa
wena eka xitikoxikongomisiwa xo sungula, mbyana yi pananisiwa na n‟wana. Ku sasela
swi vula ku endla na ku nyika swin‟wana kumbe nchumu wo karhi u nga komberiwanga
hi munhu kambe munhu a titwela hi yexe ku nyika kumbe ku pfuna hikuva a vona swi
fanerile pfuna. Swi pananisiwa na ku nyikela ku nga ku nyika nchumu wo karhi kambe u
nga bohiwi no sindzisiwa hi nchumu eka loyi u n‟wi nyikaka naswona u va a nga
kombelana munhu o swi endla hi ku tsakela ka yena. Leswi swi pananisiwa eka
xitikoxihlovo xa vumbirhi na xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Mfenhe yi pananisiwa na
valala eka xitikoxihlovo xa vunharhu na xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Valala ku
vuriwa vanhu lava va lwaka swin‟we va chavanaka, va nga taka va nga kumeki
endhawini yin‟we. N‟wana i xiphemu xa nkoka xa vutomi bya wena, hikokwalaho a swi
koteki ku teka swilo swa wena swa nkoka u nyika vanhu lava u nga tirhisaniki na vona.
298
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Vatsonga va dyondza ku ka va nga teki swilo swa vona swa nkoka va nyika valala va
vona na vanhu lava va nga ri ku na ntirhisano na vona. Hi xivuriso lexi Vatsonga va
kuceteleka ku ka va nga teki vana va vona va va hlanganisa na vanhu lava va nga
valala na vona hikuva va nga tshuka va va dyondzisa mikhuva yo biha yo ka yi nga
amukeleki. Ku tlhela ku va na nkucetelo wo va vatswari va va na vuxiyaxiya eka vanhu
lava va tshamaka nkarhi wo leha na vava va vona ku kumisisa mhaka ya leswaku a va
dyondzi mahanyelo lamo biha.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → munhu
299
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Hi xivuriso lexi Vatsonga va dyondza ku hlayisa swilo va nga vi na vusopfa eka swilo
leswi va nga na swona leswaku va nga swi tirhisi hi nkarhi wun‟we hikuva swi ta hela
xikan‟we kutani va va vapfumari eku heteleleni. Eka xivuriso lexi Vatsonga va
kuceteleka eka leswu loko munhu a ri na swakudya swo tala a nga fanelangi ku dya
hinkwaswo hi siku rin‟we, u fanele a dya a siyela leswaku swi ta kota ku n‟wi pfuna eka
masiku lama landzelaka. Xivuriso lexi xi tlhela xi va na nkucetelo wa ku va vanhu
erixakeni loko va tshuka va pfunile emasin‟wini hi lembe rero va nga dyi swakudya
hinkwaswo va fanele va dya va siyela lembe leri landzelaka. Swakudya swo tanihi
mavele ma fanele ma hlayisiwa leswaku va ta kuma mbewu yo dzwala hi lembe leri
landzelaka no kuma mugayo eka wona leswaku va ta wisa ku xava kunene
emavhengeleni.
Nkarhi wa khale i karhi lowu hundzeke wa khale swinene lowu wu nga ha tsundzukekiki
leswaku ku nga va ku ri rini.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
300
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Hi xivuriso lexi Vatsonga va dyondza ntsena mhaka ya leswaku loko vanhu va nga ha
koti ku tsundzuka swilo leswi swi nga humelela khalekhale vo vula ntsena leswaku swi
humelerile khale ka lembe ra timbyana. Hi xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka ku loko
va nga ha tsundzuki swilo swo karhi leswaku swi humelerile rini va tirhisa marito ma
xivuriso lexi. Leswi swi endla leswaku va nga ha kali va tipandzisa tinhloko hi ku lava ku
tiva malembe ma kona va tiyela emahlweni na leswi va nga kongomana na swona.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
301
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
Vanhu va dyondza ku vulavula ntiyiso na ku nyika vumbhoni eka swilo leswi loko swi
humelela a va ri kona. Xivuriso lexi xi na nkucetelo erixakeni ra Vatsonga wa ku va va
vulavula hi timhaka leti va titivaka va nga tshama va ti vona, leti ti nga humelela va ri
kona na leti va nga na vumbhoni na vuxokoxoko bya tona. Xivuriso lexi xi va na
nkucetelo wa ku va nga hanyi hi mavunwa na ku hembela vanhu van‟wana loko va nga
ri na timhaka to khomeka leti va nga ti vulaka evanhwini.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Loko u ba → ku toloveta
Mbyana → Munhu
Hi nkombe → Swilo
302
Yi ta pfimba xikosi → u hela hi ku lamala
303
4.3.1.21. Nkongomelo wa dyondzo
Nhlamuselo: U nga nyiki munhu nchumu lowu nga riki na nkoka a nge wu hlayisi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ku nyika munhu nchumu lowu nga riki na nkoka swi pananisiwa na ku nyika mbyana
voya bya mpfundla. Leswi swi andlariwa eka xitikoxihlovo xo sungula na xitikoxihlovo xa
vumbirhi leswi pananisiwaka na xitikoxikongomisiwa xo sungula na xitikoxikongomisiwa
xa vumbirhi. Yi ta khohlola eka xitikoxihlovo xa vunharhu ku kongomisiwa eka mbyana
leyi nga kumekaka yi ri karhi yi vabya loko yi dyile voya bya mpfundla leswi
pananisiwaka na nchumu lowu nga riki na nkoka ku wu hlayisa hi kuva wu nga tisi ku
pfuna eka munhu loyi a nyikiwaka wona.
304
vatswari lava va nyikaka vana mali yo tala va ha ri vantsongo laha va tikumaka va nga
ha swi tivi leswaku va ta endla yini hi yona kutani va hetelala hi ku xava swidzidziharisi
na mabyala. Mikarhi yin‟wana vatswari va dyondzisa vana va vona ku chayela mimovha
va ha ri lavantsongo swinene kutani va swi tolovela ku fika laha masiku man‟wana va
yivaka kunene va ya jikajika na vanghana va lombana kutani va hlangana na nghozi yo
chayisiwa.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Mbyana → munhu
Yi hoxiwa → u nyikiwa
305
kotaka na ku yi nyika marhambu ku nga swakudya swa le henhla swa yona. Loyi a
tivaka un‟wana hi loyi a n‟wi nyikaka no n‟wi endlela leswa nkoka.
Hi xivuriso lexi Vatsonga va dyondza leswaku swilo leswinene u endleriwa hi vanhu lava
va ku tivaka va nga va wena hi ku tiva leswaku loko munyikiwa na yena a kuma swilo
swa risima u ta va nyika yi ri ndlela yo tlherisela malwandla lama a kombiweke wona.
Vatsonga va kuceteleka ku nyika swilo swa nkoka eka vanhu lava va va tivaka xikan‟we
na maxaka ku tlula vanhu ntsena na vanhu lava va nga va tiveki. Leswi va swi endla hi
xikongomelo xo tiva leswaku na vona va ta vuyeriwa no tlhela va tiphina hi swona
tanihileswi va nga na vuxaka. Ku tlhela ku va na nkucetelo wo va Vatsonga va nyikana
no nghenisana emitirhweni hi xixaka no tivana leswaku ku nga vuyeriwi vanhu va le
handle.
4.4. Swivuriso swa swiharhi swa le kaya leswi dyaka swimilana na nyama
Nhlamuselo: Hileswaku va nge tshiki ku dya, hi ku yimela loyi a fambeke, hikuva lomu
a nga ya kona u ta fika a dya.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
306
Yi fambile → hi ku yimela loyi a fambeke
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza leswaku loko munhu loyi mi tshamaka na yena
loko a nga ri kona migingiriko a yi fanelangi yi yimisiwa kambe swi fanerile leswaku yi
yisiwa emahlweni loyi a fambeke u ta vuya kutani va khomisana na yena ku ya
emahlweni. Hi xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka eka mhaka ya leswaku loko munhu
a nga ri kona vanhu a va fanelangi va tshika ku dya loko un‟wana a yile ekule, loyi a
fambeke u ta nyikiwa swakudya lomu a nga ya kona. Xi tlhela xi va na nkucetelo wa
leswaku loko ku ri emitirhweni va fanele va dyondzisana ntirho leswaku loko un‟wana a
nga ri kona ntirho wu nga sali wu yima hikokwalaho ka munhu un‟we. Varhangeri va
kuceteleka ku dyondzisa malandza ma vona ntirho leswaku loko va nga tshuka va
kavanyetiwa hi mavabyi va tsandzeka ku fika entirhweni no va mikarhi yin‟wana va ya
etnihlengeletanwini ntirho wu nga sali wu xaniseka.
307
186. Xivuriso: Nguluve yi etlele ni meno ma yona.
Nhlamuselo: Munhu loko a etlele a nga pfuxeriwi swakudya, kumbe a nga siyeriwi
swakudya.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Nguluve yi etlele eka xitikoxihlovo xo sungula yi pananisiwa na munhu loko a etlele eka
xitikoxikongomisiwa xo sungula. Ni meno ma yona eka xitikoxihlovo xa vumbirhi yi
pananisiwa a nga pfuxeriwi swakudya eka xitikoxikongomisiwa xa vumbirhi. Hileswaku
loko munhu a etlele u etlele a nga fanelangi leswaku loko ku fika nkarhi wo dya wu fika
vanhu va fanele va dya naswona loko a etlele a nga pfuxiwi.
Hi xivuriso lexi Vatsonga va dyondza leswaku loko va twa ndlala swi fanerile leswaku va
dya swakudya hambiloko loyi a va fanele va dya na yena a nga ri kona ekusuhi na loko
a rhumiwile ekule na le kaya. Nkucetelo wa xona erixakeni ra Vatsonga i wa leswaku
loko munhu a hatlisile a ya eku etleleni loko lava van‟wana va nga si etlela loko ku ri na
leswi a swi ri ku swekiweni loko yena a nga si etlela a va fanelangi va n‟wi pfuxa va
fanele va n‟wi tshikisa sweswo a etlele.
308
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Eka xivuriso lexi vanhu va rixaka ra Vatsonga va dyondza ku pima swakudya loko va
phamela munhu ku endlela leswaku a ta dya a swi heta hikuva loko va swi tata ngopfu
swi hela hi ku ka swi nga ha dyeki endzhaku ka nkarhi naswona a swi nga ha pfuni
nchumu. Hi xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka eka mhaka ya leswaku loko munhu a
xurhile a nga fanelangi a ha nyikiwa swakudya swin‟wana hikuva a nga ka a nga ha koti
ku swi dya u ta swi tshika swi bola kutani swi cukumetiwa. Nkucetelo wun‟wana i wa
leswaku loko munhu a ri na swilo swo karhi vanhu a va fanelangi va tlhela va n‟wi nyika
swona hikuva a nge vi na ntirho wa swona ku tlula loko va nyika loyi a nga riki na swona
a nga ta vona swi ri na nkoka.
309
188. Xivuriso: Lexi noniseke nguluve a xi tiviwi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Nguluve → xisiwana
Eka xivuriso lexi Vatsonga va dyondza leswaku loko munhu a ri xisiwana a nga
fanelangi a nyenyela tanihi leswi a faneleke a pfuniwa hi vanhu eka leswi a lavaka ku
310
swi fikelela. Swisiwana swi kuma dyondzo leyikulu ya leswaku swi nga vi na manyunyu
loko swi nyikiwa swilo, swo fanela ku amukela handle ka ku kanakana. Vatsonga va
kuceteleka ku hlayisa swisiwana swinene hi ku swi nyika swilo swo hambanahambana
swo tanihi swambalo, swakudya, switirhisiwa swo hambanahambana na mali. Vatsonga
va dyondza no kuceteleka ku ka va nga hlawuli swilo leswi va nyikiwaka swona hi
vanhu van‟wana va fanele va tidyondzisa ku amukela, handle ka swona va nga titsonisa
na leswo tala swa kahle. Leswi swi tiyisisiwa hi Thwala (2016:23) loko a ku: “This
expression is used of a person who is selective, who wants to pick and choose instead
of accepting that what is placed before him. He who is selective will starve and die, but
he who is not fastidious will not go hungry”.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi thyaka → hi mafehlefehle
311
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
312
4.4.1.2. Nkongomelo wa dyondzo
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi xivuriso lexi Vatsonga va dyondza ku endla swilo hi nkarhi wolowo va nga komberiwa
ku swi endla hi wona va tshika timhaka leto longeta hikuva va ta kala va hlangana na
swirhalanganyi leswi swi nga ta va kavanyeta ku tirha. Eka xivuriso lexi Vatsonga va
kuceteleka ku endla swilo no tirha ntirho xikan‟wekan‟we loko va nyikiwa ku wu tirha hi
ku papalata ku salela endzhaku eka nkarhi lowu vekiweke leswaku ntirho wu ta hela hi
wona. Xivuriso lexi xi na nkucetelo wo lava ku hlohlotela vanhu ku tirha swilo hi nkarhi.
313
191. Xivuriso: Nguluve yi khoma hi timbyana.
Nhlamuselo: Munhu wo pfuna van‟wana, a hatla a vutliwa hi lava nga tiviki ku n‟wi
hlayisa.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
314
endla leswaku Vatsonga va tirhisa mavulavulelo lama: “nkoka wa munhu mi wu vona
loko a ha hanya kumbe loko a nga ha ri kona ekusuhi na n’wina”.
Nhlamuselo: Swi tano eka loyi a kucetelaka un‟wana leswaku a endla leswo biha
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ximanga → munhu
315
xitikoxihlovo xa vunharhu swi pananisiwa na ku endla swilo swo biha eka
xitikoxikongomisiwa xa vunharhu. Swilo swo biha ku nga va ku ri ku endla vuxaka na
vanhu van‟wana mi pfunnana hi makungu yo onhela vanhu ku tani hi ku va yivela,ku
dlaya na swin‟wana leswi eku heteleleni swi vavisaka timbilu ta vanhu.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
316
Nxopaxopo wa leswi nga eka mpananiso
317
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
318
4.4.2.4. Nkongomelo wa rirhandzu na vukati
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
319
lava nga riki na vuxaka va kuceteleka ku ba mindzilekano leyi nga ta endla leswaku va
tshama va ri karhi va xiximana.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Hi xivuriso lexi Vatsonga va dyondza leswaku loko munhu a kariha ngopfu a nga
lawuleki hambiloko vanhu va ringeta ku n‟wi tshinya a nga fanelangi ku tekeriwa
enhlokweni. Loko vanhu va endla tano swi n‟wi hlohlotela ku ya emahlweni a twa onge
leswi a swi endlaka swi kahle. Eka xivuriso lexi Vatsonga va kuceteleka ku ka va nga
landzeleli vanhu vo kariha ngopfu hikuva marito ya vona a ya aki naswona a ya pfuni
nchumu handlela ka ku hahlula no tshova timbilu.
320
4.4.2.6. Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Vutomi bya goya eka xitikoxihlovo xo sungula byi pananisiwa na vutomi bya munhu loyi
a nga hanyiki na vanhu van‟wana. Goya i ximanga xa xinuna lexi lan‟weke ku tshama
na vanhu xi ya tshama enhoveni, loko xi tshuka xi vuyile ekaya xi vuya hi ku tumbela hi
nkarhi lowu vanhu va yaka etindlwini ku ya wisa. Munhu loyi a pananisiwana na goya a
nga tsakeli ku tshama ekaya na vanhu van‟wana naswona a swi tiveki leswaku u va a ri
karhi a tshama kwihi. Munhu loyi a hanyaka vutomi bya goya u vuya hi ku yiva no
tumbela ekaya vanhu va ri karhi va nga n‟wi voni.
321
4.4.2.7. Nkongomelo wo pfunana
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
322
Vatsonga va kuceteleka ku pfuna vanhu lava va hanyaka na vona loko swi nga va
fambeli hi ku va yisa etin‟angeni hi ku tshemba leswaku va ta susiwa mabadi lama va
tshembaka leswaku va na wona. Van‟wana va va yisa etikerekeni leswaku va ya
khongeleriwa leswaku xiyimo xa vona xi cinca va fana na vanhu van‟wana lava swi va
sasekelaka swa vutomi.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Ximanga → munhu
Marito lamanene i marito lamo tsokombela, lama ma tsakisaka munhu loko a tshuka a
byeriwa wona. Ku nga va ku ri ku va a byeriwa hi ndlela ya ku va a tshembisiwa ku
endleriwa kumbe ku nyikiwa swilo swa risima. Leswi swi pananisiwa eka xitikoxihlovo xo
sungula na xitikoxikongomisiwa xo sungula. Xitikoxihlovo xa vumbirhi lexi kombisaka a
ma tsakisi kutani ma pananisiwa na u nga ma tshembi eka xitikoxikongomisiwa xa
vumbirhi. Xilo lexi munhu a nga xi tshembiki hi lexi xi n‟wi kanakanisaka naswona
mahungu ma kona ma hetelela ma nga tsakisi mbilu ya munhu. Eka xitikoxihlovo xa
vunharhu ku pananisiwa ximanga na munhu eka xitikongomisiwa xa vunharhu.
323
Nkoka na nkucetelo wa xivuriso lexi erixakeni ra Vatsonga
Dyondzo ya xivuriso lexi i yo lemukisa vanhu leswaku va tivonela eka vanhu lava va va
tshembisaka swilo swa risima hi ku va byela hi nomu handle ka ku va endlela no swi
kombisa hi mitirho. Leswi swi nga endla leswaku va tshoveka timbilu loko switshembiso
swi hetelela swi nga fikeleriwangi. Naswona vanhu va kuceteleka ku lehisa na ku
olovisa timbilu loko switshembiso swi hlwela ku endliwa na loko swi nga hela swi nga
endliwanga.
Nhlamuselo: Loko u vavisa munhu u nga n‟wi yeli emutini kumbe evanhwini. Vulavula
na yena exihundleni.
Xigego
Xitikoxihlovo → Xitikoxikongomisiwa
Xipakana → munhu
Xa theniwa → vavisa
Enhoveni → emutini/evanhwini
324
leswi swi khunguvanyisaka munhu kutani mbilu ya yena yi vava. Hi xitikoxihlovo xa
vunharhu enhoveni ku pananisiwa na le vanhwini ku nga laha ku nga tala vanhu eka
xitikoxikongomisiwa xa vunharhu.
Ndzima leyi yi langutanile na swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa le
kaya (swifuwo) hi xikongomelo xo humesela ehandle mavonelo ya vutomi na mikhuva
ya Vatsonga. Eka yona ku langutiwile xivuriso, nhlamuselo ya xona, kutani xi
xopaxopiwa ku suka eka xitikoxihlovo ku ya eka xitikoxikongomisiwa ku tlhela ku
kaneriwa nkoka na nkucetelo lowu xi nga na wona erixakeni ra Vatsonga. Hinkwaswo
swivuriso leswi a swi kaneriwa ehansi ka ndzima leyi a swi xopaxopiwa ehansi ka
mikongomelo yo hambanahambana ya vutomi erixakeni ra Vatsonga. Mikongomelo leyi
ku xopaxopiweke swivuriso ehansi ka yona i mikongomelo yo tanihi: madzolonga,
mindyangu, nhlonipho, milandzu na maahlulelo ya yona, tinyimpi, swakudya na
swakunwa, mitirho, dyondzo, makuriselo ya vana, mahanyelo lamo biha, vukanganyisi,
rifu, vuxaka, vutlhari, ku rhangela no fuma vanhu, rirhandzu na vukati,
325
vukungundzwana, ku vilela, ku khunguvanyeka, vutoya, ku sola, ku rhukana, ku tikurisa,
ku nyika matimba, vusiwana, vuvabyi na vutshunguri, makhombo, nkarhi wa khale,
mavunwa na ku pfunana.
Eka swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa le kaya ku kumekile leswaku
Vatsonga va simekile timitsu ta vona eka swona hikokwalaho ka mikucetelo ya swona
ya siku na siku. Swiharhi swo tanihi tihomu, timbuti, tihuku, timbyana, tinguluve na
swimanga i swiharhi leswi va tshamaka na swona masiku hinkwawo, va swi risa, va swi
nyika swakudya, va swi nyika mati na ku swi tshungula hi ku swi nyika mirhi loko swi
tshuka swi vabya. Leswi swi endla leswaku va tshama va tlhavile tihlo eka swona,
hikokwalaho va na vuxiyaxiya ngopfu eka swona kutani xin‟wana ni xin‟wana lexi
humelelaka eka swona va kota ku hatla va swi lemuka. Ku kumekile leswaku va kota ku
vona loko swiharhi leswi swi tshamile kahle, va vona na loko swi holova, va vona loko
swi tswala, va tiva na marilelo ya swona loko swi tsakile na loko swi nga tsakangi.
Ku kumisisiwile leswaku swiharhi leswi swi nga na mikucetelo yo tala eka swiharhi swa
le kaya i homu, huku na mbyana, leswi swi paluxiwa hi leswi swivuriso swa swona swi
nga tala naswona swi tirhisiwaka ngopfu loko swi pimanisiwa na swa mbuti, nguluve na
ximanga. Xivuriso xa ta rilana. tihomu ta nkosi ta rilana, ku kumisisiwile leswaku
xivuriso lexi xi tirhisiwaka ngopfu erixakeni ra Vatsonga hikokwalaho ka leswi mhaka ya
rifu yi humelelaka mikarhi hinkwayo, masiku hinkwawo. Ku kumekile leswaku Vatsonga
va tirhisa ngopfu xivuriso lexi endzhaku ka loko va xiyaxiyile mahanyelo na maendlelo
ma tihomu. Loko tihomu ti fika laha ku nga fa homu yin‟wana ti pfhandzapfhandzaka no
bongabonga ti kolola no rhendzelekarhendzeleka kwalaho ku ri ndlela yo komba ku
vilela no rila. Hileswaku tihomu a ti swi koti ku hundza laha ku nga fa yin‟wana ti nga rili.
Ku kumekile leswaku nkucetelo lowu wa ha ri kona erixakeni ra Vatsonga ninamuntlha,
leswi swi tikomba ngopfu loko ku ri na rifu. Vanhu vo tanihi vafundhisi, maxaka na
326
vanghana va ya va ya chavelela no seketela lava va nga feriwa ku ri xikombiso xa
leswaku va rila na vona ku kotisa tihomu leti rilanaka loko yin‟wana ya tona yi file.
Swivuriso swa tihomu exivaleni to gumulana, homu, ku pfuxiwa leyi tipfuxaka na amba
ku nona ka yona, ku fa ka yona hi ku twile ku kumekile leswaku swi tirhisiwa mikarhi yo
tala erixakeni ra Vatsonga, leswi swi paluxiwa hi kuva tihomu ti pfa ti gumulana
exivaleni. Ku kumisisiwile leswaku swi na nkucetelo wa ku va Vatsonga va twisisa
leswaku a swi koteki ku va vanhu va ndzhawu yin‟we kumbe va ndyangu wun‟we va
nga gorombisani hi marito hambi ku ri ku banana. Hileswaku vanhu va ndhawu yin‟we
va nga ka va nga tshiki ku tlokolana, ku nga va ku ri ekaya, entirhweni, laha ku nga na
vanhu va mihlangano yo karhi ya tipolitiki na kun‟wana ni kun‟wana laha ku kumekaka
ku hlanganile vanhu.
Swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka huku naswona ku kumekile leswaku swi na
xiave lexikulu eka ku kucetela Vatsonga eka leswi va vonikisaka xiswona eka
swin‟wana swa swiendlo ni mahanyelo ya vona namuntlha. Xivuriso xo tanihi xikukwana
xa yin’wana huku a xi hleteri hi yin’wana huku, xi tirhisiwa ngopfu ku ri ndlela yo
dyondzisa vatswari leswaku a swi koteki ku va wansati un‟wana a hlayisa n‟wana wa
327
un‟wana wansati. Xivuriso lexi ninamuntlha xa ha ri na nkucetelo lowukulu swinene
hikuva vavasati vo tala loko va thala vukati kumbe va tshikiwa hambi ku ri ku
hlongoriwa, va famba na vana va vona leswaku va ya tihlayisela vona kwalomu va nga
ta kumeka va ri kona. Leswi swi va kuceterile endzhaku ka loko va vonile swikukwana
leswi feriweke hi mana wa swona swi sala swi pfumala huku yo swi fukamela no swi
hletela.
Swin‟wana swa swivuriso swa huku leswi tirhisiwaka ngopfu hikuva timhaka ta kona ti
tshama ti ri karhi ti humelela siku na siku ku kumekile leswaku i swivuriso swa munhu
loyi i huku, ku kenkela a hi ku veka tandza, huku yi hanya hi ku handza, ka byandlani ni
vurhongo eka huku yo fa hi mafurha, nhwanyana i huku yo khomela vayeni, a ndzi
tswalanga huku, ndzi tswale munhu, u nga hlongoli huku u tamele munyu mandleni.
Kumbe wo tsutsumela huku ni munyu, ku handzela endzhaku tani hi huku, mikuku
yimbirhi a yi yimbi nkarhi wun’we na hambi wu nga ringi nkuku, ri ta xa. Swivuriso leswi
swi wela ehansi ka mikongomelo ya makuriselo ya vana, rirhandzu na vukati, vutoya,
mitirho, dyondzo, ku nyika matimba, ku rhukana, ku hlonipha na milandzu ni maahlulelo
ya yona. Hambiloko swivuriso leswin‟wana leswi welaka ehansi ka mikongomelo leyi ku
nga vuriwangiki nchumu hi swona naswona swi nga katsiwangi eka leswi swi tirhisiwaka
siku na siku erixakeni ra Vatsonga. A swi vuli leswaku a swi na nkoka, swi tama swa ha
ri na nkoka hikuva swa tirhisiwa hi nkarhi lowu ku humelelaka swin‟wana leswi
fambelanaka na swona erixakeni.
328
NDZIMA YA 5
KU DLAYISETA
5.1 Manghenelo
Eka swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa le nhoveni na swiharhi swa le
kaya ku xopaxopiwile swi xopaxopiwile ku ri karhi ku langutiwa tinhlamuselo ta swona,
kutani swi xopaxopiwa ku suka eka xitikoxihlovo ku ya eka xitikoxikongomisiwa ku tlhela
ku kaneriwa nkoka na nkucetelo wa swona erixakeni ra Vatsonga. Swivuriso leswi a swi
xopaxopiwa swi ri karhi swi werisiwa ehansi ka mikongomelo yo hambanahambana ya
vutomi yo tanihi rirhandzu na vukati, vuvabyi na vutshunguri, rifu na swikholwakholwana
swa rona, milandzu ni maahlulelo ya yona, mitirho, vusweti, ndzalo, vukhongeri,
mavondzo, rivengo, vukungundzwana, madzolonga, dyondzo, vutlhari, makhombo,
swihumelelo swa ntumbuluko, tinyimpi, makwanga, makuriselo ya vana, ku rhangela no
fuma vanhu, vulolo, vutikukumuxi, swakudya na swakunwa, ni swin‟wana ni swin‟wana.
Hi ku angarhela, eka swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi hinkwaswo swa le
kaya (swifuwo) na swa le nhoveni ku kumisisiwile leswaku tinhlamuselo ta swivuriso
swo hlaya, hambiloko ti nga fani leswi hetisekeke, naswona swivuriso swa kona swi nga
tshuriwangi ku suka eka swiharhi swo fana swi tlhela swi nga weli ehansi ka
329
mikongomelo yo fana, mitirho na mikucetelo ya swona swa yelana swi tlhela swi va na
vuxaka swinene.
330
nga onhaka na swin‟wana leswi loko a ku hatlisiwile a swi nga ta onhaka. Ehansi ka
nkongomelo wa vurhangeri, ku kumisisiwile leswaku tihosi na varhangeri va fanele va
dyondza ku fambisa kahle tiko no hlayisa malandza ma vona; naswona tihosi ti
tsundzuxiwa ku xiximana na tihosi ta matiko man‟wana no tiva mindzilekano ya matiko
ma tona lomu yi helelaka kona. Hileswaku hosi ya tiko rin‟wana yi fanele yi hlonipha
hosi ya tiko rin‟wana hikuva hinkwavo va na matimba ya vuhosi.
331
va endzela kona mikarhi hinkwayo hi ku chava ku tekeriwa hi van‟wani. Kasi ku
kumekile leswaku ku na mikongomelo leyi ehansi ka yona ku ngo va na swivuriso
swimbirhi kasi kun‟wana i xin‟we ntsena. Mikongomelo ya kona i yo tanihi: vun‟wini,
vukungundzwana, nhlonipho na nxiximo, rifu, xiyila, xikholwakholwana, vusiwana,
vulolo, nkateko, dyandza, swivilelo, nxaniseko na marito mo vavisa mbilu.
332
fambi hi ndlela leyi a nga yi langutela. Hileswaku munhu a nga kumeka a fumile
swinene a ri na mali yo tala na ku tshama eka dyiyindlu dya manyunyu kambe a ri hava
vana. Leswi swi komba leswaku hambiloko munhu a ri na swilo swa risima evuton‟wini
leswi naveriwaka hi vanhu van‟wana ku na leswi na yena a swi kayivelaka kutani a swi
navela eka vanhu van‟wana. Eka swivuriso swa emahlweni ka nghala, yana ni xisana
na emahlweni ka nghala yana u hlomile ku kumekile leswaku ku humeseriwa erivaleni
mhaka leyi kombisaka leswaku loko munhu a ya hlangana na hosi u fanele a ya na
ndzuvo kasi hi tlhelo lerin‟wana ku boxiwa leswaku loko u ya hlangana ni nala wa wena
yana u hlomile leswaku a ta chava. Kasi swivuriso swa tinghala timbirhi ta chavana na
tinghala timbirhi ti chavana hi mabvele na kona ku na tinhlamuselo leti fanaka leswi
hetisekeke leti kombisaka leswaku tihosi ti fanele ku kombana xichavo hikokwalaho ka
vuhosi bya tona. Mhaka yin‟wana leyi kumisisiweke i ya leswaku swin‟wana swa
swivuriso swi na tinhlamuselo timbirhimbirhi kasi swinwana swi na tinhlamuselo
tinharhu.
333
mavoko. Eka nkongomelo lowu khumbaka timhaka ta milandzu na maahlulelo ya yona,
swivuriso leswi swi nga katsiwa ku va swi wela ehansi ka nkongomelo lowu ku kumekile
leswaku Vatsonga va kuceteleka eka mhaka ya leswaku loko ku tshuka ku va na
timhaka ta xihundla endyangwini a swi fanelangi ku va ti kaneriwa laha ku nga na
ntsungu wa vanhu ku katsa na swihlangi.
Eka swivuriso swin‟wana ku kumekile leswaku ku titirhela loko munhu a lava nchumu
wa nkoka evuton‟wini i swa nkoka swinene ku tlula ku rhumisa vanhu van‟wana. Ku
tlhela ku kombisiwa leswaku ku na mitirho leyi yi nga oloviki ku va munhu a yi tirha a ri
yexe kambe swi lava leswaku vanhu va khomisana, hikokwalaho ka sweswo swivuriso
leswi swi kumekile swi ri karhi swi werisiwa ehansi ka nkongomelo wun‟we lowu
fambelanaka na swa mitirho.
334
Ehansi ka nkongomelo wa makuriselo ya vana ku kumisisiwile leswaku mikongomelo na
mikucetelo ku ya hi tinhlamuselo ta swivuriso ya yelana naswona swi paluxa mhaka ya
leswaku vana va tala ku hanya vutomi na ku encenyeta mahanyelo ya vatswari va vona.
Nkongomelo wa mahanyelo lamo biha wu kongomisa ngopfu eka ku tsundzuxa lava
tolovelaka ku onha swilo swa vanhu ku swi papalata.
Ehansi ka swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa le kaya (swifuwo) tanihi
swivuriso leswi tshuriweke hu suka eka swiharhi swa le nhoveni ku kumekile leswaku
mikongomelo yin‟wana yo paluxiwa hi swivuriso swimbirhi ntsena kasi kun‟wana ko va
xivuriso xin‟we ntsena. Yona i mikongomelo wo tanihi rifu, vuxaka, vutlhari, ku rhangela
na ku fuma vanhu, ku sola, vukungundzwana, ku tikurisa, ku nyika matimba, vusiwana,
vuvabyi na vutshunguri, makhombo, ku fambelana na nkarhi, mavunwa na wo pfunana.
335
Eka swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa le nhoveni na swiharhi swa le
kaya (swifuwo) ku kumekile leswaku swivuriso leswi Vatsonga va kumaka ngopfu
mikucetelo eka swona hi leswi swi welaka ehansi ka mikongomelo ya mitirho, dyondzo,
nyimpi, mahanyelo lamo biha, milandzu na maahlulelo ya yona, rirhandzu na vukati.
Mikongomelo leyi swivuriso swa kona swi tshuriweke swi ri karhi swi wela ehansi ka
mikongomelo ya vulolo, rifu, ku sandza, ku nyika matimba, vutoya, dyandza, swakudya
na swakunwa, vusiwana, nkateko a swi talangi swo va xiwelo. Hambiloko swivuriso
leswi swi nga talangi swi tama swi ri na nkoka lowukulu eka vutomi bya Vatsonga
hikuva va langutisa eka swona ku kota ku ololoxa swin‟wana swa swiphiqo leswi va
hlanganaka na swona eka vutomi bya siku na siku.
Eka swivuriso leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi swa le nhoveni ku kumekile
leswaku swivuriso swo vulavula hi swiharhi swo tanihi: ndlopfu, nghala, mhisi, mhunti,
mpfundla na kondlo hi swona leswi Vatsonga va kumaka mikucetelo yo tala eka swona.
Leswi swi vangiwa hikokwalaho ka leswi ku tshuriweke swivuriso swo tala ngopfu ku
suka eka swiharhi leswi. Swiharhi swo tanihi nyarhi, mangwa na mhala ku kumekile
leswaku a swi na mikucetelo yo tala ngopfu eka vutomi bya Vatsonga hikuva eka
swiharhi leswi ku yo tshuriwa ntsena xivuriso xin‟we kumbe swimbirhi. Hambiloko eka
swin‟wana swa swiharhi ku tshuriwile swivuriso swo ka swi nga tati xandla swi tama swa
ha ri na nkoka eka vutomi bya Vatsonga hikuva va kuceteleka no dyondza swin‟wana
eka swona.
336
ya swivuriso swa swiharhi swa le kaya. Ku kumekile leswaku swivuriso leswi tshuriweke
ku suka eka swiharhi swa le nhoveni i 104 kasi leswi tshuriweke ku suka eka swiharhi
swa le kaya i 96.
5.3. Swibumabumelo
Swilo leswi swi nga ha lavisiswaka eka nkarhi lowu taka mayelana na swivuriso eka
Xitsonga hi leswi landzelaka:
337
Tibuku leti tirhisiweke
Fu, J 2008, The Conceptual Motivation of Animal proverbs in English and cinese. The
school of Teacher Education. Kristianstand University College. C-essay in English
Linguistics
Furuza, M 1996, Proverbs as an Expression of the Philosophy of life. Cape Town: Juta
Javier, H.R. 2005, The role of Metaphor, Metonymy, and conceptual blending in
understanding advertisements: The case of drug-prevention ads1. Revista alicantina de
estudios Ingleses 19: 169-190.
Junod, H.P 1978, Vutlhari bya vatsonga (Machangana). Third edition. Sasavona
Publishers and Booksellers: Braamfontein.
Khuba, A 1995, The proverbs as mirror of the vavhenda Culture and Philosophy.African
languages. University of Limpopo.
338
Krikman, A 2007, The great chain of being as the background of personificatory and
depersonificatory metaphors in proverbs and elsewhere. Estonian Literary Museum.
Lakoff, G 1992, The contemporary theory of metaphor. Metaphor and and thought 2 nd
edition Cambridge University press.
Lakoff, G. na Turner, M 1989, More than cool Reason: A field Guide to Poetic Metaphor.
Chicago. University of Chicago press.
Lufti, A 2007, Weather proverbs and speech acts. University of Baghdad instructor,
college of education.
Mbangu I 2010, Significance of Proverbs in Africa and Beyond. http: // www. helium. /
com/ items/ 1007906-the-value-of-african-idioms-and proverbshttp://www.inspirational
339
wordsofwisdom.com/Asian-proverbs.htmlhttp://www.suite 101.com/article.cfm/east-
asian-history/116098.
Moon, P 1997, Traditional Maori Proverbs: Some general Themes. Auckland: Auckland
Institute of technology press.
Moreno, A.I 2005, An analysis of the cognitive dimension of proverbs in English and
spanish: The conceptual power of language reflecting popular believes.
Mushwana, A na Chauke, M.T 2015. Naming Practices Among Vatsonga: The case of
naming the characters in some of Thomas Hasani Chauke‟s Songs. journal of Sociology
and Social Anthropology Vol 6(3): 441-448.
Nkuna, P.H 2015 Management wisdom in Xitsonga proverbs Southern African Journal
for Folklore Studies Vol 25 No 1.P48-59.
Norrick, M 1995, How Proverbs mean: Semantic studies in English proverbs. Mouton:
Berlin publishers.
Patton, M 1990, Qualitative Evaluation and Research methods. New Delhi: SAGE
Pearsall, C 1990, New Oxford English Dictionary. United Kingdom: Amazon press.
Pinheiro Fortes, AC 2014, Africa Viewed Through its proverbs and Literature: European
Scientific Journal.
340
Soanes, C 1993, South African Pocket Oxford Dictionary. Third edition. Cape Town:
University Press.
341