Η φασματομετρία μάζας (mass spectrometry, MS) ανήκει στις ενόργανες αναλυτικές πειραματικές μεθόδους και έχει ως στόχο την διερεύνηση της δομής χημικών ενώσεων. Στηρίζεται στην μετατροπή των μορίων μιας ουσίας σε ιόντα ή θραύσματα, συνήθως με βομβαρδισμό με δέσμη ηλεκτρονίων, και στην συνέχεια τα ιονισμένα σωματίδια διαχωρίζονται με βάση τον λόγο m/z όπου m η μάζα του ιόντος και z το φορτίο του. Τα ιόντα καταγράφονται και με το κατάλληλο λογισμικό παράγεται το φάσμα μάζας της ουσίας.
Οργανολογία Το φασματόμετρο μάζας αποτελείται από: i. Το σύστημα εισαγωγής δείγματος, το οποίο έχει ως στόχο την μετατροπή του δείγματος σε αέριο και την μεταφορά του στην πηγή ιονισμού με σταθερό ρυθμό. Στην παρακάτω περίπτωση, όπου το δείγμα είναι σε υγρή κατάσταση, χρησιμοποιείται υγρός χρωματογράφος και η μέθοδος αποτελεί συνδυασμό της φασματομετρίας μαζών και της υγρής χρωματογραφίας (LC-MS). ii. Την πηγή ιονισμού, η οποία συνήθως επιτυγχάνει την παραγωγή ιόντων και θραυσμάτων με μια επιταχυνόμενη δέσμη ηλεκτρονίων κάθετη προς την ροή των μορίων (EI), ή με χημικό ιονισμό (CI), διοχετεύοντας στην πηγή ιονισμού ένα αέριο αντίδρασης προς σχηματισμό ιόντων. iii. Τον αναλυτή μαζών, ο οποίος διαχωρίζει τα διαφορετικά ιόντα με βάση τον λόγο m/z με την βοήθεια ενός μαγνητικού ή ηλεκτρικού πεδίου. iv. Τον ανιχνευτή ιόντων πάνω στον οποίο προσκρούουν τα ιόντα και ταυτοποιούνται Να τονισθεί ότι η ανάλυση πραγματοποιείται σε συνθήκες κενού για να ελαχιστοποιηθούν οι διαμοριακές συγκρούσεις.
Δείγμα
Σύστημα Πηγή Αναλυτής Ανιχνευτής
εισαγωγής ιονισμού μαζών ιόντων
Λογισμικό: επεξεργασία και παρουσίαση δεδομένων Σχήμα 1: Διάγραμμα ροής φασματομετρίας μάζας Διαχωριστότητα Η διαχωριστότητα δηλώνει την ικανότητα του φασματόμετρου μάζας να ανιχνεύει δύο m ιόντα με παραπλήσιες τιμές μάζας και εκφράζεται από την σχέση R = Δm όπου m και m+Δm οι μάζες δύο γειτονικών κορυφών στο φασματόμετρο μάζας.
Φάσμα μάζας Το φάσμα μάζας μιας ουσίας παρουσιάζει την σχετική αφθονία των ανιχνευόμενων ιόντων συναρτήσει του αντίστοιχου λόγου m/z. Το ιόν που παρουσιάζει μέγιστη αφθονία καλείται βασικό ιόν και τα υπόλοιπα ιόντα εκφράζονται ως ποσοστό αυτού.
Εφαρμογές φασματομετρίας μάζας
Η μέθοδος αυτή είναι υψίστης σημασίας καθώς ανιχνεύει ουσίες ιδιαίτερα χαμηλής συγκέντρωσης οι οποίες είναι δύσκολο να προσδιοριστούν. Γι’ αυτό τον λόγο οι εφαρμογές της ποικίλουν.
i. Προσδιορισμός μοριακού βάρους με ακρίβεια. Το μοριακό βάρος της αντίστοιχης
ουσίας ταυτίζεται με την θέση της υψηλότερης κορυφής στον άξονα x’x στο φάσμα μάζας. ii. Ταυτοποίηση άγνωστων ενώσεων. Απαιτεί την ανάγνωση ενός αγνώστου φάσματος μάζας συχνά με την βοήθεια των φασμάτων ΄΄βιβλιοθήκης΄΄. iii. Εύρεση ισοτόπων ενός χημικού στοιχείου. iv. Προσδιορισμός προσμίξεων σε ουσίες. v. Αποσαφήνιση της δομής των πολυμερών. Διευκολύνει τον προσδιορισμό των ιδιοτήτων τους και την αποτελεσματικότερη εκμετάλλευσή τους.
Ζητούμενο 1: Πηγή ιονισμού ονομάζεται ο θάλαμος στον οποίο πραγματοποιείται ο ιονισμός των μορίων καθώς και η παραγωγή διαφόρων ιόντων. Η παραγωγή αυτή μπορεί να επιτευχθεί με πολλούς τρόπους, μερικοί από τους οποίους είναι: ο ιονισμός με δέσμη ηλεκτρονίων, ο χημικός ιονισμός, ιονισμός με σπινθήρα και αυτός με εκρρόφηση πεδίου. Στα δοθέντα σχήματα απεικονίζεται το φάσμα μάζας της παρακεταμόλης με δύο διαφορετικές πηγές ιονισμού. Στο Σχήμα 1, παρατηρείται η σχηματική παράσταση της πηγής ιονισμού με δέσμη ηλεκτρονίων. Με τον τρόπο αυτό, σχηματίζεται μια κάθετη δέσμη ηλεκτρονίων ως προς την ροή των μορίων, προκαλώντας σύγκρουση, που παράγει θετικά φορτισμένα σωματίδια. Παρατηρώντας το σχήμα, είναι ξεκάθαρη η έντονη θραυσματοποίηση. Δεν εμφανίζει μοριακό ιόν, αλλά πλήθος μικρότερων θραυσμάτων. Γνωρίζουμε επίσης, ότι η υψηλότερη κορυφή αντιστοιχεί στο βασικό ιόν, δηλαδή το ισχυρότερο.
Σχήμα 1.
Στο Σχήμα 2, έχει αξιοποιηθεί ένας πιο ήπιος τρόπος ιονισμού, ο χημικός ιονισμός. Σε αυτή την περίπτωση, η παρακεταμόλη εισάγεται στον θάλαμο μαζί με ένα αέριο αντίδρασης (π.χ. μεθάνιο, αμμωνία), το οποίο παράγει ιόντα, όταν επιδρά με την δέσμη ηλεκτρονίων. Στην συνέχεια λαμβάνει χώρα μια σειρά αντιδράσεων, από την οποία προκύπτει ένα απλούστερο φάσμα σε σχέση με αυτό του προηγούμενου σχήματος, γεγονός το οποίο επιβεβαιώνεται από το μικρότερο πλήθος κορυφών Σχήμα 2.
Ζητούμενο 2: Η φασματομετρία διαχωρίζει και ανιχνεύει άτομα με παραπλήσιες τιμές μάζας, οπότε διακρίνει ικανοποιητικά τα ισότοπα ενός στοιχείου. Στη προκειμένη περίπτωση μας ζητείται να εντοπίσουμε ποιο αλογόνο περιέχεται στις 2 οργανικές ενώσεις που απεικονίζονται στα 2 φάσματα μάζας. Αρχικά να σημειωθεί ότι από τα αλογόνα, αναζητούμε μόνο χλώριο και βρώμιο καθώς το φθόριο και το ιώδιο πρακτικά στη φύση είναι μονοισοτοπικά λόγω μεγάλης αστάθειας των ισοτόπων τους. Γενικά, σε ένα φάσμα μάζας χαρακτηριστική είναι η ύπαρξη ιόντων Μ+2 με μεγάλη αφθονία λόγω ενώσεων που περιέχουν βρώμιο ή χλώριο εξαιτίας της ύπαρξης των αντίστοιχων ισοτόπων. Προκειμένου να εντοπίσουμε ποιο από τα 2 εμφανίζεται στην ένωση, παρατηρούμε σε τι αναλογία βρίσκονται όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα:
Στο Σχήμα 3, αναζητώντας κορυφές που διαφέρουν κατά 2 παρατηρούμε πως αυτές που αντιστοιχούν σε m/z = 120 και m/z = 122 φαίνονται να έχουν ίδιο ύψος. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον Πίνακα 1, καθώς οι τιμές της σχετικής τους αφθονίας βρίσκονται σε αναλογία περίπου 1:1 (22.3% και 21.9% αντίστοιχα). Με βάση τη προαναφερθείσα θεωρία, το αλογόνο με τα ισότοπα του σε αναλογία 1:1 είναι το Br Στο Σχήμα 4, ακολουθώντας την ίδια διαδικασία, παρατηρούμε πως η κορυφή που αντιστοιχεί σε m/z = 78 φαίνεται να είναι το ένα τρίτο της κορυφής που αντιστοιχεί σε m/z = 76. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον Πίνακα 2, καθώς οι τιμές της σχετικής τους αφθονίας βρίσκονται σε αναλογία περίπου 1:3 (4.8% και 14.4% αντίστοιχα). Οπότε με βάση τη προαναφερθείσα θεωρία, το αλογόνο με τα ισότοπα του σε αναλογία 1:3 είναι το Cl.
