NATIONAL

SENIOR CERTIFICATE

GIREDI YA 12

XITSONGA: RIRIMI RA LE KAYA (HL)

PAPILA RO SUNGULA (P1)

HUKURI 2022

TIMARAKA: 70

NKARHI: Tiawara ti2

Papila leri ra swivutiso ri na tipheji ta 11.

Mfanelo yo kopa yi pimiwile Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1 2 DBE/Hukuri 2022
NSC

SWITSUNDZUXO NA VUXOKOXOKO:

1. Papila leri ra swivutiso ri avanyisiwile hi swiyenge SWINHARHU:

XIYENGE XA A: Xikambelantwisiso (30)

XIYENGE XA B: Nkomiso/Nkatsakanyo wa ndzima (10)
XIYENGE XA C: Swiaki na milawu ya matirhiselo ya ririmi (30)

2. Hlaya switsundzuxo HINKWASWO hi vukheta.

3. Hlamula swivutiso HINKWASWO.

4. Sungula xiyenge XIN'WANA na XIN'WANA eka pheji YINTSHWA.

5. Khwatihata emakumu ka xiyenge xin'wana na xin'wana.

6. Nombora tinhlamulo himfanelo tanihilaha ti nomboriweke hakona eka papila

leri ra swivutiso.

7. Tlula ntila endzhaku ka nhlamulo yin'wana na yin'wana.

8. Tekela enhlokweni mapeletelo na mavumbelo ya swivulwa.

9. Ndzinganyeto wa maavelo ya nkarhi:

XIYENGE XA A: Timinete ta 50
XIYENGE XA B: Timinete ta 30
XIYENGE XA C: Timinete ta 40

10. Tsala swi basa no vonaka.

Mfanelo yo kopa yi pimiwile Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1 3 DBE/Hukuri 2022
NSC

XIYENGE XA A: XIKAMBELANTWISISO

XIVUTISO XA 1

Hlaya XITSHURIWA xa A, u languta na xa B kutani u hlamula swivutiso leswi nga

ehansi ka swona.

XITSHURIWA XA A

NDZI TA TLAKUSIWA

1 Nkulukumba Tlakula na nsati wa yena Sarah a va tshama eNkowankowa. Leswi

hinkwavo a va tirha va tilaverile sesi loyi a nga ta sala a vona swa muti. 'Wena
Rhulani, laha a ndzi lavi mutirhi wo ka a nga yingiseli. Vana lava ndzi lava va
tshama va basile, xikan'we na yindlu leyi yi tshama yi basile, ndza tshemba wa
swi vona ku i yindlu ya manyunyu. Loko u vula mina u ku madam, phela ndzi 5
mulungu wa wena. U swi tiva leswaku u ta holeriwa madzananhungu ya tirhandi
(R800,00) hi n'hweti. U swi twile leswi ndzi nga swi vula?' 'Ndzi swi twile madam.'
I Rhulani yaloye. Rhulani a a ri nhwana loyi a a sasekile swinene. Vumbhuri bya
yena a byi tumbeta hi vusiwana. Exikolweni a a tshikile eka ntangha nhungu hi ku
pfumala swa le mandleni. 10

2 'Wena Rhulani, hikokwalaho ka yini u nga ndzi hlanganisi loko ndzi fika laha?
Loko wo tirhisa leswi u tirhisaka swona yi ta ku thonela n'hweti leyi.' Rhulani a a
tlulatluleka loko madam vo za vo ga! 'Mana wa Nhlamulo, mina a swi ndzi tsakisi
leswi u n'wi endlaka swona n'wana wa vanhu. Hambiloko a tirhile swo saseka a
wu khensi, wo tshama u ri ku n'wi chovoleni. Rhulani wa ringeta ku tirha ku tlula 15
hinkwavo lava nga hi tirhela eka nkarhi lowu nga hundza.' 'U tirha kahle Rhulani
ka, leswi chukela ri ngo lo sala hi ku tala a hi yena a salaka a hakutela a nyika
vanghana va yena?'

3 'Mana wa Nhlamulo, wa swi vona ku Rhulani i nhwana, lexi endlaka ku u vula ku

a nga fambafambi, naswona ku nga ngheni vafana laha mutini mina a ndzi tivi 20
leswaku i ncini. Phela na yena i munhu, ku fana na hina. A hi n'wi teke ku fana na
n'wana wa hina, a ta tirha a tshunxekile,' i Tlakula yoloye. Rhulani a a tirhisiwa
wonge i hlonga. Sarah milenge a a gudliwa hi Rhulani, hambi ku hlamba swandla
a dya a a hlambisiwa hi Rhulani. 'Ndzi te ndzi lava ntirho, ndzi wu kumile. Loko a
ndzi endliwa leswi ndzi karhi ndzi kuma macheleni yo antswa, a swi antswa. 25
Ku lova ka manana na tatana swi ndzi kombisa maxangu. N'hweti leyi loko yi hela
a ndzi nyika swa mina, u ta sala a kholela kokwa wakwe. Loko yi ri ndlala yi ta
ndzi dlaya, ku nga ri ku gudla milenge ya ntswatsi a nga ri n'wana.'

4 'Swi lo yini ka Rhulani u ngo vulavula u ri swaku ke?' 'A ndzo yimbelela tatana
Tlakula.' Tlakula u vitanile Rhulani a nghena ekamareni. 'Rhulani, u ta ndzi 30
khomela loko ndzi ku byela leswi a wu nga swi ehleketangi. Nsati loyi wa mina u
hlupha ngopfu, ku tsutsume vanhu vo tala. Loko ndzi nga hembi n'hweti na
n'hweti a hi thola munhu, kambe wena u na mbilu hikuva u hete ntlhanu wa
tin'hweti. Namuntlha tirha u tsakile, hikuva a nge vuyi u ye enhlengeletanini
eGiyani.' 35

Mfanelo yo kopa yi pimiwile Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1 4 DBE/Hukuri 2022
NSC

5 'Rhulani, i khale ndzi ri karhi ndzi navela ku wena na mina hi va xilo xin'we. Ndzi
lava leswaku xa mina xi va xa wena, xa wena xi va xa mina. Wa swi twisisa ke?'
'Sweswo mina ndza chava nkulukumba, loko madam vo swi twa va nga ndzi
dlaya.'

6 'Rhulani, mina ndzi ta ku teka, a wu swi tivi ku mina na Sarah a hi dyisani byi 40
rhelela ke?' Rhulani a ta ku yini, u khensile, phela swa mulungu a swi kanetiwi, a
a ta holela hi mani. Sarah loko a holela Rhulani madzananhungu ya tirhandi, hi
hala tlhelo Tlakula a a n'wi nyika gidi ra tirhandi. Rhulani u sungule ku basa ku
tlula na madam. 'Wena Rhulani, u le nkhubyeni kumbe u le ku tirheni u ngo
bomba? Swona mali yo xava magume ya lama u yi kuma kwihi? I mani a nga ku 45
bodza ndzi nga to tshama ndzi yengeka kasi se u tlakusiwile u manana wa laha
kaya?' 'Mina ndzi nge tshiki ku ambala hikuva a ndzi tirhi hi swiambalo, ndzi tirha
hi mavoko. Ku mali leyi ndzi nga xava hi yona ndzi yi kuma kwihi a swi lavi wena.'
'Mhani, sesi Rhulani a a luma tatana nomo, a tlhela a va khoma malebvu, a va
nwisa na tiya. A xinga tatana mina a nga ndzi xingi,' ku vula Nhlamulo n'wana 50
Tlakula na Sarah.

7 Sarah u tekile xihloka a n'wi landza, Rhulani yena a teka xipedi a yima a ku tsere!
Rhulani u rhange a ya longa a kongoma eka sesi wa Tlakula ku ya tumbela kona.
Sarah u sale a dlaya hi mbitsi, laha swi nga fika laha a nga ha yi entirhweni.
U sungule ku hela a sala nhloko, pho leswi Tlakula a a nga ha vuyi kahle ekaya a 55
etlela eka sesi wakwe, a swo nyanyisa. Tlakula u xavile yindlu eGiyani a xavela
Rhulani. Swi fikile laha a nga kombela ku cinciwa eNkowankowa a ya tirhela
eGiyani. Ekaya a a nga ha wu veki.

[Xitshuriwa lexi xi adaputiwile xi huma eka tsalwa ra Mabibi ya mbilu, hi R Masinge]

NA

Mfanelo yo kopa yi pimiwile Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1 5 DBE/Hukuri 2022
NSC

XITSHURIWA XA B

[Xitshuriwa lexi xi huma eka webusayiti ya www.shutterstock.com]

SWIVUTISO: XITSHURIWA XA A

1.1 Ku ya hi xitshuriwa lexi, hi xihi xilo XIN'WE lexi Sarah a a lava leswaku
Rhulani a xi endla hi ku hetiseka? (1)

1.2 Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko Sarah a ku:
'U tirha kahle Rhulani ka, leswi chukela ri ngo lo sala hi ku tala, a hi yena
a salaka a hakutela a nyika vanghana va yena?' Xivulavulelo xa 'ku sala hi
ku tala' eka xivulwa lexi xi vula ku … ka chukela.

A tatiseka
B tshamiseka
C engeteleka
D hunguteka (1)

1.3 Rhulani u kumekile a hola mali muni loko ku hlanganisiwa leyi a a holeriwa hi
Sarah na leyi a a nyikiwa hi Tlakula? (2)

1.4 Nyika ku yelana loku nga kona exikarhi ka nhlokomhaka na hungu ra

xitshuriwa xa A. (2)

1.5 Hi xihi xivangelo xo va Sarah a khunguvanyeka loko a vona Rhulani a

sungula ku basa ku tlula yena? (2)

1.6 Loko Sarah a vutisa Rhulani a ku: 'I mani a nga ku bodza ndzi nga to tshama
ndzi yengeka kasi se u tlakusiwile u manana wa laha kaya?' swi hundzukile
ntiyiso hindlela yihi? (2)

Mfanelo yo kopa yi pimiwile Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1 6 DBE/Hukuri 2022
NSC

1.7 Hi yihi dyondzo leyi u yi kumeke eka hanyelo ra Sarah hi tlhelo ra vatirhi eka
xitshuriwa lexi? (2)

1.8 Hlamusela leswi landzelaka hi marito ya wena n'wini:

1.8.1 Ekaya a a nga ha wu veki. (2)

1.8.2 Rhulani a a tlulatluleka loko madam Sarah vo za vo ga! (2)

1.9 U titwa njhani hi leswi Sarah a a swi endla eka Rhulani tanihi mutirhi wa
yena? Seketela nhlamulo ya wena. (2)

1.10 Xana leswi humeleleke eka xitshuriwa lexi swo va Tlakula a sukela nsati wa
yena a ya tshama na mutirhi wa yena swa humelela evuton'wini ke? Seketela
nhlamulo ya wena. (2)

SWIVUTISO: XITSHURIWA XA B

1.11 Hi rihi hungunkulu leri humelerisiwaka hi xitshuriwa xa B? (2)

1.12 Xana swiendlelo swa ximunhuhatwa lexi nga eka xitshuriwa lexi swi nga va
swi ku paluxela yini? (2)

1.13 U vona swi ri kahle leswaku munhu a endla leswi humelelaka eka xitshuriwa
lexi? Seketela nhlamulo ya wena. (2)

SWIVUTISO: XITSHURIWA XA A NA XA B

1.14 Kombisa ku fanana loku nga kona ku ya hi hungu ra xitshuriwa xa A na xa B. (2)

1.15 Hi kwihi ku hambana loku nga kona ku ya hi hungu ra xitshuriwa xa A na

xa B? (2)

NTSENGO WA XIYENGE XA A: 30

Mfanelo yo kopa yi pimiwile Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1 7 DBE/Hukuri 2022
NSC

XIYENGE XA B: NKOMISO/NKATSAKANYO WA NDZIMA

XIVUTISO XA 2: KU KOMISA HI MARITO YA WENA N'WINI

Hlaya xitshuriwa xa C kutani u tsala nkomiso/nkatsakanyo hi marito lama nga hundziki

90 u kombisa hilaha ku tirhisa swiyenge swa mabulu hi vusopfa swi nga na
khombo hakona. Nkomiso wa wena wu fanele wu va hi xivumbeko xa ndzimana wu
tlhela wu katsa timhakankulu ta nkombo (7).

LEMUKA: U languteriwa ku endla leswi landzelaka:

1. Tirhisa swivulwa leswi heleleke swa wena n'wini kambe u nga onhi mongo wa
xitshuriwa.
2. A wu FANELANGI ku tsala nhlokomhaka eka nkomiso/nkatsakanyo wa wena.
3. Kombisa nhlayo ya marito emakumu ka nkomiso/nkatsakanyo wa wena.

XITSHURIWA XA C

KHOMBO RO TIRHISA SWIYENGE SWA MABULU HI VUSOPFA

Masiku lawa swiyenge swa mabulu swi tirhisiwa ngopfu hi vantshwa na vaakatiko.
Leswi swi endla leswaku vanhu va nga ha vi na nkarhi wo pfuxela maxaka ya vona
hambi ku bula na vona hikokwalaho ko rivatiwa hi swona. Vantshwa vo tala va tirhisa
swiyenge swa mabulu swo fana na Facebook, WhatsApp, TikTok na swin'wana na
swin'wana. Va tshembela ntsena eka leswi va swi vonaka kumbe leswi va swi twaka
kutani va swi teka swi ri ntiyiso kasi a hi ntiyiso. Ma tele makhombo lama humelelaka
hikokwalaho ka ku swi tirhisa hindlela ya vusopfa.

Vuxokoxoko bya munhu bya tekiwa byi averiwa eka inthaneti handle ka mpfumelelo wa
yena n'wini, laha a nga lahlekeriwaka hi timali na vutomi bya yena. Vantshwa vo tala
lava nghenaka hi nhloko eka swona va hetelela va nga ha tekeli enhlokweni vanhu lava
va tshamaka na vona. Leswi swi tekela vantshwa nkarhi wo tala lowu a va fanele va wu
tirhisile hi mfanelo eka migingiriko yin'wana ya nkoka yo fana na swa tidyondzo.

Ku na vukungundzwana byo tala lebyi humelelaka hikokwalaho ka swona. Swiyenge

swo tala swa vuxisi na vugevenga swa oloveriwa hi ku nghena eka tiakhawunti ta
vanhu handle ka mpfumelelo swi endla vukungundzwana. Munhu a nga hlaseriwa hi
maphorisa kumbe vanhu vanawu hikokwalaho ka swihoxo swin'wana leswi a swi
kaneleke eka inthaneti. Swi nga dlaya ndzhaka na vumunhu kumbe leswinene hi yena
hi ku tumbuluxa xitori lexi nga riki ntiyiso kutani xi hangalasiwa eka swona.

Vanhu vo tala lava tirhisaka swiyenge leswi ku aka vuxaka va tlhela va tekana
hikokwalaho ka swona. Endzhaku ka nkarhi va hetelela hi ku vona swihoxo leswi va swi
endleke swa ku rhandzana ka vona kutani va hetelela va hambana. Varhandzani va
kombana rirhandzu leri nga riki ntiyiso. Vantshwa lava swi tirhisaka va tala ku nyikana
vuxokoxoko lebyi nga riki ntiyiso. Matirhiselo ya swona ma na xiave xo biha eka vutomi
bya vanhu lava va swi tirhisaka hi tindlela to homboloka. Swona swi kahle loko munhu a
swi tirhisa hi mfanelo na hi vukheta lebyikulu swinene.
[Xi hundzuluxeriwile ku suka eka webusayiti ya www.ipl.org/Disadvantages-of-Social-Media]

NTSENGO WA XIYENGE XA B: 10

Mfanelo yo kopa yi pimiwile Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1 8 DBE/Hukuri 2022
NSC

XIYENGE XA C: SWIAKI NA MILAWU YA MATIRHISELO YA RIRIMI

XIVUTISO XA 3: XINAVETISO

Hlaya xinavetiso lexi nga laha hansi kutani u hlamula swivutiso leswi nga ehansi
ka xona.

XITSHURIWA XA D

[Xifaniso lexi xi huma eka webusayiti ya www.shutterstock.com]

3.1 Boxa ndlela YIN'WE leyi vaamukeri va hungu va nga tihlanganisaka hi yona
na vini va bindzu leri. (1)

3.2 Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Ku va munavetisi a
tirhisile fonto leyitsongo swinene emakumu ka xinavetiso lexi u endlela
leswaku vhengele ri nga vi na ...

A vun'wini.
B vutihlamuleri.
C vukungundzwana.
D vutitshembi. (1)

3.3 Xana xinavetiso lexi xi nga va xi kongomisiwile eka vamani? (2)

Mfanelo yo kopa yi pimiwile Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1 9 DBE/Hukuri 2022
NSC

3.4 Hi wihi mboyamelatlhelorin'we lowu humelerisiwaka hi xinavetiso lexi? (2)

3.5 Marito ya 'CCTV yin'we a yi ri R2 500,00, sweswi i R1 500,00', ya na

nkucetelo muni eka vaamukeri va hungu? (2)

3.6 Ku ya hi xinavetiso lexi, xiya xivulwa lexi nga laha hansi kutani u xi yisa eka
vunyingi.

Ndyangu wa wena wu hlayisekile 24/7. (2)

[10]

XIVUTISO XA 4: KHATHUNI

Xiyisisa khathuni leyi landzelaka kutani u hlamula swivutiso leswi nga ehansi ka yona.

XITSHURIWA XA E

[Khathuni leyi yi huma eka webusayiti ya www.cartonistgroup.com]

4.1 Boxa mbangu lowu swimunhuhatwa leswi nga laha henhla swi nga eka
wona. (1)

4.2 Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Vuxaka lebyi nga
kona exikarhi ka swimunhuhatwa leswi nga eka khathuni leyi nga laha henhla
i bya …

A vanhukulobye.
B vavanunakulobye.
C vanakulobye.
D vatirhikulobye. (1)
Mfanelo yo kopa yi pimiwile Phendla
Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1 10 DBE/Hukuri 2022
NSC

4.3 Hi rihi hungunkulu leri humelerisiwaka hi khathuni leyi? (2)

4.4 Hikokwalaho ka yini marito ya ximunhuhatwa lexi tshameke ehansi ya ri

endzeni ka swimbyarumbyaru naswona nkoka wa kona hi wihi? (2)

4.5 Ku va ximunhuhatwa lexi tshameke ehansi xi langutisisile lexi yimeke swi nga
va swi kombisa yini? (2)

4.6 Xiya xivulwa lexi nga laha hansi kutani u nyika ntirho wa xiaki xa ririmi lexi
tikisiweke.

Khampani leyi ndzi tholeke yi thorile na boso ya mina. (2)

[10]

XIVUTISO XA 5: PROSI

Hlaya xitshuriwa lexi landzelaka kutani u hlamula swivutiso leswi nga ehansi ka xona.

XITSHURIWA XA F

VUXAKA BYA TIN'HWARI I KU HANDZA SWIN'WE

'Thicara Xifulani u te ndzi n'wi tela na mabodhlela ya byalwa kutani ndzi ku malembe
ya mina ya landzula leswaku ndzi xava byalwa. Voko leri a ri lava mina, kambe ndzi
ponisiwile hi ku vhika kutani a ya mukula dyimhandzi dya darata ya vhengele,'
Xihlambanyiso a vula hi ku mihloti harahara!

'Vathicara Xifulani na nkuna va kulaka va chika ku fana na tomani kumbexana, 5

kambe mina ndzi nge swi koti ku va ntanga ya vona. Va lava ndzi pfumela ku
rhumiwa etintombhini ta vona ta vana va xikolo. A va ye emahlweni va ndzi totatota
thyaka, kambe ku rhumiwa, efoleni na le tintombhini ta vana va xikolo hi vadyondzisi,
ndzi ala emahlweni ka n'wina nhloko ya xikolo na vatswari va mina.'

'N'wananga u tshunxiwile. Hi khomele, wongeti hi nga kuma vana vambirhi vo fana na 10

wena leswaku tiko leri ri ta hanya,' ku vula nhloko ya xikolo. 'Munhu mi n'wi khoma hi
nomo wakwe. U lava ku onhela xisiwana yena a nga munhunene,' ku vula Risimati.
'Vakulukumba, vuxaka bya tin'hwari i ku handza swin'we, hikokwalaho a hi akeni vana
verhu kun'we. Mhaka leyi yi khomisa tingana naswona a yi khomeki.'
[Xitshuriwa lexi xi adaputiwile xi huma eka tsalwa ra Ntshuxeko, hi Mpika Samson Mabunda]

5.1 Yisa xivulwa lexi nga laha hansi eka nkarhi lowu taka wo yisa emahlweni.

Va lava ndzi pfumela ku rhumiwa etintombhini ta vona ta vana va xikolo. (1)

5.2 Hi wihi ntirho wa xirhangi xa rito lexi tikisiweke eka xivulwa lexi nga laha
hansi?

Voko leri a ri lava mina, kambe ndzi ponisiwile hi ku vhika kutani a ya mukula
dyimhandzi dya darata ya vhengele. (1)

Mfanelo yo kopa yi pimiwile Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1 11 DBE/Hukuri 2022
NSC

5.3 Lulamisa swihoxo swa mapeletelo eka xivulwa lexi landzelaka:

Vathicara Xifulani na nkuna va kulaka va chika ku fana na tomani

kumbexana, kambe mina ndzi nge swi koti ku va ntanga ya vona. (2)

5.4 Xiya swivulwa leswi nga laha hansi kutani u nyika tinhlamuselo ta
mabumabumeri lama tikisiweke.

Hi khomele, wongeti hi nga kuma vana vambirhi vo fana na wena leswaku

tiko leri ri ta hanya.
Hi khomele, wongeti hi nga kuma vana lavambirhi vo fana na wena leswaku
tiko leri ri ta hanya. (2)

5.5 Nyika ntirho wa riencisi leri tikisiweke eka xivulwa lexi nga laha hansi.

Xihlambanyiso a vula hi ku mihloti harahara! (2)

5.6 Yisa rito leri tikisiweke eka xivulwa lexi nga laha hansi eka vun'we. Tlhela u
tsala nkomiso wa vun'we bya kona.

Vakulukumba, vuxaka bya tin'hwari i ku handza swin'we, hikokwalaho a hi

akeni vana verhu kun'we. (2)
[10]

NTSENGO WA XIYENGE XA C: 30
NTSENGO HINKWAWO: 70

Mfanelo yo kopa yi pimiwile