Wspó³czesna Onkologia (2005) vol.

9; 9 (396–403)

Pacjenci ze stwierdzon¹ chorob¹ nowo-

tworow¹ nara¿eni s¹ bardzo na wyst¹- Depresja i lêk u chorych
pienie lêku i depresji. Przyczyn¹ s¹ za-
równo zmiany biologiczne, zachodz¹ce
w organizmie, jak i czynniki spo³eczne.
z nowotworami z³oœliwymi
Pomimo du¿ego rozpowszechnienia
tych zaburzeñ, tylko 20 proc. z nich jest Depression and anxiety in patients with cancer
prawid³owo rozpoznawanych. Celem
pracy by³a ocena nasilenia lêku i depre-
sji u pacjentów z chorob¹ nowotworo-
w¹ oraz wp³ywu czynników spo³eczno- Andrzej Nowicki, Beata Rz¹dkowska
-demograficznych na nasilenie objawów
lêku i depresji. Badaniem objêto grupê
100 osób, u których chorobê nowotwo- Zak³ad Pielêgniarstwa Onkologicznego, Wydzia³ Nauk o Zdrowiu,
row¹ stwierdzono w okresie ostatniego Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu
pó³rocza. Narzêdziem badawczym by³a
osobiœcie opracowana ankieta, czêœcio-
wo oparta na skali depresji Becka.
W wyniku badañ stwierdzono, ¿e z po-
Wstêp
wodu lêku cierpia³o 91 proc., a objawy
depresji wyst¹pi³y u 41 proc. pacjentów. Lêk i depresja s¹ zaburzeniami psychologicznymi, najczêœciej pojawiaj¹cy-
Wykazano, ¿e lêk i depresja s¹ istotnym mi siê u pacjentów nowotworowych [1–3]. Lêk towarzyszy niemal¿e ka¿demu
problemem u pacjentów z chorob¹ no- pacjentowi onkologicznemu. Pojawia siê jeszcze przed rozpoznaniem, kiedy to
wotworow¹, a przyczyny lêku s¹ z ni¹
wystêpuj¹ pierwsze niepokoj¹ce objawy, mog¹ce œwiadczyæ o tym, ¿e to rak
œciœle zwi¹zane. Odsetkowo wykazano
zale¿noœæ nasilenia depresji i lêku od i trwa przez ca³y czas, nawet po zakoñczeniu leczenia, gdy¿ nie ma pewnoœci,
takich czynników, jak posiadanie dzie- ¿e nowotwór nie ulegnie wznowie [4]. Choroba nowotworowa silnie wp³ywa
ci, partnera oraz wykszta³cenia. na wszystkie sfery egzystencji cz³owieka. Jej konsekwencje s¹ odczuwane za-
równo w sferze biologicznej, psychicznej i spo³ecznej. Wiele z nich mo¿e byæ
S³owa kluczowe: depresja, lêk, choroba przyczyn¹ pojawienia siê lêku i depresji u chorych onkologicznych [5].
nowotworowa.
Konsekwencje biologiczne dla organizmu w przypadku wyst¹pienia i le-
czenia nowotworu s¹ bardzo przykre dla chorego. Jednym z takich nastêpstw
jest os³abienie si³ ustroju, które powoduje jednoczeœnie obni¿enie ca³ej dy-
namiki ¿yciowej, co jest jednym z objawów zaburzeñ depresyjnych. Przyczy-
n¹ os³abienia mo¿e byæ ból, czy objawy ze strony przewodu pokarmowego,
takie jak nudnoœci, wymioty i biegunka [6].

Wiadomoœæ o ciê¿kiej chorobie wywo³uje bardzo silne, negatywne reak-

cje emocjonalne, takie jak lêk, poczucie zagro¿enia i niepokój [2]. Z pewno-
œci¹ silny wp³yw na wystêpowanie lêku i depresji w chorobach nowotworo-
wych ma powszechnie wystêpuj¹ca w spo³eczeñstwie kancerofobia, czyli lêk
przed rakiem. Wœród przyczyn powoduj¹cych zaburzenia depresyjne u pa-
cjentów z nowotworem wymienia siê poczucie zagro¿enia ¿ycia, niepewnoœæ
dotycz¹c¹ najbli¿szej przysz³oœci, utratê kontroli nad w³asnym ¿yciem oraz
niedostateczn¹ liczbê informacji dotycz¹cych choroby i mo¿liwoœci leczenia.
Depresjê potêguje jeszcze bezsilnoœæ wobec choroby. Pacjent nie mo¿e wp³y-
n¹æ na jej przebieg poprzez zmianê diety, stylu ¿ycia czy odchudzanie. Ten
brak osobistego wp³ywu na przezwyciê¿anie choroby mo¿e pog³êbiaæ bier-
n¹ postawê wobec ca³ego procesu leczenia [2]. Tak wiêc objawy depresyjne
i lêk s¹ w pe³ni usprawiedliwione jako naturalna reakcja na ciê¿k¹, wynisz-
czaj¹c¹ i Ÿle rokuj¹c¹ chorobê.
Dla pacjenta chorego na raka zmienia siê ca³kowicie tak¿e sytuacja spo-
³eczna. Czêsto musi on wycofaæ siê z ¿ycia, w którym wczeœniej uczestniczy³.
Dodatkowym problemem wp³ywaj¹cym na pojawienie siê lêku i depresji jest
zale¿noœæ od innych osób. Izolacja od rodziny i znajomych wywo³uje poczu-
cie osamotnienia. Zmiana wygl¹du, upoœledzenie czynnoœci narz¹dów, ró¿-
ne dolegliwoœci fizyczne mog¹ powodowaæ izolacjê chorego od otoczenia.
Ograniczenie roli zawodowej w po³¹czeniu z koniecznoœci¹ czêsto kosztow-
nego leczenia poci¹ga za sob¹ kolejne konsekwencje w postaci pogorszenia
sytuacji materialnej ca³ej rodziny. W niektórych przypadkach mo¿e to pro-
wadziæ do rozpadu wiêzi rodzinnych [2].
Wed³ug badañ przeprowadzonych przez Sharpe i Stronga [7] tylko u 49
proc. pacjentów onkologicznych cierpi¹cych na depresjê zaburzenie to jest
Wspó³czesna Onkologia (2005) vol. 9; 9 (396–403)

Patients who suffer from cancer are wykrywane, u 42 proc. jest podejmowane leczenie depresji. Terapia skutecz-
particularly exposed to anxiety and na jest tylko u 15 proc.
depression. The reasons are both Ró¿ne s¹ czynniki spo³eczne, które sprzyjaj¹ powstawaniu depresji u osób
biological changes in the body and
social factors. In spite of a large
z chorob¹ nowotworow¹. Do najwa¿niejszych zalicza siê m³ody wiek, p³eæ
prevalence of these disorders only 20% (kobiety s¹ bardziej nara¿one na wyst¹pienie depresji), niski status spo³ecz-
of them are correctly diagnosed. The no-ekonomiczny, a tak¿e brak wsparcia ze strony partnera i nieprawid³owe
purpose of this paper was the z nim relacje [8]. Czynniki sprzyjaj¹ce wyst¹pieniu depresji u osób z nowo-
evaluation of the intensity of anxiety tworem to czynniki z okresu przed chorob¹, rodzaj nowotworu, zaburzenia
and depression among patients with metaboliczne, cierpienie oraz leki [9].
cancer as well as evaluation whether
Lêk, który jest reakcj¹ na chorobê dotyczy dwóch aspektów: rezultatów
social and demographic factors have an
influence on the intensity of anxiety and choroby, czyli tego, co choroba zmieni w ¿yciu pacjenta oraz technik i sposo-
depression. The group of 100 people has bów leczenia, które nierzadko s¹ nieprzyjemne, bolesne i czêsto nieznane
been examined. Cancer has been pacjentowi [10].
diagnosed during the last half a year Zaburzenia, takie jak lêk i depresja s¹ czêsto przyczyn¹ utrudnieñ w proce-
among those patients. I used a sie diagnostycznym i leczniczym u osób choruj¹cych na nowotwory. Powodu-
personally prepared questionnaire,
j¹ przed³u¿anie siê okresu hospitalizacji, a co za tym idzie, wzrost kosztów le-
partly based on the Beck’s Depression
Scale. The research proved that 91% of czenia. Wspó³praca personelu medycznego z pacjentem jest znacznie utrud-
patients suffered from anxiety because niona. Bardzo te¿ obni¿a siê jakoœæ ¿ycia chorego, a tak¿e jego rodziny [2].
of cancer and 41% of them had the Pomimo tak rozleg³ej skali tego problemu zaledwie 20 proc. osób cierpi¹cych
symptoms of depression. The anxiety na depresjê ma postawione prawid³owe rozpoznanie i podlega leczeniu [11].
and depression as a real problem for W zwi¹zku z tym podjêto próbê oceny nasilenia depresji i lêku u pacjentów
patients with cancer was proved. The
z chorob¹ nowotworow¹ oraz wp³yw niezale¿nych czynników, takich jak po-
reasons of anxiety are connected to
cancer. The statistical analysis showed siadanie dzieci, samotnoœæ, poziom wykszta³cenia i miejsce zamieszkania na
that the intensity of anxiety and nasilenie tych objawów.
depression depends on such factors like
having children, husband and education. Materia³ i metody

Key words: depression, anxiety, cancer. Badania zosta³y przeprowadzone w Centrum Onkologii w Bydgoszczy,
w maju i czerwcu 2005 r., wœród kolejnych 193 pacjentów z rozpoznaniem
nowotworu z³oœliwego, którzy zg³osili siê do izby przyjêæ. Badaniu poddano
100 osób w wieku 23 do 92 lat (œrednia 62,4). Wype³nienia ankiety odmówi-
³o 84 pacjentów, a 9 wype³ni³o j¹ tylko czêœciowo, tych chorych wykluczono
z badañ. Kobiety stanowi³y 61 proc., mê¿czyŸni 39 proc. Najczêstszym rozpo-
znaniem by³ rak piersi (39 proc.), nastêpnie rak p³uca (27 proc.), rak przydat-
ków (16 proc.), nowotwory z³oœliwe g³owy (9 proc.), rak prostaty (5 proc.), rak
krtani (3 proc.) i czerniak (1 proc.). Czas, który up³yn¹³ od rozpoznania choro-
by do badania ankietowego wynosi³ 1 do 6 mies. (œrednia 4,5 mies.).

Badania przeprowadzono w okresie wiosenno-letnim, by unikn¹æ ryzyka

depresji zwi¹zanej z por¹ roku. U¿yto ankietê osobiœcie opracowan¹ przez
autorów, czêœciowo opart¹ na skali depresji Becka. Ankieta sk³ada³a siê z dwóch
czêœci. Czêœæ ankiety oceniaj¹ca poziom zaburzeñ depresyjnych zawiera³a
8 pytañ dotycz¹cych teraŸniejszoœci i tyle samo okresu sprzed choroby no-
wotworowej. By³y 3 mo¿liwe odpowiedzi. Pierwsza odpowiedŸ charaktery-
zowa³a osoby bez cech depresji i pacjent otrzymywa³ 0 punktów, druga do-
tyczy³a osoby z obni¿onym nastrojem (1 punkt), a trzecia odpowiedŸ œwiad-
czy³a o g³êbokim zaburzeniu depresyjnym (2 punkty). Wynik 0 do 4 punktów
stanowi³ brak cech obni¿enia nastroju, 5 do 8 punktów wskazywa³ na ³agod-
ne obni¿enie nastroju, 9 do 12 na œrednie zaburzenia depresyjne i 13 do 16
na g³êbokie zaburzenia. Czêœæ, która dotyczy³a lêku bada³a poziom nasilenia
lêku w skali 10-stopniowej, gdzie zero oznacza³o brak lêku, a dziesiêæ mak-
symalne nasilenie lêku. Zadaniem badanego by³a ocena poziomu nasilenia
lêku zarówno w momencie badania, jak i przed rozpoznaniem choroby no-
wotworowej. Dodatkowo w tej czêœci by³o pytanie otwarte o przyczyny lêku.
Do analizy statystycznej zale¿noœci pomiêdzy poszczególnymi cechami spo-
³eczno-demograficznymi, a wystêpowaniem u pacjentów z rozpoznan¹ choro-
b¹ nowotworow¹ lêku i depresji zastosowano test χ2. Wyniki zestawiano z war-
toœci¹ krytyczn¹ χ2, dla poziomu istotnoœci 0,05, w zale¿noœci od danego stop-
nia swobody (df). Je¿eli χ2 by³o wiêksze od wartoœci krytycznej odczytanej z tabeli
przyjmowano, ¿e istnieje zwi¹zek pomiêdzy badanymi cechami. W przeciw-
398 wspó³czesna onkologia

Tabela 1. Charakterystyka badanych

Table 1. Characteristics of the research group

Cecha n/proc. bez objawów

depresyjnych
stan cywilny zamê¿ne 66
wdowy i wdowcy 18
samotne 14
zwi¹zki nieformalne 2
obni¿enie
wykszta³cenie podstawowe 24 nastroju
gimnazjalne 2 o lekkim
nasileniu
œrednie niepe³ne 22
œrednie 37
wy¿sze niepe³ne 7
wy¿sze 8
depresja
o œrednim
miejsce zamieszkania wieœ 30
nasileniu
ma³e miasteczka 4
mniejsze miasta 33
du¿e miasta 33

dzietnoϾ brak dzieci 11 depresja

dzieci samodzielne 66 o g³êbokim
dzieci wymagaj¹ce opieki 23 nasileniu

nym wypadku uznawano, ¿e pomiêdzy zmiennymi nie ma

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90%
zale¿noœci. Je¿eli istnia³ zwi¹zek pomiêdzy badanymi cecha-
mi, jego si³ê obliczano za pomoc¹ wspó³czynnika kontyngen- przed chorob¹ nowotworow¹
cji r, a nastêpnie wynik porównywano z tabel¹. po rozpoznaniu choroby nowotworowej

Ryc. 1. Porównanie wystêpowania objawów depresyjnych u pacjentów

Wyniki
przed i po rozpoznaniu choroby nowotworowej
Charakterystykê badanej grupy pod wzglêdem cech de- Fig. 1. The comparison between signs and symptoms of depression
mograficzno-spo³ecznych przedstawiono w tab. 1. in patients before and after setting up the diagnosis
Przed rozpoznaniem choroby nowotworowej u 85 proc.
badanych nie wystêpowa³y objawy obni¿enia nastroju,
u 8 proc. wystêpowa³o w przesz³oœci obni¿enie nastroju o lek- nia lêku (o 7–9 punktów), dla 21 proc. nast¹pi³ œredni wzrost
kim nasileniu, u 6 proc. pojawia³y siê objawy depresji o œred- nasilenia lêku (o 4–6 punktów) i dla 9 proc. wzrost ten by³
nim nasileniu i tylko u 1 proc. wystêpowa³y objawy depresji niewielki (o 1–3 punkty). Dla 16 proc. nasilenie lêku przed
o g³êbokim nasileniu. W trakcie badania u 59 proc. pacjen- chorob¹ by³o takie samo jak podczas badania (ryc. 2.).
tów nie wystêpowa³y objawy depresji (0–4 punkty), u 36 proc. Na pytanie, co jest Ÿród³em ewentualnego lêku ka¿dy
wystêpowa³o obni¿enie nastroju o lekkim nasileniu, u 4 proc. z pacjentów móg³ wymieniæ do trzech czynników, o których
pojawi³y siê objawy depresji o œrednim nasileniu i tylko myœl wywo³ywa³a u niego lêk (ryc. 3.).
u 1 osoby g³êboka depresja. Przed pojawieniem siê choroby Pacjenci maj¹cy dzieci wymagaj¹ce opieki stanowili 23
nowotworowej objawy depresji o ró¿nym nasileniu wystêpo- proc. badanej grupy, niemaj¹cych dzieci by³o 11 proc. (11
wa³y u 15 proc. badanych, a wœród nich 9 pacjentów by³o le- osób), maj¹cych dzieci niewymagaj¹ce opieki 66 proc. (66
czonych w przesz³oœci z powodu depresji. Jeœli wykluczyæ 15 osób). Nasilenie depresji i lêku wœród tych chorych przed-
proc. osób, u których objawy depresji mog³y pojawiæ siê z po- stawiono w tab. 2. Wykazano, ¿e dzietnoœæ ma wp³yw na
wodu predyspozycji do reagowania w ten sposób na sytuacje wystêpowanie depresji u chorych. Si³a tej zale¿noœci zosta-
stresogenne, to u 26 proc. badanych obni¿enie nastroju by- ³a okreœlona jako wysoka (r=0,5143). U pacjentów maj¹cych
³o reakcj¹ na zdiagnozowanie nowotworu z³oœliwego (ryc. 1.). dzieci rzadziej wystêpowa³a depresja o ró¿nym nasileniu,
Przed rozpoznaniem choroby nowotworowej 49 proc. natomiast wœród bezdzietnych nie by³o osób bez objawów
pacjentów nie odczuwa³o lêku. Niewielkie nasilenie lêku depresji. Istnieje tak¿e zwi¹zek pomiêdzy dzietnoœci¹, a od-
(1–3 punkty) odczuwa³o 30 proc. badanych. Lêk o œrednim czuwaniem lêku, a jego si³ê okreœlono jako przeciêtn¹
nasileniu (4–6 punktów) wystêpowa³ u 18 proc. badanych. (r=0,4158). Lêk czêœciej i z wiêkszym nasileniem wystêpo-
W wyniku lêku o du¿ym nasileniu (7–10 punktów) cierpia- wa³ wœród osób bezdzietnych, nie by³o w tej grupie pacjen-
³o 3 proc. pacjentów. U pacjentów ze stwierdzon¹ chorob¹ tów nieodczuwaj¹cych lêku.
nowotworow¹ wykazano, ¿e 91 proc. z nich cierpi z powo- Pacjenci maj¹cy partnera stanowili 68 proc. (68 osób), na-
du lêku. Niewielkie nasilenie lêku odczuwa³o 28 proc. pa- tomiast niemaj¹cy partnera 32 proc. (32 osoby). By³y to oso-
cjentów. Lêk o œrednim nasileniu wystêpowa³ u 5 proc. ba- by, które utraci³y wspó³ma³¿onka lub by³y samotne. Nasile-
danych. W wyniku lêku o du¿ym nasileniu cierpia³o 58 proc. nie objawów depresji i leku u pacjentów maj¹cych partne-
pacjentów. W porównaniu z sytuacj¹ sprzed choroby 28 ra i samotnych przedstawiono w tab. 3. Wykazano istnienie
proc. pacjentów odczu³o maksymalny wzrost lêku (o 10 zale¿noœci miêdzy nasileniem depresji a samotnoœci¹ i po-
punktów), 17 proc. badanych odczu³o du¿y wzrost nasile- siadaniem partnera, a si³ê tego zwi¹zku okreœlono jako prze-
Depresja i lêk u chorych z nowotworami z³oœliwymi 399

9 proc. 9 proc. 24

16 proc. 22
21 proc.
20

18

16

14

liczba chorych
12

17 proc.
28 proc. 10

niewielki wzrost nasilenia lêku 6

œredni wzrost nasilenia lêku

du¿y wzrost nasilenia lêku 4

maskymalny wzrost nasilenia lêku

taki sam poziom nasilenia lêku

2

brak odczuwania lêku

0
przyczyny lêku
Ryc. 2. Poziom wzrostu nasilenia lêku po zdiagnozowaniu
u pacjentów choroby nowotworowej brak przyczyny operacja
moja choroba skutki leczenia przeciwnowotworowego
Fig. 2. The level of increasing anxiety after setting up the diagnosis
ból niepewnoœæ
in patients with cancer niepe³nosprawnoœæ utrata samodzielnoœci
rak cierpienie
nawrót choroby skutki choroby nowotworowej
co bêdzie z dzieæmi bycie ciê¿arem dla innych
ciêtn¹ (r=0,3526). Pacjenci maj¹cy partnera rzadziej cierpie- œmieræ odejœcie najbli¿szych

li z powodu depresji, a obni¿enie nastroju u nich by³o o mniej-

szym nasileniu. Zale¿noœæ miêdzy natê¿eniem lêku a samot- Ryc. 3. Przyczyny lêku chorych
noœci¹ i posiadaniem partnera by³a s³aba (r=0,2833), jed- Fig. 3. The reasons of patient’s anxiety
nak¿e nasilenie lêku by³o wiêksze u osób samotnych.

Osoby z niskim wykszta³ceniem (podstawowe i gimna- w tab. 5. Wykazano brak zale¿noœci miêdzy wystêpowaniem
zjalne) stanowi³y 26 proc. (26 osób), ze œrednim wykszta³- depresji i lêku, a miejscem zamieszkania pacjentów.
ceniem (œrednie i niepe³ne œrednie) 59 proc. (59 osób), na- Najliczniejsz¹ grupê wœród badanych stanowi³y pacjent-
tomiast z wy¿szym wykszta³ceniem (wy¿sze i niepe³ne wy¿- ki z rakiem piersi (39 osób) i chorzy z rakiem p³uca, ich de-
sze) 15 proc. (15 osób). W tab. 4. przedstawiono nasilenie presjê i nasilenia lêku przedstawiono w tab. 6.
objawów depresji i lêku wœród tych chorych. Wykazano rów-
nie¿ zale¿noœci pomiêdzy wystêpowaniem objawów depre- Dyskusja
sji i lêku a wykszta³ceniem pacjentów, by³y one przeciêtne Badania zosta³y przeprowadzone wœród 100 pacjentów,
(r=0,4572 i r=0,4827). Bez objawów depresji najwiêcej by- u których rozpoznano chorobê nowotworow¹. Wœród nich naj-
³o osób z wykszta³ceniem œrednim, natomiast wystêpowa- wiêcej by³o kobiet z rakiem piersi i pacjentów z rakiem p³uca.
nie lêku i jego nasilenie w tej grupie by³o najwiêksze. Wykazano, ¿e na nasilenie depresji i lêku mia³y wp³yw ta-
kie czynniki, jak dzietnoœæ, posiadanie partnera i wykszta³ce-
Pacjenci zamieszkuj¹cy du¿e miasta (100–500 tys. miesz- nie. Pacjenci maj¹cy dzieci, zarówno wymagaj¹ce opieki, jak
kañców) stanowili 33 proc. (33 osoby), zamieszkuj¹cy mniej- i samodzielne, rzadziej reagowali depresj¹ o ró¿nym nasileniu,
sze miasta (liczba mieszkañców 10–100 tys.) 33 proc. (33 a natê¿enie lêku by³o u nich mniejsze, natomiast wœród bez-
osoby). Mieszkañców wiosek i ma³ych miasteczek (do 10 dzietnych nie by³o osób bez objawów depresji i nieodczuwa-
tys. mieszkañców) by³o 34 proc. (34 osoby). Nasilenie obja- j¹cych lêku. Podobny wp³yw mia³o posiadanie partnera. Nasi-
wów depresji i lêku wœród tych chorych przedstawiono lenie objawów depresji i leku by³o wiêksze u pacjentów samot-
400 wspó³czesna onkologia

Tabela 2. Objawy depresji i lêku w zale¿noœci od posiadania dzieci

Table 2. The symptoms of depression and anxiety depending on possessing of children

Pacjenci Pacjenci Pacjenci

maj¹cy dzieci bezdzietni maj¹cy dzieci
Cecha wymagaj¹ce (n=11) niewymagaj¹ce χ2
opieki (n=23) opieki (n=66)

n proc. n proc. n proc.

bez objawów depresji 16 69,56 0 0 43 65,15 χ2=35,9666

df=6
r=0,5143
depresja

obni¿enie nastroju o lekkim nasileniu 6 26,1 7 63,63 23 34,85

depresja o œrednim nasileniu 1 4,34 3 27,27 0 0

depresja o g³êbokim nasileniu 0 0 1 9,1 0 0

bez lêku 3 13,05 0 0 6 9,1 χ2=20,9099

df=6
r=0,4158
lêk

niewielkie nasilenie lêku 4 17,4 5 45,45 19 28,78

œrednie nasilenie lêku 5 21,73 0 0 0 0

du¿e nasilenie lêku 11 47,82 6 54,55 41 62,12

Tabela 3. Zale¿noœæ nasilenia objawów depresji i lêku u pacjentów maj¹cych partnera i samotnych
Table 3. The relationship of intensification of symptoms of depression and anxiety in the patients with partners and in single persons

Pacjenci Pacjenci samotni

Cecha maj¹cy partnera (n=32) χ2
(n=68)

n proc. n proc.

bez objawów depresji 48 70,58 11 34,37 χ2=14,194

df=3
r=0,3526
depresja

obni¿enie nastroju o lekkim nasileniu 19 27,95 17 53,12

depresja o œrednim nasileniu 1 1,47 3 9,37

depresja o g³êbokim nasileniu 0 0 1 3,14

bez lêku 7 10,3 2 6,25 χ2=8,7323
df=3
r=0,2833
lêk

niewielkie nasilenie lêku 23 33,82 5 15,62

œrednie nasilenie lêku 1 1,47 4 12,5

du¿e nasilenie lêku 37 54,41 21 65,63

nych. Prawdopodobnie korzystny wp³yw na psychikê chorych niem mog³o byæ spowodowane tym, ¿e osoby te bardziej zda-
mia³o wsparcie ze strony rodziny i poczucie, ¿e jest siê potrzeb- wa³y sobie sprawê z zagro¿enia ni¿ chorzy z niskim wykszta³-
nym. Brak obecnoœci bliskich móg³ powodowaæ, ¿e pacjenci nie ceniem. Osoby z ni¿szym wykszta³ceniem mia³y mniejsz¹
widzieli sensu w stawianiu czo³a chorobie, szybciej siê podda- mo¿liwoœæ poszerzania swojej wiedzy na temat choroby, ni¿
wali, czêœciej myœleli o œmierci i odczuwali silniejszy lêk. osoby z wy¿szym wykszta³ceniem, a przez to ich czynny udzia³
w procesie pokonywania choroby by³ mniejszy.
Badanie wp³ywu poziomu wykszta³cenia na odczuwanie
depresji i lêku wykaza³o, ¿e u osób ze œrednim wykszta³ce- Objawy depresji o ró¿nym nasileniu pojawi³y siê u 41
niem rzadziej wystêpowa³a depresja, natomiast natê¿enie proc. chorych. Pozostali, czyli 59 proc. nie wykazywali obja-
lêku by³o wiêksze. Byæ mo¿e przyczyn¹ czêstej depresji o ró¿- wów obni¿enia nastroju. Wynik ten odbiega znacznie od
nym nasileniu u osób z niskim wykszta³ceniem by³y z³e wa- danych przedstawionych przez Trzebiatowsk¹, wg której ob-
runki ekonomiczne, które dodatkowo pogorszy³a choroba. jawy depresyjne pojawiaj¹ siê nawet u 80 proc. pacjentów
Wiêksze nasilenie lêku u pacjentów ze œrednim wykszta³ce- z chorob¹ nowotworow¹ [7]. W trakcie przeprowadzania ba-
Depresja i lêk u chorych z nowotworami z³oœliwymi 401

Tabela 4. Objawy depresji i lêku w zale¿noœci od poziomu wykszta³cenia

Table 4. The symptoms of depression and fear regarding the education level

Pacjenci Pacjenci Pacjenci

z wykszta³ceniem z wykszta³ceniem z wykszta³ceniem
Cecha podstawowym œrednim (n=59) wy¿szym (n=15) χ2
i gimnazjalnym (n=26)

n proc. n proc. n proc.

bez objawów depresji 7 26,92 46 77,96 6 40 χ2=26,4161

df=6
r=0,4572
depresja

obni¿enie nastroju o lekkim nasileniu 15 57,69 12 20,35 9 60

depresja o œrednim nasileniu 3 11,55 1 1,69 0 0

depresja o g³êbokim nasileniu 1 3,84 0 0 0 0

bez lêku 6 23,07 0 0 3 20 χ2=30,3746

df=6
r=0,4827
lêk

niewielkie nasilenie lêku 13 50 11 18,65 4 26,66

œrednie nasilenie lêku 2 7,7 3 5,08 0 0

du¿e nasilenie lêku 5 19,23 45 76,27 8 53,34

Tabela 5. Objawy depresji i lêku w zale¿noœci od miejsca zamieszkania

Table 5. The symptoms of depression and fear according to the place of living

Pacjenci Pacjenci Pacjenci

mieszkaj¹cy mieszkaj¹cy mieszkaj¹cy w ma³ych
Cecha w du¿ych miastach w œrednich miastach miasteczkach/wsiach χ2
(n=33) (n=33) (n=34)

n proc. n proc. n proc.

bez objawów depresji 17 51,51 19 57,57 23 67,64 χ2=4,6035

df=6
brak zale¿noœci
depresja

obni¿enie nastroju o lekkim nasileniu 15 45,45 11 33,33 10 29,41

depresja o œrednim nasileniu 1 3,04 2 6,06 1 2,95

depresja o g³êbokim nasileniu 0 0 1 3,04 0 0

bez lêku 3 9,1 3 9,09 3 8,82 χ2=2,6132

df=6
brak zale¿noœci
lêk

niewielkie nasilenie lêku 12 36,36 7 21,21 9 26,47

œrednie nasilenie lêku 2 6,06 2 6,06 1 2,95

du¿e nasilenie lêku 16 48,48 21 63,64 21 61,76

dañ 87 osób nie wyrazi³o zgody na udzia³ w badaniach, rych móg³by byæ wiêkszy. Prawdopodobieñstwo to zwiêk-
a 9 osób nie by³o w stanie ich ukoñczyæ, t³umacz¹c siê zmê- sza fakt, ¿e wœród 41 proc. pacjentów, u których pojawi³y
czeniem lub zniechêceniem. Jednym z objawów depresji jest siê objawy obni¿enia nastroju by³a tylko 1 osoba z objawa-
w³aœnie brak zdolnoœci do podjêcia inicjatywy zarówno mi g³êbokiej depresji, 4 z depresj¹ o œrednim nasileniu.
w dzia³aniach fizycznych, jak i intelektualnych. Wyra¿enie Badania, dotycz¹ce wystêpowania depresji u pacjentów
zgody na udzia³ w badaniach jest dla pacjenta wysi³kiem z rakiem piersi i rakiem p³uca przeprowadzili inni autorzy [12].
zarówno fizycznym, jak i umys³owym. Niezbêdna jest tak- Objawy depresyjne u pacjentek z rakiem piersi pojawia³y siê
¿e zdolnoœæ skupienia uwagi na czytanym tekœcie lub na py- u 41,4 proc. badanych, podczas gdy u osób z rakiem p³uca
taniach osoby badaj¹cej, co tak¿e stanowi problem dla osób u 17,2 proc. Dane te znacznie odbiegaj¹ od naszych wyników,
cierpi¹cych z powodu depresji. Bardzo prawdopodobne jest, objawy depresyjne wyst¹pi³y u 28,21 proc. kobiet z rakiem
¿e wœród osób, które nie zgodzi³y siê wzi¹æ udzia³u w bada- piersi (11 osób) oraz u 62,96 proc. pacjentów z rakiem p³uca
niu oraz wœród tych, którzy nie ukoñczyli badañ znajdowa- (17 osób). Z badañ w³asnych wynika, ¿e na depresjê 3-krot-
³y siê osoby z g³êbok¹ depresj¹, tak wiêc odsetek tych cho- nie czêœciej cierpieli chorzy z rakiem p³uca. Byæ mo¿e przy-
402 wspó³czesna onkologia

Tabela 6. Depresja i lêk u kobiet z rakiem piersi i pacjentów z rakiem szych pacjentek by³o mniejsze. Fakt ten potwierdza byæ mo-
p³uca ¿e pozytywny wp³yw na psychikê pacjentek z rakiem pier-
Table 6. Depression and anxiety in women with breast cancer and
si klubów wzajemnego wsparcia.
patients with lung cancer

Cecha Rak piersi Rak p³uca Pacjenci z rakiem p³uca stanowili grupê 27 osób. Wœród
N=39 proc. N=27 proc.
nich u 25 (92,59 proc.) wystêpowa³ lêk. U innych autorów ba-
dania przeprowadzone wœród pacjentów z tym samym scho-
bez objawów depresji 28 71,79 10 37,04 rzeniem wskaza³y na odczuwanie lêku u wszystkich bada-
objawy depresji 11 28,21 17 62,96 nych, zarówno leczonych chirurgicznie, jak i chemioterapi¹
[15]. Znaczne rozbie¿noœci nast¹pi³y w natê¿eniu odczuwane-
bez lêku 3 7,69 2 7,41
go lêku. W przedstawionej grupie du¿e nasilenie lêku by³o
lêk o niskim nasileniu 15 38,46 9 33,33 u 51,85 proc., wg innych du¿e nasilenie lêku nie wystêpowa-
lêk o œrednim nasileniu 2 5,13 2 7,41 ³o wcale u pacjentów przygotowywanych do operacji, nato-
miast pojawi³o siê u 13 proc. pacjentów zakwalifikowanych
lêk o wysokim nasileniu 19 48,72 14 51,85
do chemioterapii, badani odczuwali g³ównie lêk o œrednim
nasileniu (przed operacj¹ 52 proc. i przed chemioterapi¹ 56
proc.) [15], podczas gdy w przedstawionej grupie lêk o œred-
czyn¹ tak du¿ej ró¿nicy w wynikach by³a znaczna przewaga
nim nasileniu wystêpowa³ znacznie rzadziej przed jak¹kol-
kobiet (prawie 80 proc.), podczas gdy w naszym badaniu
wiek form¹ leczenia (7,41 proc.). Lêk o niskim nasileniu wy-
udzia³ kobiet by³ mniejszy (61 proc.), rzadziej cierpia³y z po-
wodu depresji. Prawdopodobnie jest to dowodem na pozy- stêpowa³ u naszych chorych u 48 proc., natomiast w cytowa-
tywny wp³yw klubów Amazonek na psychikê chorych. W ci¹- nym badaniu u 31 proc. i 33,33 proc. (przed operacj¹ i przed
gu 7 lat, które dziel¹ porównywane badania, grupy wsparcia chemioterapi¹). Bior¹c pod uwagê ró¿nice pomiêdzy porów-
dla kobiet z rakiem piersi uleg³y znacznemu rozpowszechnie- nywanymi wynikami mo¿na przypuszczaæ, ¿e przyczyn¹ tych
niu, a opieka nad psychik¹ sta³a siê bardziej profesjonalna. rozbie¿noœci by³o zastosowanie innych skal do badania po-
ziomu lêku. Najczêœciej pos³ugiwano siê skal¹ opisow¹ Spiel-
Z powodu lêku cierpia³o 91 proc. osób z chorob¹ nowo- berga, podczas gdy w naszych badaniach zastosowana zo-
tworow¹. W grupie 39 kobiet z rakiem piersi u 36 (92,31 sta³a skala liczbowa. Prawdopodobnie pacjenci, którzy w ska-
proc.) wystêpowa³o uczucie lêku. Liczba ta jest porównywal- li opisowej, doœæ rozbudowanej, z licznymi pytaniami i bardzo
na z wynikami badañ innych autorów, którzy badaj¹c lêk precyzyjnej zazwyczaj wybierali odpowiedzi œwiadcz¹ce o œred-
u pacjentek z rakiem piersi zakwalifikowanych do operacji nim nasileniu lêku, na skali liczbowej, bardziej ogólnej, nie tak
wykorzystali skalê nasilenia lêku Spielberga [13]. Z powodu precyzyjnej i bardziej subiektywnej czêœciej zaznaczali skraj-
lêku cierpia³y wszystkie pacjentki. Epizody lêku wystêpuj¹ ne jego wartoœci.
u ok. 25 proc. ludzi zdrowych, wœród osób z chorobami kar-
diologicznymi zaburzenia te pojawiaj¹ siê u 10–15 proc., Lêk odczuwany przez pacjentów z rozpoznan¹ chorob¹ no-
i u 20 proc. przypadków wystêpuj¹ wœród pacjentów nerwi- wotworow¹ zwiêkszy³ siê a¿ u 75 proc. badanych. U 28 proc.
cowych [5]. Z powy¿szych badañ wynika, ¿e stwierdzenie by³ wzrost maksymalny (przed chorob¹ nasilenie lêku 0, po
nowotworu z³oœliwego jest dla chorego sytuacj¹ ogromnie rozpoznaniu nowotworu z³oœliwego 10). Du¿y wzrost nasile-
lêkotwórcz¹. nia lêku (o 7–9 punktów) odczu³o 17 proc., œredni (o 4–6 punk-
Pewne rozbie¿noœci pojawi³y siê w nasileniu lêku. Kobie- tów) 21 proc. pacjentów, a niewielki (o 1–3 punkty) wzrost od-
ty badane przez wy¿ej cytowanych autorów odczuwa³y czuwa³o tylko 9 proc. pacjentów. U 16 proc. badanych nie na-
g³ównie lêk o œrednim nasileniu, wyst¹pi³ on u 58,3 proc., st¹pi³a ró¿nica pomiêdzy lêkiem odczuwanym wczeœniej,
podczas gdy w przedstawionej grupie œrednie nasilenie lê- a lêkiem odczuwanym po rozpoznaniu nowotworu.
ku wystêpowa³o tylko u 5,13 proc., natomiast najwiêcej osób
cierpia³o z powodu lêku o du¿ym nasileniu – 48,72 proc. Z 91 badanych, którzy zaznaczyli na skali odczuwanie
W innej grupie kobiet wysoki poziom lêku wystêpowa³ lêku 68 osób poda³o jego przyczyny. Ka¿dy z pacjentów
u 27,8 proc. chorych [13]. Lêk o niskim nasileniu wystêpo- móg³ podaæ do trzech czynników, o których myœl wywo³y-
wa³ odpowiednio u 38,46 proc. i 13,9 proc. Porównywane wa³a lêk. Wszystkie z wymienionych przyczyn dotyczy³y
wyniki wskazuj¹, ¿e pacjentki w naszej grupie czêœciej re- choroby nowotworowej i by³y to: moja choroba, ból, nie-
agowa³y skrajnie, niewielkim lub wysokim nasileniem lê- pe³nosprawnoœæ, rak, wznowa, przerzuty, co siê stanie
ku. Trudno jest znaleŸæ wyt³umaczenie dla tego faktu. z dzieæmi kiedy mnie zabraknie, œmieræ, operacja, skutki
leczenia przeciwnowotworowego, niepewnoœæ przysz³oœci,
Podobne badania przeprowadzono wczeœniej [14]. Nasi- brak samodzielnoœci, cierpienie, skutki choroby nowotwo-
lenie lêku wœród pacjentek znaj¹cych ju¿ rozpoznanie w tym rowej, bycie ciê¿arem dla innych i odejœcie najbli¿szych
przypadku tak¿e ró¿ni³o siê od wyników przedstawionych spowodowane chorob¹. Nie potrafi³o podaæ co jest Ÿró-
w pracy. Tym razem lêk o du¿ym nasileniu wystêpowa³ czê- d³em odczuwanego przez nich lêku 23 pacjentów. Byæ mo-
œciej, (57,7 proc.), tak¿e lêk o œrednim nasileniu dotyczy³ ¿e by³y to osoby na pierwszym etapie emocjonalnych re-
znacznie wiêkszego odsetka badanych (34,6 proc.), nato- akcji wg Kubler-Ross, czyli zaprzeczania diagnozie [5], dla-
miast lêk o niewielkim nasileniu wystêpowa³ znacznie rza- tego lêk, który tkwi³ w podœwiadomoœci nie znajdywa³
dziej (7,7 proc.). Oznacza to, ¿e nasilenie lêku wœród na- u nich racjonalnego wyt³umaczenia.
Depresja i lêk u chorych z nowotworami z³oœliwymi 403

Wnioski
1. Objawy depresji o ró¿nym nasileniu wyst¹pi³y u 41 proc.
pacjentów po rozpoznaniu choroby nowotworowej. U 36
proc. by³o to obni¿enie nastroju o niewielkim nasileniu,
u 4 proc. stwierdzono depresjê o œrednim nasileniu, de-
presjê o g³êbokim nasileniu tylko u 1 proc. badanych. Lêk
o ró¿nym nasileniu wyst¹pi³ u 91 proc. pacjentów. Du¿e
nasilenie lêku stwierdzono u 58 proc. badanych.
2. Wyniki badañ wskaza³y na zale¿noœæ nasilenia depresji
i lêku u pacjentów ze stwierdzon¹ chorob¹ nowotworo-
w¹ od takich czynników spo³eczno-demograficznych, jak
dzietnoœæ, posiadanie partnera i wykszta³cenie. U pacjen-
tów bezdzietnych i samotnych czêœciej wystêpowa³a de-
presja, a nasilenie lêku by³o wiêksze. Osoby z niskim wy-
kszta³ceniem czêœciej cierpia³y z powodu depresji, nato-
miast lêk mia³ wiêksze nasilenie u chorych ze œrednim
wykszta³ceniem. Nie wykazano zwi¹zku pomiêdzy nasi-
leniem depresji i lêku, a miejscem zamieszkania.

Piœmiennictwo
1. Chojnacka-Szaw³owska G Kryzys w chorobie nowotworowej
i sposoby jego przezwyciê¿ania W: de Walden-Ga³uszko K (red.).
Psychoonkologia. Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000; 55-70.
2. Trzebiatowska I. Zaburzenia psychiczne w chorobie nowotworowej.
W: de Walden-Ga³uszko K (red.). Psychoonkologia. Biblioteka
Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000; 71-81.
3. Pers K. Zale¿noœæ liczby i nasilenia objawów ubocznych
chemioterapii od poziomu depresji i lêku u pacjentów
onkologicznych. Psychoonkologia 2002; 6: 9-12.
4. Juczyñski Z. Radzenie sobie ze stresem spowodowanym chorob¹
nowotworow¹. W: de Walden-Ga³uszko K (red.). Psychoonkologia.
Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000; 23-43.
5. Trzebiatowska I. Zaburzenia lêkowe w chorobie nowotworowej
– aspekt praktyczny. Psychoonkologia 2000; 6: 49-53.
6. Tomaszewska I. Psychologiczne aspekty depresji w chorobach
nowotworowych. Psychoonkologia 2000; 7: 9-18.
7. Sharpe M, Strong V, Allen K. Major depression in outpatients
attending a regional cancer center: screening and unmet
treatment needs. Br J Cancer 2004; 90: 314-20.
8. Harrison J, Maguire P. Influence of age on psychological
adjustment to cancer. Psychooncology 1995; 4: 33-8.
9. Bowers L, Boyle DA. Depression in patients with advanced
cancer. CJON 2003; 7-3: 281-288.
10. Formañski J. Psychologia. Podrêcznik dla szkó³ medycznych.
PZWL, Warszawa 1998.
11. Trzebiatowska I. Depresja w chorobie nowotworowej.
Psychoonkologia 2002; 6: 27-30.
12. de Walden-Ga³uszko K, Majkowicz M, Trzebiatowska I.
Najczêstsze problemy psychiatryczne w ambulatoryjnej praktyce
onkologicznej. Psychoonkologia 1998; 2: 21-6.
13. Majkowicz M, Trojanowski L. Lêk u pacjentek z rozpoznaniem
guza gruczo³u piersiowego zakwalifikowanych do operacji.
Psychoonkologia 1997; 1: 11-18.
14. Janiszewska J. Niektóre czynniki determinuj¹ce poziom lêku
u pacjentek z guzem piersi oczekuj¹cych na operacjê.
Psychoonkologia 2000; 7: 49-54.
15. Nalepa P. Poziom lêku u chorych na raka p³uca. Pneum i Alerg Pol
1996; 64: 315-22.

Adres do korespondencji
dr hab. med. Andrzej Nowicki
Zak³ad Pielêgniarstwa Onkologicznego
ul. Techników 3
85-801 Bydgoszcz
e-mail: [email protected]