Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Πρόγραμμα Επιμόρφωσης
«Επιμόρφωση και εκπαίδευση επιμελητών και επιμελητριών βρεφών, νηπίων και παιδιών με
και χωρίς ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες για το πρόγραμμα “Νταντάδες της γειτονιάς”»

«Αναπτυξιακά ορόσημα και η

επίδρασή τους στην οικογένεια»
Διάλεξη
Διδάσκων: Στέφανος Πλεξουσάκης
Βαθμίδα
Δρ. Κλινικής Ψυχολογίας, ΣΕΠ (Συνεγαζόμενο
Εκπαιδευτικό Προσωπικό)

«Η παιδαγωγική ψυχολογία και οι βασικές

της εφαρμογές στο βρέφος, το νήπιο και
το παιδί στο πλαίσιο της οικογένειας - Η
ανάπτυξη του βρέφους, του παιδιού και 1

του νηπίου»
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Περιεχόμενα

Περιεχόμενα ................................................................................................................... 2

Δήλωση Πνευματικών Δικαιωμάτων Υλικού ................................................................ 3

Εισαγωγή ....................................................................................................................... 4

Ενότητα 1 Περίοδοι ανάπτυξης .................Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης.

Ενότητα 2 Στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης Freud………………………………6

2.1 Τα στάδια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του Freud ...................................... 6

2.2 Κριτική αποτίμηση……………………………………………………………...9

Ενότητα 3 Στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης Erikson .............................................. 10

3.1 Τα στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του Erikson ………………………………….……..10

3.2 Κριτική αποτίμηση……………………………...…………………………….13

Ενότητα 4 Στάδια γνωστικής ανάπτυξης Piaget…………………………………….14

4.1 Τα στάδια γνωστικής ανάπτυξης του Piaget………………………………….14

4.2 Κριτική αποτίμηση……………………………………………………………19

Ενότητα 5 Στάδια ανάπτυξης Vygotsky……………………………………………..21

5.1 Τα στάδια ανάπτυξης του Vygotsky………………………………………….21

5.2 Κριτική αποτίμηση……………………………………………………………22

Ενότητα 6 Αναπτυξιακά ορόσημα. Οι επιδράσεις τους στην οικογένεια……………23

Σύνοψη Ενότητας…………………………………………………………...………..25

Βιβλιογραφία ............................................................................................................... 26

2
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Δήλωση Πνευματικών Δικαιωμάτων Υλικού

Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό αναπτύχθηκε από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου για τους σκοπούς
ταχύρρυθμου επιμορφωτικού προγράμματος με Επιστημονικά Υπεύθυνο τον Καθηγητή
Αλιβίζο (Λοΐζος) Σοφό και συγγραφέα: Στέφανο Πλεξουσάκη. Τα πνευματικά δικαιώματα του
υλικού αυτού ανήκουν στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, στο Επιστημονικά Υπεύθυνο και στους
δημιουργούς τους. Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου διατηρεί το δικαίωμα αξιοποίησης της
παραγόμενης γνώσης και οι δημιουργοί στα πλαίσια της υλοποίηση της ελευθερίας έρευνας
και διδασκαλίας, έχουν το δικαίωμα ελεύθερης χρησιμοποίησης του εκπαιδευτικού υλικού
και των παραγόμενων αποτελεσμάτων. Το παρόν υλικό βρίσκεται αναρτημένο στο ψηφιακό
αποθετήριο εκπαιδευτικού υλικού του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

Στο υλικό έχει χορηγηθεί από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου άδεια

Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές

σύμφωνα με την οποία επιτρέπεται ο διαμοιρασμός, η αντιγραφή και η αναδιανομή του

υλικού, υπό τους ακόλουθους δεσμευτικούς όρους και προϋποθέσεις:

 Αναφορά του δημιουργού, ύπαρξη υπερσυνδέσμου για την άδεια χρήσης του
υλικού και ενημέρωση για τυχόν αλλαγές που έχουν γίνει
 Μη εμπορική χρήση
 Μη παραγόμενα (στην περίπτωση τροποποιήσεων, προσθηκών και αλλαγών)

Δικαίωμα χρήσης του υλικού αυτού έχουν αποκλειστικά οι συμμετέχοντες και

συμμετέχουσες στο ταχύρρυθμό επιμορφωτικό πρόγραμμα «Επιμόρφωση και εκπαίδευση
επιμελητών και επιμελητριών βρεφών, νηπίων και παιδιών με και χωρίς ειδικές
εκπαιδευτικές ανάγκες για το Πρόγραμμα «Νταντάδες της Γειτονιάς» για την ανάγκες της
επιμόρφωσης τους.

Κάθε αναφορά στο περιεχόμενο του κειμένου αυτού, πρέπει να συνοδεύεται με το σχετικό
παράθεμα μέσα στο κείμενο και στο τέλος να αναφέρεται η σχετική βιβλιογραφική
αναφορά.

3
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Εισαγωγή

Στο πλαίσιο της παρούσης συνεδρίας θα ασχοληθούμε με τα αναπτυξιακά ορόσημα και

τις επιδράσεις τους στην οικογένεια. Πιο συγκεκριμένα, θα εστιάσουμε στα στάδια
ανάπτυξης, όπως αυτά προσδιορίζονται από τέσσερις μεγάλους σύγχρονους
θεωρητικούς, τον Freud, τον Erikson, τον Piaget και τον Vygotsky.

Θα επικεντρωθούμε στα στάδια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του Freud, στα

στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του Erikson, στα στάδια γνωστικής ανάπτυξης του
Piaget και στα στάδια του Vygotsky.

Προβαίνουμε σε κριτική αποτίμηση τόσο των θετικών όσο και των αρνητικών σημείων
της κάθε θεωρίας. Τέλος, παρουσιάζουμε τις επιδράσεις των εν λόγω αναπτυξιακών
ορόσημων στην οικογένεια και κατ’ επέκταση στο ίδιο το παιδί.

Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα

Μετά το πέρας της συνεδρίας θα είσαστε σε θέση να:

 γνωρίζετε τα βασικά αναπτυξιακά ορόσημα των μεγάλων θεωρητικών

 αναγνωρίζετε την σημασία τους για το παιδί και την εκπαίδευσή του
 προσδιορίζετε τις επιδράσεις των αναπτυξιακών ορόσημων στην οικογένεια

Έννοιες κλειδιά: ανάπτυξη, αναπτυξιακά ορόσημα, στάδια ανάπτυξης, ψυχοσεξουαλική

ανάπτυξη, ψυχοκοινωνική ανάπτυξη, στάδια γνωστικής ανάπτυξης.

4
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Οι οπαδοί όλων των σημαντικών θεωρητικών προσεγγίσεων αναφέρονται στις ίδιες

επτά περιόδους της χρονολογικής παρουσίασης της ανάπτυξης, δηλαδή από την
σύλληψη έως την γήρανση, αν και ορισμένοι εστιάζουν σε μερικές μόνο από αυτές. Οι
επτά περίοδοι, τις οποίες όλοι αποδέχονται και ακολουθούν είναι:

 η προγενετική περίοδος (οι μήνες μεταξύ σύλληψης και γέννησης)

 η βρεφική ηλικία
 η νηπιακή ηλικία
 η παιδική ηλικία
 η εφηβεία
 η ενήλικη ζωή
 η τρίτη ηλικία (Cole & Cole, 2002).

Ορισμένοι θεωρητικοί πιστεύουν ότι ο διαχωρισμός σε περιόδους είναι απλώς λεκτικές

συμβάσεις, ενώ οι θεωρητικοί των σταδίων θεωρούν ότι αυτές οι περίοδοι είναι
αντιπροσωπευτικές των αναπτυξιακών σταδίων που όντως υπάρχουν και τα οποία είναι
εξέχουσας σημασίας στην διεργασία της αναπτυξιακής αλλαγής. Παρά ταύτα, οι ίδιοι
οι θεωρητικοί των σταδίων φαίνεται να διαφωνούν στο κατά πόσο πρέπει να
ξεχωρίζονται σημαντικές υποπερίοδοι (Cole & Cole, 2002·Salkind, 2002).

Είναι γεγονός πως ανθρωπολογικές και ιστορικές μελέτες έδειξαν πως οι επτά
αναπτυξιακές περίοδοι ενδέχεται να μην είναι χαρακτηριστικές σε όλους τους
πολιτισμούς και όλες τις ιστορικές εποχές (Cole & Cole, 2002·Berk, 2019).

5
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΣΤΑΔΙΑ ΨΥΧΟΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ

ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ FREUD

2.2 Τα στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του Freud

Σύμφωνα με τον Freud:

 Η ανάπτυξη συντελείται μέσα από μια σειρά εξελικτικών σταδίων, τα οποία

έχουν σταθερή διαδοχή και χρονική διάρκεια.
 Η παιδική σεξουαλικότητα και τα ασυνείδητα κίνητρα επηρεάζουν τη
διαμόρφωση της προσωπικότητας.
 Στα πέντε πρώτα χρόνια ζωής του ατόμου θεμελιώνονται τα βασικά
στοιχεία της προσωπικότητάς του.
 Σε κάθε στάδιο, οι επιδιώξεις του Εκείνο για ικανοποίηση των
παρορμήσεών του εστιάζονται σε διαφορετική περιοχή του σώματος και
στις δραστηριότητες που σχετίζονται με αυτή.
 Η αποτυχία της ικανοποίησης των αναγκών κάποιου σταδίου μπορεί να
οδηγήσει στην καθήλωση του ατόμου σε αυτό το στάδιο και να εμποδίσει
την περαιτέρω φυσιολογική ανάπτυξη (Cole & Cole, 2002·Μανιαδάκη,
2015).

6
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Τα στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης:

 Στοματικό στάδιο : πρώτη βρεφική ηλικία (γέννηση έως 18 μηνών)

Ικανοποίηση μέσω του στόματος (θηλασμός, πιπίλισμα).

 Πρωκτικό στάδιο: δεύτερη βρεφική ηλικία (18 μηνών έως 3 ετών)

Απόκτηση ελέγχου των σφιγκτήρων

 Φαλλικό στάδιο: νηπιακή ηλικία (3 έως 6 ετών)

Ενασχόληση με τα γεννητικά όργανα (οιδιπόδειο σύμπλεγμα).

 Λανθάνουσα σεξουαλικότητα: σχολική ηλικία (6 έως 12 ετών)

Διοχέτευση της δραστηριότητας σε πνευματικές δραστηριότητες.

7
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

 Γενετήσια σεξουαλικότητα: εφηβική ηλικία (μετά το 12ο έτος)

Έντονη στροφή προς τα μέλη του αντίθετου φύλου (Cole & Cole, 2002.
Μανιαδάκη, 2015).

Η προσαρμογή σε κάθε στάδιο ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης (Μανιαδάκη, 2015)

Στάδιο Επιτυχής Αποτυχία προσαρμογής

προσαρμογή

Στοματικό στάδιο Αναγνώριση ατομικών Εξάρτηση από

αναγκών δραστηριότητες όπως
κάπνισμα, φαγητό,
αλκοόλ

Πρωκτικό στάδιο Επιτυχής άσκηση Υπερβολικά

αυτοελέγχου συγκρατημένη ή
παρορμητική
προσωπικότητα,
ιδεοψυχαναγκασμοί

Φαλλικό στάδιο Διαμόρφωση υγιούς Αλαζονεία,

σεξουαλικής ταυτότητας ναρκισσισμός,
ομοφυλοφιλία

Λανθάνουσα Απορρόφηση νέων Αποτυχίες στη μάθηση

σεξουαλικότητα γνώσεων

Γενετήσια Επιτυχείς ετερόφυλες Ανεπιτυχείς ετερόφυλες

σεξουαλικότητα σχέσεις σχέσεις

8
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

2.2 Κριτική αποτίμηση της θεωρίας του Freud

Στα θετικά σημεία της θεωρίας του θα μπορούσε κανείς να συμπεριλάβει το γεγονός
ότι λαμβάνει υπόψη του τις ασυνείδητες διαδικασίες και ότι δίνει έμφαση στις
σημασίες των πρώτων εμπειριών.

Αναφορικά με τα μειονεκτήματα της θεωρίας του, θα λέγαμε ότι αυτή παρουσιάζει

πολλές ασάφειες και δεν είναι εφικτό να ελεγχθεί πειραματικά. Επιπλέον, η θεωρία του
για την ανάπτυξη πηγάζει από διαπιστώσεις, οι οποίες απορρέουν από την
ψυχοπαθολογία (Μανιαδάκη, 2015).

9
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

ΕΝΟΤΗΤΑ 3: ΣΤΑΔΙΑ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ

ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ERIKSON

3.1 Τα στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του Erik Erikson

Βασικά σημεία της θεωρίας του Erikson:

 Περιγράφει οκτώ διαδοχικά στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης, τα οποία

καλύπτουν όλο το φάσμα της ζωής του ανθρώπου.
 Σε κάθε στάδιο κυριαρχεί μία αναπτυξιακή πρόκληση (κρίση) με δύο πόλους,
το θετικό και τον αρνητικό. Αν η κρίση επιλυθεί με επιτυχία, επικρατεί το
θετικό στοιχείο, ενώ σε αντίθετη περίπτωση το αρνητικό.
 Κάθε στάδιο χαρακτηρίζεται από μια ψυχοκοινωνική πρόκληση, η οποία
εμπεριέχει ευκαιρίες ανάπτυξης.
 Η υπέρβαση της κρίσης οδηγεί στην εμφάνιση νέων ψυχοκοινωνικών
χαρακτηριστικών και στη διαμόρφωση θετικής στάσης προς τους ανθρώπους
και τον κόσμο.
 Η αδυναμία υπέρβασης της κρίσης οδηγεί στη θεώρηση του κόσμου ως
απρόβλεπτου και εχθρικού, καθυστερεί την ανάπτυξη και τραυματίζει την
προσωπικότητα (Μανιαδάκη, 2014).

10
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Τα στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης (Cole & Cole, 2002.Μανιαδάκη, 2014):

 Πρώτη βρεφική ηλικία (από την γέννηση έως 18 μηνών):

Εμπιστοσύνη σε αντιδιαστολή με την δυσπιστία

Ικανοποίηση βασικών αναγκών από τους ενήλικες ή παραμέληση. Το παιδί αναπτύσσει

την πεποίθηση ότι μπορεί να βασίζεται στους άλλους για την ικανοποίηση των
αναγκών του.
 Δεύτερη βρεφική ηλικία (18 μηνών έως 3 ετών): Αυτονομία σε
αντιδιαστολή με την αμφιβολία (ή την ντροπή)

Ενδείξεις εμπιστοσύνης από τους ενήλικες στις ικανότητες του παιδιού ή

υπερπροστατευτική συμπεριφορά.
Το παιδί αναπτύσσει ελεύθερη βούληση και την ικανότητα αξιολόγησης των πράξεών
του.
 Νηπιακή ηλικία (3 έως 6 ετών): Πρωτοβουλία σε αντιδιαστολή με
την ενοχή

Ενθάρρυνση της λήψης πρωτοβουλιών από το παιδί ή αγνόηση / κοροϊδία των

προσπαθειών του. Το παιδί μαθαίνει να εξερευνά, αναπτύσσει τη φαντασία του και
αρχίζει να έχει τύψεις, όταν η συμπεριφορά του δεν είναι αρμόζουσα.

11
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

 Σχολική ηλικία (6 έως 12 ετών): Φιλοπονία (εργατικότητα) σε

αντιδιαστολή με την κατωτερότητα

Ενθάρρυνση της προσπάθειας απόκτησης γνώσεων ή συσσώρευση αποτυχιών. Το

παιδί μαθαίνει να βάζει στόχους και να κοπιάζει για την επίτευξή τους.
 Εφηβική ηλικία (12 έως 20 ετών): Ταυτότητα σε αντιδιαστολή με
την σύγχυση ρόλων

Συνένωση των εμπειριών του παρελθόντος με τις προοπτικές του μέλλοντος ή βιώματα
σύγχυσης. Το παιδί διαμορφώνει προσωπική και κοινωνική ταυτότητα.
 Νεανική ηλικία (20 έως 35 ετών): Οικειότητα σε αντιδιαστολή με
την απομόνωση
Διαμόρφωση σχέσεων που διέπονται από αγάπη, στοργή και εμπιστοσύνη ή αποτυχία
στις διαπροσωπικές σχέσεις. Το άτομο μαθαίνει να δίνει και να παίρνει αγάπη και να
δεσμεύεται στα πλαίσια μιας σχέσης.
 Μέση ώριμη ηλικία (35 έως 55 ετών): Πανανθρώπινο ενδιαφέρον σε
αντιδιαστολή με την αυτοαπορρόφηση
Ενδιαφέρον για την οικοδόμηση ενός καλύτερου μέλλοντος ή συναισθήματα
στασιμότητας και απραξίας. Το άτομο αναπτύσσει ενδιαφέρον να καθοδηγήσει την
επόμενη γενιά και να ασχοληθεί με τα κοινά.

12
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

 Ύστερη ώριμη ηλικία (άνω των 55 ετών): Καταδίωξη σε

αντιδιαστολή με την απόγνωση (απελπισία)

Ικανοποίηση από την πορεία της ζωής ή απογοήτευση. Το άτομο αναπτύσσει αίσθηση
αποδοχής της ζωής του έτσι όπως την έχει ζήσει.

3.2 Κριτική αποτίμηση της θεωρίας του Erikson

Στα θετικά σημεία της θεωρίας του Erikson θα μπορούσε κανείς να επισημάνει πως
δίνει έμφαση στην λογική φύση του ανθρώπου. Επιπλέον, είναι σημαντικό ότι
λαμβάνει υπόψη του την αλληλεπίδραση μεταξύ βιολογικών παραγόντων και
κοινωνικών εμπειριών, καθώς επίσης και τις ασυνείδητες διαδικασίες (Μανιαδάκη,
2014).

Ορισμένα από τα μειονεκτήματα της θεωρίας του είναι πως μερικές φορές είναι
ασαφής. Επίσης, η θεωρία του δεν είναι εφικτό να ελεγχθεί πειραματικά. Και
ανταποκρίνεται περισσότερο στην ανάπτυξη των αγοριών και λιγότερο των κοριτσιών
(Μανιαδάκη, 2014).

13
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

ΕΝΟΤΗΤΑ 4: ΣΤΑΔΙΑ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

PIAGET

4.1 Τα στάδια γνωστικής ανάπτυξης κατά τον Piaget

Ο Piaget θεωρεί πως η γνωστική ανάπτυξη είναι μία συνεκτική διαδικασία από
διαδοχικές αλλαγές των γνωστικών σχημάτων.

Τα στάδια της γνωστικής ανάπτυξης σύμφωνα με τον Piaget είναι:

α) το αισθησιοκινητικό στάδιο: 0-2 ετών.

β) το στάδιο της προ-λογικής σκέψης: 2-7 ετών.

γ) το στάδιο της συγκεκριμένης λογικής σκέψης: 7-12 ετών.

δ) το στάδιο της τυπικής λογικής σκέψης: 12 ετών και πάνω (Atkinson, 2003).

Τα χαρακτηριστικά των σταδίων:

 Η σειρά των σταδίων είναι σταθερή. Επιμέρους στάδια δεν μπορούν να

υπερπηδηθούν ή να παραλειφθούν από την εξελικτική διαδικασία.
 Τα διαδοχικά στάδια είναι ποιοτικώς διαφορετικά μεταξύ τους και τα
μεταγενέστερα στάδια στηρίζονται στα γνωρίσματα και τις εμπειρίες των
προηγούμενων σταδίων.
 Ο ρυθμός της εξελικτικής προόδου από το ένα στάδιο στο άλλο δεν είναι
σταθερός (ύπαρξη ατομικών διαφορών). Η χρονική περίοδος κατά την οποία
διαρκεί κάθε στάδιο ποικίλλει από άτομο σε άτομο, ανάλογα με την
ιδιοσυγκρασία του, τις βιολογικές του καταβολές, και τον πλούτο των
ερεθισμάτων που δέχεται (Σκοπελίτη, 2015α).

14
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

α) Το αισθησιοκινητικό στάδιο (ή στάδιο της αναπαραστατικής ευφυίας)

 Σε αυτό το στάδιο ξεκινά ο συντονισμός μεταξύ των αισθητηριακών

εμπειριών του βρέφους και των απλών κινητικών συμπεριφορών. Με αυτόν
τον τρόπο αποκτάται η γνώση του κόσμου.
 Τα αισθησιοκινητικά σχήματα συγκροτούνται σταδιακά σε συνεκτικές
ενότητες συμπεριφορών.
Στο αισθησιοκινητικό στάδιο η συμπεριφορά του βρέφους χαρακτηρίζεται από πρώιμη
εμπρόθετη συμπεριφορά, χωρίς, όμως, να συνειδητοποιεί τους παράγοντες που
μπορούν να προκαλέσουν ένα συμβάν (Σκοπελίτη, 2015α).

Επιπλέον, στο εν λόγω στάδιο έχουμε την εμφάνιση δύο πολύ σημαντικών γνωστικών
ικανοτήτων:
 η μίμηση (η αντιγραφή μορφών συμπεριφοράς, οι οποίες δεν είναι ακόμη
ενταγμένες στο ρεπερτόριο του παιδιού)
 το παιγνίδι (ως η άσκηση των ήδη αποκτημένων σχημάτων με στόχο την
ευχαρίστηση)

Επιπλέον, η σταδιακή κατανόηση του βρέφους ότι τα αντικείμενα είναι εντελώς

ξεχωριστά από τον εαυτό του και έχουν δικά τους γνωρίσματα, αποτελεί μία ακόμη
ικανότητα του συγκεκριμένου σταδίου. Ένα άλλο στοιχείο αναφέρεται στην
κατάκτηση της σταθερότητας του αντικειμένου. Αυτό σημαίνει πως ένα αντικείμενο
εξακολουθεί να υπάρχει ακόμη και όταν δεν το βλέπουμε. Το παιδί στο
αισθησιοκινητικό στάδιο χρησιμοποιεί νέα μέσα για να λύσει νέα προβλήματα,
πειραματίζεται και εξετάζει τη σχέση αιτίας και αποτελέσματος (Atkinson, 2003.·
Βοσνιάδου, χχ. Cole & Cole, 2002).

β) Το στάδιο της προ-λογικής σκέψης (3-7 ετών)

Αποτελείται από δύο υπο-στάδια:

 Στάδιο συμβολικής λειτουργίας (3ο-4ο έτος)

 Στάδιο διαισθητικής σκέψης (4ο-7ο έτος)
15
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

 Η σκέψη παρουσιάζει διάφορες ποιότητες, ταλαντεύεται ανάμεσα στο λογικό

και στο μαγικό.
 Τα παιδιά είναι ικανά για νοητικές ενέργειες, όπως ο συνδυασμός, ο
διαχωρισμός και η λογική μετατροπή των πληροφοριών.
 Παρά ταύτα, η σκέψη δεν βασίζεται εντελώς σε λογικούς συλλογισμούς και
υπόκειται ακόμη σε περιορισμούς της απτής πραγματικότητας.
 Η ευφυία αυτού του σταδίου είναι συμβολική, χαρακτηρίζεται από το χειρισμό
συμβόλων που αναπαριστούν το περιβάλλον (π.χ., λέξεις).
 «Επικέντρωση» της προσοχής στην προέχουσα πλευρά οποιουδήποτε θέματος
προσπαθούν να σκεφτούν τα παιδιά που διανύουν το συγκεκριμένο στάδιο.
 Έντονος εγωκεντρισμός και εγωκεντρικός λόγος και έλλειψη της προοπτικής
στον χώρο.
 Σχετικά με την χρήση της γλώσσας ο Piaget θεωρεί ότι οι πρώτες λέξεις των
παιδιών δεν είναι αληθινά συμβολικές, αλλά πιστεύει πως συνδέονται με τις
ενέργειες που κάνει το παιδί.
 Αναφορικά με το φανταστικό παιγνίδι τα παιδιά είναι σε θέση να
προσποιούνται και να δημιουργούν μια σειρά σύνθετων ρόλων και υποθέσεων.
 Όσον αφορά την εικονική αναπαράσταση, αυτή ξεκινά στην ηλικία των 3
περίπου ετών (π.χ. χρήση γραμμών, πρώτη ανθρώπινη φιγούρα). Στην αρχή
υπάρχουν πολλές αντιληπτικές διαστρεβλώσεις, προοδευτικά όμως οι
ζωγραφιές τους γίνονται πιο σύνθετες και διαφοροποιημένες (Atkinson,
2003·Cole & Cole, 2002).

γ) Το στάδιο της συγκεκριμένης λογικής σκέψης (7-12 ετών)

Το παιδί είναι σε θέση να επιτελέσει απλές λογικές λειτουργίες, όπως η αφαίρεση ενός
συνόλου αντικειμένων από ένα άλλο, όταν μπορεί να βλέπει ή να χειρίζεται το υλικό
που έχει στη διάθεσή του. Ακόμη, μπορεί να κατατάσσει αντικείμενα σε κατηγορίες
και να κατανοεί τις σχέσεις που τα συνδέουν, αλλά και να σκέφτεται με όρους μέρους
και όλου.

16
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Ο Piaget περιέγραψε τρία είδη της λογικής σκέψης, τα οποία εμφανίζονται στις
γνωστικές δομές του παιδιού αυτής της ηλικίας. Αυτά είναι:
 Η λογική των συνόλων
 Η λογική των σχέσεων
 Η λογική των αριθμών.
Άλλα χαρακτηριστικά των παιδιών αυτού του σταδίου αποτελούν η ταξινόμηση, η
σειροθέτηση, η αντιστρεψιμότητα και η διατήρηση:

Ταξινόμηση: Το παιδί αυτού του σταδίου είναι σε θέση να προβαίνει σε ποικίλες

ιεραρχικές ταξινομήσεις συγκεκριμένων αντικειμένων και να κατανοεί την σχέση
ανάμεσα στις επιμέρους μονάδες αυτών των τάξεων.

Σειροθέτηση: Ένα άλλο χαρακτηριστικό αποτελεί η ικανότητα του παιδιού είτε να

σειροθετεί είτε να ταξινομεί διαδοχικά μία σειρά αντικειμένων.

Αντιστρεψιμότητα: Η σκέψη του παιδιού είναι τώρα αρκετά ευέλικτη. Ειδικότερα,

μπορεί να επιστρέφει στο σημείο από το οποίο έχει αρχίσει την επεξεργασία.

Διατήρηση: Το παιδί κατανοεί την ισοδυναμία μεταξύ δύο αντικειμένων, ακόμα και
όταν κάποια διάσταση του ενός αντικειμένου φαίνεται να αλλάζει ως ένα βαθμό
(Atkinson, 2003.Cole & Cole, 2002).

Οι περισσότερες λογικές λειτουργίες του παιδιού είναι ακόμη δεμένες με έννοιες, οι

οποίες περιορίζονται από τα όρια της αντιληπτικής λειτουργίας. Οι νοητικές ενέργειες
του εν λόγω σταδίου είναι συγκεκριμένες, διότι πραγματοποιούνται παρουσία των
αντικειμένων και των συμβάντων στα οποία αφορούν. Η σκέψη σε αυτό το στάδιο είναι
ικανή να διατηρεί αξιοσημείωτη σταθερότητα και συνέπεια στις έννοιες και στις
κρίσεις της. Το παιδί κατορθώνει, επίσης, να ανακαλύπτει και να διατηρεί τα σταθερά
χαρακτηριστικά των αντικειμένων και των γεγονότων παρά τις διαρκείς φαινομενικές
μεταβολές τους (Atkinson, 2003.Βοσνιάδου, χχ)..

Σε αυτό το στάδιο το παιδί δεν κατορθώνει να αναλύσει ένα πρόβλημα εξαρχής σε μία
σειρά δυνατών υποθέσεων, των οποίων τα λογικά συμπεράσματα θα ελέγξει μετέπειτα.

17
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Ενώ το παιδί είναι σε θέση να σκέφτεται για περισσότερα από ένα στοιχεία
ταυτόχρονα, η ικανότητα της στρατηγικής δοκιμής και σφάλματος περιορίζεται μόνο
σε στοιχεία γειτονικά μεταξύ τους (Atkinson, 2003. Βοσνιάδου, χχ)..

Το παιδί παρουσιάζει πρόοδο στην μη εγωκενρική επικοινωνία, διότι σταδιακά γίνεται

"κοινωνικοκεντρικό", αφού πια αντιλαμβάνεται ότι οι άλλοι μπορεί να μη βλέπουν τον
κόσμο όπως το ίδιο. Είναι γεγονός πως ο εγωκεντρισμός αυτού του σταδίου διακρίνεται
από την έλλειψη διαφοροποίησης ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη. Το παιδί μπορεί
να αλλάξει τα δεδομένα ενός προβλήματος, προκειμένου να ταιριάζουν με τις
υποθέσεις του, παρόλο που τα δεδομένα με κανένα τρόπο δε συνηγορούν για κάτι
τέτοιο. Συγκεκριμένα, ο εγωκεντρισμός μειώνεται, αφού τα παιδιά μπορούν να
σκεφτούν πώς τα βλέπουν οι άλλοι και επιπλέον, κατανοούν ότι κάποιος μπορεί να
νιώθει με έναν τρόπο και να ενεργεί με έναν άλλο (Atkinson, 2003. Βοσνιάδου, χχ.
Cole & Cole, 2002,).

Στο στάδιο αυτό το παιδί αρχίζει να κατανοεί τους κοινωνικούς κανόνες, την έννοια
της δικαιοσύνης, του ψέματος, του τυχαίου. Καταβάλλει προσπάθεια διατήρησης
αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ ίσων, γεγονός το οποίο προϋποθέτει ότι το παιδί κατανοεί
την προοπτική του άλλου. Μάλιστα, παρατηρείται υπακοή στους μεγαλύτερους, γιατί
το παιδί φοβάται μην χάσει την εκτίμηση αυτών που αγαπά(Atkinson, 2003.
Βοσνιάδου, χχ)..

δ) Το στάδιο της τυπικής λογικής σκέψης (12-18 ετών)

Οι γνωστικές διαδικασίες γίνονται τυπικές, δηλαδή αποσυνδέονται από συγκεκριμένα

αντικείμενα και συμβάντα, τα οποία συμβαίνουν στον πραγματικό χώρο και χρόνο και
μπορούν να εφαρμοστούν σε υποθετικές περιπτώσεις και συνθήκες (Atkinson, 2003.
Βοσνιάδου, χχ · Cole & Cole, 2002·)..

Στην εφηβεία, το άτομο μπορεί να σκέπτεται συστηματικά όλες τις λογικές σχέσεις
ενός προβλήματος. Η τυπική λογική σκέψη αποτελεί έναν συστηματικό τρόπο
ανάλυσης, εξερεύνησης και λύσης προβλημάτων. Ο έφηβος είναι σε θέση να
χρησιμοποιήσει τόσο την εμπειρία του παρελθόντος όσο και την ικανότητα πρόβλεψης.
18
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Μάλιστα, διαθέτει την ικανότητα να κατανοεί ότι ένα γεγονός μπορεί να ερμηνευτεί με
πολλούς διαφορετικούς τρόπους, καθώς επίσης να κατανοεί και αντιφάσεις.

Οι τυπικές λειτουργίες της εφηβικής σκέψης είναι οι ακόλουθες:

 χρήση υποθετικού-παραγωγικού συλλογισμού
 επαγωγική σκέψη
 στοχασμός (επεξεργασία γνωστικών διαδικασιών), σκέψη για τη σκέψη
 χρήση προτασιακής λογικής: ικανότητα ατόμου να εκφέρει κρίσεις για την
ορθότητα των λογικών σχέσεων μεταξύ των προτάσεων (Atkinson,
2003.Βοσνιάδου, χχ).

Οι έφηβοι παρουσιάζουν έντονο ενδιαφέρον για αφηρημένα ιδανικά και έννοιες, για
τις αξίες της ζωής. Επίσης, μπορούν να θέτουν υπό αμφισβήτηση τους θεσμούς και τις
αυθεντίες. Σταδιακά παρατηρείται περισσότερος ρεαλισμός στην κρίση τους και ακόμη
μεγαλύτερη μείωση του εγωκεντρισμού τους. Οι συναλλαγές μεταξύ των εφήβων
ρυθμίζονται πια βάσει κανόνων (Atkinson, 2003.Βοσνιάδου, χχ).

Επιπλέον, είναι ικανοί να λαμβάνουν υπόψη τους τις προθέσεις των άλλων όταν
κρίνουν μία συμπεριφορά. Πιστεύουν ότι η τιμωρία πρέπει να είναι ανάλογη του
αδικήματος. Συνειδητοποιούν ότι η σκέψη είναι εξατομικευμένη διαδικασία και ότι
κανείς άλλος δεν γνωρίζει αυτά που σκέφτονται. Τα άτομα προς το τέλος αυτού του
σταδίου μπορούν να σχεδιάζουν ρεαλιστικούς μελλοντικούς στόχους λαμβάνοντας
υπόψη στοιχεία από το παρελθόν και προβλέψεις για το μέλλον (Atkinson,
2003.Βοσνιάδου, χχ).

4.2 Κριτική αποτίμηση της θεωρίας του Piaget

Ενδεικτικά επισημαίνουμε ορισμένα από τα στοιχεία εκείνα που αξιολογούν την

θεωρία του:

 Αρκετά ακριβής επισκόπηση του τρόπου που σκέφτονται τα παιδιά στις

διάφορες ηλικίες
19
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

 Επαλήθευση ευρημάτων
 Προβλήματα λεκτικών μεθόδων
 Υποτίμηση της αναπτυσσόμενης νόησης των παιδιών (Σκοπελίτη, 2015α).

20
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

ΕΝΟΤΗΤΑ 5: ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ VYGOTSKY

5.1 Τα στάδια ανάπτυξης του Vygotsky

Σύμφωνα με τον Vygotsky η μάθηση και η εξέλιξη του παιδιού αλληλεπιδρούν. Το

παιδί εξελίσσεται μέσω της εκπαίδευσής του, συνεπώς η επιτυχημένα σχεδιασμένη
εκπαιδευτική διαδικασία κατά την οποία λαμβάνεται υπόψη το επίπεδο ανάπτυξης του
παιδιού, το βοηθά να μεταβεί στη ζώνη της επόμενης εξέλιξης. Η μάθηση έχει σημασία
όταν βοηθά το παιδί να ξεπεράσει το υπάρχον επίπεδο ανάπτυξής του και προετοιμάζει
την εξέλιξή του (Βliss 2003. Σακονίδης 2003).

Πρώτο στάδιο : της πρωτόγονης, χωρίς έλεγχο αντίδρασης στα ερεθίσματα

Το νευρικό σύστημα είναι ακόμη ανώριμο και το άτομο (βρέφος) εξαρτάται απόλυτα
από το περιβάλλον του (Cole & Cole, 2002. Μπαταργιάς, χχ.Σκοπελίτη, 2015β).

Δεύτερο στάδιο: της χρήσης εξωτερικών διαμεσολαβητικών σημάτων

Εμφάνιση των πρώτων δυνατοτήτων επιλογής και των πρώτων πράξεων που δεν είναι
τυχαίες και παρορμητικές αντιδράσεις σε ερεθίσματα. Με τη διαμεσολάβηση
κατάλληλων για την ηλικία του σημάτων αρχίζει και αποκτά συνείδηση των σχέσεων
που διέπουν τα αντικείμενα (Cole & Cole, 2002.· Μπαταργιάς, χχ. Σκοπελίτη, 2015β).

21
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Τρίτο στάδιο: της μεγαλύτερης ικανότητας του παιδιού να ρυθμίζει από μόνο του
τη συμπεριφορά του

Αρχίζει και αποκτάται ένα πρώτο επίπεδο "αυτοελέγχου" που βασίζεται όμως σε
μεγάλο βαθμό ακόμη στις εξωτερικές σχέσεις ανάμεσα σε ερεθίσματα, σήματα και
συμπεριφορές, δηλαδή τα παιδιά ήδη έχουν αρχίσει να καταλαβαίνουν ότι αυτά που
έχουν στο μυαλό τους και τα σήματα του περιβάλλοντος συνδέονται και τα δεύτερα
χρησιμεύουν στην επίτευξη των πρώτων (Cole & Cole, 2002.Σκοπελίτη, 2015β).

Τέταρτο στάδιο: της εσωτερίκευσης της σχέσης σημάτων και νοητικών ενεργειών

Τώρα πια δεν είναι απαραίτητη η ταυτόχρονη παρουσία του σήματος για να
εκτελεστεί μια νοητική ενέργεια ή μια δραστηριότητα, μιας και το άτομο είναι πια
ικανό να πραγματοποιεί νοητικές πράξεις, χωρίς την άμεση εξάρτησή του από το
πεδίο των συγκεκριμένων ερεθισμάτων και να αναπτύσσει δυνατότητες γνωστικής
αυτοδιαχείρισης και αυτοελεγχόμενης συμπεριφορά (Cole & Cole, 2002.Σκοπελίτη,
2015β).

5.2 Κριτική αποτίμηση της θεωρίας του Vygotsky

Τα στάδια ανάπτυξης δεν είναι σαφώς και ηλικιακά καθορισμένα και σύμφωνα με
τον Vygotsky, καταλαμβάνουν ένα συνεχές στη ζωή του παιδιού, όχι μόνο λόγω της
βιολογικής ωρίμανσης αλλά και χάρη στην επισωρευτική λειτουργία των κοινωνικών
και πολιτισμικών επιρροών (Σκοπελίτη, 2015β).

Ο ίδιος δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το πώς αναπτύσσονται βασικές γνωστικές

διεργασίες, όπως η προσοχή και η μνήμη, αλλά και με το πώς εξελίσσονται οι φυσικές
γνωστικές ικανότητες του παιδιού. Παρά ταύτα, η συνεισφορά του και η επίδραση
των απόψεών του στην αναπτυξιακή ψυχολογία είναι καθοριστικές (Σκοπελίτη,
2015β).

22
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

ΕΝΟΤΗΤΑ 6: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΑ ΟΡΟΣΗΜΑ- Η

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Ο Piaget ασχολήθηκε με τις επιδράσεις της οικογένειας προς το παιδί και διαμόρφωσε
ένα σχετικό θεωρητικό πλαίσιο. Η θεωρία των σταδίων της γνωστικής ανάπτυξης, την
οποία εισηγήθηκε, στηρίχθηκε στην παρατήρηση των παιδιών και στην επικοινωνία
του με τα παιδιά, καθώς εξασκούνταν πάνω στις ασκήσεις που τους έδινε. Ο Piaget
χρησιμοποίησε αυτόν τον τρόπο εργασίας, επειδή ήθελε να κατανοήσει πώς μαθαίνουν
τα παιδιά σε διαφορετικές ηλικίες και σε διαφορετικά αναπτυξιακά στάδια. Για την
βασική ερευνητική μεθοδολογία του αξιοποίησε την παρατήρηση των τριών δικών του
παιδιών (Κώτου & Γουργιώτου, 2016).

Ειδικότερα, σύμφωνα με τον Piaget οι σχέσεις των παιδιών με τους ενηλίκους

θεωρούνται ως εκ φύσεως ασύμμετρες λόγω της διαφοράς στη δύναμη και στην
κοινωνική θέση. Το παιδί προσπαθεί μόνο του να καταλάβει τον κόσμο, ακριβώς
όπως πράττει κάθε οργανισμός, ο οποίος πρέπει να προσαρμοστεί ενεργά στο
περιβάλλον του (Μπαταργιάς, χχ).

Σύμφωνα με τον Vygotsky, τα παιδιά αναπτύσσουν πολύπλοκες γνωστικές

ικανότητες, επειδή οι ενήλικες προσφέρονται ως δάσκαλοι ή ως πρότυπα,
προκειμένου να τα καθοδηγήσουν. Η γνωστική βελτίωση του παιδιού εξαρτάται
άμεσα από την υποστήριξη και την καθοδήγηση που θα έρθει από τον «άλλο»
(Μπαταργιάς, χχ).

Εν κατακλείδι, θα λέγαμε πως μία εμπεριστατωμένη θεωρία μπορεί να κατευθύνει τους

παιδαγωγούς, προκειμένου αυτοί να ενεργήσουν υπεύθυνα και αποτελεσματικά όταν
οργανώνουν δραστηριότητες και σχεδιάζουν προγράμματα, τα οποία επηρεάζουν την
23
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

ζωή των παιδιών και κατ’ επέκταση των οικογενειών τους,. Επιπρόσθετα, η ερμηνεία
των διαφόρων θεωριών και των εννοιών των παιδαγωγικών προγραμμάτων
προσχολικής αγωγής, από μέρους των παιδαγωγών, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο
στην ποιότητα της αγωγής και της εκπαίδευσης που παρέχεται στα παιδιά.

24
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Σύνοψη Ενότητας

Στην παρούσα συνεδρία ασχοληθήκαμε με τα αναπτυξιακά ορόσημα, όπως αυτά έχουν

προσδιοριστεί από τέσσερις μεγάλους θεωρητικούς: Freud, Erikson, Piaget και
Vygotsky. Εστιάσαμε στα στάδια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του Freud, στα
στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του Erikson, στα στάδια γνωστικής ανάπτυξης του
Piaget και στα στάδια του Vygotsky.

Σε καθεμία περίπτωση ξεχωριστά επιχειρήσαμε μία κριτική αποτίμηση τόσο των

θετικών όσο και των αρνητικών στοιχείων που χαρακτηρίζει την κάθε θεωρία. Τέλος,
παρουσιάσαμε ενδεικτικά τις επιδράσεις των εν λόγω αναπτυξιακών ορόσημων στην
οικογένεια και κατ’ επέκταση στο ίδιο το παιδί.

25
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Βιβλιογραφία
Αtkinson, L.R., Atkinson, C.R., Smith, E.E., Bem, J.D., & Nolen-Hoeksema, S. (2003).
Εισαγωγή στην Ψυχολογία του Hilgard, Τόμος Α, (Επιμ. Γ. Βορριά, Μπ.
Ντάβου, & Ζ. Παπαληγούρα). Παπαζήσης.

Berk, L. (2019). Αναπτυξιακή ψυχολογία. Η προσέγγιση της διά βίου ανάπτυξης. (Μτφρ.
Α. Ψαρρού). Κριτική.

Bliss, J. (2003). «Piaget και Vygotsky: Η σημασία τους για τη διδασκαλία και την
εκμάθηση των θετικών επιστημών». Γέφυρες, τχ. 8, σσ. 68-81.

Βοσνιάδου, Σ. (χχ). «Η θεωρία του Πιαζέ». Ανακτήθηκε από Microsoft PowerPoint -

Piaget 20.10.08 (uoa.gr).

Cole, M. & Cole, S.R. (2002). Η ανάπτυξη των παιδιών. Η αρχή της ζωής, εγκυμοσύνη,
τοκετός, βρεφική ηλικία. (Επιμ. Ζ. Παπαληγούρα & Π. Βορριά, Μτφρ. Μ.
Σόλμαν). Τόμος Α΄. Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός.

Κώτη, Κ. & Γουργιώτου, Ε. (2016). «Οι επιδράσεις του οικογενειακού περιβάλλοντος,

της γειτονιάς, των παιδικών σταθμών και νηπιαγωγείων στη σχολική
ετοιμότητα των παιδιών». Ερευνώντας τον κόσμο του παιδιού, 15, σσ.22-36 .

Μανιαδάκη, Κ. (2014). «Βασικές θεωρίες της Ανάπτυξης: Sigmund Freud & Eric
Erikson». Ανακτήθηκε από 02_Θεωρίες_ανάπτυξης_(Εαρινό_14).pptx
(live.com).

Μανιαδάκη, Κ. (2015). «Παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη του ανθρώπου».

Ανακτήθηκε από 05_Γενετικοί_ και_περιβαλλοντικοί_ παράγοντες_
(Χειμερινό_13).pptx (live.com).

Μπαταργιάς, Τ. (χχ). «Γνωστική ανάπτυξη. Οι θεωρίες των Piaget, Vygotsky και της
επεξεργασίας πληροφοριών». Σ.Κ.Ε.Ψ.Υ., 6, σσ. 92-109. Ανακτήθηκε από
Τριαντάφυλλος-Μπαταργιάς.pdf (skepsy.edu.gr).

26
 Αναπτυξιακά ορόσημα και η επίδρασή τους στην οικογένεια

Σακονίδης, Χ. (2003). «Μάθηση και ∆ιδασκαλία των Μαθηματικών: από τον μαθητή
στις κοινότητες πρακτικής στην τάξη». Στο Ομοιότητες και διαφορές:
αναζητώντας νέους δρόμους στην εκπαίδευση. Πρακτικά συνεδρίου, ΥΠΕΠΘ
(Έκδοση του Προγράμματος Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων 2002-2004,
ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ, Μέτρο 1.1).

Salkind, N., J. (2002). Θεωρίες της ανθρώπινης ανάπτυξης (Mτφρ. Δ. Μαρκουλής) (2η
έκδ.). Πατάκης.

Σκοπελίτη, Ε. (2015α). «Πρώτη Παιδική Ηλικία: Γνωστική Ανάπτυξη». Ανακτήθηκε

από upatras eclass | Αναπτυξιακή Ψυχολογία.

Σκοπελίτη, Ε. (2015β). «Ενότητα 5: Η Kοινωνικοπολιτισμική Θεωρία του Lev

Vygotsky». Ανακτήθηκε από upatras eclass | Γνωστική Ανάπτυξη.

Σκοπελίτη, Ε. (2015γ). «Θεωρίες ανθρώπινης ανάπτυξης». Ανακτήθηκε από

03_Θεωρίες ανθρώπινης ανάπτυξης.pdf (upatras.gr).

Ιστοσελίδες
http://en.wikipedia.org/wiki/Developmental_psychology
ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ – Ελληνική Ψυχολογική Εταιρεία (elpse.com)

upatras eclass | Αναπτυξιακή Ψυχολογία | Έγγραφα

27