Η Κοινωνικοπολιτισμική

θεωρία του Vygotsky

  
Η Κοινωνικοπολιτισμική Άποψη του Vygotsky (α)

• Η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία του Vygotsky τονίζει το

ρόλο των κοινωνικών και πολιτισμικών επιδράσεων στη
νοητική ανάπτυξη. Κάθε πολιτισμός μεταβιβάζει
πεποιθήσεις, αξίες και προτιμώμενες μεθόδους σκέψης
και επίλυσης προβλημάτων, εργαλεία νοητικής
προσαρμογής, στις επόμενες γενιές.

• Έτσι η κουλτούρα διδάσκει τα παιδιά τι να σκέφτονται και

πώς να ενεργούν.

2
 Η Κοινωνικοπολιτισμική Άποψη του Vygotsky (β)

• Τα παιδιά αποκτούν τις πολιτισμικές πεποιθήσεις, αξίες

και στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων μέσω των
συνεργατικών διαλόγων με ικανότερους συνεργάτες
καθώς εσωτερικεύουν σταδιακά τις οδηγίες του
εκπαιδευτή τους μέσα στα όρια της ζώνης επικείμενης
ανάπτυξης.

• Η μάθηση επιτυγχάνεται με αποτελεσματικότερο τρόπο,

όταν οι πιο έμπειροι συνεργάτες εισάγουν σταδιακά την
παρέμβαση τους.

3
 Η Κοινωνικοπολιτισμική Άποψη του Vygotsky

  Μετά την ηλικία των 2-3 ετών η σκέψη και η γλώσσα

αρχίζουν να αναπτύσσονται παράλληλα.
Εμφανίζεται και ο εγωκεντρικός (ατομικός) λόγος,
τον οποίο μπορούν να ακούσουν οι άλλοι και το
παιδί τον απευθύνει στον εαυτό του. Καθώς
περνούν τα χρόνια αυτός ο λόγος μετατρέπεται σε
εσωτερικό μονόλογο
Ο Vygotsky υποστήριζε ότι ο ιδιωτικός λόγος του
παιδιού γίνεται ένα σύστημα γνωστικής
αυτοκαθοδήγησης, που ρυθμίζει τις ενέργειες του
για την επίλυση των προβλημάτων και τελικά
εσωτερικεύεται, για να γίνει συγκεκαλυμμένη λεκτική
σκέψη.
4
 Η Κοινωνικοπολιτισμική Άποψη του Vygotsky

• Οι πρόσφατες έρευνες επιβεβαιώνουν περισσότερο την

άποψη του Vygotsky παρά αυτή του Piaget, δείχνοντας
ότι η γλώσσα παίζει ένα σημαντι­κό ρόλο στη νοητική
ανάπτυξη του παιδιού.
• Ο Vygotsky προσέφερε πολύτιμη υπηρεσία
υπενθυμίζοντας μας ότι η γνωστική ανάπτυξη γίνεται
καλύτερα κατανοητή, όταν μελετάται μέσα στο
πολιτισμικό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο
συμβαίνει. Παρ' όλο που η θεωρία του εκτιμάται ιδιαίτερα
σήμερα, δεν έχει ακόμη μελετηθεί σε βάθος, όπως η
θεωρία του Piaget.

5
 Βασικές ψυχοπαιδαγωγικές αρχές της θεωρίας
του Vygotsky.
Οι βασικές αρχές της θεωρίας μπορούν να συνοψισθούν
στα εξής:
1)Τα παιδιά οικοδομούν τη γνώση
2) Η ανάπτυξη δεν μπορεί να χωρισθεί από το κοινωνικό
της πλαίσιο
3) Η μάθηση μπορεί να καθοδηγήσει την ανάπτυξη
4) Η γλώσσα παίζει ένα κεντρικό ρόλο στη νοητική
ανάπτυξη.
 Οικοδόμηση της γνώσης

• Όπως και ο Πιαζέ, ο Vygotsky θεωρούσε ότι τα

παιδιά οικοδομούν μόνα τους την κατανόηση του
κόσμου και δεν αναπαράγουν παθητικά ό,τι τους
παρουσιάζεται.
• Για τον Vygotsky, η γνωστική ανάπτυξη
επηρεάζεται πάντα από τις παρούσες και τις
παρελθούσες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις.
• Ο Vygotsky υποστήριξε ότι και ο φυσικός
χειρισμός και η κοινωνική αλληλεπίδραση είναι
αναγκαίες για την ανάπτυξη.
 Ζωνη Επικειμενης Αναπτυξης –
Ορισμός
 η απόσταση μεταξύ του επιπέδου ανάπτυξης στο οποίο το παιδί
βρίσκεται σε μία γνωστική περιοχή – αυτών που το παιδί μπορεί
να επιτύχει από μόνο του- και του επιπέδου που το παιδί μπορεί
να φτάσει αν βοηθηθεί από κάποιους ενήλικους –
εκπαιδευτικούς (Vygotsky, 1978)
 Η βοήθεια αυτή μπορεί να πάρει τη μορφή σχολίου,
επαναδιατύπωσης μιας ερώτησης, ερωτήσεις σχετικά με το τι
καταλαβαίνει το παιδί, επίδειξη μιας δραστηριότητας κ.ο.κ.

 Με άλλα λόγια αυτό που το παιδί κάνει σήμερα από κοινού,

αύριο θα είναι ικανό να το κάνει μόνο του.
 διαθέτοντας αυτή τη ΖΕΑ, το παιδί θα προχωρήσει παραπάνω,
αν βοηθηθεί γνωστικά από κάποιους, ενήλικες ή συνομήλικούς
του και, εσωτερικεύσει τα αντίστοιχα νοήματα.
 Η ζωνη επικειμενης αναπτυξης η ζωνη της
εγγυτερης δυνητικης αναπτυξης

Δάσκαλος ή Γονιός
Οι δραστηριότητες τις
οποίες μπορεί να φέρει
εις πέρας (εσωτερική φωνή του
παιδιού)

Αλληλεπίδραση
Δραστηριότητες που δεν
εμπίπτουν ακόμα στο ρεπερτόριο
ικανοτήτων του μαθητή

Δραστηριότητες που βρίσκονται

στο όριο των δυνατοτήτων του
παιδιού
Η ζωνη επικειμενης αναπτυξης / ζωνη της
εγγυτερης αναπτυξης
• Πριν εμφανιστεί ο δάσκαλος, το παιδί έχει ήδη δομήσει μια
μορφή γνώσης με την οποία μπορεί να λύνει προβλήματα ή
να επιτελεί εργασίες ενός συγκεκριμένου βαθμού δυσκολίας
(πρώτη ζώνη).
• Ο δάσκαλος θέτει ένα νέο πρόβλημα στο παιδί, το οποίο
καλείται να λύσει (τρίτη ζώνη).
• Με την αναφορά του νέου προβλήματος δημιουργείται μια
ενδιάμεση δεύτερη ζώνη, που αντιπροσωπεύει την πιθανή
γνωστική εξέλιξη του παιδιού.
• Με την ανάθεση του νέου καθήκοντος λοιπόν αναπτύσσεται
η ζώνη της επικείμενης ανάπτυξης (δεύτερη ζώνη) η οποία
περιλαμβάνει τις ικανότητες του παιδιού.
 Η ζωνη επικειμενης αναπτυξης

• Συνεπώς θεωρείται πολύτιμη και αναντικατάστατη η

αλληλεπίδραση με το δάσκαλο ή το συμμαθητή.
• Εάν ο εκπαιδευτής θέσει ένα πρόβλημα που ήταν έξω
από τη Ζ.Ε.Α. του μαθητή, η διδασκαλία αποτυγχάνει.
Άρα, πρέπει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη του το
πραγματικό γνωστικό επίπεδο και τη Ζ.Ε.Α. κάθε παιδιού.
• Η ζώνη της επικείμενης ανάπτυξης διαφέρει από παιδί σε
παιδί, αλλά και δύο παιδιά που βρίσκονται στο ίδιο
επίπεδο ή έχουν ίδιες ικανότητες ίσως έχουν πολύ
διαφορετικά αναπτυξιακά χαρακτηριστικά και οι ΖΕΑ τους
να διαφέρουν.
 το γνωστικό επίπεδο του παιδιού ορίζει και το σημείο
εκκίνησης του εκπαιδευτικού στο διδακτικό του έργο.
 Η θεωρία αυτή βρίσκει εφαρμογή στην
ομαδοσυνεργατική διδασκαλία 
 Η ιδέα της ΖΕΑ έχει επηρεάσει τον σχεδιασμό των
περιβαλλόντων μάθησης με εξαιρετικό ενδιαφέρον σήμερα
στη συνεργατική μάθηση, προτείνοντας ότι τα μέλη της
ομάδας θα πρέπει να έχουν διαφορετικά επίπεδα
ικανότητας και έτσι οι προχωρημένοι συμμαθητές να
μπορούν να βοηθούν τα λιγότερο ικανά μέλη να
λειτουργούν εντός της ζώνης τους εγγύτερης ανάπτυξης. Ο
ρόλος του εκπαιδευτικού στη διαδικασία ως διευκολυντή
και εμψυχωτή μειώνεται διαχρονικά.
• Ο Vygotsky πίστευε ότι το παιδί μπορεί να δράσει στη
ΖΕΑ μέσα από την κοινωνική συναναστροφή με
συνομηλίκους που βρίσκονται στο ίδιο ή σε διαφορετικό
αναπτυξιακό επίπεδο. Οι εκπαιδευτικοί στόχοι πρέπει να
προκαλούν τα παιδιά να φτάσουν σε ανώτερα επίπεδα
ικανοτήτων.
• Έτσι ο παιδαγωγός πρέπει πρώτα να δίνει ευκαιρίες στα
παιδιά να εξερευνήσουν δραστηριότητες και γεγονότα και
μετά να τους προσφέρει βοήθεια ή υποστήριξη
καθοδηγώντας τα να προσέξουν, να συγκεντρωθούν και
να μάθουν.
• Για να μεγιστοποιήσουμε την
ανάπτυξη και την μάθηση του
παιδιού πρέπει το διδακτικό υλικό να
μην είναι πολύ δύσκολο που να του
προκαλεί ματαίωση ή πολύ εύκολο
που να του προκαλεί πλήξη.
 Συνεπειες της θεωριας της ΖΕΑ για τη
διδαςκαλια
- Ούτε να προτείνουμε κάτι που έχει ήδη
κατακτηθεί
- Ούτε να προτείνουμε κάτι που είναι πέρα από
τη ΖΕΑ.
- Σημασία της αλληλεπίδρασης με
συνομηλίκους που βρίσκονται σε κοντινό
επίπεδο προς τη ΖΕΑ=
- Μέθοδος της σκαλωσιάς:Η παροχή μεγάλου
βαθμού στήριξης και η βαθμιαία μεταβίβαση
της ευθύνης στο παιδί, μόλις αυτό καταστεί
ικανό.
 Vygotsky και εκπαίδευση
• Η θεωρία του Vygotsky έχει δύο βασικές επιπτώσεις
στην εκπαίδευση.
1.Η πρώτη είναι ότι πρέπει να δημιουργούμε στην τάξη
περιστάσεις συνεργατικής μάθησης ανάμεσα σε
ομάδες με διαφορετικά επίπεδα ικανότητας.
 Πρέπει δηλ. να εξασφαλίζουμε δυνατότητες, ώστε
περισσότερο ικανοί μαθητές ή μαθητές οι οποίοι
ξέρουν καλά κάτι, να το διδάσκουν σε λιγότερο
ικανούς ή σε μαθητές οι οποίοι δεν το ξέρουν.
 VYGOTSKY ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
2. Η δεύτερη είναι η εφαρμογή της αρχής της
σταδιακής μείωσης της βοήθειας των
μεγάλων και η σταδιακή ανάληψη όλο και
μεγαλύτερης υπευθυνότητας από τα παιδιά.
• Η προσέγγιση η οποία ονομάζεται
«υποβοηθούμενη ανακάλυψη» στηρίζεται σε
αυτήν ακριβώς την αρχή.
• Όπως είναι ευνόητο δεν μπορούν να
εφαρμοσθούν οι δύο αυτές αρχές, αν δεν
φροντίζει ο εκπαιδευτικός να διαφοροποιεί σε
τέτοιον βαθμό την διδασκαλία του, ώστε να την
εξατομικεύει.
Η χρήση της γλώσσας μπορεί να προωθηθεί όταν ο παιδαγωγός:

α) συνδέει γλώσσα και πράξεις με σαφή τρόπο (π.χ. «δώσε

μου σε παρακαλώ, την κούκλα με το φιόγκο στα μαλλιά
και το κίτρινο φουστάνι», αντί «δώσε μου εκείνη την
κούκλα».
β) σκέφτεται μεγαλόφωνα (π.χ. «Ας σκεφτώ ποιος είναι ο
καλύτερος τρόπος να κρεμάσω αυτό το διακοσμητικό. Θα
προσπαθήσω να το δέσω σε αυτή τη λάμπα...»)
γ) συνδέει την εισαγωγή νέων εννοιών ή υλικών με πράξεις
(π.χ. « Αυτό είναι ένα ψαλίδι. Με αυτό μπορούμε να
κόβουμε...»).
δ) δεν αποθαρρύνει τον ατομικό λόγο, όταν δεν ενοχλούνται
τα άλλα παιδιά, ενώ αντίθετα τον διευκολύνει.
ε) ενθαρρύνει τα παιδιά να γράφουν όπως μπορούν, για να
επικοινωνήσουν μεταξύ τους με ποικίλους τρόπους
(γράμματα, γραφικές παραστάσεις, ζωγραφιές κ.ά.) και
συμπεριλαμβάνει εργαλεία γραφής κατά το συμβολικό
παιγνίδι τους.
 Σε τι θα διαφωνούσε και πώς θα μπορούσε να μετατρέψει αυτή
την εκπαιδευτική κατάσταση ένας εκπαιδευτικός επηρεασμένος
από τη θεωρία του Vygotsky
 
Ένας εκπαιδευτικός παιδιών προσχολικής ηλικίας έχει ζητήσει
από τα παιδιά της τάξης του να αντιστοιχήσουν (ανά δύο) καρτέλες
που απεικονίζουν καταστάσεις της καθημερινής ζωής και
συναισθήματα (Π.χ. άνοιγμα δώρου έκπληξη). Κάθε παιδί έχει
μπροστά του τις δικές του καρτέλες. Ο Γιάννης μιλά καθώς τις
τοποθετεί. Λέει : “Καλύτερα αυτή εδώ κι αυτή εδώ. Όχι! Αυτή πάει με
αυτή”. Ο εκπαιδευτικός εκνευρίζεται και ζητά από τα παιδιά να μη
μιλάνε όταν σκέφτονται. Γενικά προτιμά να τους δίνει ατομικές
εργασίες για να μη συνεργάζονται, αλλά ούτε θέλει να τα βοηθά γιατί
πιστεύει πως έτσι δεν θα είναι σε θέση να αξιολογήσει τη γνωστική
τους ανάπτυξη.
Όταν φτιάχνει ομάδες επιλέγει να είναι ομοιογενείς για να
διευκολύνεται η συμμετοχή όλων των παιδιών. Τέλος, ενώ συχνά τους
διαβάζει παραμύθια δεν τους δείχνει τις εικόνες γιατί θέλει να
αναπτύξουν τη φαντασία τους.
 Ψυχοκοινωνική θεωρία
Ε. Erikson (1902-1994)
• Η προσωπικότητα δεν διαμορφώνεται τελεσίδικα κατά την παιδί
ηλικία και δεν σταματά να εξελίσσεται και να διαφοροποιείται με
το τέλος της εφηβείας. Συνεχίζει να εξελίσσεται σε όλη τη ζωή.
• Σε κάθε φάση της ζωής υπάρχουν διαφορετικοί στόχοι και ανάγκες
που πρέπει να ικανοποιηθούν.
• Σε κάθε περίοδο της ζωής το άτομο αντιμετωπίζει αναπτυξιακή
κρίση
• Η αλληλεπίδραση του Εγώ με τον κοινωνικό περίγυρο κρίνει την
επίλυση των αναπτυξιακών κρίσεων.
• Σε κάθε στάδιο το άτομο διαμορφώνει νέες αντιλήψεις για τον
εαυτό του και την κοινωνία. Και ορίζεται με δύο διαμετρικά
αντίθετα στοιχεία ένα αρνητικό και ένα θετικό.
 Παραγωγικότητα – Στασιμότητα

Επιδεξιότητα

Οκτώ ψυχοκοινωνικά στάδια του εξελικτικού κύκλου του

ανθρώπου

ΝΛΙ06-07
 Αναπτυξιακές κρίσεις του Εγώ
(Erikson)
• Εμπιστοσύνη – Δυσπιστία (βρεφική ηλικία): Πλήρης εξάρτηση από άτομα
περιβάλλοντος. Άμεση ικανοποίηση αναγκών, άφθονη αγάπη και περιποίηση
-> βασική εμπιστοσύνη, ασφάλεια, αισιοδοξία.
Παραμέληση -> δυσπιστία, ανασφάλεια, καχυποψία.
• Αυτονομία – Αμφιβολία (2-3 ετών): αναγνώριση από περιβάλλον για ανάγκη
του παιδιού να ενεργεί με το δικό του τρόπο& ρυθμό -> μπορεί να ασκήσει
έλεγχο στον εαυτό του, αυτονομία, αναπτύσσει τη δυνατότητα λήψης
αποφάσεων, αυτοέλεγχος
Υπερπροστατευτικότητα -> αμφιβολία, ντροπή. άκαμπτη ακραία συνείδηση,
αμφισβήτηση και άκαμπτη ενσυνείδητη ντροπή

• Πρωτοβουλία – Ενοχή (3-6 ετών): ενθάρρυνση και ενίσχυση για αυτόβουλη

εξερεύνηση από περιβάλλον -> πρωτοβουλία.
Αν οι πρωτοβουλίες κατακρίνονται ή θεωρούνται ενοχλητικές, ή ανάρμοστες ή το
αγνοούν-> ενοχή για πράξεις και αποτυχία ως προς προσδοκίες γονιών.
 Αναπτυξιακές κρίσεις του Εγώ
(Erikson)
• Επιδεξιότητα – Κατωτερότητα (6-12 ετών): ενθάρρυνση και
εμπιστοσύνη για ενδιαφέρον παιδιού να εξερευνήσει τον κόσμο ->
εργατικότητα και επιμέλεια. Πολλές εμπειρίες αποτυχίας ->
κατωτερότητα.
• Ταυτότητα – Σύγχυση ρόλων (12-20 ετών): ο έφηβος προσπαθεί να
ανακαλύψει τον εαυτό του και το ρόλο του στην κοινωνία.
Συγκρούσεις από προηγούμενα σταδία ξαναέρχονται στην
επιφάνεια. Συμβιβασμός ατομικότητας και κοινωνίας – > ξεκάθαρη
εικόνα του ποιος είναι, ξεκάθαρη εικόνα του Εγώ. Αρνητικές
εμπειρίες ή κακές κοινωνικές συνθήκες -> σύγχυση ρόλων, κρίση
ταυτότητας ή αρνητική ταυτότητα.
• Οικειότητα – Απομόνωση (19-35 ετών): απόκτηση δημιουργίας
στενών σχέσεων με άλλους και το αντίθετο φύλο, ικανότητα να
δίνει αγάπη, στοργή και εμπιστοσύνη χωρίς να φοβάται να χάσει
την ταυτότητα του -> οικειότητα. Αν δεν μπορέσει να δώσει αγάπη
και οικειότητα -> απομόνωση.
Αναπτυξιακές κρίσεις του Εγώ
(Erikson)
• Παραγωγικότητα – Στασιμότητα (35-55 ετών):
αίσθημα ότι είναι παραγωγικό μέλος της κοινωνίας ->
ικανοποίηση. Αν οι προσπάθειες του ήταν άκαρπες ->
στασιμότητα, ασχολείται μόνο με τον εαυτό του.

• Καταξίωση – Απόγνωση (55 ετών και άνω): απολογισμός και

ανασκόπηση της ζωής. Συναισθήματα ακεραιότητας,
αισιοδοξίας και δει τις προσπάθειες του να καρποφορούν ->
καταξίωση. Αν οι προσπάθειες του ήταν άκαρπές και είχε
πολλές αποτυχίες -> πικρία, απογοήτευση και απόγνωση.
 Εξαιτίας ασθένειας ή άλλων
ανεξέλεγκτων γεγονότων της ζωής …
• Ένας άνθρωπος μπορεί να μην κατορθώσει να
διεκπεραιώσει τα καθήκοντα κάθε αναπτυξιακού σταδίου
• Η προσαρμογή στην ασθένεια εξαρτάται από το στάδιο
που σημειώνεται η έναρξη.
• Τα επιτεύγματα κάθε προηγούμενου σταδίου μπορούν να
διευκολύνουν την προσαρμογή
• Το αναπτυξιακό επίπεδο ενός ασθενούς επηρεάζει τον
αριθμό και το είδος των απαιτήσεων που προβάλλει στα
μέλη της οικογένειάς του
• Το επίπεδο ανάπτυξης των μελών μιας οικογένειας μπορεί
να επηρεάσει τις αντιδράσεις τους και την προσαρμογή
των ίδιων.
 Βρεφική ηλικία

•  Κύριο αναπτυξιακό έργο (καθήκον):  επίτευξη

αίσθησης βασικής εμπιστοσύνης
•  απορρέει από την αντίληψη του βρέφους  ότι το
άτομο που το φροντίζει είναι συνεπές και αξιόπιστο. 
  εάν εμφανιστεί σοβαρή ασθένεια σε αυτό το στάδιο: 
είναι δυνατόν να παρεμποδιστεί η επίτευξη του
στόχου,  καθώς το βρέφος θα αποχωριστεί από τους
γονείς του και θα βιώσει ματαίωση.
 πρώιμη παιδική ηλικία

  Κύριο έργο:  κατάκτηση της αυτονομίας

• η επιτυχής εκπαίδευση στη χρήση της τουαλέτας
αποτελεί πηγή υπερηφάνειας για το μικρό παιδί
που αισθάνεται ότι έχει κατορθώσει κάτι
σημαντικό. 
 Η ασθένεια μπορεί να θέσει περιορισμούς στην
αυτόνομη δραστηριότητα του και να αναστείλει τις
προσπάθειες του για κατάκτηση ανεξαρτησίας
•  τα παιδιά κάτω των 4 ετών που πάσχουν από
χρόνια νοσήματα συχνά αντιδρούν
πεισματικά και επιχειρούν να δοκιμάσουν τα
όρια του γονικού ελέγχου.
 παιδιά σχολικής ηλικίας (από 5 ετών
έως την εφηβεία) 
• κύριο αναπτυξιακό καθήκον: την ανάπτυξη
της αίσθησης εργατικότητας και αξιοσύνης, 
καθώς και της ικανότητας να επιμένουν στις
προσπάθειές τους. 
  εφηβική ηλικία

•  ανάγκη από ευκαιρίες αυτοέκφρασης,

• Χρειάζεται να διαμορφώνει αξίες διαφορετικές από των
γονέων, 
• ανάγκη εδραίωσης της ανεξαρτησίας
• Ανάγκη για σύναψη στενών σχέσεων με συνομηλίκους
τους
  η ασθένεια κατά  τη διάρκεια της εφηβείας μπορεί να
παρεμποδίσει αυτές τις αναζητήσεις,  αλλά και να
απειλήσει όσα έχουν επιτευχθεί σε προγενέστερα στάδια
ανάπτυξης,  ιδιαίτερα όταν η ανεξάρτητη δράση
καθίσταται αδύνατη
 Αναπτυξιακές κρίσεις του Εγώ
(Erikson)
• Επιδεξιότητα – Κατωτερότητα (6-12 ετών): ενθάρρυνση και
εμπιστοσύνη για ενδιαφέρον παιδιού να εξερευνήσει τον κόσμο ->
εργατικότητα και επιμέλεια. Πολλές εμπειρίες αποτυχίας ->
κατωτερότητα.
• Ταυτότητα – Σύγχυση ρόλων (12-20 ετών): ο έφηβος προσπαθεί να
ανακαλύψει τον εαυτό του και το ρόλο του στην κοινωνία.
Συγκρούσεις από προηγούμενα σταδία ξαναέρχονται στην
επιφάνεια. Συμβιβασμός ατομικότητας και κοινωνίας – > ξεκάθαρη
εικόνα του ποιος είναι, ξεκάθαρη εικόνα του Εγώ. Αρνητικές
εμπειρίες ή κακές κοινωνικές συνθήκες -> σύγχυση ρόλων, κρίση
ταυτότητας ή αρνητική ταυτότητα.
• Οικειότητα – Απομόνωση (19-35 ετών): απόκτηση δημιουργίας
στενών σχέσεων με άλλους και το αντίθετο φύλο, ικανότητα να
δίνει αγάπη, στοργή και εμπιστοσύνη χωρίς να φοβάται να χάσει
την ταυτότητα του -> οικειότητα. Αν δεν μπορέσει να δώσει αγάπη
και οικειότητα -> απομόνωση.
Αναπτυξιακές κρίσεις του Εγώ
(Erikson)
• Παραγωγικότητα – Στασιμότητα (35-55 ετών):
αίσθημα ότι είναι παραγωγικό μέλος της κοινωνίας ->
ικανοποίηση. Αν οι προσπάθειες του ήταν άκαρπες ->
στασιμότητα, ασχολείται μόνο με τον εαυτό του.

• Καταξίωση – Απόγνωση (55 ετών και άνω): απολογισμός και

ανασκόπηση της ζωής. Συναισθήματα ακεραιότητας,
αισιοδοξίας και δει τις προσπάθειες του να καρποφορούν ->
καταξίωση. Αν οι προσπάθειες του ήταν άκαρπές και είχε
πολλές αποτυχίες -> πικρία, απογοήτευση και απόγνωση.