פרקי דרבי אליעזר

פרקי דרבי אליעזר (אדער: פרקי רבי אליעזר, פרקים דרבי אליעזר, אין ראשי תיבות: פרדר"א או פדר"א) איז איינע פון די באוואוסטע מדרשים אויף דער תורה. דער מדרש ווערט געבראכט אין עטליכע גאונים און בעיקר אין א סאך ראשונים פון אייראפע און פון אפריקע וואס האבן געלעבט אין דער מיטל אלטער עפאכע. בדרך כלל איז געווען אנגענומען אז דער תנא ר' אליעזר בן הורקנוס און זיינע תלמידים האבן מחבר געווען דעם ספר.‏ אבער היינט האלטן אלע חוקרים אז דער מדרש איז נתחבר געווארן אין די צייט פון די גאונים און דעם 8טן יארהונדערט אומגעפער. עס איז דא פארשידענע דרשות וועגן מוסלעמענער און וועגן דעם איסלאם.

דער שער בלאט פון מהדורת סביוניטה שכ"ז פון פרקי דרבי אליעזר

דרשות איבער דעם איסלאם אין דעם ספר

דער מחבר פון דעם ספר האט געלעבט אונטער דעם איסלאם. אזוי ווייזט זיך אויס פון פארשיידענע דרשות וולעכע ווערן געבראכט אין דעם מדרש:

• פרק לב (עמ' רסז): ”ולמה נקרא שמו ישמעאל שעתיד הקב"ה לשמוע בקול נאקת העם ממה שעתידין בני ישמעאל לעשות בארץ באחרית הימים”
• פרק לא (עמ' רנו): ”שלש מלחמות של מהומה עתידין בני ישמעאל לעשות בארץ באחרית הימים... אחד ביער בערב... ואחד בכרך גדול שברומי...ומשם בן דוד יצמח ויראה באבדן של אלו ואלו ומשם יבא לארץ ישראל”
• פרק ל (עמ' רנה - רנו): ”ר' ישמעאל אומר חמשה עשר דברים עתידין בני ישמעאל לעשות בארץ באחרית הימים, ואלו הן: ...ויבנו בנין בהיכל, ושני אחים יעמדו עליהם נשיאים בסוף, ובימיהם יעמוד צמח בן דוד”

Dome of the Rock as viewed from Mount Scopus and showing the walls of the Old City

יום טוב ליפמאן צונץ ערקלערט אז דער בנין בהיכל מיינט אט דער גאלדענר קופאל (אין ענגליש: The Dome of the Rock אין הברעיש: כיפת הסלע).וולעכער איז געבויט געווארן דורך עבד אלמלכ אין יאן 688 - 692). אויב מ'קלערט נישט אז דאס איז געשריבן געווארן דברי נבואה איז פון דא א שטארקע ראיה אז דער ספר איז נתחבר געווארן נאך אט די יארן.

די הקדמה

די ערשטע צוויי פרקים פון דעם חיבור געבן איבער די געשיכטע ווי רבי אליעזר בן הורקנוס איז געקומען נאנט צו דער תורה. די פרקים געפונען זיך אין מדרש אבות דרבי נתן אין דעם זעלבן נוסח כמעט אות באות. צוליב דעם קלערן א סאך פארשערס אז די פרקים זענען נישט ארגינעל אין פרקי דרבי אליעזר. אבער אין אלע כתבי יד פון דעם מדרש געפונט זיך די צוויי פרקים. צוליב דעם און צוליב אנדערע ראיות האלט טרייטל‏ אז עס איז מעגלעך אז די פרקים זענען העכט ארגינעל און דער מחבר פון פרקי דר' אליעזר ער אליין האט געבראכט די פרקים פון אבות דרבי נתן צום אנפאנג פון זיין ספר.

די פארשערס וולעכע האלטן אז די ערשטע צוויי פרקים זיינען נישט ארגינעל אין דעם חיבור ערקלערן אז דער מדרש האט באקומען זיין נאמען "פרקי דרבי אליעזר" צוליב די ערשטע דרשה אין דעם דריטן פרק (= אייגנטליך דער ערשעטר פרק לויט די פארשערס) וועלכע ווערט געברכאט אין ר' אליעזר'ס נאמען: "ר' אליעזר בן הורקנוס פתח מי ימלל גבורות ה'...", און אזוי ווי דער שטייגער אין די מיטל אלטער עפאכע צו א נאמען געבען א ספר נאך דער ערשטער חכם וואס ווערט אין אים דערמאנט.

פארלוירענע חלקים פון דעם ספר?

יום טוב ליפמאן צונץ האט געפונען אז עס פעלט לכאורה פארשידענע טיילן פון דעם ספר. ער האט געבארכט דריי שטארקע ראיות צי די השערה:

• דער ספר ענדיקט זיך און מיטן א ענין. אזוי איז געדרוקט אין די ערשטע מהדורה (ווענעציע, רעד) אין סוף דעם חיבור:

”מכאן אמ' זב שבעה, זבה שבעה, אבל שבעה, מצורע שבעה.

זב שבעה מנין שנאמר וכי יטהר הזב מזובו וספר לו שבעת ימים לטהרתו

זבה שבעה מנין שנאמ' ואם טהרה מזובה וספרה לה שבעת ימים ואחר תטהר

חזק ונתחזק”

ס'פעלט ראיות אז אן אבל און א מצורע ברויכן שבעה !

• אין אנהייב פון פרק יד ווערט דערמאנט אז דער גאט איז אראפ צו דער ערד צען מאל. אין די פארשידענע אראפגאנגען ווערט אויסגערעכנט שפעטער, יעדע איינע אין דעם פאסיגן פלאץ, אזוי:

אנהייב פי"ד (עמ' קטז): ” עשר ירידות ירד הקב"ה... אחת בגן עדן...'”

אין מיטן פכ"ד (עמ' רי): ”ומנין שירד הקב"ה שנאמר... זו ירידה שנייה”

אנהייב פכ"ה (עמ' ריב): ”ירידה שלישית שירד הקב"ה לסדום”

אנהייב פל"ט (עמ' שמח): ”ירידה רביעית שירד למצרים”

אנהייב פ"מ (עמ' שנח): ”ירידה החמישית שירד לסנה”

אנהייב פמ"א (עמ' שסה): ”ירידה הששית שירד לסיני”

אין מיטן פמ"ו (עמ' תלב): ”וירד ה' בענן וזו ירידה שביעית”

אנהייב פנ"ד (עמ' תקיב): ”ירידה שמינית שירד הקב"ה באהל מועד”

אבער נאר אכט פון די צען ווערן דערמנאט און די לעצטע צוויי פעלן.‏

• אין פארשידענע פרקים פאר ענדיקט דעם מחבר זיינע פרקים מיט ברכות פון שמונה עשרה. אבער די לעצטע ברכה איז ברכת רופא חולים. אין ס'איז נישטא מער.

חתימת פרק כז (עמ' רל): ”וענו העליונים ואמרו בא"י מגן אברהם”

אין מיטן פרק לא (עמ' רסג-רסד): ”פתח ואמר בא"י מחיה המתים”

חתימת פרק לה (עמ' שיא): ”וענו העליונים ואמרו בא"י האל הקדוש”

חתימת פרק מ (עמ' שסה): ”וראו העליונים.... וענו בא"י חונן הדעת”

חתימת פרק מג (עמ' שצט): ”בא"י הרוצה בתשובה”

חתימת פרק מו (עמ' תלג)

חתימת פרק נא (עמ' תצג)

חתימת פרק נד (עמ' תקיד): ”בא"י רופא חולי עמו ישראל”

בנוגע צו פרק מו א און צו פרק נא, האט צונץ משלים געווען דער סטוקטור מדעתו, אין דעם לשון: 'סלח בסוף פרק מו... גאולה פרק נא'. אבער קיין כתב יד בראכט נישט א חתימה פון ברכות שמונה עשרה אין די פלעצער. ‏

רד"ל האט גענפונן נאך א שטארקע ראיה צו די טענה אז ס'פעלט חלקים פון דעם חיבור, און דאס איז זיין לשון:

”גם במפתחות שם נשאר איזה מאמר "אם ישכור אדם פועל זריז" שלא נמצא שם בפרקים ההם ולא בכל הפר"א שלפנינו ובודאי חסרים הרבה פרקים שלמים עוד שהיה בהן תשלום העשר ירידות וכל הי"ח מאמרי ברכות התפלה...”

רד"ל האט רעכט אבער ווי מיר וועלן באלד זען ס'פעלט א סאך ווייניקער וי רד"ל האלט.

רד"ל איז געגאנגן און גפארשט און געזוכט נאך די פארלוירענע פרקים, און האט געפונן אז ס'דא פארשידענע ציטאטן פון פרקי דרבי אליעזר אין ספרים פון די ראשונים אבער ביי אונזערע ספרים איז נישט דא קיין זכר פון דעם. פון דעם האט ער באדרינגט אז די ראשונים האבן מסתמא געהאט דעם פדר"א השלם. פארשידענע מחברים און חוקרים האבן מקבל געווען זיין דעה. נאך מער. רד"ל האט געפונן ציטאטן וולעכער דער רוקח און דער בעל ילקוט שמעוני רופן אן 'פר"א' ד.ה. פרקי דרבי אליעזר וולעכע געפונן זיך אין דעם ספר תנא דבי אליהו! רד"ל האט געפארשט דעם ענין און צו געקומן צו א מסקנה אז זיבן פרקים און סוף תנא דבי אליהו געהערן נישט באמת צו דעם ספר נאר זיי זענען באמת פון פרקי דרבי אליעזר! און אויך די דעה איז מער ווייניגער געווען אנגענומן ביי די מחברים און די חוקרים. טרייטל האט בודק געווען אלע ציטאטן און אלע כתבי יד, און ער איז געקומן צו די מסקנה, אז כמעט אלע ציטאטן זענען בטעות יסודם. און די זיבן פרקים און סדר אליהו זענען א באזונדער חיבור און ס'האט נישט קיין שייכות צו אונזערער פרקי דרבי אליעזר.

די לעצטע בלאט פון חיים מאיר הורוביץ'ס מהדורה. דאס איז ווענעציע דרוק (דער צוויטער דרוק) מיט חילופי נוסחאות און השלמות מכתבי יד. מ'קען באמערקן און דיא אונטערשטע חלקים א סאך השלמות וולעכע הורוביץ האט משלים געווען לויט כתבי יד (די דרשות פון דעם בלאט איז געדרוק געוואן דעם ערשטן מאל דורך וורטהיימר און פון דארטן האבן די מהדירים פון זכרון אהרן גענומען

ס'איז גאר אונטרעסאנט אז די ערשטע דרוק פונעם ספר פעלט טאקע א עמוד אומגעפער. און אלע צענטליגע דרוקן פאלגענן נאך די דרוק. אין יאר תרס"ה האט וורטהיימר געפונען א כתב יד וולעכער ער האט מפרסם געווען פון דעם די לעצטע צווי פרקים. און דארטן איז יא פארהאנן די לעצטע עניין בשלמותו! און ס'איז דא דארטן נאך פארשידענע דרשות (זעט ווייטער). אבער די אנדערע צווי ראיות פון צונץ זענען לכאורה שטארקע ראיות.

די פראגע איז צי דער מדרש האט געהאט מער פרקים און דאס איז פארלוירן געגאנגען צי דער מחבר אליין האט נישט זוכה געווען צו משלים זיין דעם מדרש. צונץ האט זיך געצוויפלט איבער דעם פראבלעם אבער רד"ל (דער גרויסער קאמענטירער פון דעם מדרש) איז בדעה אז דער חיבור האט געהאט נאך פרשידענע חלקים וואס זענען פארלרוירן געגאנגן. טרייטל האט געזוכט און געפארשט אלע כתבי יד און ער איז בדעה אז דער מחבר האט פשוט נישט געענדיגט דאס ספר. די לעצטע דרשה פון דעם חיבור שטייט אזוי געשריבן:

”רבי יוסי אומר אם ישכור אדם פועל זריז ויקיפהו ויתן לו שכרו מושלם מה טובה מחזיקין לזה? אבל אם ישכור אדם פועל עצל ויקיפהו ויתן לו שכרו מושלם – ודאי לזה מחזיקין טובה. כך אמר שלמה לפני הקדוש ברוך הוא: רבון כל העולמים, אברהם ויצחק ויעקב פועלין זריזין היו, אתה נתת להן שכרם מושלם – משלהם נתת להם. אבל אנו פועלין עצילין אנחנו וכשתרפאנו תתן לנו שכרינו מושלם וודאי יהיו הכל מקלסין אותך ומברכין אותך ואומרין לך ברוך אתה ה' רופא חולי עמו ישראל”

דער מחבר האט באשלאסן צו ענדיגקן זיין ספר מיט א דרשה וועגן פלייסיגע ארבעטארערס, ד.ה. די אבות הקדושים, און ער גלייכט זיי צי צו פוילע ארבעטארערס, ד.ה. די קינדער. טרייטל קלערט אז מיט מסיים זיין דעם חיבור דווקא מיט די דרשה האט דער מחבר געוואלט מרמז זיין אז ער האט נישט געהאט כח צוענדיגן זיין ארבעט. ‏

מקורות און פאראלעלן

אלגעמיין

ס'איז נישט לייכט צו געפונן די מקורות חז"ל וועלכע פרקי דרבי אליעזר האט מיט זיי זיך גענוצט ווייל דער מחבר ציטירט זיי נישט ווארט ביי ווארט נאר ער שרייבט איבער די אלטע טראדיציעס מיט זיין אייגענעם ספציעלן שפראך און סטיל. אבער משניות ציטירט דער מחבר ווארט ביי ווארט אין עטליכע ערטער. כאטש אונדזער חיבור איז אן ארץ ישראלדיקער, ווי ס'ווייזט זיך אויס פון די ארץ ישראלדיקע מנהגים, האבן פארשער באוויזן אז דער מחבר נוצט זיך אויך מיט דעם תלמוד בבלי.

מקורות חיצוניים

איינע פון די גאר אינטערעסאנטע טראדיציעס וולעכע געפונן זיך אין פדר"א איז זיין פירוש אויף די "בני אלוהים" וועלעכע ווערן דערמאנט אין בראשית קאפיטל ו, פסוק א. האט אזוי שטייט געשריבן אין פדר"א פרק כב:

”רבי אומר ראו המלאכים שנפלו ממקום קדושתן מן השמים את בנות קין מהלכות גלויות בשר ערווה ומכחלות עיניהן כזונות ותעו אחריהן ולקחו מהן נשים שנאמר: 'ויראו בני האלהים את בנות האדם וגו' (ויקחו להם נשים מכל אשר בחרו)”

אבער אין מדרש בראשית רבה איז דער פירוש שטארק פארבאטן:

”ויראו בני האלהים וגו' ר' שמעון בן יוחי קרי להון בני דייניה. ר' שמעון בן יוחי מקלל לכל מן דקרי להון בני אלהיא”

דער מפרש ר' יהודה טעהאדאר אין זיין פירוש מנחת יהודה בראכט אז דער פירוש אז מ'רעדט פון די קינדער פון די שופטים און די שרים (=דיינים) ווערט געבראכט אויך אין תרגום אונקלוס אבער אין די ספרים חיצונים ספר חנוך, ספר היובלים און צוואת ראובן איז 'בני האלהים' קומענטירט אזוי וי ביי אונדזער חיבור אז ס'מיינט אט די מלאכים וואס זיינען געפאלן פון הימעל. ד.ה. אז פרקי דר' אליעזר שטימט מיט די ספרים חיצונים אקעגן רבי שמעון בר יוחאי'ס הארבע ווערטער.

תרגום יונתן און פדר"א

אינטערעסאנט איז די גאר שטארקע פאראלעלן צו דעם חיבור תרגום יונתן אויף דער תורה. די פארשערס האלטן אז אויך דער תרגום איז רעדאקדירט געווארן אין ארץ ישראל אין 8טן יאר הונדערט אומגעפער פונקט די זעלבע יארן ווי פרקי דרבי אליעזר. די חוקרים שפארן זיך ווער איז דער מקור אין ווער איז דער אפהענגיקער.

מנהגים

פרקי דרבי אליעזר איז פיל מיט אגדות און מדרשים פון די פריערדיגע מקורות. ד.ה. משניות, און אגדות פון מקורות חז"ל. אבער דער מחבר האט זיך אויך גענוצט מיט טראדיציעס פון די ספרים חיצוניים אין מיט אראבישע אגדות אויף ישמעאל.

כסא של אליהו הנביא, ווערט דערמאנט דאס ערשטע מאל אין פדר"א

רבנו תם שרייבט אין ספר הישר אז פדר"א איז איינע פון די פארלעסלעכע מקורות וואס פארשידענע יידישע מנהגים שטאמן פון דארטן.

כסא של אליהו

כסא של אליהו ביי א ברית ווערט דערמאנט צום ערשטן מאל אין פרקי דרבי אליעזר (סוף פרק כ"ט):

אמר לו הקדוש ברוך הוא (לאליהו): לעולם אתה מקנא, קנאת בשיטים על גילוי עריות... וכאן אתה מקנא. חייך, שאין ישראל עושים ברית מילה עד שאתה רואה בעיניך. מכאן התקינו חכמים שיהיו עושים מושב כבוד למלאך הברית.

בלאזן שופר אין אלול

אזוי ווערט געבראכט אין פרקי דרבי אליעזר פרק מו (עמ' תכב-תכג):

”ובראש חודש אלול אמר הקדוש ברוך הוא למשה עלי אלי ההרה והעבירו שופר בכל המחנה... ועל כן התקינו חכמים שיהיו תוקעין בשופר בראש חודש אלול בכל שנה ושנה”

לויט פדר"א בלאז מען שופר אויך אין אלול

רד"ל אויפן ארט ברענג פארשידענע ראשונים וועלכע ציטאטירן אונדזער מדרש מיט אן אנדער לשון. אזוי למשל שטייט און טור בשם פדר"א:

”לכן התקינו חז"ל שיהו תוקעין בר"ח אלול בכל שנה ושנה וכל החדש כדי להזהיר ישראל שיעשו תשובה שנאמר (עמוס ג, ו) "אם יתקע שופר בעיר וגו'", וכדי לערבב השטן וכן נוהגין באשכנז לתקוע בכל בוקר וערב אחר התפלה”

לויט דעם לשון פון טור, און אזוי ברענגען אויך אנדערע ראשונים אונדזער מדרש בלאזט מען שופר גאנץ חודש אלול, און נישט נאר ראש חודש.

פארדעקן דעם ערלה מיט זאמט

אין פרק כט שטייט אזוי געשריבן:

”והיו ישראל לוקחין את הערלה ואת הדם ומכסין אותם בעפר המדבר... מכאן אמרו חכמים מכסין את ערלת הדם בעפר הארץ”

אין דאס איז די היינטיגער מנהג אז מ'פארדעקט די ערלה אין א ביסל זאמט וועלכע מ'לייגט אריין אין א טעלערל.

אברהם און ישמעאל

גאר אן אינטרעסאנטע מעשה ווערט דערציילט אין פרק ל (עמ' רנב - רנג) וויאזוי אברהם האט באזוכט ישמעאל נאך וואס ער האט אים געמוזט פארטרייבן צוליב שרה:

גירוש הגר וישמעאל, תחריט מעשה ידי גוסטב דורה

”שלח ישמעאל ולקח לו אשה מבנות מואב, ועיישה שמה. לאחר שלוש שנים רצה אברהם לראות את ישמעאל בנו, ונשבע לשרה שלא ירד מעל הגמל במקום שישמעאל שרוי שם. והגיע לשם בחצי היום, ומצא שם את אשתו של ישמעאל. אמר לה: היכן הוא ישמעאל? אמרה לו: יצא הוא ואמו להביא פירות ותמרים מן המדבר. אמר לה: תני לי מעט לחם ומעט מים, כי עייפה נפשי מדרך המדבר. אמרה לו: אין לי לא לחם ולא מים. אמר לה: כשיבוא ישמעאל מן המדבר, הגידי לו שבא זקן אחד מארץ כנען לראותך, ואמר חלף מפתן ביתך שאינה טובה לך. וכשבא ישמעאל הגידה לו את הדברים הללו, ובן חכם כחצי חכם, והבין ישמעאל ושלחה.

ושלחה אמו ולקחה לו אישה מבית אביה, ופאטמה שמה. ולאחר שלוש שנים הלך אברהם לראות את ישמעאל בנו, ונשבע לשרה כפעם הראשונה שאינו יורד מן הגמל במקום שישמעאל שרוי שם. והגיע לשם בחצי היום, ומצא שם אשתו של ישמעאל. ואמר לה: היכן הוא ישמעאל? אמרה לו: הוא ואמו הלכו לרעות את הגמלים במדבר. אמר לה: תני לי מעט לחם ומעט מים, כי עייפה נפשי מדרך המדבר. הוציאה ונתנה לו. עמד אברהם והיה מתפלל לפני הקדוש ברוך הוא על בנו, ונתמלא ביתו של ישמעאל מכל טוב ממין הברכות. וכשבא ישמעאל הגידה לו את הדבר, וידע ישמעאל שעד עכשיו רחמי אביו עליו, שנאמר: "כְּרַחֵם אָב עַל בָּנִים" (תהילים ק"ג, יג)”

פארשידענע חוקרים האבן געפונען פאראלעלן צו דער מעשה אין איסלאמישע מקורות. נאך מער איז אינטרעסאנט אז די נעמען 'עיישה' און 'פאטמה' זענען געבונדן צו מוכאמאד דער פערפאסער פון איסלאם. עיישה – זיין פרוי, און פאטימא – זיין טאכטער.

סטרוקטור און סטיל

די אלטע יידישע ספרים צ. ב. ש. משנה, תלמוד בבלי, תלמוד ירושלמי, מדרש בראשית רבה, מדרש תנחומא האבן אסאך חכמים גענומען א טייל אין די ארבעט דערפון. און ווען מ'זאגט למשל אז רבי יהודה הנשיא האט מחבר געווען די משניות מיינט מען נישט אז ער האט די ערשטע מאל געשריבן די משניות פון א ביז ת. רבי האט געהאט פאר זיך פארשידענע אלטע משניות פון פראשינדענע דורות אין האט פון דעם געבויעט זיין חיבור. אבער די משניות, און דאס זעלבע זאך און בבלי, ירושלמי א. א. וו. זיינען מחובר געווארן בשותפות מיט אסאך חכמים. אבער פרקי דרבי אליעזר איז אייענע פון די ערשטע מדרשים וולעכער מ'קען זאגן אז א יחיד האט געשריבן דעם ספר. אזוי ווייזט זיך אויס פון דעם לשון און פון דעם סטיל פון דעם ספר. אפילו ווען מיר טרעפן פאראלעלן אין פריערדיקע מדרשים איז דער לשון אין סטיל ספציעל אין אנדערש פון זיינע אלטע מקורות.

פדר"א אנטהאלט 54 פרקים. אבער די דרשות פאלגן נישט נאך די סדר הפסוקים פון די תורה. דער מחבר דערציילט און דרשן'ט איבער די תורה מיט זיין אייגענם לשון (אין העבראיש: מקרא משוכתב, אין ענגליש: re-writen bible) ענדליך אביסל צי דעם סטיל פון ספר הישר.

דער סטיל פון דעם ספר איז ספעציעל און גאנץ אנדערש פון אנדערע מדרשים. אין פארשידענע פלעצער איז דער סגנון הלשון נאנט צו דעם סטיל פון תנ"ך און צו דעם סטיל פון פיוטים. צ. ב. ש. א פרוי ווערט אנגערופן 'עזר'. אין סוף פרק כ רעכנט דער מחבר אויס די פיר פארן וואס זענען באערדיגט אין מערת המכפלה אזוי:

אדם ועזרו, אברהם ועזרו, יצחק ועזרו, יעקב ועזרו

אינטרעסאנטע הלכות און מנהגים אין פדר"א

צוויי ספציעלע טויערן אין בית המקדש

דער מחבר פון דעם ספר בראכט דא און דארט פארשידענע טראדיציעס וואס זייער אפשטאם איז נישט קלאר. אטייל דערפון זיינען קעגן די הלכות פון חז"ל. אין פרק יז רעדט דער מחבר ארום פון די חשיבות אין די גרויסקייט פון גמילות חסדים און אין די ענדע פון דעם פרק ווערט דערציילט וועגן שלמה המלך'ס מעשים ביים בויען דעם בית המקדש, אזוי (עמ' קמט - קנ):

”ראה שלמה שמדת גמילות חסדים גדולה לפני המקום וכשבנה בית המקדש בנה שני שערים, אחד לחתנים ואחד לאבלים ולמנודים והיו ישראל הולכים בשבתות ויושבין בין שני שערים הללו

והנכנס בשער חתנים היו יודעים שהוא חתן, והיו אומרים לו השוכן בבית הזה ישמחך בבנים ובבנות

והנכנס בשער אבלים והיה שפמו מכוסה אז היו יודעין שהוא אבל והיו אומרים לו השוכן בבית הזה ינחמך...

משחרב בית המקדש התקינו שיהיו חתנים ואבלים הולכין לבתי כנסיות ולבתי מדרשות ואנשי המקום רואין את החתן ושמחים עמו ורואין את האבל ויושבים עמו על הארץ כדי שישבו ויצאו ישראל ידי חובתן בגמילות חסדים...”

אבער אין משנת מדות ב ב שטייט געשריבן אזוי:

”כל הנכנסין להר הבית נכנסין דרך ימין ומקיפין ויוצאין דרך שמאל חוץ ממי שאירעו דבר שהוא מקיף לשמאל מה לך מקיף לשמאל שאני אבל השוכן בבית הזה ינחמך שאני מנודה השוכן בבית הזה יתן בלבם ויקרבוך”

אט די משנה ווייסט גאר נישט פון אט די טראדיציע פון צוויי טויערן איינס פאר אבלים און איינס פאר חתנים. אזוי ווי רד"ל אויפן ארט האט שויו באמרערקט. פון וואנעט שעפט מחבר פדר"א די טראדיציע? עס איז מעגלעך אז דער מחבר ברענגט אראפ די מנהג פון זיין קהלה וולעכער מ'האט זיך געפירט מיט די אבלים און מיט די חתנים, און כדי צו מחזק זיין דעם מנהג דערציילט ער אז דאס איז שוין גאר אן אלטע מנהג פון שלמה המלך צייטן.

ערלת העץ מיינט אפשניידן די פרוכט

אין קאפיטל כ"ט שפעט פדר"א אויף ישמעאל און ער רופט אים "בן הערלה". דאס מיינט, אז ישמעאל איז געבוירן געווארן בעפאר אברהם אבינו איז געווען געמל'עט אין ער דרשנ'ט דער פסוק: וַעֲרַלְתֶּם עָרְלָתוֹ אֶת-פִּרְיוֹ(ויקרא יט כג) אזוי:

”אין עץ האמור כאן אלא עץ הגפן; אם אינן כורתין את עץ ערלתו, כל הפירות שהוא עושה - עוללות קטופין ולא טובים למראה, ונפסל יינו מעל גבי המזבח (ד.ה. אז מען טאר נישט זיי מקריב זיין אין בית המקדש); ואם כורתין את עץ ערלתו, כל פירות שהוא עושה - טובים למראה, ונבחר יינם על גבי המזבח. כך אבינו אברהם, עד שלא נימול - הפרי שעשה לא היה טוב במעשיו ונפסל מעל גבי המזבח, וכשנימול - הפרי שעשה טוב במעשיו ונבחר יינו על גבי המזבח כיין נסך, שנאמר "וְיַיִן לַנֶּסֶךְ"”

אזוי ערקלערט דער מחבר פאר וואס דווקא יצחק איז אויסגעוועלט געווארן צו זיין א קרבן אויף דעם מזבח און נישט ישמעאל ווייל ישמעאל איז "בן הערלה". לויט דעם קומט אויס אז די איסור פון ערלה איז אז מען דארף אראפ שניידן די פרוכט אין די ערשטע דריי יאר. די טראדיציע איז נישט לויט דער הלכה אבער עס פאסט צו דער טראדיציע וואס איז געבראכט ביי פילאן פון אלעקסנדריע און ביי ביי דעם קראי יפת בן עלי.‏

אבער ס'קען גאר זיין אז מחבר פדר"א האט זיך גענוצט מיט אט דעם פירוש וועגן ערלה נישט ווייל אזוי איז געווען ביי אים די הלכה - נאר כדי צו שפטען פון ישמעאל'ן און אים אנרופען בן הערלה כאטש ער איז געמל'ט. ס'איז נישט דער ערשטע מאל וואס מ'קען געפונן אין פארשידענע מדרשים דרשות וועלכע שטימען נישט מיט הלכות חז"ל.

די נייע מהדורה פון פדר"א (זכרון אהרן)

עס איז פארהאנען אסאך כתבי יד פון דעם מדרש און עס איז געדרוקט געווארן צענדליגע מאל. אין יאר תשס"ה (איבער געדרוקט נאך א מאל אין תשס"ו) איז ארויס א שיינע נייע מהדורה פון דעם מדרש מיט פירוש הרד"ל, פירוש רז"ו, אין נאך אין נאך, ביי זכרון אהרן. מ'דארף דאנקן די מהדירים אז זיי האבן צו געלייגט די לעצטע עמוד וואס איז אראפ געפאלן אין דעם ערשטן דרוק און עס איז הונדערטער יארן געדרוקט געוואן מיט דעם חסרון - ביז די מהדירים האבן מחזיר געווען עטרה ליושנה.

אבער טראטץ דער שיינקייט און א סאך ארבעט וואס עס איז ארייגעלייגט געווארן אין דער מהדורה איז געבליבן דארטן פארשידענע נוסחאות פון דעם צענזור. צום ביישפיל:

• אין פרק מו שטייט געשריבן אזוי (עמ' תכז-תכה):

”יום שניתנה תורה אמר סמאל לפני הקב"ה רבונו של עולם על כל הרשעים נתת לי רשות ועל הצדיקים אין אתה נותן לי רשות”

אבער אין אנדערע דרוקן אין אלע כתבי יד איז געשריבן: הגויים....ישראל. און די נוסח צדיקים רשעים איז בלויז צוליב די שרעק פון די צענזורה.

• אין פרק כט ווערט ערקלערט פארוואס אברהם האט געמל'ט זיינע קנעכט (עמ' רלח):

”ולמה מלן בשביל הטהרה שלא יטמאו את אדוניהם במאכליהם ובמשתיהם של מי שאוכל עם העבד כאלו אכל עם הכלב... וכל הנוגע בעבד' כנוגע במת”

עס איז אבער זעלבספארשטענדלעך - און אזוי איז געדרוקט און פריערדיגע דרוקן און אלע כתבי יד - אז מען רעדט דא פון א ערל! און די נוסח עבד איז בלויז צוליב די שרעק פון די צענזורה.

איבערזעצונגען

דער מדרש איז געווארן איבערגעזעצט צו לאטיין דורך ווילעם הענריקוס ווארסטיאוס (Willem Henricus Vorstius) אין יאר 1644, און אויף ענגליש (לויט א כתב יד) דורך דזשעראלד פרידלענדער (Gerald Friedlander) אין יאר 1916. פרידלענדער האט אויך קאמענטירט און צוגעגעבן ואריאציאנען און צוגלייכונגען צו פארשידענע מדרשים און אויך צו טראדיציאנען וואס געפונען זיך אין די ספרים חיצונים. אין יאר 1983 האבן מארק-אלן וואקנין (Marc-Alain Ouaknin) און עריק סמילעוויטש (Eric Smilévitch) איבערגעזעצט דאס ספר צו פראנצויזיש. מיגעל פערעס פערנאנדעס (Miguel Pérez Fernández) האט איבערגעזצט צו שפאניש אין יאר 1984. אין יאר 2004 צו דייטשיש דורך דאגמאר בערנער-קליין (Dagmar Börner-Klein) אין בערלין.

רעפערנצען

• יעקב אלבוים, "המליצה המוטיב והעניין: לדרך עיצובו של הסיפור בפרקי דרבי אליעזר", מחקרי ירושלים בפולקלור יהודי, יג-יד (תשנ"ב), עמ' 99–126.
• יוסף היינימן, אגדות ותולדותיהן: עיונים בהשתלשלותן של מסורות, ירושלים: כתר, תשל"ד, עמ' 181 ואילך.
• שלמה אהרן ורטהיימר, "פרק האחרון מפרקי רבי אליעזר", בתי מדרשות, א, מהדורה חדשה (ירושלים: תשכ"ח), עמ' רלח-רמג.
• אליעזר טרייטל, פרקי דר' אליעזר: נוסח, עריכה ודוגמת סינופסיס של כתבי היד העברעאישער אוניווערסיטעט, תלמוד קרייז, און יד יצחק בן צבי, ירושלים: תשע"ג.
• יום טוב ליפמן צונץ (מיט השלמות פון חנוך אלבק), הדרשות בישראל, ירושלים: תש"ז, פרק טז, עמ' 134–140.
• דינה שטיין, מימרה, מגיה מיתוס: פרקי דרבי אליעזר לאור מחקר הספרות העממית, ירושלים: הוצאת מאגנס, תשס"ה.
• אביגדור שנאן, "בין מדרש לתרגום, על תרגום התורה המיוחס ליונתן ומדרש פרקי דרבי אליעזר", תעודה יא (תשנ"ו), עמ' 231–243.

• Rachel Adelman, The Return of the Repressed: Pirque de-Rabbi Eliezer and the Pseudepigrapha, Leiden Brill, 2009
• Robert Hayward, "Pirqe de Rabbi Eliezer and Targum Pseudo Jonathan", Journal of Jewish Studies, 42 (1991), pp. 215-246
• Bernhard Heller, "Muhammedanisches und Antimuhammedanisches in den Pirke Rabbi Eliezer", Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums, LXIX (1925), pp. 47-54.
• Steven Daniel Sacks, Midrash and Multiplicity: Pirke de-Rabbi Eliezer and the Renewal of Rabbinic Interpretive Culture, 2009.

כתבי יד און פארשידענע דרוקן פון פרקי דרבי אליעזר

• כתבי יד של פרקי רבי אליעזר (ארכיווירט 09.04.2012 ביי דער Wayback Machine), אין לואיס'ס ברט וועבזייטל

מהדורות

• פרקי רבי אליעזר, ונציה, שס"ח-1604, ביי HebrewBooks
• פרקי רבי אליעזר, פראג, תקמ"ד-1784, ביי HebrewBooks
• פרקי רבי אליעזר, זולקווא, תקס"ה 1805, ביי HebrewBooks
• פרקי רבי אליעזר (עם ביאור הרד"ל), ורשה, תרי"ב-1852, ביי HebrewBooks
• פרקי דרבי אליעזר (כולל "באור מספיק"), מהדורת ורשה תרל"ד, סרוקה באתר "דעת"
• פרקי דרבי אליעזר, ירושלים, תשל"ב-1972, מהדורת רח"מ הורביץ, ביי HebrewBooks