Egiptiese mitologie

Noe, die verpersoonliking van die oerwaters, lig die songod, Ra, se boot op met die skepping.

’n Replika van die "Boek van die Dooies".

Antieke Nabye Ooste
Streke en state
Vrugbare Halfmaan Mesopotamië Akkadiese Ryk Assirië Babilonië Nieu-Assiriese Ryk Nieu-Babiloniese Ryk Sumer Uruk Egipte Antieke Egipte Ou Ryk Middelryk Nuwe Ryk Ptolemeïese Ryk Romeinse Egipte Persië Achaemenidiese Ryk Elam Mede Partiese Ryk Anatolië Hetiete Horiete Urartu Die Levant Antieke Israel Fenisië Kanaän Seleukidiese Ryk Romeinse Sirië
Argeologiese tydperke
Chronologie Bronstydperk Ystertydperk
Tale
Akkadies Aramees Egipties (* Hiërogliewe) Wigskrif Elamities Hebreeus Hetities Horities Fenisies Sumeries Urarteïes
Mitologie
Babilonies Mesopotamies Egipties
Ander onderwerpe
Nabye Ooste Midde-Ooste

Egiptiese mitologie is die versameling mites van Antieke Egipte wat die optrede van die Egiptiese gode beskryf as ’n manier om die wêreld te verstaan. Mites verskyn dikwels in antieke geskrifte en kuns, veral in godsdienstige materiaal soos gesange, rituele tekste, begrafnistekste en tempelversierings. Dié bronne bevat selde ’n volledige weergawe van ’n mite en beskryf dikwels net ’n kort deel daarvan.

Die Egiptenare het, geïnspireer deur die siklusse in die natuur, die huidige tyd beskou as ’n reeks herhalende patrone, terwyl die vroegste periodes in tyd lineêr was. Mites speel af in die vroegste tye en bepaal die patroon vir die siklusse van die hede. Huidige gebeure herhaal die gebeure in die mites en hernu so maät, die basiese orde van die heelal. Van die belangrikste episodes van die mitiese verlede is die skeppingsmites waarin die gode die heelal uit ’n oerchaos vorm; die verhale van die bewind van die songod, Ra, op aarde; en die Osiris-mite oor die gevegte van die gode Osiris, Isis en Horus teen die ontwrigtende god Set. Gebeure in die teenswoordige tyd wat as mites beskou kan word, is Ra se daaglikse reis deur die wêreld en die ander kant van die wêreld, die Doeat of onderwêreld. Herhalende temas in die mites sluit in die konflik tussen die handhawers van maät en die magte van wanorde, die belangrikheid van die farao om maät te handhaaf en die voortdurende dood en opwekking van die gode.

Die besonderhede van hierdie mites verskil grootliks van verhaal tot verhaal en lyk dikwels of dit mekaar weerspreek. Egiptiese mites is hoofsaaklik metafories, en vertel van die gees en gedrag van die gode in terme wat die mens kan verstaan. Elke weergawe van ’n mite verteenwoordig ’n ander simboliese perspektief, en so word Egiptenare se begrip van die gode en die wêreld verryk.

Mitologie het die Egiptiese kultuur in ’n groot mate beïnvloed. Dit het baie godsdienstige rituele geïnspireer of beïnvloed en die ideologiese basis geskep vir koningskap. Tonele en simbole uit mites het in graftombes, tempels en op juweliersware verskyn. In die letterkunde is mites of elemente daarvan gebruik in ’n groot verskeidenheid verhale.

Oorsprong

Die oorsprong van die Egiptiese mitologie is moeilik om na te speur. Egiptoloë moet opgevoede raaiskote waag oor die vroegste fases, gebaseer op geskrewe tekste wat heelwat later geskep is. Een duidelike invloed is die Egiptenare se omgewing. Die son kom elke dag op, bring lig na die land, bepaal menslike bedrywighede en gaan weer onder; elke jaar oorstroom die Nylrivier se oewers en so word die grond se vrugbaarheid, waarvan die Egiptiese beskawing afhanklik is, herstel. Die Egiptenare het dus die son en water beskou as simbole van die lewe en het aan tyd gedink as ’n reeks natuurlike siklusse.

Hierdie ordelike patroon was voortdurend onderhewig aan die moontlikheid van ontwrigting: lae vloede het dikwels tot hongersnood gelei en hoë vloede tot die oorstroming van gewasse en geboue. Die gasvrye Nylvallei was omring deur droë woestyne en volke wat die Egiptenare as onbeskaafde vyande van orde beskou het. Om dié redes het die Egiptenare hul land beskou as ’n geïsoleerde plek van stabiliteit, of maät, omring en bedreig deur chaos. Hierdie temas – orde, chaos en vernuwing – kom herhaaldelik voor in godsdienstige idees.

Nog ’n bron van die mites kan rituele wees. Baie rituele verwys na mites en is soms regstreeks op hulle geskoei. Dit is egter moeilik om te bepaal of ’n kultuur se mites voor die rituele ontstaan het, of omgekeerd. Vrae oor hierdie verband tussen mites en rituele het gelei tot talle besprekings onder Egiptoloë en geleerdes van vergelykende godsdiens in die algemeen. In Antieke Egipte gaan die vroegste bewyse van godsdienstige praktyke geskrewe mites vooraf. Rituele vroeg in die Egiptiese geskiedenis sluit min motiewe uit mites in. Daarom reken sommige geleerdes rituele het voor mites ontstaan. Maar omdat bewyse so skaars is, sal die vraag seker nooit vir seker beantwoord word nie.

’n Groot deel van die Egiptiese mitologie bestaan uit oorspronklike mites, wat die begin van verskeie elemente in die wêreld verduidelik, insluitende menslike instellings en natuurverskynsels. Koningskap het aan die begin van die skepping onder die gode ontstaan en is later oorgedra aan die menslike farao's; oorlogvoering het ontstaan toe mense teen mekaar begin veg het nadat die songod hom na die lug onttrek het. Mites beskryf ook die veronderstelde oorsprong van minder basiese tradisies. In ’n minder belangrike episode word Horus kwaad vir sy ma, Isis, en sny haar kop af. Isis vervang dit met die kop van ’n koei. Dit verduidelik hoekom Isis soms uitgebeeld is met horings as deel van haar hoofbedekking.

Sommige mites kon geïnspireer gewees het deur historiese gebeure. Die vereniging van Egipte onder die farao's aan die einde van die predinastiese tydperk (omstreeks 3100 v.C.) het die koning die fokus van die Egiptiese godsdiens gemaak, en die ideologie van koningskap het dus ’n belangrike deel van die mitologie geword. Net ná die vereniging het gode wat eers plaaslike beskermingsgode was, landwyd belangrik geword en nuwe verbintenisse is geskep om die plaaslike gode te verenig in ’n nasionale tradisie. Egiptiese bronne verbind die mitiese stryd tussen die gode Horus en Set met die konflik tussen Bo- en Benede-Egipte in die laat predinastiese of vroeë Vroegdinastiese Tydperk.

Ná hierdie vroeë tydperke het die meeste veranderings in die mites ontstaan uit die aanpassing en ontwikkeling van vroeëre mites eerder as nuwe konsepte, hoewel daar uitsonderings was. Baie geleerdes glo die mite van die songod wat hom na die lug onttrek en die mense los om teen mekaar te veg, is geïnspireer deur die verbrokkeling van gesag en nasionale eenheid aan die einde van die Ou Ryk (omstreeks 2686-2181 v.C.). In die Nuwe Ryk (omstreeks 1550-1070 v.C.) het minder belangrike mites ontwikkel om gode soos Jam en Anat wat aan die godsdiens van Kanaän ontleen is. In teenstelling daarmee het die kulture van Antieke Griekeland en Rome tydens die Ptolemeïese Tydperk (332 v.C.-641 n.C.) min invloed gehad op die Egiptiese mitologie.

Inhoud en betekenis

Die lug uitgebeeld as ’n koeigodin wat deur ander gode opgehou word. Die beeld kombineer verskeie visies van die lug wat naas mekaar bestaan het: as ’n dak, die oppervlak van die see, ’n koei en ’n godin in menslike vorm.

Min volledige stories verskyn in Egiptiese mitologiese bronne. Die bronne bevat dikwels niks meer as illusies van die gebeure waaroor hulle handel nie, en tekste wat wel vertellings bevat, vertel net ’n deel van ’n groter storie. Vir elke mite het die Egiptenare dus net algemene riglyne van die storie gehad, en hulle het daaruit geput vir die vertelling van spesifieke gebeure. Die gode is ook nie goed gedefinieerde karakters nie, en die motivering vir hul soms strydige optrede word selde gegee. Egiptiese mites is dus nie volledig ontwikkelde verhale nie. Hul belangrikheid lê in hul onderliggende betekenis, nie hul eienskappe as stories nie. As sulks bly hulle buigsaam en nie-dogmaties.

Die mites is so buigsaam dat hulle mekaar dikwels weerspreek. Baie beskrywings verskyn in die Egiptiese mitologie oor die skepping van die heelal en die bewegings van die son, en van hulle verskil grootliks van mekaar. Die verhoudings tussen gode is nie spesifiek nie, sodat die godin Hathor byvoorbeeld die ma, vrou of dogter van die songod Ra kan wees. Verskillende gode kan selfs gekombineer of verbind word as ’n enkele wese. Die skeppergod Atoem en Ra is byvoorbeeld dikwels gekombineer om Ra-Atoem te vorm.

’n Algemene rede wat dikwels voorgestel word vir die feit dat die mites nie eenvormig is nie, is dat mites van tyd tot tyd en van plek tot plek verskil het. Die plaaslike kultus van verskeie gode het teologieë ontwikkel wat om hul eie gode sentreer het. Namate die invloed van verskillende kultusse geskuif het, het sekere mitologiese stelsels nasionale dominansie verkry. In die Ou Ryk (omstreeks 2686–2181 v.C.) was die belangrikste van dié stelsels die kultusse van Ra en Atoem, wat in Heliopolis gesentreer was. Hulle het ’n mitiese familie, die Ennead, gevorm wat die wêreld sou geskep het. Dit het die belangrikste gode van dié tyd ingesluit, maar Atoem en Ra was die belangrikstes. Nuwe godsdienstige idees het ook vervleg geraak met ou idees. So is in Memphis geglo Ptah, wie se kultus in dié stad gesentreer was, was die skepper van die wêreld. Ptah se skeppingsmite inkorporeer ouer mites deur aan te voer dit is die Ennead wat Ptah se skeppingsbevele uitgevoer het. Volgens dié mites is Ptah dus ouer en magtiger as die Ennead. Baie geleerdes beskou dit as ’n politieke poging om die meerderwaardigheid van Memphis se gode bo dié van Heliopolis te bewys. Deur begrippe so te vermeng, het die Egiptenare ’n uiters ingewikkelde stel gode en mites geskep.

Bronne

Die beskikbare bronne oor Egiptiese mitologie wissel van stemmige gesange tot vermaaklike stories. Sonder ’n enkele kanonieke weergawe van enige mite het die Egiptenare die breë tradisies van mitologie aangepas om in te pas by die uiteenlopende doeleindes van hul geskrifte. Die meeste Egiptenare was ongeletterd en het dalk daarom ’n uitgebreide mondelinge tradisie gehad, en so is mites deur verbale storievertellings oorgedra. Susanne Bickel stel voor dié tradisie is die rede dat baie bronne oor mites sulke min inligting verskaf: al die Egiptenare het reeds die mites geken. Baie min van hierdie orale tradisie het behoue gebly en moderne kennis oor Egiptiese mites kom uit geskrewe tekste en beelde. Net ’n klein deel van hierdie bronne het bewaar gebly en baie van die mitologiese inligting wat neergeskryf is, het dus verlore gegaan.

Godsdiensbronne

Baie gode verskyn in kunswerke uit die Vroegdinastiese Tydperk van Antieke Egipte (omstreeks 3100–2686 v.C.), maar baie min van die gode se optrede kan hieruit afgelei word omdat die kunswerke baie min skryfwerk bevat. In die Ou Ryk het Egiptenare meer geskryf en uit die periode kom die eerste groot bron: die Piramidetekste. Dit is ’n versameling van verskeie honderd towerspreuke wat vanaf die 24ste eeu v.C. aan die binnekant van piramides uitgekerf is. Dit was die eerste Antieke Egiptiese begrafnistekste wat moes verseker die farao wat daar begrawe is, se lewe in die hiernamaals is veilig. Baie van die towerspreuke verwys na die mites wat met die hiernamaals verband hou, insluitende die skeppings- en Osiris-mite. Baie van die verhale is waarskynlik ouer as hul eerste geskrewe weergawes, en dit gee ’n kykie op die vroeë stadiums van die Egiptiese godsdiens.

’n Tempelversiering by Dendera wat die godinne Isis en Nephthys uitbeeld waar hulle waak oor die lyk van hul broer, Osiris.

Tydens die Eerste Oorgangstydperk (omstreeks 2181–2055 v.C.) het die Piramidetekste ontwikkel in die Kistekste, wat soortgelyke materiaal bevat en ook vir nie-koninklikes beskikbaar was. Daaropvolgende begrafnistekste, soos die Boek van die Dooies in die Nuwe Ryk en die Boeke van Asemhaling in die Laat Tydperk, (664–323 v.C.) en later, het uit hierdie vroeë versamelings ontwikkel. In die Nuwe Ryk het ook ’n ander ontwikkeling van begrafnistekste plaasgevind: gedetailleerde en omvattende beskrywings van die nagreis van die songod. Dié soort tekste sluit in die Amdoeat, die Boek van Poorte en die Boek van Grotte.

Tempels, waarvan die oorblywende ruïnes hoofsaaklik uit die Nuwe Ryk en later dateer, is nog ’n belangrike bron van mites. Baie tempels het ’n per-anch, of tempelbiblioteek, gehad waarin papirusse vir rites en ander gebruike geberg is. Van dié papirusse bevat gesange, waarin die lofsange van gode dikwels verwys na mites. Ander papirusse beskryf rites, waarvan baie gedeeltelik op mites geskoei was. Stukke van dié papirusversamelings het behoue gebly. Dit is moontlik dat die versameling meer stelselmatige rekords van mites insluit, maar geen bewys is nog daarvan gevind nie. Mitologiese tekste en illustrasies, nes dié op die papirusse, het ook in die versierings van die tempelgeboue verskyn. Die ryklik versierde en goed bewaarde tempels van die Ptolemeïese en Romeinse tydperke (305 v.C.–380 n.C.) is veral ’n ryk bron van mites.

Die Egiptenare het ook rituele uitgevoer vir persoonlike doeleindes soos beskerming teen siektes of die genesing daarvan. Hierdie rituele word dikwels "magies" eerder as "godsdienstig" genoem, maar hulle het vermoedelik op dieselfde beginsels gewerk as die tempelseremonies: om mitiese gebeure op te roep as die basis vir die ritueel.

Inligting uit godsdienstige bronne word ook geraak deur ’n stelsel van tradisionele beperkings op wat beskryf of uitgebeeld mag word. Die moord op die god Osiris word byvoorbeeld nêrens eksplisiet beskryf nie. Die Egiptenare het geglo woorde en beelde kan die werklikheid beïnvloed, en daarom het hulle die risiko vermy deur nie sulke negatiewe gebeure ’n werklikheid te maak nie. Die Egiptiese kuns was ook nie baie geskik om hele verhale uit te beeld nie; die meeste kunswerke wat oor mites gehandel het, het dus individuele tonele met min inligting uitgebeeld.

Ander bronne

Daar was vanaf die Middelryk ook verwysings na mites in nie-godsdienstige letterkunde. Baie van die verwysings is net vaag, maar sommige stories is geheel en al geskoei op mitiese vertellings. Dié meer direkte weergawes was veral algemeen in die Laat en Grieks-Romeinse tydperke toe Egiptiese mites hul mees ontwikkelde stadium bereik het, volgens geleerdes soos Heike Sternberg.

’n Laaste brom van mites is die geskrifte van Antieke Griekse en Romeinse skrywers soos Herodotus en Diodorus, wat die Egiptiese godsdiens tydens die laaste eeue daarvan beskryf het. Een van die belangrikstes was Plutarchus, wie se werk De Iside et Osiride onder meer een van die langste antieke weergawes van die mite van Osiris bevat. Hierdie skrywers se kennis van die Egiptiese godsdiens was egter beperk omdat hulle van baie godsdienspraktyke uitgesluit was, en hul stellings oor Egiptiese gelowe is beïnvloed deur hul vooroordele jeens die Egiptiese kultuur.

Kosmologie

Maät

Die Egiptiese woord maät verwys na die basiese orde van die heelal volgens die Egiptiese geloof. Dit het ontstaan met die skepping van die wêreld en onderskei die wêreld van die chaos wat dit voorafgegaan het en omring. Maät sluit in beide die welvoeglike gedrag van mense en die normale werking van die natuurkragte; albei maak die lewe en geluk moontlik. Omdat die aksies van die gode die natuurkragte beheer en mites dié aksies uitdruk, verteenwoordig Egiptiese mitologie die behoorlike werking van die wêreld en die onderhoud van die lewe self.

Vir die Egiptenare is die belangrikste menslike handhawer van maät die farao. In mites is die farao die seun van ’n verskeidenheid gode. As sulks is hy hul aangewese verteenwoordiger en verplig om die orde in die menslike gemeenskap te handhaaf, nes hulle in die natuur doen, en om die rituele voort te sit wat hulle en hul bedrywighede onderhou.

Vorm van die wêreld

Die luggod, Sjoe, hou met die hulp van ander gode die lug, Noet, bo sy kop terwyl die aarde, Geb, onder lê.

In die Egiptiese geloof bestaan die wanorde wat die geordende wêreld voorafgegaan het, uit ’n oneindige stuk vormlose water wat verpersoonlik word deur die god Noen. Die aarde, Geb, is ’n plat stuk grond met die hemelruim, die godin Noet, daarbo. Die twee word geskei deur die verpersoonliking van lug, Sjoe. Die songod, Ra, reis deur die hemelruim, oor die liggaam van Noet, en gee lewe aan die wêreld met sy lig. Snags reis Ra oor die westelike horison na die Doeat, ’n geheimsinnige gebied wat aan die vormloosheid van Noen grens. Soggens verskyn hy aan die oostelike horison wanneer hy die Doeat verlaat.

Die aard van die lug en die ligging van Doeat is onseker. Volgens Egiptiese tekste reis die nagtelike son soms onder die aarde en soms in die liggaam van Noet. Die Egiptoloog James P. Allen glo hierdie verduidelikings van die son se bewegings is verskillende idees wat naas mekaar bestaan. Volgens hom verteenwoordig Noet die sigbare oppervlak van die waters van Noen, terwyl die sterre op hierdie oppervlak dryf. Die son seil dus oor die water in ’n sirkel, en elke nag vaar hy oor die horison na die halfsirkel van lug onder die omgekeerde land van die Doeat. Leonard H. Lesko glo weer die Egiptenare het die lug as ’n soliede dak gesien en volgens hom het die son snags deur die Doeat oor die oppervlak van die lug gereis, van wes na oos. Joanne Conman pas Lesko se model aan en beweer hierdie soliede lug is ’n bewegende koepel wat oor die aarde span. Die son en sterre beweeg saam met dié koepel, en hul reis onder die horison is bloot hul beweging oor gebiede van die aarde wat die Egiptenare nie kon sien nie. Hierdie gebiede sou dan die Doeat wees.

Die vrugbare grond van die Nylvallei (Bo-Egipte) en Nyldelta (Benede-Egipte) lê in die Egiptiese kosmologie in die middel van die wêreld. Daarbuite lê die onvrugbare woestyne, wat verbind word met die chaos wat buite die wêreld lê. Iewers verder weg lê die horison, die achet. Daar toon twee berge, een in die weste en een in die ooste, die plekke aan waar die son die Doeat betree en verlaat.

Ander nasies word verbind met die vyandelike woestyne in Egiptiese ideologie. Net so is buitelanders deel van die "nege boë", mense wat die farao se bewind en die stabiliteit van maät bedreig, hoewel vriendskaplike lande in ’n positiewer lig beskou is. Om dié rede speel min van die Egiptiese mites in die buiteland af. Terwyl sommige verhale na die lug en Doeat verwys, is Egipte gewoonlik die plek waar die gode se aksies plaasvind.

Tyd

Die Egiptiese idee van tyd is deur hul omgewing beïnvloed. Elke dag kom die son op en gaan dit onder, en bring so lig na die land en reël menslike bedrywighede; elke jaar oorstroom die Nyl en verhoog dit die vrugbaarheid van die grond tot voordeel van die beskawing. Hierdie periodieke gebeurtenisse het die Egiptenare geïnspireer om alle tyd te sien as ’n reeks herhalende patrone wat deur maät beheer word en die gode en die heelal hernu. Hoewel hulle erken verskillende historiese tydperke verskil wat besonderhede betref, oorheers mitiese patrone die Egiptiese persepsie van geskiedenis.

Baie Egiptiese verhale oor die gode speel af in die oertyd toe die gode die aarde bewandel en regeer het. Daarna is die mag oorgegee aan die menslike farao's. Dit lyk of dié oertyd die son se reis en die herhalende patrone van die huidige wêreld voorafgegaan het. Omdat dié vroeë periodes beter pas by lineêre vertellings as die siklusse van die huidige tyd, beskou John Baines dit as die enigste periodes waarin ware mites kan plaasvind. Tog was die sikliese aspek van tyd ook in ’n mate in die mitiese verlede teenwoordig. Die mites is verwerklik elke keer dat die gebeure waarna hulle verwys, plaasgevind het. Hierdie gebeure is gevier met rituele wat dikwels die mites opgeroep het. Rituele het tyd laat terugkeer na die mitiese verlede en die lewe in die heelal hernu.

Belangrikste mites

Van die belangrikste kategorieë van mites word hieronder beskryf. Omdat die Egiptiese mitologie net op fragmente aangetref word, is daar geen aanduiding in die bronne van ’n chronologiese volgorde van gebeure nie. Tog volg die kategorieë losweg ’n chronologiese volgorde.

Skepping

Van die heel belangrikste mites is dié wat die skepping van die wêreld beskryf. Die Egiptenare het verskeie weergawes van die skepping gehad wat grootliks verskil in die gebeure wat beskryf word. Die gode wat vir die skepping verantwoordelik was, verskil veral in die verskillende weergawes. Dit was hoofsaaklik vanweë die neiging van Egiptiese stede en kultusse om hul eie beskermgode belangriker te maak deur die skepping aan hulle toe te skryf. Die verskillende weergawes word egter nie as weersprekings van mekaar beskou nie; die Egiptenare het geglo die skepping het baie aspekte gehad en baie goddelike kragte ingesluit.

Die son kom op bo die ronde heuwel van die skepping terwyl godinne die oerwater daaromheen uitgooi.

Een gemeenskaplike aspek van die mites is die skepping van die wêreld uit die waters van chaos. Dié gebeure verteenwoordig die ontstaan van maät en die oorsprong van die lewe. Een tradisie sentreer om die agt gode van die Ogdoad, wat die karaktertrekke van die oerwaters self verteenwoordig. Hulle aksies het die son tot gevolg gehad, wat in mites deur verskeie gode verteenwoordig word, veral Ra. Die geboorte van die son het ’n plek van lig en droogte in die donker water geskep. Die son het verskyn bo die oerheuwel, die eerste heuwel van droë land (nog ’n herhalende tema), wat moontlik geïnspireer is deur die gesig van heuwels grond wat te voorskyn kom namate die Nyl se water ná ’n vloed terugtrek. Met die verskyning van die songod, die daarsteller van maät, het die wêreld sy eerste heerser gehad. Weergawes van die eerste millennium v.C. fokus op die aksies van die skeppergod om die kragte van chaos te onderduk wat die nuwe, geordende wêreld bedreig.

Atoem, ’n god wat nou verbind word met die son en die oerheuwel, is die fokus van mites wat uit minstens die Ou Ryk dateer. Atoem, wat al die elemente van die wêreld bevat, bestaan in die waters as ’n potensiële wese. Met die skepping kom hy te voorskyn om ander gode te skep, en dit lei tot ’n stel van nege gode, die Ennead, wat Geb, Noet en ander sleutelelemente van die wêreld insluit. Die Ennead kan ook verteenwoordigend wees van al die gode; dus verteenwoordig die skepping die vertakking van Atoem se potensiële wese in die verskeidenheid elemente wat in die wêreld teenwoordig is.

Mettertyd het die Egiptenare meer abstrakte perspektiewe ontwikkel oor die skeppingsproses. Teen die tyd van die Kistekste is die skepping van die wêreld beskryf as die verwerkliking van ’n konsep wat eerste in die gedagtes van die skeppergod ontstaan het. Die krag van heka, of toorkrag, wat dinge in die goddelike ryk en die fisieke wêreld verbind, is die krag wat die fisieke verwerkliking van die skeppergod se oorspronklike konsep moontlik gemaak het. Heka self kan as ’n god verpersoonlik word, maar die intellektuele proses van die skepping word nie net met dié god verbind nie. ’n Inskripsie uit die Derde Oorgangstydperk (omstreeks 1070–664 v.C.), wat baie ouer kan wees, beskryf die proses in besonderhede en gee die eer aan die god Ptah, wie se noue verbintenis met ambagslui hom ’n geskikte kandidaat maak om fisieke vorm te gee aan die oorspronklike skeppingsidee. Gesange uit die Nuwe Ryk beskryf die god Amoen, ’n geheimsinnige mag, as die belangrikste bron van hierdie skeppingsvisie.

Die oorsprong van die mens is nie ’n sterk tema in die Egiptiese mites nie. In sommige tekste ontstaan die mens uit die trane wat Ra-Atoem of sy vroulike eweknie, die Oog van Ra, stort in ’n oomblik van swakheid en hartseer, en dit is die rede vir die mens se gebrekkige aard en droewige lewens. Volgens ander is die mens deur die god Chnoem uit klei geskep. In die algemeen gaan die skeppingsmite egter oor die daarstelling van kosmiese orde eerder as die mens se plek daarin.

Die bewind van die songod

In die periode van die mitiese verlede ná die skepping, bewandel Ra die aarde as koning van die gode en mense. Hierdie periode is die naaste aan ’n goue era in die Egiptiese tradisie, die tydperk van stabiliteit waarna die Egiptenare voortdurend gestreef het. Die verhale oor Ra se bewind fokus egter op die konflik tussen hom en kragte wat sy bewind bedreig, en dit weerspieël die koning se rol as die persoon wat maät moet afdwing.

In ’n episode wat uit verskillende tekste bekend is, daag sommige gode Ra se gesag uit en hy vernietig hulle met die hulp en raad van ander gode soos Thoth en Horus die Ouere. In ’n stadium kry hy selfs teenstand van ’n uitbreiding van homself: die Oog van Ra, wat onafhanklik kan optree in die vorm van ’n godin. Die Oog van Ra raak kwaad vir hom en hardloop van hom af weg, waarna sy wild en gevaarlik in die gebiede buite Egipte ronddwaal. Ra, verswak deur haar afwesigheid, stuur een van die ander gode – in verskillende weergawes Sjoe, Thoth of Anhoer – om haar te gaan haal, deur dwang of oorreding. Omdat die Oog van Ra verbind word met die ster Sothis, waarvan die sonne-opkoms die begin van die jaarlikse Nylvloed aandui, val die terugkeer van die Oog-godin na Egipte saam met die lewegewende oorstroming. Sy word daarna die vrou van Ra of die god wat haar teruggebring het. Haar kalmering bring orde terug en hernu die lewe.

Namate Ra ouer en swakker word, draai die mensdom ook teen hom. In ’n episode wat dikwels "Die Vernietiging van die Mensdom" genoem word, soos vertel in die Boek van die Hemelse Koei, ontdek Ra die mensdom beplan ’n rebellie teen hom en hy stuur die Oog-godin om hulle te straf. Sy maak baie mense dood, maar Ra besluit oënskynlik hy wil nie hê sy moet die hele mensdom uitwis nie. Hy laat bier rooi kleur om soos bloed te lyk en giet dit op die aarde uit. Die Oog-godin drink die bier, word dronk en staak haar verwoesting. Ra trek hom daarna terug na die lug omdat hy moeg is om oor die aarde te heers, en begin sy daaglikse reis deur die lug en die Doeat. Die oorlewende mense is woedend en val diegene aan wat teen Ra saamgesweer het. Dit is die oorsprong van oorlog, die dood en die mens se konstante stryd om maät te beskerm teen die vernietigende optrede van ander mense.

In die Boek van die Hemelse Koei is die vernietiging van die mens oënskynlik die einde van die regstreekse heerskappy van die gode en die lineêre tyd van die mites. Die begin van Ra se reis is die begin van die sikliese tyd van die hede. In ander bronne gaan die mitiese tyd egter voort hierna. Daar is ander gode wat die songod se plek inneem as die koning van die aarde, en elk regeer duisende jare lank. Hoewel die weergawes verskil oor watter gode geheers het en in watter volgorde, is die opvolging van Ra-Atoem deur sy afstammelinge Sjoe en Geb algemeen – waarna die konings deur die man in elke generasie van die Ennead opgevolg word. Beide Sjoe en Geb het te doen met opstande wat ooreenstem met dié tydens Ra se bewind, maar die opstand waaraan Egiptiese bronne die meeste aandag gegee het, was die een tydens die bewind van Geb se erfgenaam, Osiris.

Die Osiris-mite

Die gode Osiris, Anoebis en Horus, skildery in ’n grafkelder.

Beelde van Osiris en van Isis met die baba Horus.

Die episodes oor Osiris se dood en opvolging is die grootste versameling van al die Egiptiese mites, en dit het die mees uitgebreide invloed op die Egiptiese kultuur gehad. In die eerste deel van die mite word Osiris, wat verbind word met beide vrugbaarheid en koningskap, vermoor en sy posisie ingeneem deur sy broer, Set. In sommige weergawes word Osiris selfs opgesny en die dele van sy lyk oor Egipte gestrooi. Osiris se suster en vrou, Isis, maak haar man se liggaam weer heel. Sy word gehelp deur begrafnisgode soos Nephthys en Anoebis, en die proses van Osiris se heelmaking weerspieël die Antieke Egiptiese tradisie van balseming en begrafnisse. Isis gee vir ’n kort rukkie weer lewe aan Osiris om ’n erfgenaam by hom te kry: die god Horus.

Die volgende deel van die mites handel oor Horus se geboorte en kinderlewe. Isis skenk die lewe aan hom en maak hom groot op afgeleë plekke, weg van die wreedheid van Set. Die episodes in hierdie fases beskryf Isis se pogings om haar seun teen Set en ander vyandige wesens te beskerm, of om hom gesond te maak ná siektes en beserings. Sy is hier die toonbeeld van moederlike toewyding en ’n magtige beoefenaar van magiese heling.

In die derde fase van die mite ding Horus met Set mee om die koningskap. Hul stryd beslaan ’n groot aantal aparte episodes en wissel van gewelddadige konflik tot ’n geregtelike oordeel deur ’n vergadering van gode. In een belangrike episode ruk Set een van of albei Horus se oë uit en word dit later herstel deur die helingskrag van óf Thoth óf Hathor. Daarom is die Oog van Horus ’n belangrike simbool van lewe en welsyn in Egiptiese ikonografie. Omdat Horus ’n luggod is, van wie die een oog met die son verbind word en die ander een met die maan, verduidelik dié voorval hoekom die maan nie so helder soos die son is nie.

Daar is twee verskillende eindes aan die konflik: een waarin Egipte verdeel word onder twee aanspraakmakers, en een waarin Horus die alleenheerser word. In laasgenoemde weergawe simboliseer die troonbestyging van Horus, Osiris se regmatige erfgenaam, die herstel van maät ná die onregmatige heerskappy van Set. Nadat die orde herstel is, kan Horus die begrafnisrites vir sy pa uitvoer en so gee hy nuwe lewe aan Osiris in die Doeat, waarvan Osiris die heerser word. Die verhouding tussen Osiris as koning van die dooies en Horus as koning van die lewendes, dui op die verhouding tussen elke koning en sy afgestorwe voorgangers. Osiris verteenwoordig intussen die heropwekking van lewe. Op aarde word hy verbind met die jaarlikse groei van gewasse, en in die Doeat is hy betrokke by die hergeboorte van die son en van menslike afgestorwenes se siele.

Die geboorte van die koninklike kind

Verskeie uiteenlopende tekste behandel dieselfde tema: die geboorte van ’n goddelike kind wat die erfgenaam van die koningskap is. Die vroegste weergawe lyk nie soos ’n mite nie, maar ’n vermaaklike verhaal, en word gevind in die Middelryk se Westcar-papirus. Dit handel oor die geboorte van die eerste drie konings van Egipte se 5de Dinastie. In dié verhaal is die drie konings die kinders van Ra en ’n menslike vrou. Dieselfde tema word aangetref in ’n beslis godsdienstige konteks in die Nuwe Ryk, waar die heersers Hatsjepsoet, Amenhotep III en Ramses II in tempels hul eie bevrugting en geboorte uitbeeld waarin die god Amoen die pa is en die historiese koningin die ma. Die stelling dat die koning sy oorsprong onder die gode het en met opset geskep is deur die belangrikste god van dié periode, gee ’n mitiese agtergrond aan die koning se kroning, wat langs die geboortestorie uitgebeeld word. Die goddelike verbintenis gee wettigheid aan die koning se heerskappy en bevestig sy rol as die tussenganger tussen die gode en die mense.

Gelyksoortige tonele verskyn in tempels ná die Nuwe Ryk, maar daarin word net die gode uitgebeeld. Die meeste tempels is in dié tyd toegewy aan ’n familie van gode, gewoonlik ’n pa, ma en seun. In dié weergawes is die geboorte dié van die seun in elke triade. Elkeen van dié goddelike kinders is die erfgenaam van die troon en sal stabiliteit in die land herstel. Hierdie fokusverskuiwing van die menslike koning na die gode wat met hom verbind word, weerspieël die afname van die farao's se status in die latere fases van die Egiptiese geskiedenis.

Die reis van die son

Ra (middel) en ander gode reis deur die onderwêreld in ’n boot.

Ra se beweging deur die lug en die Doeat word nie ten volle weergegee in Egiptiese bronne nie, hoewel begrafnistekste soos die Amdoeat, Boek van Poorte en Boek van Grotte vertel van die nagtelike deel van die reis. Dié reis is ’n sleutel tot Ra se aard en die volhouding van alle lewe.

Met sy reis deur die lug bring Ra lig na die aarde wat alle lewe onderhou. Hy bereik in die middag die hoogtepunt van sy krag en daarna word hy ouer en swakker nanate hy na die horison beweeg. Saans neem Ra die vorm aan van Atoem, die skeppergod, die oudste van alle dinge in die wêreld. Volgens vroeë Egiptiese tekste spoeg hy aan die einde van die dag al die ander gode uit wat hy met sonsopkoms verslind het. Hulle stel die sterre voor, en dit verduidelik hoekom die sterre net snags sigbaar is.

Met sonsondergang beweeg Ra deur die achet, die horison, in die weste. Soms word die horison beskryf as ’n poort of deur wat na die Doeat lei. In ander weergawes sluk die luggodin, Noet, die songod in sodat sy reis deur die Doeat vergelyk kan word met ’n reis deur haar liggaam. In begrafnistekste word die Doeat en die gode daarin in gedetailleerde, oordadige en uiteenlopende beelde weergegee. Dié beelde is simbolies van die wonderlike en enigmatiese aard van die Doeat, waar beide gode en die dooies hernu word deur kontak met die oorspronklike kragte van die skepping. Hoewel Egiptiese tekste dit nie uitspel nie, sterf Ra eintlik as hy die Doeat betree.

’n Stele wat twee stelle goddelike triades uitbeeld.

Sekere temas kom herhaaldelik op die reis voor. Ra oorkom verskeie struikelblokke op sy pad, en dit stel die moeite voor wat nodig is om maät te handhaaf. Die grootste uitdaging is die teenstand van Apep, ’n slanggod wat die vernietigende aspek van wanorde voorstel en wat dreig om die songod te vernietig en die skepping in ’n chaos te dompel. In baie van die tekste slaag Ra met die hulp van ander gode wat saam met hom reis; hulle verteenwoordig verskeie kragte wat nodig is om Ra se gesag te handhaaf. Tydens sy reis bring Ra ook lig na die Doeat en gee lewe aan die geseënde dooies daar. Sy vyande – mense wat maät ondermyn het – word gemartel en in donker putte of mere van vuur gegooi.

Die sleutelgebeure op die reis is die ontmoeting van Ra en Osiris. In die Nuwe Ryk het dit ontwikkel in ’n ingewikkelde simbool van die Egiptiese idee van die lewe en tyd. Osiris, wat na die Doeat verban is, is soos ’n gemummifiseerde liggaam in sy grafkelder. Ra, wat sonder ophou beweeg, is soos die ba, of siel, van ’n afgestorwe mens wat deur die dag reis maar snags na sy liggaam moet terugkeer. Wanneer Ra en Osiris ontmoet, word hulle een wese. Dit weerspieël die Egiptiese siening van tyd as ’n voortdurend herhalende patroon, waar een lid (Osiris) altyd staties is en die ander (Ra) in ’n konstante siklus leef. Sodra Ra met Osiris se hernuwende krag verenig het, sit hy sy reis met nuwe kragdadigheid voort. Hierdie vernuwing maak Ra se herverskyning soggens, wat as die hergeboorte van die son beskou word, moontlik. Op daardie oomblik verorber Ra weer die sterre en neem so hul krag in. In hierdie toestand vol nuwe lewe word Ra uitgebeeld as ’n kind of die kewergod Chepri – albei verteenwoordig hergeboorte in die Egiptiese ikonografie.

Die einde van die heelal

Egiptiese tekste behandel gewoonlik die verbrokkeling van die wêreld as ’n moontlikheid wat tot elke prys vermy moet word, en daarom beskryf hulle dit selde in besonderhede. Baie tekste sinspeel egter op die idee dat die wêreld, ná eindelose siklusse van vernuwing, eindelik bestem is om te eindig. Die einde word beskryf in ’n deel van die Kistekste en meer eksplisiet in die Boek van die Dooies, waarin Atoem sê hy sal eendag die geordende wêreld ontbind en terugkeer na sy oertoestand in die waters van chaos. Alle dinge buiten die skeppergod sal ophou bestaan, behalwe Osiris, wat saam met hom sal oorleef. Besonderhede hieroor word nie gegee nie en dit is nie bekend wat sal gebeur met die dooies wat met Osiris verbind word nie. Met die skeppergod en die god van hernuwing saam in die waters waaruit die geordende wêreld ontstaan het, is daar egter die potensiaal vir ’n nuwe skepping wat op dieselfde manier as die oue sal plaasvind.

Invloed op die Egiptiese kultuur

In godsdiens

Set en Horus ondersteun die farao. Die versoening van die mededingende gode weerspieël die eenheid van Egipte onder die bewind van sy koning.

Omdat die Egiptenare selde teologiese idees eksplisiet beskryf het, vorm die implisiete idees van mitologie ’n groot deel van die basis vir godsdiens. Die doel van die Egiptiese godsdiens was die handhawing van maät en die idees wat die mites weergegee het, is beskou as noodsaaklik vir maät. Die rituele van die Egiptiese godsdiens was bedoel om die mitiese gebeure en die idees wat hulle verteenwoordig, weer eens ’n werklikheid te maak en om maät so te hernu. Daar is geglo die rituele bereik hierdie effek deur die krag van heka, dieselfde verbintenis tussen die fisieke en die goddelike ryk wat die oorspronklike skepping moontlik gemaak het.

Om dié rede het rituele dikwels aksies ingesluit wat mitiese gebeure simboliseer. Tempelrites het ingesluit die vernietiging van modelle wat skadelike gode soos Set of Apophis verteenwoordig, private towerspreuke wat tot Isis gerig is om die siekes gesond te maak soos sy met Horus gedoen het, en begrafnisrituele soos die Mondopeningseremonie. Rituele offerandes aan die dooies het die mite van Osiris se opwekking opgeroep. Rituele het egter selde die dramatiese uitbeelding van die mites behels.

’n Groot deel van die rituele was gefokus op meer basiese bedrywighede soos om offerandes aan die gode te maak, met mites wat as ’n ideologiese agtergrond gedien het eerder as die fokus van die rite.

Koningskap was ’n sleutelelement in godsdiens, deur middel van die koning se rol as skakel tussen die mense en die gode. Mites verduidelik die agtergrond vir hierdie verbintenis tussen die konings en die gode. Die mites van die Ennead vestig die koning as erfgenaam van die heersers tot by die skeppergod; die mite van die goddelike geboorte maak dit duidelik dat die koning die seun en erfgenaam van ’n god is; en die mites oor Osiris en Horus benadruk dat die regmatige troonopvolging noodsaaklik is vir die handhawing van maät. Mitologie het dus ook die aard van die Egiptiese regering verduidelik.

In kuns

’n Begrafnis-gelukbringer in die vorm van ’n kewer.

Illustrasies van gode en mitiese gebeure het saam met godsdienstige geskrifte verskyn in tempels, grafkelders en begrafnistekste. Mitologiese tonele in Egiptiese kuns kom selde in ’n verhalende volgorde voor; individuele tonele verskyn in godsdienstige kunswerke, dikwels uitbeeldings van die herlewing van Osiris.

Verwysings na mites is algemeen in kuns en argitektuur. In tempelontwerp het die sentrale paadjie die songod se pad deur die lug voorgestel, en die heiligdom aan die einde van dié paadjie het die plek van skepping voorgestel waaruit hy ontstaan het. Tempelversiering het gewemel van son-embleme wat hierdie verhouding onderstreep.

Net so is die gange van die grafkelders verbind met die god se reis deur die Doeat, en die grafkamer met die grafkelder van Osiris. Die Egiptiese piramides, die bekendste vorm van Egiptiese argitektuur, kon deur mitiese simbolisme geïnspireer gewees het, want dit verteenwoordig die heuwel van die skepping en die oorspronklike sonsopkoms, geskik vir ’n monument wat bedoel is om die eienaar daarvan se hergeboorte in die hiernamaals te verseker.

Meer algemene kunswerke, soos die gelukbringers wat die Egiptenare gedra het, het ook mitiese temas weergegee. Die Oog van Horus was byvoorbeeld ’n algemene vorm vir beskermende gelukbringers omdat dit Horus se welsyn uitbeeld ná die herstel van sy verlore oog. Kewervormige gelukbringers het die herskepping van die lewe verteenwoordig; dit verwys na die god Chepri, wat met sonsopkoms dié vorm aangeneem het.

In letterkunde

Temas en motiewe uit die mitologie het dikwels in Egiptiese letterkunde verskyn, ook in nie-godsdienstige geskrifte. ’n Vroeë instruksieteks, die "Leeringe vir Koning Merykara" uit die Middelryk, bevat ’n kort verwysings na die een of ander mite, moontlik die Verwoesting van die Mensdom; die vroegste bekende Egiptiese kortverhaal, "Die Verhaal van die Gestrande Matroos", sluit idees in oor die gode en die eindelike verbrokkeling van die wêreld. Sommige latere verhale het van die mites geleen: die "Verhaal van die Twee Broers" verweef dele van die Osiris-mite in ’n fantasieverhaal oor gewone mense, en "Die Verblinding van die Waarheid deur Valslikheid" omskep die konflik tussen Horus en Set in ’n allegorie.

’n Teksfragment oor die aksies van Horus en Set dateer uit die Middelryk, en dit lyk dus of stories oor dié gode in hierdie tyd ontstaan het. Verskeie soortgelyke tekste uit die Nuwe Ryk is bekend en nog baie is in die Laat en die Grieks-Romeinse Tydperk geskryf. Hoewel hierdie tekste duideliker op mites geskoei was as die voriges wat hier genoem is, is hulle steeds aangepas vir nie-godsdienstige doeleindes. Die "Mite van die Oog van die Son" uit die Romeinse Tydperk sluit fabels in om ’n verhaal uit die mitologie te skep. Die doel van geskrewe fiksie kon ook die vertellings van magiese tekste beïnvloed, soos in die Nuwe Ryk-verhaal "Isis, die Ryk Vrou en die Vissermansvrou", wat ’n morele boodskap oorgedra het wat nie verband hou met sy magiese doel nie. Die verskeidenheid maniere waarop mitologie in hierdie verhale gebruik word, dui op die groot aantal doeleindes wat mites kon dien in die Egiptiese kultuur.

Sien ook

• Die portaal oor Antieke Egipte

Bronne

• Allen, James P. (1988). Genesis in Egypt: The Philosophy of Ancient Egyptian Creation Accounts. Yale Egyptological Seminar. ISBN 0-912532-14-9.
• Anthes, Rudolf (1961). "Mythology in Ancient Egypt". In Kramer, Samuel Noah (red.). Mythologies of the Ancient World. Anchor Books.
• Assmann, Jan (2001) [1984]. The Search for God in Ancient Egypt. Vertaal deur David Lorton. Cornell University Press. ISBN 0-8014-3786-5.
• Baines, John (April 1991). "Egyptian Myth and Discourse: Myth, Gods, and the Early Written and Iconographic Record". Journal Near Eastern Studies. 50 (2). JSTOR 545669.
• Baines, John (1996). "Myth and Literature". In Loprieno, Antonio (red.). Ancient Egyptian Literature: History and Forms. Cornell University Press. ISBN 90-04-09925-5.
• Bickel, Susanne (2004). "Myth and Sacred Narratives: Egypt". In Johnston, Sarah Iles (red.). Religions of the Ancient World: A Guide. The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 0-674-01517-7.
• Conman, Joanne (2003). "It's About Time: Ancient Egyptian Cosmology". Studien zur Altagyptischen Kultur. 31.
• David, Rosalie (2002). Religion and Magic in Ancient Egypt. Penguin. ISBN 0-14-026252-0.
• Dunand, Françoise; Christiane Zivie-Coche (2005) [2002]. Gods and Men in Egypt: 3000 BCE to 395 CE. Vertaal deur David Lorton. Cornell University Press. ISBN 0-8014-8853-2.
• Frankfurter, David (1995). "Narrating Power: The Theory and Practice of the Magical Historiola in Ritual Spells". In Meyer, Marvin; Mirecki, Paul (reds.). Ancient Magic and Ritual Power. E. J. Brill. ISBN 0-8014-2550-6.
• Hart, George (1990). Egyptian Myths. University of Texas Press. ISBN 0-292-72076-9.
• Hornung, Erik (1982) [1971]. Conceptions of God in Egypt: The One and the Many. Vertaal deur John Baines. Cornell University Press. ISBN 0-8014-1223-4.
• Hornung, Erik (1992). Idea into Image: Essays on Ancient Egyptian Thought. Vertaal deur Elizabeth Bredeck. Timken. ISBN 0-943221-11-0.
• Lesko, Leonard H. (1991). "Ancient Egyptian Cosmogonies and Cosmology". In Shafer, Byron E. (red.). Religion in Ancient Egypt: Gods, Myths, and Personal Practice. Cornell University Press. ISBN 0-8014-2550-6.
• Lurker, Manfred (1980) [1972]. An Illustrated Dictionary of the Gods and Symbols of Ancient Egypt. Vertaal deur Barbara Cummings. Thames & Hudson. ISBN 0-500-27253-0.
• Meeks, Dimitri; Christine Favard-Meeks (1996) [1993]. Daily Life of the Egyptian Gods. Vertaal deur G. M. Goshgarian. Cornell University Press. ISBN 0-8014-8248-8.
• Morenz, Siegfried (1973) [1960]. Egyptian Religion. Vertaal deur Ann E. Keep. Methuen. ISBN 0-8014-8029-9.
• O'Connor, David; Quirke, Stephen, reds. (2003). Mysterious Lands. UCL Press. ISBN 1-84472-004-7.
• Pinch, Geraldine (2004). Egyptian Mythology: A Guide to the Gods, Goddesses, and Traditions of Ancient Egypt. Oxford University Press. ISBN 0-19-517024-5.
• Quirke, Stephen (2001). The Cult of Ra: Sun Worship in Ancient Egypt. Thames and Hudson. ISBN 0-500-05107-0.
• Redford, Donald B., red. (2001). The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt. Oxford University Press. ISBN 0-19-510234-7.
• Ritner, Robert Kriech (1993). The Mechanics of Ancient Egyptian Magical Practice. The Oriental Institute of the University of Chicago. ISBN 0-918986-75-3.
• Tait, John, red. (2003). 'Never Had the Like Occurred': Egypt's View of Its Past. UCL Press. ISBN 1-84472-007-1.
• Tobin, Vincent Arieh (1989). Theological Principles of Egyptian Religion. P. Lang. ISBN 0-8204-1082-9.
• Traunecker, Claude (2001) [1992]. The Gods of Egypt. Vertaal deur David Lorton. Cornell University Press. ISBN 0-8014-3834-9.
• Wilkinson, Richard H. (1993). Symbol and Magic in Egyptian Art. Thames & Hudson. ISBN 0-500-23663-1.

Verdere leesstof

• Armour, Robert A (2001) [1986]. Gods and Myths of Ancient Egypt. The American University in Cairo Press. ISBN 977-424-669-1.
• Ions, Veronica (1982) [1968]. Egyptian Mythology. Peter Bedrick Books. ISBN 0-911745-07-6.
• James, T. G. H (1971). Myths and Legends of Ancient Egypt. Grosset & Dunlap. ISBN 0-448-00866-1.
• Sternberg, Heike (1985). Mythische Motive and Mythenbildung in den agyptischen Tempein und Papyri der Griechisch-Romischen Zeit (in German). Harrassowitz. ISBN 3-447-02497-6.{{cite book}}: AS1-onderhoud: onerkende taal (link)
• Tyldesley, Joyce (2010). Myths and Legends of Ancient Egypt. Allen Lanes. ISBN 1-84614-369-1.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Egiptiese mitologie.
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia