Kosmologie
Kosmologie (van die Griekse woord κόσμος kosmos, "wêreld", en -λογία -logia, "studie van") is ’n tak van sterrekunde wat die oorsprong en evolusie van die heelal bestudeer, van die Oerknal tot vandag en in die toekoms. Fisiese kosmologie is die wetenskaplike studie van die oorsprong van die heelal, sy grootskaalse strukture en dinamika, en sy uiteindelike lot, sowel as die wetenskapwette wat op hierdie gebiede van toepassing is.[2]
Beskrywing
[wysig | wysig bron]Die term "kosmologie" is in 1656 die eerste keer gebruik, in Engels in die leksograaf Thomas Blount se Glossographia,[3] en daarna in 1731 in Latyn deur die Duitse filosoof Christian Wolff in Cosmologia Generalis.[4]
Godsdienstige of mitologiese kosmologie is ’n stelsel oortuigings wat gebaseer is op mitologiese, godsdienstige en esoteriese geskrifte oor skeppingsmites en eskatologie.
Fisiese kosmologie word bestudeer deur wetenskaplikes soos sterrekundiges en fisici, sowel as filosowe soos metafisici en ander. Vanweë dié gedeelde terrein met filosofie kan teorieë in fisiese kosmologie beide wetenskaplike en niewetenskaplike voorstelle insluit en kan hulle berus op aannames wat nie getoets kan word nie. Kosmologie verskil van sterrekunde deurdat eersgenoemde betrekking het op die heelal as ’n geheel, terwyl laasgenoemde betrekking het op individuele hemelliggame.
Moderne fisiese kosmologie word oorheers deur die Oerknalteorie, wat probeer om waarneembare sterrekunde en deeltjiefisika te kombineer;[5][6] meer spesifiek ’n paremetrisering van die Oerknal met donker materie en donker energie, bekend as die Lambda-KDM-model.
Die teoretiese astrofisikus David N. Spergel het kosmologie beskryf as ’n "historiese wetenskap", want "wanneer ons na die ruimte kyk, kyk ons terug in die verlede" vanweë die beperktheid van ligsnelheid.[7]
Dissiplines
[wysig | wysig bron]Fisika en astrofisika het ’n sentrale rol gespeel in die vorming van ’n begrip van die heelal deur wetenskaplike waarnemings en eksperimente. Beide wiskunde en waarnemings het ’n rol gespeel in fisiese kosmologie om die hele heelal te ontleed. Daar word algemeen geglo die heelal het begin met die Oerknal, en dit is feitlik onmiddellik gevolg deur kosmiese inflasie: ’n metriese uitdying van die ruimte waaruit die heelal 13,799 ± 0,021 miljard jaar gelede ontstaan het.[8] In kosmogonie word die oorsprong van die heelal bestudeer en in kosmografie die eienskappe van die heelal.
In Diderot se Encyclopédie word kosmologie verdeel in uranologie (die wetenskap van die hemele), aërologie (die wetenskap van die lug), geologie (die wetenskap van die kontinente) en hidrologie (die wetenskap van water).[9]
Metafisiese kosmologie is ook al beskryf as die plasing van die mens in die heelal in verhouding tot alle ander entiteite. Dit word geïllustreer deur Markus Aurelius se waarneming oor die mens se plek in daardie verhouding: "Hy wat nie weet wat die wêreld is nie weet nie waar hy is nie, en hy wat nie weet om watter rede die wêreld bestaan nie weet nie wie hy is of wat die wêreld is nie."[10]
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Karl Hille, red. (13 Oktober 2016). "Hubble Reveals Observable Universe Contains 10 Times More Galaxies Than Previously Thought" (in Engels). Nasa. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Oktober 2019. Besoek op 17 Oktober 2016.
- ↑ "Introduction: Cosmology – space". New Scientist. 4 September 2006
- ↑ Hetherington, Norriss S. (2014). Encyclopedia of Cosmology (Routledge Revivals): Historical, Philosophical, and Scientific Foundations of Modern Cosmology. Routledge. p. 116. ISBN 978-1-317-67766-6.
- ↑ Luminet, Jean-Pierre (2008). The Wraparound Universe. CRC Press. p. 170. ISBN 978-1-4398-6496-8. Uittreksel can bladsy 170
- ↑ "Cosmology" Geargiveer 11 Augustus 2011 op Wayback Machine Oxford Dictionaries
- ↑ Overbye, Dennis (25 Februarie 2019). "Have Dark Forces Been Messing With the Cosmos? – Axions? Phantom energy? Astrophysicists scramble to patch a hole in the universe, rewriting cosmic history in the process". The New York Times (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 April 2020. Besoek op 26 Februarie 2019.
- ↑ David N. Spergel (Fall 2014). "Cosmology Today". Daedalus. 143 (4): 125–133. doi:10.1162/DAED_a_00312.
- ↑ Planck Collaboration (1 Oktober 2016). "Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters". Astronomy & Astrophysics. 594 (13). Table 4 on page 31 of PDF. arXiv:1502.01589. Bibcode:2016A&A...594A..13P. doi:10.1051/0004-6361/201525830.
- ↑ Diderot (Biography), Denis (1 April 2015). "Detailed Explanation of the System of Human Knowledge". Encyclopedia of Diderot & d'Alembert - Collaborative Translation Project. Besoek op 1 April 2015.
- ↑ The thoughts of Marcus Aurelius Antonius viii. 52.
Skakels
[wysig | wysig bron]- NASA/IPAC "Extragalactic Database" (NED) (NED-Distances)
- "Cosmic Journey: A History of Scientific Cosmology" van die Amerikaanse Fisika-instituut
- "Introduction to Cosmology" deur David Lyth
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
