Эстәлеккә күсергә

Лобачевский Николай Иванович

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Лобачевский Николай Иванович
рус. Николай Иванович Лобачевский
Рәсем
Ҡултамға
Зат ир-ат
Гражданлыҡ  Рәсәй империяһы
Тыуған көнө 20 ноябрь (1 декабрь) 1792[1][2][3]
Тыуған урыны Түбәнге Новгород, Рәсәй империяһы[4]
Вафат булған көнө 12 (24) февраль 1856[1][5][2][…] (63 йәш)
Вафат булған урыны Ҡазан, Казанский уезд[d], Ҡазан губернаһы, Рәсәй империяһы[4]
Ерләнгән урыны Арса зыяраты[d][6]
Хәләл ефете Varvara Alexeyevna Moiseyeva[d]
Һөнәр төрө математик, профессор, университет уҡытыусыһы
Эшмәкәрлек төрө геометрия[7], алгебра, математик анализ, Ихтималлыҡ теорияһы, тригонометрия, математика[7], Евклидтыҡы булмаған геометрия[7] һәм геометрия Лобачевского[d][7]
Эш урыны Ҡаҙан Император университеты
Биләгән вазифаһы ректор[d]
Уҡыу йорто Ҡаҙан Император университеты
Ғилми дәрәжә магистр естественных наук[d] (1811)
Ғилми етәксе Мартин Фёдорович Бартельс[d][8]
Аспиранттар Брашман, Николай Дмитриевич[d][8]
Уҡыусылар Больцани, Иосиф Антонович[d], Николай Николаевич Зинин[d], Попов, Александр Фёдорович (математик)[d] һәм Янишевский, Эраст Петрович[d]
Кемдә уҡыған Мартин Фёдорович Бартельс[d] һәм Карл Фёдорович Фукс[d]
Ойошма ағзаһы Гёттинген фәндәр академияһы[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
орден Святой Анны 1-й степени орден Святой Анны 2-й степени орден Святой Анны 3-й степени орден Святого Станислава 1-й степени орден Святого Станислава 2-й степени орден Святого Владимира 4-й степени 3-сө дәрәжә Изге Станислав ордены орден Святого Владимира 3-й степени
Вики-проект Проект:Математика[d]
 Лобачевский Николай Иванович Викимилектә

Лобачевский Николай Иванович (20 ноябрь (1 декабрь) 1792 йыл — 12 (24 февраль) 1856 йыл) — Рәсәй империяһы математигы, Евклидтыҡы булмаған геометрияға нигеҙ һалыусыларҙың береһе, юғары мәкәп һәм мәғариф эшмәкәре. Билдәле инглиз математигы Уильям Клиффорд Лобачевскийҙы «Геометрия Копернигы» тип атай[9].

Лобачевский 40 йыл дауамында Ҡазан Император университетында уҡыта, шул иҫәптән 19 йыл уның ректоры була; әүҙемлеге һәм уның оҫта етәкселеге һөҙөмтәһендә университет Рәсәй империяһының алдынғы уҡыу йорттары иҫәбенә инә. Н. П. Загоскин фекеренсә, Лобачевский Ҡазан университетының «бөйөк төҙөүсеһе» була[10].

Биографияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Был һәм артабанғы бүлектә килтерелгән революцияға тиклемге даталар иҫке стилдә бирелә.

Ата-әсәһе, тыуыу датаһы һәм урыны

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1940 йылдар аҙағына тиклем Н. И. Лобачевскийҙың тыуыу датаһы һәм урыны тураһында мәғлүмәт ҡаршылыҡлы була. 1948 йылда А. А. Андронов был йәһәттән яңы тикшеренеүҙәрҙә тураһында мәҡәлә баҫтыра[11], унда математиктың аныҡ тыуыу датаһы тип 1792 йылдың 20 ноябрен (иҫке стиль буйынса), ә тыуған урыны тип Түбәнге Новгород ҡалаһын (1948 йылдан — Горький)[12] иҫәпләргә кәрәклеген белдерә. Һуңыраҡ Н. И. Привалова П. А. Лобачевскийҙың йорт урынын билдәләй[13][14]. Уларҙың тикшеренеүҙәре дөйөм танылыу таба һәм Горький исемендәге университетҡа Н. И. Лобачевский (1956) исемен биреүгә эәтргес була[15].

Николай — Прасковья Александровна Лобачевская (1765 йылдар тирәһе — 1840[16]) менән геодези департаменты чиновнигы Иван Максимович Лобачевскийҙың (1760—1800) өс улының уртансыһы. Н. И. Лобачевскийҙың тыуыуы тураһында, Нижегород университетының математика профессоры Дмитрий Андреевич Гудков (1918—1992) әҙәби һәм архив сығанаҡтарына таянып, Николай Иванович Лобачевский һәм уның ике ағаһы — Александр менән Алексей — Прасковья Александровна Лобачевскаяның Макарьево ер үлсәүсеһе һәм капитан Сергей Степанович Шебаршиндың никахһыҙ тыуған балалары тип раҫлай[17][18].

Ғалимдың атаһы, М. И. Лобачевский тураһында мәғлүмәттәр бик наҡыҫ. Ул Малороссияла йәшәгән поляк була[19]. 1757 йылдар тирәһендә кенәз Михаил Иванович Долгоруков (1731—1794), үҙендә хеҙмәттә булған М. В. Лобачевскийға крепостной Аграфенаға өйләнергә рөхсәт итә, ә 1775 йылда кенәз Аграфенаға ирек бирә. Уларҙың улы, Иван Максимович, католиктар йолаһы буйынса суҡындырыла, ләкин һуңыраҡ православиены ҡабул итә. 1797 йылдар тирәһендә Т. М. Лобачевский Түбәнге Новгородта межевая контораға хеҙмәткә ебәрелә. Тиҙҙән ул, ҡаты ауырыуҙан һуң, 40 йәшендә ҡатыны Алесандра Прасковьяны ауыр матди хәлдә ҡалдырып, вафат була.

Ғүмеренең тәүге йылдары (1792—1807)

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1802 йылда Прасковья Александровна өс улын да Ҡазан гимназияһына — ул ваҡытта рәсәй империяһының көнсығыш өлөшөндә берҙән-бер булған уҡыу йортона уҡырға бирә. Николай Лобачевский гимназияны 1806 йылда тамамлай, яҡшы белем күрһәтә, бигерәк тә математика һәм телдәр — латин, немец, француз - буйынса. Шул саҡтан уҡ уның математикаға ҡыҙыҡһыныуы — гимназия уҡытыусыһы Г. И. Карташевскийҙың ҙур ҡаҙанышы.

1804 йылдың 5 ноябрендә император Александр I Ҡазан Император университетын булдырыу тураһындағы ҡарарға ҡул ҡуя. 1805 йылдың 14 февралендә университет асыла. Университет етәкселеге ата-әсәләргә балалары гимназия тамамлағандан һуң уларҙы университетҡа бирергә саҡырыу ташлай. П. А. Лобачевская ризалыҡ бирә. Николай,ҙың өлкән ағаһы Александр шундуҡ 1805 йылдың 18 февралендә университетҡа ҡабул ителә. Николай 1806 йылдың июлендә һынауҙар биреп ҡарай, әммә уңышһыҙлыҡҡа дусар була дусар була. Шул уҡ йылдың 22 декабрендә ҡабат һынау тапшыра һәм 1807 йылдың 14 февралендә университетҡа ҡабул ителә. Шул уҡ йылда ҡустыһы Алексей ҙа студент булып китә.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 Исаев Ю. Н. Чувашская энциклопедия (урыҫ) — Чувашское книжное издательство, 2006. — 2567 с. — ISBN 978-5-7670-1471-2
  3. ↑ Педагоги и психологи мира (урыҫ) — 2012.
  4. ↑ 4,0 4,1 Лаптев Б. Л. Лобачевский Николай Иванович // Большая советская энциклопедия (урыҫ): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1973. — Т. 14 : Куна — Ломами. — С. 585—586.
  5. ↑ Русский биографический словарь (урыҫ) / под ред. А. А. Половцов, Н. П. Чулков, Н. Д. Чечулин, В. В. Мусселиус, М. Г. Курдюмов, Ф. А. Витберг, И. А. Кубасов, С. А. Адрианов, Б. Л. Модзалевский, Е. С. Шумигорский — СПб., М..
  6. ↑ Find a Grave (ингл.) — 1996.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Чешская национальная авторитетная база данных
  8. ↑ 8,0 8,1 Математическая генеалогия (ингл.) — 1997.
  9. ↑ Белл, 1979
  10. ↑ Загоскин Н. П. История Казанского университета. — Казань, 1906. — Т. IV. — С. 437.
  11. ↑ Андронов Александр Александрович (старший) Где и когда родился Н. И. Лобачевский // Горьковская коммуна. — 9 мая 1948 года.
  12. ↑ Андронов А. А. О месте и дате рождения Н. И. Лобачевского // Историко-математические исследования. — 1959. — Вып. 9. — С. 9-48.
  13. ↑ Привалова Надежда Ивановна Дом, в котором родился Н. И. Лобачевский // Историко-математические исследования. — 1956. — Вып. 9. — C. 49-64.
  14. ↑ Привалова Н. И. Изучение А. А. Андроновым биографии о Лобачевском(недоступная ссылка) // Сайт Музея Нижегородского государственного университета им. Н. И. Лобачевского.
  15. ↑ Кузнецов А. А., Уткина Н. А. Нижегородский историк Надежда Ивановна Привалова 2013 йыл 6 ноябрь архивланған. // Сайт Нижегородского государственного университета им. Н. И. Лобачевского.
  16. ↑ Гудков, 1992, с. 42
  17. ↑ Гудков Д. А. Н. И. Лобачевский. Загадки биографии. — Н. Новгород: Изд-во ННГУ, 1992. — 242 с. — ISBN 5-230-04151-X.
  18. ↑ Шикман А. П. Деятели отечественной истории. Биографический справочник. Москва, 1997 г. Л-Я стр.25
  19. ↑ Федоренко Б. В. Некоторые сведения к биографии Н. И. Лобачевского // Историко-математические исследования. — М.: ГИТТЛ, 1956. — № 9. — С. 65—76.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
s: Лобачевский Викикитапханала
commons: Лобачевский Викимилектә
n: Лобачевский Викияңылыҡтарҙа
  • Александров Павел Сергеевич Николай Иванович Лобачевский // журнал «Квант». — 1976. — № 2. — С. 4—15.
  • Белл Эрик Темпл. Творцы математики, глава 15. — М.: Просвещение, 1979. — 256 с.
  • Бондаренко И. Н. И. Лобачевский // Вестник опытной физики и элементарной математики. — 1893. — № 173,177. — С. 97—103,б/н.
  • Васильев А. В. Лобачевский, Николай Иванович // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб.—М., 1896—1918.
  • Васильев А. В. Николай Иванович Лобачевский. — М.: Наука, 1992. — 229 с. — (Научно-биографическая серия).
  • Георгиев П. В. По следам потерянного портрета Н. И. Лобачевского // Гасырлар Авазы - Эхо веков. - 2019. - № 3. - С. 147-153.
  • Глейзер Герш Исаакович. История математики в школе. — М.: Просвещение, 1964. — С. 345-350.
  • Гудков Дмитрий Андреевич. Н. И. Лобачевский. Заrадки биоrрафии. — Нижний Новгород: Изд-во ННГУ, 1992. — 242 с. — ISBN 5-230-04151-X.
  • Каган Вениамин Фёдорович. Лобачевский. — Издание второе, дополненное. — М.-Л.: АН СССР, 1948. — 507 с.
  • Колесников М. С. Лобачевский. — М.: Молодая гвардия, 1965. — 320 с. — (Жизнь замечательных людей).
  • Колчинский И.Г., Корсунь А.А., Родригес М.Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп. — Киев: Наукова думка, 1986. — 512 с.
  • Лаптев Б. Л. Н. И. Лобачевский и его геометрия. — М.: Просвещение, 1976. — 112 с.
  • Лаптев В. И. Жизнь и деятельность Н. И. Лобачевского // Успехи математических наук. — М., 1951. — Т. 6. — № 3 (43). — С. 10-17.
  • Лахтин Л. К. О жизни и научных трудах Николая Ивановича Лобачевского (по поводу столетней годовщины дня его рождения) // Математический сборник. — М., 1894. — Т. 17. — № 3. — С. 474—493.  (Тикшерелеү көнө: 16 ноябрь 2009)
  • Ливанова А. Три судьбы. Постижение мира. — М.: Знание, 1969. — 352 с. — (Жизнь замечательных идей).
  • {{Книга|ref=Литвинова|ссылка=https://dlib.rsl.ru/viewer/01003637945%7Cавтор=Литвинова(недоступная ссылка) Елизавета Федоровна|заглавие=Н. И. Лобачевский. Его жизнь и ученая деятельность|год=1895|место=СПб.|издательство=тип. П. П. Сойкина|страниц=79.
  • Н. И. Лобачевский. Сб. статей к 150-летию со дня рождения. — М.-Л.: АН СССР, 1943.
  • Николай Иванович Лобачевский. Сборник статей к столетию со дня смерти // Историко-математические исследования. — М.: ГИТТЛ, 1956. — № 9. — С. 9-402.
  • Прудников В. Е. Русские педагоги-математики XVIII—XIX веков. — М.: Учпедгиз, 1956.
  • Федоренко Б. В. Годы учения Н. И. Лобачевского и его первые геометрические исследования // Труды Института истории естествознания и техники. — М.: Изд. АН СССР, 1957. — Т. 17. — С. 163—228. — 532 с.
  • Яновская Софья Александровна. О мировоззрении Н. И. Лобачевского // Историко-математические исследования. — М.: ГИТТЛ, 1951. — № 4. — С. 173-200.

Художественные произведения о Лобачевском

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Заботин И. П. Лобачевский. — М.: Молодая гвардия, 1956.
  • Тарджеманов, Джавад. Серебряная подкова. — Москва: Советский писатель, 1979. — 415 с.
  • Тарджеманов, Джавад. Юность Лобачевского (рождение гения): документальный роман. — Казань: Татарское книжное издательство, 1987. — 334 с.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Яндекс.Видео. yandex.ru. Дата обращения: 18 июнь 2020.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Лобачевский_Николай_Иванович&oldid=1253773» битенән алынған