Каўпак (галаўны ўбор)
| Каўпак | |
|---|---|
 | |
| Краіна | |
| Краіна паходжання | |
| Матэрыял | лямец[1], sheepskin[d][2], футра собаля[d][3] і воўна[4] |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Каўпак[5] (ад цюрк. kalpak — высокая шапка) — галаўны ўбор конусападобнай, круглявай або цыліндрычнай формы.
Ёсць розныя віды гэтага галаўнога ўбору:
- Нацыянальны каўпак (у кіргізаў, каракалпакаў, казахаў)
- Блазнаўскі каўпак (раней надзявалі блазны, часам з бразготкамі).
- Кухарскі каўпак.
- Начны каўпак (мужчынскі галаўны ўбор для сну).
- Лазневы каўпак
Каўпак у народаў Еўропы
[правіць | правіць зыходнік]Каўпакі (ням.: Mütze, фр.: bonnet) былі распаўсюджаны ў народаў Цэнтральнай, Паўночнай і Заходняй Еўропы, асабліва ў небагатых гараджан і на вёсцы. Каўпакі часцей за ўсё былі белымі, але маглі фарбавацца ў сіні, чырвоны колер або ў палоску. У эстонцаў каўпакі (эст.: tuttmüts, tutimüts), вязаныя з воўны, былі белага колеру, але вышываліся чырвонымі ніткамі. На астравах Саарэмаа, Рухну і Вормсі каўпакі насілі і жанчыны. На двух апошніх астравах жалобныя каўпакі, акрамя чорнага, маглі быць сіняга колеру. Каўпак як частка нямецкага народнага касцюма стаў абавязковым атрыбутам Нямецкага Міхеля (ням.: Deutsche Michel), персанажа, які ўвасабляе нямецкі народ. Таксама чырвоны каўпак з’яўляецца абавязковым атрыбутам гномаў і іх скандынаўскіх аналагаў — нісэ.
У Францыі каўпак трапіў у народ з гардэроба шляхты і сярэдняга класа ў XVII стагоддзі. Каўпакі насілі рамеснікі, маракі і сяляне. Асабліва яны прыйшліся да спадобы жыхарам узбярэжжаў[6], паколькі каўпак абараняў ад непагадзі і холаду[7]. У XIX стагоддзі каўпакі вырабляліся на круглаткацкіх станках[8]. Асабліва каўпакі паважалі жыхары Нармандыі, куды яны праніклі ў сярэдзіне XVIII стагоддзя. У часы Напалеона каўпак з мужчынскага гардэроба запазычылі жанчыны[8]. І калі мужчыны насілі каўпак, закінуўшы верхні канец назад, то нармандкі насілі іх канцом як заўгодна: закінуўшы налева, направа, на перад або назад. З каўпаком маглі насіцца і чапцы. У нейкі момант мода на каўпакі сярод нармандак дайшла да такой ступені, што іх сталі насіць нават у царкве, духавенства асуджала падобную практыку, называючы каўпак на галаве жанчын «агідным галаўным уборам» (фр.: coiffure abominable). Промысел вырабу каўпакоў у Нармандыі існаваў у Фалезе, дзе існавала некалькі ткацкіх фабрык, дзе і выраблялі каўпакі. Да пачатку XX стагоддзя каўпак сярод жанчын практычна выйшаў з ужывання, захоўваючыся толькі ў некаторых бакажах[7].
У маракоў і рыбакоў некаторых краін (у Італіі і Скандынавіі) каўпак быў часткай формы, у Сардзініі і на Сіцыліі такі каўпак называўся берыта (італ.: і сіц.: berritta), у Каталоніі — барэціна (катал.: baretina), а ў Калабрыі — барыта (італ.: barritta).
Каўпак быў вядомы і на Русі ў XIII—XVII стагоддзях, яго насілі прадстаўнікі ўсіх сацыяльных груп, вырабляўся ён з лёну, бавоўны, воўны, шоўку, атласнага аксаміту, або тканін з залатым жыццём, а таксама вязаўся іголкай. Каўпак валодаў паўавальнай формай, і ў залежнасці ад формы галавы ўладальніка мог падгінацца. Унізе прысутнічалі кароткія падоўжныя разрэзы, якія ўпрыгожваліся гузікамі, спражкамі, запанкамі і брошкамі[9][10]. Гэты галаўны ўбор згадваецца ў многіх дакументах таго часу: так, у дакуменце 1589 года апісваецца каўпак будучага цара Барыса Гадунова[11]:
Колпак саженой; на нем 8 запон; в запонах каменье изумруды и яхонты и алмазы; у 5-ти запон по жемчугу по вислому да у 6-й запоны крыжик 3 зерна; да на прорехе 5 пугвиц яхонты лазоревы на спнех на золотых, на закрепках по зерну по бурминскому.— Забелин И. Г.. Часть 2. Глава VII: Типография Императорской академии наук, 1865. — С. 19. — 351 с.
Найстаражытнай выявай старажытнарускага каўпака, якая дайшла да нас, з’яўляецца малюнак гусляра на бранзалетах XII стагоддзя. Таксама падобныя галаўныя ўборы сустракаюцца і на фрэсках кіеўскага Сафійскага сабора. Гісторык Г. Г. Громаў лічыў, што ўласна рускі каўпак меў закруглены верх, а татарскі — завостраны. У пасляпятроўскай Расіі існавалі вязаныя белыя каўпакі і валяныя з воўны мужчынскія каўпакі ў выглядзе шапкі, звужанай да верху, часам з палямі, што шчыльна прымыкалі да верху. Вязаныя насіліся паморамі і ў некаторых вёсках Валагодчыны, дзе былі будзённымі; а валяныя былі распаўсюджаны больш шырока — у Архангельскай, Валагодскай, Вяцкай, Варонежскай, Смаленскай і Енісейскай губернях[10][11]. На Урале XIX стагоддзя былі распаўсюджаны валяныя з лямцавай воўны каўпакі авальнай формы або нізкія круглявыя, якія служылі летнім мужчынскім галаўным уборам. Яны вырабляліся ўласнаруч з воўны белага, карычневага і чорнага колераў[9]. Акрамя таго, у рускіх існавала шапка мурмолка, якая па форме нагадвала каўпак. Конусападобны або плоскі верх мурмолкі шыўся з тканіны, аколышак меў футравую апушку і разрэз, які можна было падгінаць вонкі, часам у мурмолак былі гузікі на версе. Як і ў выпадку з каўпакамі, мурмолкі маглі ўпрыгожвацца ювелірнымі ўпрыгажэннямі і гузікамі[9]. У XIX стагоддзі мурмолку з футравым верхам і падшыванай падшэўкай насілі толькі сяляне Наўгародскай, Пскоўскай і Пецярбургскай губерняў, аднак славянафілы (у прыватнасці, яе насіў Канстанцін Аксакаў) «вярнулі» яе ў вышэйшы свет.
У замужніх данскіх казачак XIX стагоддзя быў распаўсюджаны каўпак клінападобнай формы накшталт панчохі і з кутасам на канцы, вязаны з шоўку і баваўняных тканін, і часам упрыгожаны бісерам і яркай вышыўкай. Каўпак апранаўся на пучок валасоў, яго шырокі край знізу загінаўся абшлагам, за які закладваўся верхні канец. Выходзячы на вуліцу, па-над каўпаком накідвалі хустку. У асноўным каўпак насілі разам з сукенкай-кубяльком. У пачатку XX стагоддзя каўпак быў выцеснены файшонкай — чорнай карункавай хусткай з доўгімі канцамі, сабранымі спераду на нітку, якія звісалі па баках, закідваліся на плечы або завязваліся бантам[10][11][12][13]. Акрамя таго, каўпак у якасці жаночага галаўнога ўбору насілі ў некаторых паўднёварускіх губернях. У якасці дзявочага галаўнога ўбору каўпак быў вядомы ў Валагодскай губерні, часткова ў Вяцкай губерні, і ў некаторых вёсках Варонежскай, Разанскай і Тамбоўскай губерняў, у Ніжнім Паволжы і ў Заходняй Сібіры. Ён вязаўся на спіцах з бавоўны або лёну, звужаўся да верху і канчаўся кутасам. Жаночы каўпак быў белым, як і чыста белым, так і з чырвонымі/сінімі ўзорамі на белым фоне. На Рускай Поўначы яго маглі насіць толькі заручаныя дзяўчыны, пры гэтым каса змяшчалася ў сам каўпак, а да лобнай часткі прымацоўвалася т. зв. павязка. У той жа час на поўдні Расіі каўпак дзяўчыны насілі па святах, ён завязваўся на патыліцы шаўковай хусткай, складзенай у выглядзе стужачкі, каса таксама ўкладвалася ў каўпак. У Енісейскай губерні каўпак быў галаўным уборам нявесты, яго апраналі на галаву нявесты адразу ж пасля шлюбу ў царкве, і ў ім жа нявеста прысутнічала на вясельным балі. Каўпак апранаўся на аплеценыя вакол галавы дзве касы[10][11].
Кіргізскі каўпак
[правіць | правіць зыходнік]У Кыргызстане традыцыйнаму лямцаваму каўпаку з белай воўны (кірг.: ак калпак), надаецца вялікая ўвага. У гонар каўпака ў 2011 годзе быў заснаваны Дзень каўпака, які штогод адзначаецца 5 сакавіка. Каўпак з’яўляецца не толькі атрыбутам святочнага касцюма, але і практычным паўсядзённым галаўным уборам. Дзякуючы палям ён абараняе ад сонца ў спякоту і ад дажджу ў дрэннае надвор’е. Каўпак больш папулярны ў сельскай мясцовасці, паколькі там апранаюцца больш традыцыйна. Каўпак часта служыць падарункам для мужчын. Мужчынская парадная форма афіцыйных дэлегацый і спартыўных каманд, якія прадстаўляюць Кыргызстан на міжнародных мерапрыемствах і спаборніцтвах, абавязкова ўключае ў сябе белы каўпак.
Існуе каля 80 відаў каўпака. Яны дзеляцца па форме, складанасці вырабу, значэнні і, вядома ж, колеры. Дакладней сам «ак калпак», на тое і «ак», што заўсёды традыцыйна павінен заставацца белым, а вось акантоўка змяняецца ў залежнасці ад узросту.
Віды каўпака ў Кыргызстане:
1. Зялёная акантоўка — дзіцячы каўпак. Яго апраналі хлопчыкі. Зялёны колер — сімвал маладосці, і ён паказваў, што яны знаходзяцца ў пачатку свайго жыццёвага шляху і павінны ўсяму вучыцца.
2. Сіняя або блакітная акантоўка — юнацкі каўпак. У такім колеры хадзілі маладыя людзі пасля 20 гадоў. Колер неба казаў пра рост і сталенне.
3. Каўпак з карычневым кантам апраналі мужчыны за 30, калі ўжо расла сям’я, кіраўнікі сем’яў назапасілі дастаткова жыццёвага вопыту і маглі прыносіць карысць сваёй радзіме.
4. Карычневы на бэжавы колер акантоўкі мужчыны мянялі ўжо ў сталым узросце, пасля сарака. Калі маглі падаваць прыклад іншым, падрастаючаму пакаленню.
5. Чорны кант з’яўляўся на каўпаку мужчыны, які перасягнуў 60-гадовую мяжу. Чорная лінія на белым фоне азначае мудрасць. А вось калі пажылы ўдавец апранаў белы калпак з аблямоўкай з чорнага лямца, гэта азначала: пасталелыя дзеці дазволілі яму ажаніцца ў другі раз.
6. Самы ганаровы цалкам белы калпак — галаўны ўбор старэйшын, аксакалаў. Дораць яго толькі ў знак прызнання лідарства чалавека.
Башкірскі каўпак
[правіць | правіць зыходнік]Сярод галаўных убораў башкір ёсць і каўпак (башк.: ҡалпаҡ). Насілі яго і мужчыны, і жанчыны. Але мужчынскія і жаночыя каўпакі адрозніваюцца паміж сабой формай, спосабам вырабу, нашэння і матэрыялам. Мужчынскія каўпакі вырабляліся з лямца або саломы і былі падобныя на капелюшы.
Жаночы каўпак быў падобны з татарскім калфакам, але адрозніваўся формай, памерам і ўпрыгажэннямі. Башкірскія калфакі былі больш аб’ёмнымі. Насілі іх у асноўным незамужнія дзяўчыны і пад хусткай[14].
Прускі падданы, вядомы фатограф Карл Андрэевіч Фішэр з 1878 года пражываў у Арэнбургскай губерні і стварыў велізарную калекцыю фотаздымкаў мясцовага насельніцтва. У 1912 годзе часопіс «Вестник фотографий» піша: «калекцыя гэтая змяшчае каля 1000 здымак башкір і кіргізаў ад 5-гадовага да старэчага ўзросту і ўяўляе вялікую этнаграфічную і антрапалагічную цікавасць. < … > К. А. Фішэр прынёс яе ў дар Маскоўскаму Політэхнічнаму музею, дзе яна знаходзіцца ў распараджэнні прафесара Д. М. Анучына». Сярод фатаграфій ёсць і здымак, дзе намаляваная башкірка ў каўпаку — башк.: ҡалпаҡ. Такі тып каўпака насіў назву «артлы ҡалпаҡ», гэта значыць каўпак з заднікам.
Казахскі каўпак
[правіць | правіць зыходнік]Каўпак казахаў — уяўляе сабой капялюш з палямі, загнутымі дагары. Адрозніваецца ад кіргізскага адсутнасцю раздвоенасці, і тым што ён не белы як у кіргізаў, і не чорны як у каракалпакаў, а да XX стагоддзя меў кланавыя колеры, напрыклад, чырвоны ў аргынаў. Ён вырабляецца з тонкага лямца, а звонку аздабляецца аксамітам або атласам, у багатых расшываліся залатымі ніткамі[15][16]. Казахскі каўпак у цяперашні час выкарыстоўваецца ў рэдкіх выпадках.
Каракалпакскі каўпак
[правіць | правіць зыходнік]Ля каракалпакаў адметнай рысай з’яўляецца нашэнне каўпакоў чорнага колеру, дзякуючы чаму яны атрымалі сваю назву (каракалп.: қарақалпақлар — чорныя каўпакі).
Татарскі каўпак
[правіць | правіць зыходнік]Каўпак (татар.: калфак) — жаночы галаўны ўбор. У традыцыйным татарскім касцюме каўпакі па праве займаюць асаблівае месца. Аб іх вялікай разнастайнасці і вялікім дэкаратыўным значэнні казаў этнограф М. І. Вараб’ёў, прафесар, аўтар выдадзенай у 1953 годзе фундаментальнай працы «Казанскія татары». У групе жаночых галаўных убораў вылучаецца багата упрыгожаны святочны калфак, які мае некалькі варыянтаў і разнастайны па матэрыяле вырабу і спосабу дэкарыравання. Гэты дзявочы галаўны ўбор, які бытаваў сярод татарак ў XIX — пачатку XX стст., па сваёй форме прадстаўляў, як гэта ні празаічна, просты каўпак. Калфак апраналі на галаву, насоўваючы на лоб, а конусападобны канец, адкідвалі назад або злёгку набок. Калфак насілі выключна гараджанкі. Існуе легенда, згодна з якой калфак з’яўляецца перайначаным высокім конусападобным галаўным уборам часоў Казанскага ханства. Калі яно было скорана Рускім царствам, татаркі ў знак пратэсту сагнулі свае галаўныя ўборы напалову.
Турэцкі каўпак
[правіць | правіць зыходнік]У турак каўпаком (турэцк.: kalpak) называецца высокая цыліндрычная футравая шапка, падобная на папаху. Каўпак з’яўляўся форменным зімовым галаўным уборам асманскай і пазней турэцкай арміі[17], акрамя таго, ён стаў адной з фірмовых рыс заснавальніка сучаснай турэцкай дзяржавы — Мустафы Кемаля Атацюрка. Вось як апісваў Атацюрка савецкі дыпламат Сямён Аралаў:
Насіў ён [Атацюрк] барашкавую высокую папаху карычневага колеру і часта сядзеў у ёй, будучы ў памяшканні.— Аралов С. И. Встречи с Мустафой Кемалем на фронте. Воспоминания советского дипломата. 1922—1923: Издательство Института международных отношений, 1960. — С. 70. — 244 с.
Слова ў падобным значэнні перайшло ў балгарскую мову: традыцыйная балгарская шапка, роднасная малдаўска-румынскай кушме і македонскай шубары, называецца менавіта так. У сярэднявечных Валахіі і Малдове, якія былі васаламі Асманскай імперыі, словам «каўпак» (рум.: і малд.: calpac) называлася баярская шапка накшталт перавернутага гаршка з тканым верхам. Пахарнікі — краўчыя пры двары гаспадара насілі каўпакі з зялёным верхам.
Гагаузскі каўпак
[правіць | правіць зыходнік]У гагаузаў словам «каўпак» (гаг. kalpak) называлася барашкавая шапка белага або чорнага колеру, якая насілася ў прахалоднае надвор’е, напрыклад, зімой. Па форме існавала два віды каўпака: з плоскім верхам і высокія востраканцовыя (гаг. sivri kalpak). Узімку насілі шапку-вушанку (гаг. kulaklı kalpak)[18].
Галерэя
[правіць | правіць зыходнік]-
Аўтапартрэт невядомага мастака ў каўпаку і з люлькай, Германія, пачатак-сярэдзіна XIX стагоддзя. -
Карціна Эмерыка Стэрнберга «Каляды ў Даларне», 1916 -
Поль Сезан, "Партрэт дзядзькі Дамініка", 1865 -
-
Нарвежская сям'я з Гейрангера на палубе, 1869 -
Нармандскі селянін у блузе і каўпаку, 1910 год -
Партрэт дыпламата Рэчы Паспалітай Мацея фон Крокава (польск.: Maciej Krokow) у каўпаку, падбітым мехам, падобным па форме з рускімі мурмолкамі і каўпакамі таго часу -
Канстанцін Макоўскі, «Фурман», 1900. На галаве надзета мурмолка. -
Мужчына ў балгарскім народным касцюме з Варны. На галаве шапка-каўпак. -
Кыргызскі белы каўпак -
-
Традыцыйны галаўны ўбор для незамужніх дзяўчат у Казахстане, Кыргызстане і Каракалпакстане -
Казах у каўпаку, Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён, Кітай -
Башкіры на свяце Йыйын. На галовах мужчын злева — лямцавыя каўпакі (башк.: ҡалпаҡ) -
Арэнбуржжа. Башкірка ў каўпаку. 1870-я гады. Аўтар К. Фішар -
Уільям Арпен "Шэф-кухар гатэля Chatham, Парыж», 1921
_-_n._0024_-_Pescatore_catanese.jpg)
_(7780460000).jpg)
Зноскі
- ↑ Vogelsang-Eastwood G. Dress from Kyrgyzstan, Kazakh Dress: Overview // Berg Encyclopedia of World Dress and Fashion: Central and Southwest Asia / G. Vogelsang-Eastwood — Berg Publishers, 2010. — Vol. 5. — ISBN 978-1-84788-854-9 — doi:10.2752/BEWDF/EDCH5063 Праверана 20 лістапада 2020.
- ↑ Mellish L. Bulgaria: Ethnic Dress // Berg Encyclopedia of World Dress and Fashion: East Europe, Russia, and the Caucasus — Berg Publishers, 2010. — Vol. 9. — ISBN 978-1-84788-858-7 — doi:10.2752/BEWDF/EDCH9080 Праверана 20 лістапада 2020.
- ↑ Lewandowski E. J. kolpak // The Complete Costume Dictionary — Scarecrow Press, 2011. — P. 164. — 579 p. — ISBN 978-0-8108-4004-1
- ↑ Bryce D. Dress Reforms of the Early Twentieth Century in Turkey, Iran, and Afghanistan // Berg Encyclopedia of World Dress and Fashion: Central and Southwest Asia / G. Vogelsang-Eastwood — Berg Publishers, 2010. — Vol. 5. — ISBN 978-1-84788-854-9 — doi:10.2752/BEWDF/EDCH5008 Праверана 20 лістапада 2020.
- ↑ Лазука, Барыс Андрэевіч. Слуцкія паясы і еўрапейскі тэкстыль XVIII стагоддзя. Малы лексікон / Б. А. Лазука; [фота: Б. А. Лазука, М. П. Мельнікаў]. ― Мінск : Беларусь, 2015. — 170, [2] с. : каляр. іл., партр. ; 30 см. Фактычная дата выхаду ў свет ― 2014. ― Бібліяграфія: с. 170―171.
- ↑ Народы зарубежной Европы. Этнографические очерки. В 2-х т. — М.: Наука, 1965. — Т. 2. — С. 378-381. — 999 с.
- ↑ а б George Dubosc Le bonnet de coton en Normandie // Chroniques du Journal de Rouen. — 1924. — 23 лістапада Архівавана з першакрыніцы 8 чэрвеня 2021.
- ↑ а б Bonneteries de Romilly en cartes postales(фр.) // Folklore de Champagne. — Némont S.A., 1985. — Avril — № 92.
- ↑ а б в Неабходна задаць title= і url= для шаблона {{cite web}}. . Архівавана з першакрыніцы 20 верасня 2022.
- ↑ а б в г Соснина Н. Н., Шангина И. И. Русский традиционный костюм: иллюстрированная энциклопедия (руск.). — СПб: Искусство-СПб, 1998. — С. 122-123.
- ↑ а б в г Шангина И.И. Русский традиционный быт (руск.). — СПб.: Азбука-классика, 2003. — С. 537-538. — 688 с. — 5 000 экз. — ISBN 5 352 00337 Х.
- ↑ Неабходна задаць title= і url= для шаблона {{cite web}}. . Архівавана з першакрыніцы 28 лютага 2021.
- ↑ Беловинский Л. В. История русской материальной культуры. Часть 1. (руск.). — М.: Издательство Московского государственного университета культуры, 1995. — С. 75. — 112 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-85652-032-7.
- ↑ Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 1-се том, 861 бит. −621-се бит
- ↑ Чем казахи отличаются от киргизов? Архівавана 1 сакавіка 2023. // Орынганым Танатарова, «Русская семёрка», 09.10.2017
- ↑ Казахские головные уборы - Традиционная одежда казахов. Архівавана з першакрыніцы 20 красавіка 2019.
- ↑ Униформа турецкой армии 1909-1918 годов • Военная униформа. Архівавана з першакрыніцы 5 кастрычніка 2022. Праверана 17 верасня 2022.
- ↑ Копущу, В. Названия традиционных головных уборов в турецком и гагаузском языках / В. Копущу; Редкол.: П.Ь.Пашалы, П.А.Чеботарь,...; НИЦ Гагаузии им. М.В.Маруневич. - Комрат: Б.и., 2014. - 47с.. Архівавана з першакрыніцы 20 верасня 2022.