Neidio i'r cynnwys

Dinas Gaza

Oddi ar Wicipedia
Dinas Gaza
Mathdinas, dinas fawr, Bwrdeistrefi Gwladwriaeth Palesteina Edit this on Wikidata
Poblogaeth590,481 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
Pennaeth llywodraethNizar Hijazi Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+2 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/i
Torino, Dunkerque, Tel Aviv, Tabriz, Tromsø, Cascais, Barcelona, Cáceres, Saint-Denis, Communauté urbaine de Dunkerque, Osmangazi, İzmir Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolGwladwriaeth Palesteina Edit this on Wikidata
SirLlywodraethiaeth Gaza Edit this on Wikidata
GwladBaner Palesteina Palesteina
Arwynebedd45 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr30 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau31.52°N 34.45°E Edit this on Wikidata
Cod post860 Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethNizar Hijazi Edit this on Wikidata
Map

Mae Gaza (Arabeg: غَزَّةĠazzah) neu Dinas Gaza[1], yn ddinas yn Llain Gaza, Palestina, gyda phoblogaeth o 590,481 (yn 2017), sy'n golygu mai hi yw dinas fwya'r wlad. Mae yma olion pobl a fu yma ers 15g CC o leiaf, ac mae nifer o bobloedd ac ymerodraethau gwahanol wedi rheoli Gaza tros lawer o'i hanes. Mae'n rhan o Llywodraethiaeth Gaza sy'n un o 16 Llywodraethiaethau Palesteina.

Gwnaeth y Ffilistiaid yr ardal yn rhan o'u pentapolis ar ôl i'r Hen Eifftiaid ei rheoli am bron i 350 o flynyddoedd.

O dan y Rhufeiniaid profodd Gaza heddwch cymharol a ffynnodd ei phorthladd. Yn 635, hi oedd y ddinas gyntaf ym Mhalesteina i gael ei gorchfygu gan fyddin Fwslimaidd y Rashidun a'i datblygu'n gyflym i fod yn ganolfan cyfraith Islamaidd.

Wedi i'r Croesgadwyr oresgyn y wlad o 1099 ymlaen, roedd Gaza'n adfeilion. Yn y canrifoedd dilynol, profodd Gaza galedi mawr - o gyrchoedd Mongol i lifogydd a locustiaid, gan ei ostwng i statws pentref erbyn yr 16g, pan gafodd ei ymgorffori yn yr Ymerodraeth Otomanaidd. Yn ystod hanner cyntaf rheolaeth yr Otomaniaid, roedd llinach Ridwan yn rheoli Gaza ac oddi tanynt aeth y ddinas trwy oes o fasnachu ac o heddwch. Sefydlwyd bwrdeistref Gaza ym 1893.

Syrthiodd Gaza i luoedd Prydain yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, gan ddod yn rhan o Balesteina Gorfodol, sef Palesteina dan Fandad. O ganlyniad i Ryfel Arabaidd-Israel 1948, gweinyddodd yr Aifft diriogaeth Llain Gaza a gwnaed sawl gwelliant yn y ddinas. Cipiwyd Gaza gan Israel yn y Rhyfel Chwe Diwrnod ym 1967, ond ym 1993, trosglwyddwyd y ddinas i Awdurdod Cenedlaethol Palestina a oedd newydd ei greu. Yn ystod y misoedd yn dilyn etholiad 2006, fe ddaeth gwrthdaro arfog rhwng carfannau gwleidyddol Palestina, sef Fatah a Hamas, gan arwain at yr olaf yn cymryd grym yn Gaza. O ganlyniad, gosododd yr Aifft ac Israel rwystr ar Llain Gaza.[2][3]

Prif weithgareddau economaidd Gaza yw diwydiannau bychan ac amaethyddiaeth. Fodd bynnag, mae'r blocâd, gan Israel, a'r gwrthdaro parhaus wedi rhoi'r economi dan bwysau difrifol.[4] Mae mwyafrif trigolion Gaza yn Fwslimiaid, er bod lleiafrif Cristnogol bach hefyd. Mae gan Gaza boblogaeth ifanc iawn, gyda thua 75% o dan 25 oed. Ar hyn o bryd mae'r ddinas yn cael ei gweinyddu gan gyngor trefol 14 aelod.

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]
Golygfa o Gaza o'r porthladd

Cofnodwyd y gair "Gaza" yn gyntaf mewn cofnodion milwrol a sgwennwyd gan Thutmose III yr Aifft yn y 15g CC.[5]

Mewn ieithoedd Semitaidd, ystyr enw'r ddinas yw "ffyrnig, cryf".[6] Enw Hebraeg y ddinas yw Aza (עזה).[6]

Yn ôl Shahin, roedd yr Hen Eifftiaid yn ei galw'n "Ghazzat" ("dinas werthfawr"), ac roedd y Mwslimiaid yn aml yn cyfeirio ati fel "Ghazzat Hashem", er anrhydedd i Hashim, hen dad-cu Muhammad a oedd, yn ôl traddodiad Islamaidd, wedi'i gladdu yn y ddinas.[7]

Trawslythrennau Arabeg cywir eraill ar gyfer yr enw Arabeg yw Ghazzah neu Ġazzah (DIN 31635). Yn unol â hynny, gallai "Gaza" gael ei sillafu'n "Gazza" yn Gymraeg.

Mae pobl wedi byw yn Gaza ers 5,000 o flynyddoedd, gan ei gwneud yn un o'r dinasoedd hyna'r byd.[8] Wedi'i leoli ar lwybr arfordirol Môr y Canoldir rhwng Gogledd Affrica a'r Lefant, am y rhan fwyaf o'i hanes bu'n gwasanaethu fel porthladd masnachu allweddol yn ne Palesteina, ac yn fan aros bwysig ar y llwybr masnach sbeis sy'n croesi'r Môr Coch.[8][9]

Yr Oes Efydd

[golygu | golygu cod]

Dywedwch wrth es-Sakan a Tell el-Ajjul

[golygu | golygu cod]

Mae'r anheddiad yn ardal Gaza yn dyddio'n ôl i gaer hynafol, Eifftaidd  a adeiladwyd yn nhiriogaeth Canaan, yn Tell es-Sakan, i'r de o Gaza heddiw. Dirywiodd y safle trwy gydol yr Oes Efydd Gynnar II wrth i'w fasnach â'r Aifft ostwng yn sydyn. Dechreuodd canolfan drefol arall o'r enw Tell el-Ajjul dyfu ar hyd gwely afon Wadi Ghazza. Yn ystod yr Oes Efydd Ganol, daeth Tell es-Sakan adfywiedig yn ardal fwyaf deheuol Palestina, gan wasanaethu fel caer. Yn 1650 CC, pan feddiannodd y Canaan Hyksos Canaan yr Aifft, datblygodd ail ddinas ar adfeilion y Tell as-Sakan cyntaf. Fodd bynnag, cafodd ei adael gan erbyn 14g CC, ar ddiwedd yr Oes Efydd.

Yn ystod teyrnasiad Tuthmosis III (r. 1479-1425 BCE), daeth y ddinas yn srhosfan ar y llwybr carafanau Syria-Aifft a chrybwyllwyd hi yn llythyrau Amarna o'r 14g fel "Azzati".[10] Yn ddiweddarach, gwasanaethodd Gaza fel prifddinas weinyddol yr Aifft yn Canaan.[11] Arhosodd Gaza dan reolaeth yr Aifft am 350 mlynedd nes iddo gael ei orchfygu gan y Philistiaid yn y 12g CC.[10]

Yn y 12g CC daeth Gaza yn rhan o'r "pentapolis" Philistaidd.[10]

Yn ôl Llyfr Barnwyr y Beibl Hebraeg, Gaza oedd y man lle cafodd Samson ei garcharu gan y Philistiaid a chwrdd â’i farwolaeth ( Judges 16:21 ).

Israeliad i gyfnodau Persia

[golygu | golygu cod]

Yna, am gyfnod byr, rheolwyd yr ardal gan yr Israeliaid, Asyriaid, ac yna'r Eifftiaid, daeth Gaza'n annibynnol, a gwelwyd ffyniant cymharol o dan Ymerodraeth Persia.

Cyfnod Hellenistig

[golygu | golygu cod]

Bu Gaza dan warchae byddin Alecsander Fawr , y ddinas olaf i wrthsefyll ei goncwest ar ei daith i'r Aifft, am bum mis cyn ei chipio o'r diwedd yn 332 CC;[10] a naill ai lladdwyd y trigolion, neu eu cymryd yn gaethweision. Daeth Alexander â Bedowiniaid lleol i Gaza a threfnodd y ddinas yn bolis (neu " ddinas-wladwriaeth ").

Traeth yn Ninas Gaza

Daearyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Mae Gaza Fwyaf (Central Gaza) wedi'i leoli ar fryn isel a chrwn gyda drychiad o 14 metr 14 metr (46 tr) uwch lefel y môr.[12] Mae llawer o'r ddinas fodern wedi'i hadeiladu ar hyd y gwastadedd o dan y bryn, yn enwedig i'r gogledd a'r dwyrain, gan ffurfio maestrefi Gaza. Mae'r traeth a phorthladd Gaza wedi'u lleoli 3 km (1.9 mi) i'r gorllewin o ganol y ddinas ac mae'r ardal sydd rhyngddynt wedi'i adeiladu'n llwyr ar fryniau isel.[13]

Mae awdurdodaeth ddinesig y ddinas heddiw'n cynnwys tua 45 km sg (17 mi sg).[14] Mae Gaza yn 78 km (48 mi) i'r de-orllewin o Jeriwsalem, 71 km (44 mi) i'r de o Tel Aviv, a 30 km (19 mi) i'r gogledd o Rafah.[15] Ymhlith yr ardaloedd cyfagos mae Beit Lahia, Beit Hanoun, a Jabalia i'r gogledd, a phentref Abu Middein, gwersyll ffoaduriaid Bureij, a dinas Deir al-Balah i'r de.[16]

Mae poblogaeth Gaza yn dibynnu ar ddŵr tanddaearol fel yr unig ffynhonnell ar gyfer eu dŵr yfed, defnydd amaethyddol, diwydiannol a domestig. Y nant agosaf yw Wadi Ghazza i'r de, o Abu Middein ar hyd yr arfordir. Mae'n dwyn ychydig bach o ddŵr yn ystod y gaeaf a bron ddim dŵr yn ystod yr haf.[17] Mae'r rhan fwyaf o'i gyflenwad dŵr yn cael ei ddargyfeirio i Israel.[18] Dyfrhaen Gaza ar hyd yr arfordir yw'r prif ddyfrhaen (aquifer) yn Llain Gaza ac mae'n cynnwys tywodfeini Pleistosen yn bennaf. Fel y rhan fwyaf o Llain Gaza, mae Gaza wedi'i orchuddio gan bridd cwaternaidd; mae mwynau clai yn y pridd yn amsugno llawer o gemegau organig ac anorganig, ac mae hyn yn lffiltro'r dŵr daear.[17]

Mae gan fryn amlwg i'r de-ddwyrain o Gaza, o'r enw Tell al-Muntar, ddrychiad o 270 troedfedd (82 m) uwch lefel y môr . Am ganrifoedd, honnwyd mai hwn oedd y lle y daeth Samson â gatiau dinas y Philistiaid. Coronir y bryn gan gysegrfa Fwslimaidd (maqam) sydd wedi'i chysegru i Ali al-Muntar ("Ali o'r Tŵr Gwylio"). Ceir hen feddau Mwslimaidd o amgylch y coed o gwmpas,[19] ac mae dwy ysgrythur Arabeg ganoloesol ar lintel drws y maqam.[10]

Hen Ddinas

[golygu | golygu cod]

Yr Hen Ddinas yw calon Dinas Gaza. Fe'i rhennir yn fras yn ddwy ran (neu'n ddau 'chwarter'); Chwarter Daraj gogleddol (a elwir hefyd yn Chwarter Mwslimaidd) a Chwarter Zaytun deheuol (a oedd yn cynnwys y chwarteri Iddewig a Christnogol. ) Mae'r mwyafrif o strwythurau'n dyddio o gyfnodau Mamluk ac Otomanaidd, ac adeiladwyd rhai ar ben strwythurau cynharach. Mae rhan hynafol yr Hen Ddinas tua 1.6 metr sgcilowar (0.62 mi sgw) .[20]

Ardaloedd

[golygu | golygu cod]
Dinas Dwyrain Gaza

Mae Gaza'n cynnwys 13 ardal y tu allan i'r Hen Ddinas. Yr estyniad cyntaf o Gaza, y tu hwnt i ganol ei dinas, oedd ardal Shuja'iyya, a adeiladwyd ar fryn ychydig i'r dwyrain a'r de-ddwyrain o'r Hen Ddinas yn ystod y cyfnod Ayyubid.[21] Yn y gogledd-ddwyrain mae ardal o oes Mamluk yn Tuffah,[22] sydd wedi'i rhannu'n fras yn haneri dwyreiniol a gorllewinol ac a oedd wedi'i lleoli'n wreiddiol o fewn muriau'r Hen Ddinas.[23]

Hinsawdd

[golygu | golygu cod]

Mae gan Gaza hinsawdd poeth, lled-cras (Köppen : BSh), gyda nodweddion tebyg i Fôr y Canoldir, sy'n cynnwys gaeafau glawog ysgafn a hafau poeth sych.[12] Mae'r gwanwyn yn cyrraedd tua mis Mawrth neu Ebrill a'r mis poethaf yw mis Awst, a'r tymheredd cyfartalog yw 31.7 °C (89.1 °F) , o'i gymharu a 11 °C (52 °F) yng Nghymru. Y mis oeraf yw mis Ionawr gyda'r tymereddau fel arfer yn cyrraedd uchafbwynt ar 18.3 °C (64.9 °F). 'Does fawr o law, ac mae'n cwympo bron yn gyfan gwbl rhwng Tachwedd a Mawrth, gyda'r glawiad blynyddol yn gyfanswm o oddeutu 395 milimetr (15.6 mod).[24] Gellir cymharu hyn a 3,000 mm (118 in) yn Eryri (uchaf) a 1,000 mm (39 in) ym Mhowys (isaf yng Nghymru).[25]

Demograffeg

[golygu | golygu cod]

Poblogaeth

[golygu | golygu cod]
Blwyddyn Poblogaeth
1596 6,000 [26]
1838 15,000–16,000 [27]
1882 16,000 [28]
1897 36,000 [28]
1906 40,000 [28]
1914 42,000 [29]
1922 17,480 [30]
1931 17,046 [31]
1945 34,250 [32]
1982 100,272 [33]
1997 306,113 [34]
2007 449,221 [35]
2012 590,481 [35]

Yn ôl cofnodion treth Otomanaidd 1557, roedd gan Gaza 2,477 o drethdalwyr gwrywaidd.[36] Mae'r ystadegau o 1596 yn dangos bod poblogaeth Fwslimaidd Gaza'n cynnwys 456 o aelwydydd, 115 o ddynion di-briod, 59 o bobl grefyddol, ac 19 o bobl anabl. Yn ychwanegol at y nifer Mwslimaidd hwn, roedd 141 o jundiyan neu "filwyr" ym myddin yr Otomaniaid. O'r Cristnogion, roedd 294 o aelwydydd a saith di-briod, tra roedd 73 o aelwydydd Iddewig ac wyth o aelwydydd Samariad. Amcangyfrifir bod cyfanswm o 6,000 o bobl yn byw yn Gaza, gan ei gwneud y drydedd ddinas fwyaf ym Mhalestina Otomanaidd ar ôl Jerwsalem a Safad.[26]

Yn 1838, roedd tua 4,000 o drethdalwyr Mwslimaidd a 100 o drethdalwyr Cristnogol, gan awgrymu poblogaeth o tua 15,000 neu 16,000 - gan ei gwneud yn fwy na Jeriwsalem ar y pryd. Cyfanswm y teuluoedd Cristnogol oedd 57.[27] Cyn dechrau'r Rhyfel Byd Cyntaf, roedd poblogaeth Gaza wedi cyrraedd 42,000; fodd bynnag, arweiniodd y brwydrau ffyrnig rhwng Lloegr a'u cynghreiriaid Ffrengig a'r Otomaniaid a'u cynghreiriaid Almaenig ym 1917 at ostyngiad enfawr yn y boblogaeth.[29] Mae'r cyfrifiad canlynol, a gynhaliwyd ym 1922 gan awdurdodau Mandad Prydain yn dangos gostyngiad sydyn yn y boblogaeth i 17,480 o drigolion, yn cynnwys 16,722 o Fwslimiaid, 54 o Iddewon a 701 o Gristnogion.[30]

Yn ôl cyfrifiad 1997 gan Swyddfa Ystadegau Ganolog Palestina (PCBS), roedd gan Gaza a’r gwersyll al-Shati cyfagos boblogaeth o 353,115, ac roedd 50.9% ohonynt yn wrywod a 49.1% yn fenywod. Roedd gan Gaza boblogaeth hynod o ifanc gyda mwy na hanner rhwng oed baban i 19 oed (60.8%). Roedd tua 28.8% rhwng 20 a 44 oed, 7.7% rhwng 45 a 64, a 3.9% dros 64.[34]

Dynion o Gaza, 19eg ganrif

Crefydd

[golygu | golygu cod]

Mae poblogaeth Gaza yn cynnwys (ac wedi cynnwys ers canrifoedd) fwyafrif o Fwslimiaid, sy'n dilyn Islam Sunni gan mwyaf.[20] Yn ystod y cyfnod Fatimid, Shia Islam oedd drwy Gaza, ond ar ôl i Saladin orchfygu'r ddinas ym 1187, hyrwyddodd bolisi crefyddol ac addysgol Sunni, a oedd ar y pryd yn allweddol i uno ei filwyr Arabaidd a Thwrcaidd.[37]

Heddiw, nid oes unrhyw Iddewon yn byw yn Gaza.[38]

Economi

[golygu | golygu cod]
Carped gwlân Gazan
Cyrchfan traeth yn Ninas Gaza

Y prif gynhyrchion amaethyddol yw mefus, sitrws, dytys, olewydd, blodau a llysiau amrywiol. Ni all ffermydd Llain Gaza gynhyrchu llawer, oherwydd yr holl lygredd, a'r prinder dŵr.[20] Mae diwydiannau ar raddfa fach yn cynnwys cynhyrchu plastig, deunyddiau adeiladu, tecstilau, dodrefn, crochenwaith, teils, llestri copr, a charpedi. Ers y Oslo Accords, mae miloedd o drigolion wedi cael eu cyflogi gan y llywodraeth a'r gwasanaethau diogelwch, UNRWA a sefydliadau rhyngwladol.[20] Mae mân ddiwydiannau'n cynnwys tecstilau a phrosesu bwyd. Gwerthir amrywiaeth o nwyddau yn basâr stryd Gaza, gan gynnwys carpedi, crochenwaith, dodrefn gwiail, a dillad cotwm. Agorwyd y Gaza Mall yng Ngorffennaf 2010.[39]

Gweithia llawer o Gazaniaid yn Israel pan oedd y ffin ar agor, ond ar ôl ymddieithriad Israel yn 2005 o Llain Gaza, daeth y swyddi hyn i ben.

Nododd adroddiad gan grwpiau hawliau dynol a datblygu a gyhoeddwyd yn 2008 fod Gaza wedi dioddef patrwm tymor hir o farweidd-dra economaidd a dangosyddion datblygu enbyd o isel, a ellir ei esbonio drwy holl rwystrau Israel (a'r Aifft i raddau).[4] Cyfeiriodd yr adroddiad at nifer o ddangosyddion economaidd i ddangos y pwynt: 1. yn 2008, ataliwyd 95% o weithrediadau diwydiannol Gaza oherwydd diffyg mewnbynnau mynediad ar gyfer problemau cynhyrchu ac allforio. 2. Yn 2009, roedd diweithdra yn Gaza yn agos at 40%. Cafodd y sector preifat sy'n cynhyrchu 53% o'r holl swyddi yn Gaza ei chwalu gan Israel ac aeth busnesau'n fethdalwyr.

3. Ym mis Mehefin 2005, roedd 3,900 o ffatrïoedd yn Gaza yn cyflogi 35,000 o bobl, erbyn mis Rhagfyr 2007, dim ond 1,700 oedd yn dal i gael eu cyflogi.

4. Cafodd y diwydiant adeiladu ei barlysu gyda degau o filoedd o weithwyr allan o waith.

5. Cafodd y sector amaeth ei daro'n galed, gan effeithio ar bron i 40,000 o weithwyr yn dibynnu ar gnydau arian parod.[4]

Cododd prisiau bwyd Gaza yn ystod y blocâd, gyda blawd gwenith yn codi 34%, reis i fyny 21%, a phowdr babi i fyny 30%. Yn 2007, gwariodd cartrefi 62% o gyfanswm eu hincwm ar fwyd ar gyfartaledd, o'i gymharu â 37% yn 2004. Mewn llai na degawd, cynyddodd nifer y teuluoedd a oedd yn dibynnu ar gymorth bwyd UNRWA ddeg gwaith.[4] Yn 2008, roedd 80% o'r boblogaeth yn dibynnu ar gymorth dyngarol yn 2008 o'i gymharu â 63% yn 2006. Yn ôl adroddiad gan OXFAM yn 2009, roedd Gaza'n dioddef o brinder difrifol o dai, cyfleusterau addysgol, cyfleusterau iechyd a seilwaith, ynghyd â system garthffosiaeth annigonol a gyfrannodd at hylendid a phroblemau iechyd cyhoeddus.[4]

Yn 2012, gostyngodd diweithdra i 25 y cant.[40]

Ym mis Tachwedd 2012, galwodd adroddiad gan Siambr Fasnach Palestina am gydnabod Llain Gaza fel ardal trychineb economaidd ar ôl iddi ddod i'r casgliad bod gweithgaredd Israel wedi achosi oddeutu $ 300 miliwn mewn difrod economaidd. 

Diwylliant

[golygu | golygu cod]

Canolfannau diwylliannol ac amgueddfeydd

[golygu | golygu cod]
Llyfrgell a Chanolfan Ddiwylliannol Nehru ym Mhrifysgol Al-Azhar Gaza

Cwblhawyd Canolfan Ddiwylliannol Rashad Shawa, a leolir yn Rimal, ym 1988 a’i henwi ar ôl ei sylfaenydd, y cyn-faer Rashad al-Shawa.[41] Yn adeilad dau lawr, gyda chynllun trionglog, mae'r canolfannau diwylliannol yn cyflawni tair prif swyddogaeth: man cyfarfod ar gyfer cynulliad mawr yn ystod gwyliau blynyddol, lle i lwyfannu arddangosfeydd, a llyfrgell. Mae Canolfan Ddiwylliannol Ffrainc yn symbol o bartneriaeth a chydweithrediad Ffrainc yn Gaza. Mae'n cynnal arddangosion celf, cyngherddau, dangosiadau ffilm, a gweithgareddau eraill. Lle bynnag y bo hynny'n bosibl, gwahoddir artistiaid o Ffrainc i arddangos eu gwaith celf, ac yn aml, gwahoddir artistiaid Palesteina o Llain Gaza a'r Lan Orllewinol i gymryd rhan mewn cystadlaethau celf.

Wedi'i sefydlu ym 1998, mae'r Pentref Celf a Chrefft yn ganolfan ddiwylliannol i blant gyda'r amcan o hyrwyddo celf creadigol yn rheolaidd. Roedd yn gweithio ar raddfa fawr gyda criw o artistiaid o wahanol genhedloedd a threfnodd tua 100 o arddangosfeydd ar gyfer celf greadigol, cerameg, graffeg, cerfiadau ac eraill. Mae bron i 10,000 o blant o bob rhan o Llain Gaza wedi elwa o'r Pentref Celf a Chrefft.[42]

Agorodd Theatr Gaza, a ariannwyd gan gyfraniadau o Norwy, yn 2004.[43] Nid yw'r theatr yn derbyn llawer o arian gan y PNA, ac mae'n dibynnu'n bennaf ar roddion gan asiantaethau cymorth tramor. Mae Sefydliad AM Qattan, un o elusenau celf Palesteina, yn cynnal sawl gweithdy yn Ninas Gaza i ddatblygu talent artistig ifanc a rhannu sgiliau drama i athrawon. Cafodd Gŵyl Theatr Gaza ei sefydlu yn 2005.[44]

Agorodd Amgueddfa Archeoleg Gaza, a sefydlwyd gan Jawdat N. Khoudary, yn ystod haf 2008. Mae casgliad yr amgueddfa yn cynnwys miloedd o eitemau, gan gynnwys cerflun o Aphrodite, delweddau o dduwiau hynafol eraill a lampau olew yn cynnwys menorah.[45]

Coginio

[golygu | golygu cod]

Nodweddir bwyd Gaza gan ei ddefnydd hael o sbeisys a tsilis. Tyfir blasau a chynhwysion poblogaidd eraill, gan gynnwys dil, chard, garlleg, cwmin, corbys, gwygbys, grawnafalau, eirin sur a tamarind. Dibyna llawer o'r seigiau traddodiadol ar goginio popty a photiau clai, sy'n cadw blas a gwead y llysiau ac yn arwain at gig tyner Yn draddodiadol, mae'r mwyafrif o seigiau Gaza'n dymhorol ac yn dibynnu ar gynhwysion sy'n frodorol i'r ardal a'r pentrefi cyfagos. Oherwydd y tlodi mae llawer o seigiau a stiwiau bellach yn ddi-gig, ac yn syml ee y saliq wa adas ("chard a chorbys") a bisara (ffa ffafa heb groen wedi'u stwnsio â dail sych mulukhiya, a tsilis).

Chwaraeon

[golygu | golygu cod]

Mae Stadiwm Palestina, sef stadiwm genedlaethol Palestina, wedi'i leoli yn ninas Gaza ac mae ganddo le i 10,000 o bobl. Dyma gartref tîm pêl-droed cenedlaethol Palestina, ond mae gemau cartref wedi'u chwarae yn Doha, Qatar. Mae gan Gaza sawl tîm pêl-droed lleol sy'n cymryd rhan yng Nghynghrair Llain Gaza. Maent yn cynnwys Khidmat al-Shatia (Gwersyll al-Shati), Ittihad al-Shuja'iyya (cymdogaeth Shuja'iyya), Clwb Chwaraeon Gaza, ac al-Zeitoun (cymdogaeth Zeitoun).[46]

Addysg

[golygu | golygu cod]
Merched ysgol yn Gaza yn leinio ar gyfer y dosbarth, 2009
Prif neuadd gynadledda Prifysgol Islamaidd Gaza

Yn ôl y PCBS, ym 1997, roedd tua 90% o boblogaeth Gaza dros 10 oed yn llythrennog. O boblogaeth y ddinas, roedd 140,848 wedi'u cofrestru mewn ysgolion (39.8% mewn ysgol elfennol, 33.8% yn yr ysgol eilradd, a 26.4% yn yr ysgol uwchradd). Derbyniodd tua 11,134 o bobl ddiplomâu baglor neu ddiplomâu uwch.

Yn 2006, roedd 210 o ysgolion yn ninas Gaza; Roedd 151 yn cael eu rhedeg gan Weinyddiaeth Addysg Awdurdod Cenedlaethol Palestina, roedd 46 yn cael eu rhedeg gan Asiantaeth Rhyddhad a Gwaith y Cenhedloedd Unedig, ac roedd 13 yn ysgolion preifat. Cofrestrwyd cyfanswm o 154,251 o fyfyrwyr a chyflogwyd 5,877 o athrawon.[47] Mae'r economi sydd wedi dirywio ers y 2000au wedi effeithio'n ddifrifol ar addysg yn Llain Gaza. Ym Medi 2007, datgelodd arolwg UNRWA yn Llain Gaza fod cyfradd methu bron yn 80% mewn ysgolion graddau pedwar i naw, gyda chyfraddau methu yn hyd at 90% mewn mathemateg. Yn Ionawr 2008, nododd Cronfa Blant y Cenhedloedd Unedig fod ysgolion yn Gaza wedi gorfod canslo dosbarthiadau a oedd yn dibynnu ar ddefnydd ynni, ee technoleg gwybodaeth, labordai gwyddoniaeth a gweithgareddau allgyrsiol, oherwydd nad oedd trydan.[4]

Tirnodau

[golygu | golygu cod]
Mynwent y Rhyfel Byd Cyntaf yn Gaza

Ymhlith y tirnodau bwysicaf yn Gaza mae'r Mosg Mawr yn yr Hen Ddinas. Teml baganaidd oedd yn wreiddiol, cysegrwyd eglwys Uniongred Roegaidd gan y Bysantaidd,[48] yna mosg yn yr 8g gan yr Arabiaid. Trawsnewidiodd y Croesgadwyr hi'n eglwys, ond fe’i hailgyhoeddwyd fel mosg yn fuan ar ôl i Fwslimiaid ail-feddiannu Gaza.[23] Dyma'r hynaf a'r mwyaf yn Llain Gaza.[49]

Mae mosgiau eraill yn yr Hen Ddinas yn cynnwys Mosg Sayhem Hashem o oes Mamluk lle ceir beddrod Hashem ibn Abd al-Manaf yn ei gromen. Yma hefyd ceir Mosg Kateb al-Welaya, gerllaw, sy'n dyddio'n ôl i 1334. Yn Shuja'iyya mae Mosg Ibn Uthman, a adeiladwyd gan Ahmad ibn Uthman, brodor Nablus ym 1402, a Mosg Mahkamah a adeiladwyd gan Mamluk majordomo Birdibak al-Ashrafi ym 1455. Yn Tuffah mae Mosg Ibn Marwan,[50] a adeiladwyd ym 1324 ac sy'n gartref i feddrod Ali ibn Marwan, dyn sanctaidd.[51]

Seilwaith

[golygu | golygu cod]

Cyflenwad dŵr a glanweithdra

[golygu | golygu cod]

Yn ôl cyfrifiad 1997 gan Swyddfa Ystadegau Ganolog Palestina, roedd 98.1% o drigolion Gaza wedi'u cysylltu â'r cyflenwad dŵr cyhoeddus tra bod y gweddill yn defnyddio system breifat. Roedd tua 87.6% wedi'u cysylltu â system garthffosiaeth gyhoeddus ac roedd 11.8% yn defnyddio carthbwll.

Cyfyngodd y blocâd ar Gaza gyflenwad dŵr y ddinas yn ddifrifol. Nid oedd y chwe phrif ffynnon ar gyfer dŵr yfed yn gweithio, ac nid oedd gan oddeutu 50% o'r boblogaeth ddŵr rheolaidd. Honnodd y fwrdeistref iddi gael ei gorfodi i bwmpio dŵr trwy "ffynhonnau hallt" oherwydd nad oedd trydan ar gael. Roedd tua 20 miliwn litr o garthffosiaeth amrwd a 40 miliwn litr o ddŵr wedi'i drin yn rhannol, y dydd, yn llifo i Fôr y Canoldir, ac roedd carthion dynol, heb eu trin, yn bridio pryfed a llygod.[52] Fel gwlad "dlawd o ddŵr", mae Gaza'n ddibynnol iawn ar ddŵr o Wadi Ghazza. Defnyddir Dyfrhaen Gaza (Gaza Aquifer) fel prif adnodd Gaza ar gyfer cael dŵr glan. Fodd bynnag, mae'r mwyafrif o ddŵr o Wadi Ghazza yn cael ei arallgyfeirio o'r wlad, ac i Jeriwsalem.[53]

Grid trydan

[golygu | golygu cod]

Yn 2002 dechreuodd Gaza weithredu ei orsaf bŵer ei hun a adeiladwyd gan Enron.[54] Fodd bynnag, bomiwyd a dinistriwyd yr orsaf bŵer gan Lluoedd Amddiffyn Israel yn 2006. Cyn dinistrio'r orsaf bŵer, darparodd Israel drydan ychwanegol i Gaza trwy Gorfforaeth Drydan Israel. Ailadeiladwyd yr orsaf dryan Palesteinaidd erbyn Rhagfyr 2007.[55] Yn Jerwsalem, parhawyd i werthu trydan i Gaza, yn ôl ffynonellau newyddion.[56] Yn y 2020au, roedd yr Aifft mewn trafodaethau i gyfuno grid ynni Gaza â'i grid ei hun.[57]

Rheoli gwastraff solet

[golygu | golygu cod]

Mae rheoli gwastraff solet (rwbel concrit ayb) yn un o'r materion cymhellol allweddol sy'n wynebu Gaza heddiw. Priodolir yr heriau hyn i sawl ffactor; y diffyg buddsoddiad mewn systemau amgylcheddol, rhoddwyd llai o sylw i brosiectau amgylcheddol, ac absenoldeb gorfodaeth cyfraith a'r duedd tuag at reoli argyfwng. Un o brif agweddau'r broblem hon yw'r gwatraff enfawr o rwbel a malurion a gynhyrchir o ganlyniad i fomio gan fyddin Israel.[58][59]

Er enghraifft, mae graddfa'r difrod a ddeilliodd o Ymosodiad Israel ar Lain Gaza 2014 yn enfawr, ac heb ei ail. Gwelodd pob rhan o Lain Gaza fomio awyr helaeth, bomio dibendraw gan y llynges a magnelau, gan arwain at lawer iawn o rwbel. Yn ôl yr ystadegau diweddar, cynhyrchwyd mwy na 2 filiwn tunnell o falurion. Cafodd tua 10,000 o gartrefi eu chwalu'n llwyr, gan gynnwys dau adeilad preswyl 13 llawr. Mae llawer iawn o falurion yn parhau i fod ar wasgar yn Gaza a bydd angen ymdrech ddifrifol a chyllideb uchel i ddelio â'r her yma. Yn bwysicach fyth, ac yn seiliedig ar astudiaeth UNEP ar ôl rhyfel 2008, mae'r malurion yn debygol iawn o gael eu gwenwyno â PAHs abiffenylau polyclorinedig (PCBs), deuocsinau ayb.[60]

Gofal Iechyd

[golygu | golygu cod]
Ysbyty Al-Quds, Dinas Gaza, yn dilyn cregyn Israel

Sefydlwyd Ysbyty Al-Shifa ("y Gwellhad") yn yArdal Rimal gan lywodraeth Mandad Prydain yn y 1940au. Wedi'i leoli mewn barics y fyddin, roedd yn wreiddiol yn darparu cwarantîn a thriniaeth ar gyfer clefydau twymyn. Pan weinyddodd yr Aifft Gaza, cafodd yr adran wreiddiol hon ei hadleoli a daeth al-Shifa yn ysbyty canolog i'r ddinas.[61] Pan dynnodd Israel yn ôl o Llain Gaza ar ôl ei feddiannu yn Argyfwng Suez 1956, roedd arlywydd yr Aifft, Gamal Abdel Nasser, wedi ehangu a gwella ysbyty al-Shifa. Gorchmynnodd hefyd sefydlu ail ysbyty yn Ardal Nasser gyda'r un enw. Ym 1957, ailadeiladwyd yr ysbyty clefyd cwarantîn a thwymyn ac fe'i henwyd yn Ysbyty Nasser.[62] Heddiw, mae al-Shifa yn parhau i fod yn safle meddygol mwyaf Gaza.[63]

Yn 2007, profodd ysbytai doriadau pŵer a barhaodd am 8-12 awr bob dydd ac roedd y disel sy'n ofynnol ar gyfer generaduron pŵer yn brin. Yn ôl Sefydliad Iechyd y Byd (WHO), gostyngodd cyfran y cleifion a gafodd drwyddedau gan Israeli adael Gaza am ofal meddygol mewn gwledydd eraill o 89.3% yn 2007 i 64.3% yn Rhagfyr 2007.[4]

Dwy dref a chwaer-ddinasoedd

[golygu | golygu cod]

Mae Gaza wedi'i gefeillio â:

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]
  • Ysgol Al-Arkam
  • Cydnabyddiaeth ryngwladol o Wladwriaeth Palestina
  • Anheddiad Israel
  • Tiriogaethau a feddiannwyd gan Israel
  • Rhestr o ddinasoedd a weinyddir gan yr Awdurdod Palestina
  • Gaza Bach
  • Datganiad Annibyniaeth Palestina
  • Lluoedd Diogelwch Cenedlaethol Palestina

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. The New Oxford Dictionary of English (1998), ISBN 0-19-861263-X, p. 761 "Gaza Strip /'gɑːzə/ a strip of territory in Palestine, on the SE Mediterranean coast including the town of Gaza...".
  2. Gaza Benefiting From Israel Easing Economic Blockade
  3. Gaza Border Opening Brings Little Relief
  4. 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 "The Gaza Strip: A Humanitarian Implosion" (PDF). Oxfam. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2013-12-24. Cyrchwyd 2009-01-19.
  5. H. Jacob Katzenstein (1982). "Gaza in the Egyptian Texts of the New Kingdom". Journal of the American Oriental Society 102 (1): 111–113. doi:10.2307/601117. JSTOR 601117.
  6. 6.0 6.1 Masalha, Nur (2018). Palestine: A Four Thousand Year History. Zed Books Ltd. t. 81. ISBN 9781786992758.
  7. Shahin, 2005, p. 414.
  8. 8.0 8.1 Dumper et al., 2007, p. 155.
  9. Alan Johnston (2005-10-22). "Gaza's ancient history uncovered". BBC news. Cyrchwyd 2009-02-16.
  10. 10.0 10.1 10.2 10.3 10.4 "Gaza – (Gaza, al -'Azzah)". Studium Biblicum Franciscanum – Jerusalem. 2000-12-19. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-07-28. Cyrchwyd 2009-02-16.
  11. Michael G. Hasel (1998) Domination and Resistance: Egyptian Military Activity in the Southern Levant, Ca. 1300–1185 B.C. BRILL, ISBN 90-04-10984-6 p 258
  12. 12.0 12.1 "Gaza". Global Security. Cyrchwyd 2009-01-25.
  13. Robinson, 1841, vol 2, pp. 374-375
  14. "Gaza City". Gaza Municipality. Archifwyd o'r gwreiddiol ar June 20, 2008. Cyrchwyd 2009-02-16.
  15. Welcome to Rafah Palestine Remembered.
  16. "Satellite View of Gaza". Palestine Remembered. Cyrchwyd 2009-01-19.
  17. 17.0 17.1 Chilton, 1999, p.77. Excerpt from report by Mohammad R. Al-Agha from the Islamic University of Gaza.
  18. Lipchin, 2007, p.109.
  19. Briggs, 1918, p.258.
  20. 20.0 20.1 20.2 20.3 Dumper and Abu-Lughod, 2007, p.155.
  21. Sharon, 2009, p. 30
  22. Butt, 1995, p. 9.
  23. 23.0 23.1 Sheehan, 2000, p. 429.
  24. "Monthly Averages for Gaza, Gaza Strip". MSN Weather. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-02-10. Cyrchwyd 2009-01-15.
  25. "Wales: Climate". Met Office. Cyrchwyd 22 April 2016.
  26. 26.0 26.1 Hütteroth and Abdulfattah, 1977, p.52.
  27. 27.0 27.1 Robinson, 1841, vol 2, pp. 377–378
  28. 28.0 28.1 28.2 Meyer, 1907, p.108
  29. 29.0 29.1 IIPA, 1966, p. 44.
  30. 30.0 30.1 Barron, 1923, p. 6
  31. "Census of Palestine 1931. Population of villages, towns and administrative areas". 1931 Census of Palestine. British Mandate survey in 1931. Cyrchwyd 2014-11-12.
  32. Government of Palestine, Department of Statistics. Village Statistics, April, 1945. Quoted in Hadawi, 1970, p. 45
  33. Census by Israel Central Bureau of Statistics
  34. 34.0 34.1 "Gaza Governorate: Palestinian Population by Locality, Subspace and Age Groups in Years". Palestinian Central Bureau of Statistics (PCBS). 1997. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-01-30. Cyrchwyd 2009-01-19.
  35. 35.0 35.1 "Main Indicators by Type of Locality - Population, Housing and Establishments Census 2017" Archifwyd 2021-01-28 yn y Peiriant Wayback (PDF). Palestinian Central Bureau of Statistics (PCBS). Retrieved 2021-01-19.
  36. Cohen and Lewis, 1978.
  37. Filfil, Rania; Louton, Barbara (September 2008). "The Other Face of Gaza: The Gaza Continuum". This Week in Palestine. This Week in Palestine. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-02-07. Cyrchwyd 2009-01-30.
  38. "The Disengagement Plan-General Outline". Cyrchwyd 28 April 2017.
  39. "1st Gaza mall attracts thousands; Despite siege, new shopping center in Strip opened its doors last Saturday to enthusiastic crowds, offering international brands, much-needed air-conditioning. Mall's manager promises affordable prices tailored for local residents", Ali Waked, 07.20.10, Ynet.
  40. Editorial, Reuters. "Gaza deaf restaurant a chance to change perceptions". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-03-24. Cyrchwyd 28 April 2017.
  41. Rashad Shawa Cultural Center Gaza Municipality.
  42. Thomas, Amelia (September 2006). "Arts and Crafts Village". This Week in Palestine. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-07-20. Cyrchwyd 2009-02-16.
  43. Edwards, Bob (2004-02-14). "Analasis: New Cinema Opening up in Gaza City". NPR. Cyrchwyd 2009-02-16.
  44. Thomas, Amelia (2005-01-22). "Theater thrives in Gaza, despite restrictions". The Christian Science Monitor. Cyrchwyd 2009-02-16.
  45. Bronner, Ethan. Museum Offers Gray Gaza a View of Its Dazzling Past. New York Times, 2008-07-25.
  46. Palestina 2005/06 Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation.
  47. "Statistics About General Education in Palestine" (PDF). Education Minister of the Palestinian National Authority. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar May 29, 2008. Cyrchwyd 2008-04-24.
  48. Jacobs, 1998, p.451
  49. Porter and Murray, 1868, p.250.
  50. Sharon, 2009, p. 31
  51. "Travel in Gaza". MidEastTravelling. Archifwyd o'r gwreiddiol ar August 23, 2013. Cyrchwyd 2009-02-16.
  52. The outcome of the unjust embargo on the work of the municipal Gaza Municipality.
  53. Lipchin, Clive; Pallant, Eric; Saranga, Danielle; Amster, Allyson (2007). Integrated Water Resources Management and Security in the Middle East. Springer Science & Business Media. t. 109. ISBN 978-1-4020-5986-5.
  54. Published: March 09, 2002 (2002-03-09). "Enron Sought To Raise Cash Two Years Ago – Page 2 – New York Times". Nytimes.com. Cyrchwyd 2013-03-26.
  55. "Gaza Power Plant". Gisha.org. 2010-02-03. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-05-11. Cyrchwyd 2013-03-26.
  56. "AFP: Cut Gaza power supply to boost Israel grid: minister". 2012-05-13. Cyrchwyd 2013-03-26.
  57. "'Egypt, Hamas agree to link electricity grids' | JPost | Israel News". JPost. 2012-02-23. Cyrchwyd 2013-03-26.
  58. Salemdeeb, Ramy (2013). "Gaza's Challenge". CIWM.
  59. "Gaza's Challenge". CIWM journal. 2013-04-25. Cyrchwyd 2015-04-18.
  60. "Gaza: Toil & Rubble". CIWM journal. 2014-12-16. Cyrchwyd 2015-04-18.
  61. Husseini and Barnea, 2002, p.135.
  62. Husseini and Barnea, 2002, p.136.
  63. "Al-Shifa Hospital and Israel's Gaza Siege". Defence For Children International, Palestine Section. 2006-07-16. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-10-21. Cyrchwyd 2009-02-16.

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]