Rhyfel Bosnia

Rhyfel Bosnia
Rhan o Ryfeloedd Iwgoslafia
Clocwedd o'r chwith: Adeilad y senedd yn Sarajevo yn llosgi wedi iddo gael ei fwrw gan dân tanciau Serbiaidd ym Mai 1992; Ratko Mladić gyda milwyr Serbaidd-Fosniaidd; milwr y Cenhedloedd Unedig o Norwy yn Sarajevo.
Dyddiad 1 Ebrill 1992 – 14 Rhagfyr 1995 Lleoliad Bosnia a Hercegovina Canlyniad Cytundeb Dayton Rhaniad mewnol Bosnia a Hercegovina yn ôl Cytundeb Dayton. Gosod llu rhyngwladol IFOR dan arweiniad NATO i oruchwylio'r cytundeb heddwch. Colledigion sifiliaid Bosniac ar raddfa eang. O leiaf 100,000 yn farw a dros dwy filiwn wedi'u dadleoli.
Cydryfelwyr
1992–94: Gweriniaeth Bosnia a Hercegovinaa 1994-95: Croatia Gweriniaeth Bosnia a Hercegovinab NATO (ymgyrch fomio, 1995)	1992-94: Gweriniaeth Groataidd Herzeg-Bosnia (hyd at 1994) Croatia	1992-94: Republika Srpska Gweriniaeth Ffederal Iwgoslafia Talaith Ymreolaethol Gorllewin Bosnia (1993 ymlaen)
Arweinwyr
Alija Izetbegović (Arlywydd Bosnia a Hercegovina) Sefer Halilović (Pennaeth Staff Byddin Gweriniaeth Bosnia a Hercegovina 1992-1993) Rasim Delić (Pennaeth Staff Byddin Gweriniaeth Bosnia a Hercegovina 1993-1995)	Franjo Tuđman (Arlywydd Croatia) Janko Bobetko (Pennaeth Staff Lluoedd Arfog Croatia 1992-1995) Mate Boban (Arlywydd Herzeg-Bosnia) Milivoj Petković (Pennaeth Staff Cyngor Amddiffyn Croatia) Dario Kordić (Is-arlywydd Herzeg-Bosnia)	Slobodan Milošević (Arlywydd Serbia) Radovan Karadžić (Arlywydd Republika Srpska) Ratko Mladić (Pennaeth Staff Byddin Republika Srpska) Fikret Abdić (Arlywydd dros dro Talaith Ymreolaethol Gorllewin Bosnia)
Nerth
~100 o danciau ~200,000 o filwyr traed	~300 o danciau ~70,000 o filwyr traed	600-700 o danciau 120,000 o filwyr traed
Anafusion a cholledion
31,270 milwyr yn farw 33,071 sifiliaid yn farw	5,439 milwyr yn farw 2,163 sifiliaid yn farw	20,649 milwyr yn farw 4,075 sifiliaid yn farw
a Ar y pryd ni chefnogwyd Gweriniaeth Bosnia a Hercegovina gan y mwyafrif o Groatiaid Bosniaidd a Serbiaid Bosniaidd (oedd ag endidau eu hunain). O ganlyniad, roedd yn gynrychioli Bosniaciaid o fewn Bosnia a Hercegovina yn bennaf. Mae'r wladwriaeth gyfoes Bosnia a Hercegovina yn cynnwys y tri phrif grŵp ethnig Bosniaidd. b Rhwng 1994 a 1995, cefnogwyd Gweriniaeth Bosnia a Hercegovina gan Fosniaciaid a Chroatiaid Bosniaidd ethnig, a chynrychiolwyd y grwpiau hynny gan y weriniaeth, yn bennaf oherwydd Cytundeb Washington.

Rhyfel rhyngwladol ym Mosnia a Hercegovina a barhaodd o fis Ebrill 1992 i fis Rhagfyr 1995 oedd Rhyfel Bosnia neu Ryfel Bosnia a Hercegovina. Prif frwydrwyr y gwrthdaro oedd lluoedd Gweriniaeth Bosnia a Hercegovina a lluoedd dau endid hunan-ddatganedig o fewn Bosnia a Hercegovina, Republika Srpska (oedd yn cynrychioli Serbiaid Bosniaidd) a Herzeg-Bosnia (oedd yn cynrychioli Croatiaid Bosniaidd). Derbyniodd Republika Srpska gefnogaeth wleidyddol a milwrol sylweddol gan Serbia, a Herzeg-Bosnia cefnogaeth gan Groatia.

Daeth y rhyfel o ganlyniad i chwalu Iwgoslafia. Yn dilyn ymwahaniad Slofenia a Chroatia oddi ar Iwgoslafia ym 1991, pasiwyd refferendwm dros annibyniaeth gan weriniaeth Iwgoslafaidd Bosnia a Hercegovina ar 29 Chwefror 1992. Roedd gan y weriniaeth boblogaeth aml-ethnig, oedd yn cynnwys Bosniaciaid Mwslimaidd (44%), Serbiaid Uniongred (31%), a Chroatiaid Catholig (17%). Boicotwyd y refferendwm gan gynrychiolwyr gwleidyddol Serbaidd-Fosniaidd a gwrthodasant ei ganlyniad, gan sefydlu gweriniaeth eu hunain o'r enw Republika Srpska. Yn dilyn y datganiad annibyniaeth, ymosododd lluoedd Serbaidd-Fosniaidd ar Weriniaeth Bosnia a Hercegovina, gyda chefnogaeth llywodraeth Gweriniaeth Serbia dan Slobodan Milošević a Byddin Pobl Iwgoslafia (JNA), er mwyn sicrháu tiriogaeth Serbaidd. Dechreuodd rhyfel ar draws Bosnia, gyda glanhau ethnig yn erbyn y boblogaeth Fosniac, yn enwedig yn Nwyrain Bosnia.

Gwrthdaro tiriogaethol oedd y rhyfel yn bennaf, yn wreiddiol rhwng Byddin Gweriniaeth Bosnia a Hercegovina, y mwyafrif o'i filwyr yn Fosniaciaid, a lluoedd Croataidd-Fosniaidd ar yr un ochr, a lluoedd Serbaidd-Fosniaidd ar yr ochr arall. Bwriadai'r Croatiaid hefyd i sicrháu rhannau o Fosnia a Hercegovina yn diriogaeth Groataidd. Cytunodd yr arweinyddiaeth Serbaidd a Chroataidd i rannu Bosnia gyda chytundebau Karađorđevo a Graz, ac o ganlyniad trodd lluoedd Croataidd yn erbyn Byddin Gweriniaeth Bosnia a Hercegovina gan arwain at y Rhyfel rhwng y Croatiaid a'r Bosniaciaid. Nodweddwyd y rhyfel gan ymladd chwerw, sielio diwahân o ddinasoedd a threfi, glanhau ethnig, trais rhywiol systematig ar raddfa eang, a hil-laddiad. Daeth digwyddiadau megis Gwarchae Sarajevo, gwersyll Omarska, a chyflafan Srebrenica i nodweddu'r gwrthdaro.

Er fod y Serbiaid yn wreiddiol yn uwchraddol o ran arfau ac adnoddau o ganlyniad i gefnogaeth y JNA, yn y bôn collasant grym pan ymunodd Bosniaciaid a Chroatiaid yn erbyn Republika Srpska ym 1994 gan greu Ffederasiwn Bosnia a Hercegovina yn sgîl Cytundeb Washington. Yn dilyn cyflafanau Srebrenica a Markale, ymyrrodd NATO yn ystod Ymgyrch Grym Bwriadol ym 1995 yn erbyn Byddin Republika Srpska gan ryngwladoli'r gwrthdaro yn ei gamau olaf. Daeth y rhyfel i ben yn sgîl Cytundeb y Fframwaith Cyffredinol ar gyfer Heddwch ym Mosnia a Hercegovina ym Mharis ar 14 Rhagfyr 1995. Cynhaliwyd trafodaethau heddwch yn Dayton, Ohio, a phenderfynwyd ar Gytundeb Dayton ar 21 Rhagfyr 1995. Yn ôl adroddiad o'r rhyfel a wnaed gan yr Asiantaeth Gwybodaeth Ganolog (CIA) ym 1995, lluoedd Serbaidd oedd yn gyfrifol am 90% o droseddau rhyfel yn ystod y gwrthdaro. Erbyn 2008 cafwyd 45 o Serbiaid, 12 o Groatiaid, a 4 Bosniac yn euog o droseddau rhyfel yn gysylltiedig â Rhyfel Bosnia gan y Tribiwnlys Troseddol Rhyngwladol ar gyfer y cyn-Iwgoslafia. Mae'r ymchwil diweddaraf yn awgrymu bu farw 100,000–110,000 o bobl a dadleolwyd dros 2.2 miliwn, gan ei wneud yn y gwrthdaro mwyaf ddifrodus yn Ewrop ers diwedd yr Ail Ryfel Byd.