krzyż

See also: Krzyż

Old Polish

Etymology

Borrowed from Old Czech kříž.

Pronunciation

• IPA^(key): (10^th–15^th CE) /kr̝iːʃ/
• IPA^(key): (15^th CE) /kr̝iʃ/

Noun

krzyż m animacy unattested

1. (attested in Lesser Poland) cross (cross-shaped type of gallows)
   • Beginning of the 15th century, Łukasz z Wielkiego Koźmina, Kazania gnieźnieńskie‎^[1], Krakow, page 177b:

     Thy takesz na kryszu musisz vmrzecz, gakoczesm ga vmarl byl

     [Ty takież na krzyżu musisz umrzeć, jakocieśm ja umarł był]

2. (figuratively, attested in Lesser Poland) cross, cross to bear (hardship, difficulty, suffering)
   • 1874-1891 [Middle of the 15th century], Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności‎^{[2], [3], [4]}, volume XXIV, Częstochowa, page 350:

     Mussymy szą falbicz w crzyszv nasschego pana Ihu Crista, w gemsze gest zbawyenye nassche

     [Musimy się falbić w krzyżu naszego Pana Jezu Krysta, w jemże jest zbawienie nasze]

3. (Christianity) Used in memory of Christ's suffering on the cross.
   • 1853 [End of the 15th century], Wacław Aleksander Maciejowski, editor, Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, volume 4, page 140:

     Krzysz, wlocznyą bozą w zwem szerczyu myeymy

     [Krzyż, włocznią bożą w swem sercu miejmy]

4. (attested in Masovia, Lesser Poland) cross (object shaped like a cross)
   • 1886 [c. 1455-1460], Emil Kałużniacki, editor, Die polnische Recension der Magdeburger Urtheile und die einschlägigen deutschen, lateinischen und czechischen Sammlungen, page 212:

     Moze (sc. wojt) szwą nyewynnoscz przyszaga vkazacz na krzyszv

     [Może (sc. wojt) swą niewinność przysięgą ukazać na krzyżu]

   • 1950 [1472], Władysław Kuraszkiewicz, Adam Wolff, editors, Zapiski i roty polskie XV-XVI wieku z ksiąg sądowych ziemi warszawskiej, number 3063, Warsaw:

     Jako my nye dzirszymy gymyenya gwalthem, za kthore Jakvb zamyaną vdzelal, thako nam pomozi boog y szwanthi crzisch

     [Jako my nie dzirżymy jimienia gwałtem, za ktore Jakub zamianę udziełał, tako nam pomoży Bog i święty krzyż]

   • 1895 [1412], Archiwum Komisji Prawniczej. Collectanea ex Archivo Collegii Iuridici‎^[5], volume VIIIa, page 113:

     De cleynodio et proclamacione Nowyni: deferentes crucem in appendio vlg. krzisz w zawasse

     [De cleynodio et proclamacione Nowiny: deferentes crucem in appendio vlg. krzyż w zawiasie]

   • 1913 [1480], Kazimierz Kaczmarczyk, editor, Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie. Libri iuris civilis Cracoviensis 1392-1506‎^[6], number 7886, Krakow:

     Micolai de Posznania, cognomine vlg. s [c]krzysem dictus

     [Mikołaj de Poznania, cognomine vlg. z [c]krzyżem dictus]

   1. cross (symbolic gesture in the shape of a cross on one's body)
      • 1853 [Middle of the 15th century], Wacław Aleksander Maciejowski, editor, Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, volume 4, page 35:

        Kasdy przesznamionuy sya sznamyenyem svyanthego krzyza

        [Każdy przeznamionuj się znamieniem świętego krzyża]

5. (attested in Greater Poland) cross (cross-shaped sign)
   • 1959 [1427], Henryk Kowalewicz, Władysław Kuraszkiewicz, editors, Wielkopolskie roty sądowe XIV-XV wieku, Roty poznańskie, volume I, number 1248, Poznań:

     Jaco pąny Katherzina Gorzewska posląla szwego rzacza sze czterdzesczy kmothoviczy y vczinyly cruces al. krzisew et incisiones al. naczoszew faciendo granicies al. granicze in silva

     [Jako pani Katerzyna Gorzewska posłała swego rzą[d]cę ze czterdzieści kmiotowicy i uczynili cruces al. krzyżew et incisiones al. naciosow faciendo granicies al. granice in silva]

Derived terms

adverbs

• na krzyż

 

verbs

• praw być na krzyżu impf

 

Descendants

• Polish: krzyż

References

• B. Sieradzka-Baziur, Ewa Deptuchowa, Joanna Duska, Mariusz Frodyma, Beata Hejmo, Dorota Janeczko, Katarzyna Jasińska, Krystyna Kajtoch, Joanna Kozioł, Marian Kucała, Dorota Mika, Gabriela Niemiec, Urszula Poprawska, Elżbieta Supranowicz, Ludwika Szelachowska-Winiarzowa, Zofia Wanicowa, Piotr Szpor, Bartłomiej Borek, editors (2011–2015), “krzyż”, in Słownik pojęciowy języka staropolskiego [Conceptual Dictionary of Old Polish] (in Polish), Kraków: IJP PAN, →ISBN

Polish

Etymology

Inherited from Old Polish krzyż, borrowed from Old Czech kříž, borrowed from West Slavic *křižь, from West South Slavic *križь, from early South Slavic *kryžь, borrowed from Romance *krọ̄ǯe, from *krọ̄ge, from *krọ̄ke (compare Venetan cróxe), from Latin crucem, from Latin crux. Further etymology unclear.

For similar religious borrowings, compare Rzym (“Rome”), Żyd (“Jew”).

Pronunciation

 

• IPA^(key): /ˈkʂɘʂ/

• (Middle Polish) IPA^(key): (16^th c.) /kr̝ɨʂ/, (17^th–18^th c.) /kʂɨʂ/

• Audio 1:

  (file)

• Audio 2:

  (file)

• Rhymes: -ɘʂ
• Syllabification: krzyż
• Homophone: Krzyż

Noun

krzyż m inan (diminutive krzyżyk)

1. cross
2. (anatomy) sacrum
3. (heraldry) cross

Declension

Declension of krzyż

	singular	plural
nominative	krzyż	krzyże
genitive	krzyża	krzyży/krzyżów
dative	krzyżowi	krzyżom
accusative	krzyż	krzyże
instrumental	krzyżem	krzyżami
locative	krzyżu	krzyżach
vocative	krzyżu	krzyże

Derived terms

nouns

• krzyżówka

 

Descendants

• → Belarusian: крыж (kryž)
• → Lithuanian: kryžius
• → Ukrainian: криж (kryž)

Further reading

• krzyż in Wielki słownik języka polskiego, Instytut Języka Polskiego PAN
• krzyż in Polish dictionaries at PWN