Primer grados

Primero y segundo grado

Lengua chinanteca

OLGA COSTA (1913 - 1993)

Obra: Vendedora
OLGA de frutas, 1951
COSTA (1913-1993)
Primero
Primer y segundo grados
grado Lecturas
Óleo sobre
Obra: tela, 195
Vendedora deXfrutas,
245 cm1951
Óleo sobre tela, 195 x 245 cm CNCA
Museo de Arte Moderno, INBA,

Lengua tseltal, Chiapas

Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA

Chiapas
Oaxaca Bats’il K’op
 NOMBRE DEL ALUMNO (A)

ESCUELA GRUPO

POBLACIÓN

ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la

República y se entrega en forma gratuita a los niños de las
escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de

los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad
de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la
siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS

Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen

C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los

libros de texto gratuitos son representativas de las
grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un
valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo
nacional.
 Libro de texto en lengua tseltal, Chiapas.
Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría de
Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.

Autor
Juan Santiz, Juan Gómez, Mariano Sánchez Gómez
y Santiago López

Ilustración
Alejandro Jiménez, Emma I. Morales, Margarita Peña
y Laura Almeida

Diseño de Portada
Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,
con la colaboración de Luis Almeida

Ilustración de Portada
“Vendedora de frutas”, Olga Costa (1913-1993)
Óleo sobre tela, 1951, 195 x 245 cm.
Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA
Reproducción autorizada por el
Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura

Fotografía de Portada
Javier Hinojosa

D.R. © Ilustración de Portada: Olga Costa/INBA

D.R. © Secretaría de Educación Pública, 1995
Argentina No. 28
Col. Centro, C.P. 06029
México, D.F.

ISBN
ISBN 978-968-29-8023-7

Primera edición 1995

1995
Décima sexta
novenareimpresión 2011
reimpresón 2013

Impreso en México

pl 4409-08.indd 1 10/18/08 12:08:33 PM

4410_pagina legal
 Se hace la aclaración que por decisión de los hablantes a
través de los autores del presente texto la palabra tseltal
se escibirá con ts en lugar de tz como tradicionalmente se
venía usando.

4410. pag1-12 2 10/29/04, 2:36 AM

 Bats'il K'op
Lengua tseltal
Chiapas

Primero y segundo grados Lecturas

4410. pag1-12 3 11/5/05, 1:31 PM

 PRESENTACIÓN

Es te libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas

que cursan la educación primaria, tiene el propósito de
favorecer el aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua
indígena que se habla en su comunidad.

Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por
el profesorado como por las niñas y los niños, en este ciclo escolar
y los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares
que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la
comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del

entorno físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la
comunidad, y otros se refieren al entorno social y cultural, pues
relatan las costumbres, fiestas y leyendas de la región.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües

con experiencia en la enseñanza de su lengua materna, así como
con un profundo conocimiento de la cultura de sus comunidades.
Para la redacción, los autores consideraron el enfoque
comunicativo propuesto en el Plan y Programas de Estudio para la
Educación Primaria 1993.

Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las

observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia,
comunidades y organizaciones civiles indígenas realicen acerca del
lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la
presentación.

4410. pag1-12 5 9/7/06, 5:29 PM

 YAK’EL TA NA’EL STOJOL

Nopbil te ja’ yu’unik te alaletik te mach’atik ochemik ta primero sok

segundo grado yu’un Primaria. Yu’un jich ya xnobik ta lek sk’oponel
sok sts’ibuyel te bats’il sk’opik te bit’il ya xk’opo le’ ta slumale.

Jich buena ya yaiy stojola te k’alal ya xk’opojik sok te smaestroike, sok

ya sna’ schabanel ta stukel te k’opetik ya stae, yu’ume jich ya xlekub
xanaa te bit’il ya sts’ibuy sok te bit’il ya ya’ay ta lek stool te sk’ope.

Te k’opetik te ts’ibubil le’ ta libro, ja’nix la yich’ ta na’el te bit’ii ay te

skostumbreik te jujuntik sejb parajeetik.

Ja’ la schajban te maestroetik indíjenaetik, te bit’ii yiloj skostumbre

te swinkilel jujuntik parajeetik te banti k’axemik ta maestroinele. Te
autoretik ja´me la yich’ ta muk’ te bit’il ay te “enfoque comunicativo”
te pastajem yu’un te “Plan y Programa” yu’un edukasión Primaria ta
yawilal 1993.

Yame yich’xanbeel meltsanel ta lek te libroto, te binatik ya staj ta

ilel te maestroetik, me’tatiletik, jochwiniketik chikan mach’atik ya
sk’opon te libroto. Yame schol ta alel te bit’il ya sk’an xlekubxane.

4410. pag1-12 7 11/5/05, 1:34 PM

 Golfo de México

Coatzacoalcos

Minatitlán

Estado de Veracruz

Is
tm
o
de
Te
h
ua
nt
ep
Oaxaca

ec
Sierra d
e Niltep
ec Tuxtla G

Estado de Oaxaca

Golfo de Tehuantepec

Oceano Pacífico

4410. pag1-12 8 10/29/04, 2:36 AM

 Estado de Campeche

Estado de Tabasco

Villahermosa
alba
Grij
Río

Tila

Yajalón
Chilón

Sitalá

Simojovel
M

Presa Nezahualcoyotl
REGION TSELTAL
es
et
a

R
Pantelhó

ío
U
Presa Chicoasen

su
m
Ocosingo

ac
Tenejapa

in
ta
Tuxtla Gutiérrez Oxchuc
Huixtán
Altamirano
Ce
nt Chanal
ra
l
Amatenango

Las Rosas
Estado de Chiapas
de
Ch
iap
Presa de la Angostura as

Si
er
ra
M
ad
re
de
Ch
ia
pa
s

Guatemala

4410. pag1-12 9 10/29/04, 2:36 AM

 Índice

Te lekil kuxinel 13
Ja’ ito, ja’ ito 14
Te mamal 15
Xkiklajan ta alel 16
Na’a belukaa 17
Te bit’il kuxulotik ta jnatik 18
Te Chombajeletik 19
Te xiwel winik 20
Te me’mut 21
Te jk’u pak’tik 22
Xmixail k’altik 24
Te Chambalametik 25
Te Ch’in pech sok te ch’in mut,
Te at’el 26
Xkiklajan ta alel 27
Te poxtawane 28
Te k’altik 29
Te tajimal we’eletik 30
Laj ta ik’ k’altik 31
Te tseltal antsetik 32
Te tuneletik 33
Atk’otil ta yutil ch’en 34
Tak’uwane mamal 36
Na’a belukaa 37
Te lekil ja’, Te lekil alal 38
Te Ch’ajil Anton 39
Te ts’ak te’ak’etik 40
Ma xla te nichim 41
Te ula’ 42
Oxkojt’ k’oetik 43
Te arpa sok te kitara 44
Yorail sk’in santo 46
Bantera yu’un mejikano 48

4410. pag1-12 10 10/29/04, 2:36 AM

 Ta jnatik 49
Na’a belukaa 50
Te ch’in kelmut, Te ch’in pechetik 51
Te kerem sok te choj 53
Te ts’iil mis 54
Te keremetik sok ach’ixetik 55
Ch’ay ta xaab te kereme 56
Te at’eliletik 58
Te ik’al ajaw 59
Na’a belukaa 60
Laj ta jojmut ixim 61
Te xanich’etik 62
Ya xboon ta eskuela 63
Ya’yejul T’olbilja’ 64
Te kanan Chiwu 66
Jnoptik jun te alalotik 67
Na’a belukaa 68
Te oxom 69
Ay chan ta be 70
Beom 71
Yach’il k’aal 72
Pask’ inetik 73
Te kanan na 74
Na’a belukaa 75
Te tsak chayetik 76
Ya xbotik paxal ta jlumaltik 77
Laj ta ch’o te ixim 78
Te ok’il sok te ts’i 80
Ch’in chenek’ 82
Na’a belukaa 84
Te bijil ants 85

4410. pag1-12 11 10/29/04, 2:36 AM

4410. pag1-12 12 10/29/04, 2:36 AM
 Te lekil kuxinel
Te jo’otik ya me sk’an
x-atinotik, sok ya me
sk’an jeltik te jk’utik, ya
me sk’an saptik spisiI te
bina ya jlajintik ta jujun
k’aal, ya me sk’an jpoktik
jk’abtik te k’alal ya sut’otiktel
ta paxal, sok ya me sk’an
jpaytik te ja’, swenta
yu’un ma’me stsakotik te
chamele.
Rosa Gómez Díaz.
T’olbiljá

13
pag13-26 13 1/9/04, 6:49 PM
 Ja’ito, ja’ito

Ja’ito ja’ me jol

Ja’ito ja’ me jol
Ja’ito ja’ jbak’taI
Ja’ito ja’ jbak’tal
Ja’ito ja’ik jk’ab
Ja’ito ja’ik jk’ab
Ja’ito ja’ik kakan
Ja’ito ja’ik kakan.

14
pag13-26 14 1/9/04, 6:49 PM
 Te mamal

Te mamal la yalbey te
kereme.
Jo’on mamalonix, k’un
k’un talon,
tal man jbiluk le’to ta
Jobel xi’ te mamale.
Kakan talon jtukel,
lubenon julel
tatil xi’, te kereme ma’
la sjak’te k’ope.
Ya xboonix tatil, xi’te
mamale.
Tsajtayame mam xi’te
kereme
Jich bajt’te mamale.

15
pag13-26 15 1/9/04, 6:49 PM
 Xkiklajan ta alel
Chi’ cheb chab chi’,
chab chi’ chi’ cheb,
cheb chab chi’
cheb chi’ chab’
chab chi’ cheb chi’,
chab chi, chi’ cheb chab.

16
pag13-26 16 1/9/04, 6:49 PM
 Na’a belukaa
K’alal ya
xchonoton,
ijk’on le’a.
k’alal ya x-ochon ta
k’ajk’,
ya stsajubon.
K’alal ya xlajon,
ya sakubon. Ak’al
Belukaa

Ta be ya sbik’onik,
ta be ya yijktayonik,
chikan banti ya
x-ochon,
chikan banti ya
yak’onik.

Le’ ya xlok’ ta na,

sutet nax sutet nax
ya yich’ beel te ik’
Belukaa
ch’ail

17
pag13-26 17 1/9/04, 6:49 PM
 Te bit’il kuxulotik ta jnatik

Te winiketik sok te antsetik, ya

xjach’ik ta buensab, ya
xjajch’ik spasik swe’elik, teme
laj yot’anik ta xchajbanel, ya
xwe’ik, teme laj yot’anik ta
we’el, ya xlok’ik beel ta at’el,
ta selab, ts’umbajel, ak’en
k’altik sok stulel kajpel, jich ya
xk’ax yu’unik te jujun k’aale.

Alfonso González Díaz

18 T’olbilja.
pag13-26 18 1/9/04, 6:49 PM
 Te chombajeletik

Te jlumal ya xchombajik ta
ch’ iwich:
ya xchonik ch’umte’,
ya xchonik ch’um,
ya xchonik moch,
ya xchonik narax,
ya xchonik samet sok
ya xchonik spisil sit te’ak’etik.
19
pag13-26 19 1/9/04, 6:49 PM
 Te xiwel winik

Tul winik
slapo wexal,
kaxlan yilel,
tek’el ta
ti’ k’inal,
la yil tal
kojt’ wax,
xiwnax yu’un,
jich jajch’ ta
alimal te winike,
jaxbu yakan,
yal ta lum.

20
pag13-26 20 1/9/04, 6:49 PM
 Te me’mut

Ay kojt’ ch’in sme’jkalak’

tsobol xch’in ya’altak,
ta jujun xpajt’a
ya xjach’ ta ok’el.

Ja’te ch’in sme’ jkalak’

ya sluts’ xch’in ya’altak,
k’alal ya yaiy wi’nal
ya yik’ beel ta paxal.

Ch’iw, ch’iw, ch’iw,

xi’ te xch’in kalak’e,
kas karas kas karas
xiuk te sme’e.

21
pag13-26 21 1/9/04, 6:49 PM
 Te k’u jpak’tik

Ta jujun chajb te jlumaltik tseltaletik

yalxmo te sk’u’ spak’ik, ya slapik
tsekel
te antsetike. Te antsetike ta Oxchujk’,
Ososinku, Bach’ajon, Tenejapa sok
te k’ankujk’
ya sjalik ta lek te sk’u’ spak’ik,
t’ujbilik
nax ta ilel sok.
22
pag13-26 22 1/9/04, 6:49 PM
 Te winiketik ta Oxchujk’, Tenejapa
sok
k’ankujk’, jalbil pak’ ya slapik. Ja’ te
winiketik ta Okosinku, Bach’ajon sok
ta chanal ya slapik manta pak’
soknix ya yich’ik xpixolik ta beel.

23
pag13-26 23 1/9/04, 6:50 PM
 Xmixail k’altik

Ja te me’el mamaletik
ya spasbey sk’inul te k’altike,
swenta yu’un ma xlaj ta ik’
sok bat, ja’ ya sk’anik te ja’al
jich ya xch’i ta lek te ixime;
ya slajimbey skantelaul,
pom, sibak, ya stijik arpa,
kitara, ya yuch’ik ul.
Ya x-ajk’tajik jich ya xla
ta pasel te k’ine.
Pedro Encinos Gómez
Mesbilja

24
pag13-26 24 1/9/04, 6:50 PM
 Te chambalametik

Bayal ya xbajk’ te
t’ul, ya slo’ yabnal
ixim.
Te kojt’om ya sjots’
te ixim sok ya slo’
ts’ ool; ilin bayal te
yajwal k’altik yu’un,
ba sle te t’ul solk te
kojt’om ta sk’inal,
ma’ la sta ta leel.

25
pag13-26 25 1/9/04, 6:50 PM
 Te ch’in pech sok te
ch’in mut.
Te ch’in pech ya
yal kua, kuá, te
ch’in mut ya yal
ch’iw, ch’iw.
Yak slebel te sme’
yu’un k’ux ta
yot’an.

Te at’el
Ya xboonix at’el sok
te jtat, sok te jme’
jich ya s-utsubotik ta
jpisiltik te jayeb
ayotik ta nainel.
te bina ya jpas
sok te jtak jich ya
jpas k’alal ya xboon
ta skuela.
Sok jo’tak, sok te
jmaestro jich ya
kak’ ta ilel te beluk
jnopo.

26
pag13-26 26 1/9/04, 6:50 PM
 Xkiklajan ta alel

Tal tam puy, la sle banit

bajt’te mach’a ya spay
te puy.

Ja’uk ya pay jo’on ya xlok’

ta payel lek te puye.

Kichan, kichan ay
chaneb chan la jta ta
be.
Tal chaneb beometik, la
yil te chaneb chan ta be
te beometike.

27

pag27-40 27 1/12/04, 10:57 AM

 Te poxtawane
Tul mamal ya sna’
poxtawane, ya xpoxtay spisil
chameletik, ya stuunes
wamaletik sok yisim
te’etik k’alal ya xpoxtawan.
Kalal ya xpoxtay te alale ya
stuuntes spat te’etik soknix te
yabenal, jich ya xkol ta
poxtael te chameletike,
Juan Gómez López

28
pag27-40 28 1/12/04, 10:57 AM
 Te k’aItik

Ta buen sab, ta buen sab,

ya me xboon ta banti jk’al
ya xba letel te ch’in
ajanetik ta jmoral.
K’alal ya xtalon ya sujt’ontel
tel banti jna.
Ya jk’ajintay te ch’ulchan
sok te jlumal.
Mariano Sánchez Gómez

29
pag27-40 29 1/12/04, 10:57 AM
 Te tajimal we’eletik
Te chi’n alaletik ya spasik
slok’omba te bit’il ya spasik
swe’elik ta bay snaik, ya stsob
sbaik sok te yijts,inab yu’un ya
xchajbanik swe’elik ya sk’ep
sbaik ta sleeltel te bin ya xtuun
yu’unik ta wol na, tul ya xbat’
yich’ tel si’, te yan ya spas tel
we’lil, yan ya smaliy swe’el ta
mexa.

Benjamín Sántiz López

T’olbija’
30
pag27-40 30 1/12/04, 10:57 AM
 Laj ta ik’ K’altik

Tul me’el yak ta ok’el

yu’un K’ax bayal ik’ ta sk’al.

Spisil laj ta ik’ te jk’ale

xi’ ta yalel.
Jich jach’ ta ok’eI
tulan te me’ele.

ez
31
pag27-40 31 1/12/04, 10:57 AM
 Te tseltal antsetik
Oxchujk’
Te tseltal antsetik ta
Oxchujk’ ay stsekik
sok jalbil sk’uik, ya
x-a’ anik swenta
yu’un yat’elik sok
xchombajelik ta
Oxchujk’.
Tenejapa
Ja’nix jich te tseltal
antsetik ta.
Tenejapa, ya sjalik
sk’uik sok ya sjalbey
stsotsik te winiketik
ta slumal.

Bach’ajon
Te tseltal antsetik ta
Bach’ajon, ya yak’bey
serail stsekik sok sk’uik sok
nix ya xchonik skajpelik
sok slo’balik ta slumalik.

32
pag27-40 32 1/12/04, 10:57 AM
 Te tuneletik

Le’ ta jlumaltik
ich’bil ta muk’ te
jayeb ta tul te
tuneletike, ja’nix ya
swol te swinkilel te
parajee. Jichuuk te
jayeb ta tul te me’el
mamaletik ich’bil ta
muk’uuk. Ya kaltik
jo’otik le’ta jlumaltik
ja’ te rensipaletik,
teme ay beluk ya
xchajbanuuk te
tuneletik ya xtal
schajban te
rensipaletike.

33
pag27-40 33 1/12/04, 10:57 AM
 Ajk’otil ta yutil ch’en

Jun K’aal la stsobsbaik te pam lum,

Ja’ sbiil Kobate’el. K’otik mamaletik,
keremetik sok alaletik banti la yayik
ajk’ot ta yut ch’en, yu’un la ya
sk’anik
xk’atbujik ta kaxlan. Jich kajik ta

34
pag27-40 34 1/12/04, 10:57 AM
 Spasel K’in, ajk’otajik bayal k’aal,
ok’ik, wayik sok waychajik jich
albotik
te ya xk’atbujik ta kaxlan winik.

K’ax bayal ajk’bal, k’axbayal u,

k’ax
bayal ja’wil, ma’ k’atbujik te me’el
mamal
ta kaxlan.
35
pag27-40 35 1/12/04, 10:57 AM
 Tak’uwane mamal

Tul mamal stsobo bayal alnich’an

ta ti’be, jich la yalbey:

Teme la awil kojt’ ts’unun yak ta

snuk’el
nichim, ma’me xa mil, poxme;
ya me skoltay te mách’a ma xlok’ .
sk’op,
ja’ te mach’a xkiklajan ya x-a’an xi’
te mamale, jich ma’yuk mach’a ya
smilix te ts’unune.

36
pag27-40 36 1/12/04, 10:57 AM
 Na’a belukaa

Ya xway ta k’aleltik
ma’ keremuk,
ya xchikitawan ta ajk’bal
ma’ misuk.

¿Belukaa?

kampana

Tul me’el
bij nax ye,
ya st’un spisil
kristanoetik.

¿Belukaa?

ch’ak

37
pag27-40 37 1/12/04, 10:58 AM
 Te lekil ja’

Te lekil ja’
sok te xapon,
tejk’ab sok te kelaw
ya me jpok.
La staix waxukeb
ora sakubel k’inal,
ya xboonix ta eskuela,
ya jmulan te nop jun.

Te lekil alal

Lekil alalon, lekil at’elon

jich ya smulan te jme’jtat.
Ya kalbey ya jna’ix
sk’oponel te liwro.
Pajel ya xboon ta eskuela
ya jmulan te nop jun,
jich ya xnobon xan
ta lek.

38
pag27-40 38 1/12/04, 10:58 AM
 Te ch’ajil Anton

Te ch’ajil Aton
Te kerem Anton, mask’an at’el
sok mask’an ya xch’uumbey Smantal
sme’stat ta na sok nix mask’an ya
xbajt’ ta eskuela, jich k’unk’un
ilin te me’tatile; k’alal k’anto stoysba
xan te Antone, nutsot ta ora yu’un
te sme’e, te kerem Antone bajt’
Snak’sba ta banti busul tonetik,
la skuy te ma’yuk
xchanule, k’alal la ya ay stojol kajts’u
xi’slajel ta chan te yakane, ¡ay!
¡ay! lajonabi-xi’te Antone, xkelet
nax ta ok’el yu’un xk’uxul ye te chane;
awil, jich ma’ la sk’an xk’axintayik
mantal te kerem Antone.

39
pag27-40 39 1/12/04, 10:58 AM
 Te ts’ak te’ak’etik

Te tseltal winiketik
Ya sna’ik sts’akel
te’ ak’ etik, yi’ un
sts’ unubilik ta spat snaik.

Ya sts’ akik turisna.

Ya sts’ akik sirwela.
Ya sts’ akik mantsana.
swenta yu’un ya xchonik,
jich ya sta stak’inik.
Juan Gómez López

40
pag27-40 40 1/12/04, 10:58 AM
 Ma xla te nichim

Ma xla te jnichime,
ma xtub te k’ayoje
ya jtoyes te k’ayoje,
ya spuksba ya spuksba
manchuk ya xk’anub,
ya stakej te jnichime
ya yich’ beel ich’el
le’ ta yut na
te sk’anal sk’uk’malte mute.
Traducción al Tseltal: Santiago López Hernández
Literatura de Mesoamérica. pag. 153

41
pag41-54 41 1/12/04, 11:27 AM
 Te ula’
Bayal yula’ ta
sna te jmejun,
yu’un ya
ya’anik beluk
at’elil ya sna’ik
spasel ta
tulutul, jich ya
snopik xan
spasel ta lek te
at’ele.

42
pag41-54 42 1/12/04, 11:27 AM
 Oxkojt’ k’oetik

Ay oxkojt’ k’ortik, bajt’ik

ta paxal ta akiltik, jajch’ik
ta tajimal ta mointe’ te
yoxebal te k’oetike,
La stsalsbaik te mach’a
ya xju’ yu’un te ya xmo ta
oranax sok te mach’a ma’
xju’ yu’un.
Ajk’nax tal tul beel, xiw
yu’un te kojt’ k’oe, ch’ay
koel ta lum, jich laj te kojt’
ch’in k’oe, jilik xan ta
tajimal te cha’ kojt’
k’oetike, ch’ay xan
koeltel kojt’ k’o yu’un
xchulti’il, jich ja’xanix jil
kojt’ ch’in k’o laj ta mel
ot’an yu’unte ch’in stukel
xanin jil ta balumilal, jich
laj yoxebal te ch’in k’oetike.

43
pag41-54 43 1/12/04, 11:27 AM
 Te arpa sok te kitara

Te arpa sok te kitara, ja’nanix ixtabilaa

te k’alal ya spasik k’in te namey
k’inale. Ja’ya spasik bayal kitara te
Chamulaetik, ja,nix jich ta ora meto
ma’ ch’ayem yu’unik, ayto bayal tseltaletik te
ya smulan stijel sok yajk’ tesik. K’un
ta nopel stijel, ja’ nax yu’un yame xlubotiknix
te me jalajotik ta stijele. Sok ay bayal
te jlumaltik te bayuk k’alal ya xtal
ya spas te k’ine, chebnax winiketik
ya stijik te kitara sok te arpa,
chikan bina k’in ya smulan te pask’inetike
yananix xlok’ le’a.

44
pag41-54 44 1/12/04, 11:28 AM
 45
pag41-54 45 1/12/04, 11:28 AM
 46
pag41-54 46 1/12/04, 11:28 AM
 Yorail sk’in santo

La staix yorail sk’in santo,te mach’atik

chamenikix ya xlok’esotik tel ta paxal, ya
xtal yilik beel snaik sok te banti paxajik te
k’alal k’axik ta kuxinel ta balumilale.
Spisil jlumaltik ya spasik swe’elik yu’un
sk’in santo. Te mach’atik chamenik
sme’stat ya xba yak’beyik skantela sok
ya yich’beyik beel swe’el sok uslek ta
sba smukenal.

47
pag41-54 47 1/12/04, 11:28 AM
 Bantera yu’un mejikano

Bantera yu’un mejikano yax, sak, sok

tsaj le’ta sbonil ya yal ja slok’ombail
jk’naltik. K’alal ay ta jk’abtik te
jbanteratik jich bit’il kich’ ojtik ja’
kanoa, xojobil sok stijibal.
Elena Gómez López
48 El Retiro

pag41-54 48 1/12/04, 11:28 AM

 Te jnatik

Ya xbootikix ta jnatik
lajix kot’antik ta at’el
patbeytik yot’ an jtatik
ya jpetik te jme’tik,
te pajel te buen sab
ya me jtabatik le’to.

49
pag41-54 49 1/12/04, 11:28 AM
 Na’a belukaa

KajaI ta te’ ya xway,

ya x-ok’ ta ajkbal
sok ya x-ok’ ta k’aleltik.
¿Belukaa?
tat mut

Ta ajk’bal ya xpaxa,
ya sjot’wan sok yek’ech,
ya xiw ch’o yu’un.

¿Belukaa?
mis

Cheb wolatik,
ya stij sba stukelik,
t’uxul ay ta snaik.
50 J.G.L. ¿Belukaa? sitil
pag41-54 50 1/12/04, 11:28 AM
 Te ch’in kelmut
Ja te ch’in kelmut
ya xkaj ta ok’el
jich ya yak’ te sjol
ta swalak’ pat,
ya xpochilan xik’
ja’jich ya spas,
lom lek ya xk’ajin
kikiriki.

Te ch’in pechetik
Te ch’in pechetik
ayik me ta ja’
ayik me ta ja’
ya xchikna te sneik
te yakan ma’uk.
Abraham Méndez López
El Retiro

k,
k.
51
pag41-54 51 1/12/04, 11:28 AM
 52
pag41-54 52 1/12/04, 11:28 AM
 Te kerem sok te choj

Jun belta, tul kerem wuts’ul ta yante’, yak ta

slo’el sit te’, k’alal la yaiy awun kojt’ choj, k’alal
noptsaj julel te banti ay te ch’in kereme,
xibantik nasba ta ilel, jich la yal te ch’in kereme
ma’me xa ti’on kamiro choj, ya jk’ebanbat sit
te’ teme yaa k’ane, te choje sk’ak’alnax la yal
jo’on ma jlo’ sit te’, ja’nax ya ti’ ti’bal, jich yu’un
yotikkot’an ya ti’atix xi’ te choje, k’alal k’an
wiluk telte choje te banti ay te ch’in kereme, la
yal te ch’in kereme, maxa ti’on choj ya kabat
a majt’an bij mantsana, majk’an, ja’nax ya
jk’an ti’ata tukel xi’te choje, k’alal la yaiyxan
pajk’, pajk’ xi’ slajel ta tujk’, metsel k’oel ta lum
ta ora te.
Awil ma’lekuk ixtael.

J.G.L

53
pag41-54 53 1/12/04, 11:28 AM
 Te ts’iil mis

Ay kojt’ mis bayal ya xwe’

ma’ smulan ya xbeen, ja’nax
we’el ya sk’an, jich kaj ta
jujbel ta k’unk’un, k’ax cheb
oxeb u,jujb bayal, te k’alal
la yil te ma’xju’ix sbeela, k’an
skomes te swe’el, ma’ju’ix
yu’un, laj ta malk’ aalil.

Manuela Sántiz Encinos

54
pag41-54 54 1/12/04, 11:28 AM
 Te keremetik sok ach’ixetik
Timoteo sok Mateo
ya xbajt’ik ta tajimal.
Albina sok Paulina
ya xbajt’ik ta atimal.
Samuel sok Manuel
ya xbajt’ik ta beel.
Elena sok Ernestina
ya stijik mut ta ti’na.

55
pag55-68 55 1/12/04, 12:03 PM
 Ch’ay ta xaab te kereme.
Ay tul kerem, bayal ya smulan
xch’ojel koel tonetik ta yut xaab,
ch’inlajanax ya xko te tonetike,
ja’ ya smulan abi, jun k’aal bajt’
ta sk’al, la yil te mamal ch’en
56 muk’ sti’, ijk’tsujanax koel, la sle
pag55-68 56 1/12/04, 12:03 PM
 te muk’ul ton, k’un la stseltel
le’ ta sti’ te xaabe, k’alaI ayix
ta stiil yu’unaa la xch’oj koel,
stsanlajanax koel te tone,
jalajnax ta xch’amel yael stojol
te sk’op te ch’ene.
Ajk’tonax k’axelaa te beluk
la spas te kereme. Tal
sutimal ik’ k’an’ sk’esba
ma’ ju’ yu’un,
ch’ojot koel ta xaab yu’un
te sutimal ik’e. K’alal k’ot
ta yutil ch’en, ja’xanix
la yil te bayal winiketik
yakik ta we’eI k’otsta,
sok la yil te bayal
toben sets’ te yajwal
xaabe, jich albot:
bayalix le’to te ja mule,
ma xkolatix beel ta a
na, le’ ya xjilatix ta at’el
ta jtojoltik albot’, Jich jil
te kereme. K’alal
lok’esotxantel
sakubenixaa te sjole
Jich la ya’an te
mamale k’alal lok’tel ta
xaabe.
Ana Hernández López.

57
pag55-68 57 1/12/04, 12:03 PM
 Te at’ eliletik.

Te T’olbilja’, ja’jlumaltiknix
Oxchujk’, ayix bayal
ja’wil yawilal te jtaleltik
ta spasel moch, yu’un
ya xtuun ku’untik ta tul
kajpel, sok nix ya jpastik
te oxom, yu’un ya
jchontik, sok nix yu’un
ya tuuntestik ta jnatik; ya
sts’isik sok ya sjalik
pak’ te ansetike; ay
bayal antsetik te ya
spasik k’uul, yu’un ya
xchonik te pak’e.
Marcos Sántiz Gómez
T’olbilja’

58
pag55-68 58 1/12/04, 12:03 PM
 Te ik’al ajaw

Te bit’il ay ta a’anel te muk’ul wits ik’al ajawe.

Ayix bayal ja’wil te k’axixaa te ajwalil karansae,
tal bayal wi’nal le’ ta bay k’inalto, jich ta a’nel
yu’un te kristanoetike, te yu’un la smilik te ajwalil
chan te kanan yu’un te muk’ul witse ja swentail
te tal bayal wi’nal ta spisil k’inal, melel takil bayal
ja’wil te k’inal yu’un te k’aale, ma’ch’i xujt’uk
k’altik, yu’un ma’ yak’ ja’al, jich yu’un te jlumale
kaj sleik swe’elik ta bayuk nax k’inal, bajt’ik ta
Okosinku sok Yajalon, ja’to te k’alal la sna’ik te ya
sk’an pasbeyel sk’in, ya sk’anbey perton te ajwalil
chan, ya sk’ an lajinel mixa, melel la sna’ikix te
ja swentail te tub te ja’e, yu’un te chan lajeme
yayejul wits.

Escuela Belisario Domínguez

Mesbilja’ 59
pag55-68 59 1/12/04, 12:03 PM
 Na’a belukaa

K’ala ay ja’al,
ya xk’opo tulan
ta ch’ulchan.

¿Belukaa? chawuk

Ma’chikan ya xbeen,
ya stijbey koel xpixol
winiketik sok bayal
ya
syuk’ muk’ul te’etik.

¿BeIuka? ik'

Chebik,
ma’xk’ opojik,
xkuchojik tul winik.
¿Belukaa?
xanabil
60
pag55-68 60 1/12/04, 12:03 PM
 Laj ta jojmut ixim

Bayal laj ta jojkut ixim

la spas xutax Alux,
ba stejk’ an ta yolil k’altik
ma’ba la xi’ jojmut xutax,
la stij yil teme kuxul,
ma’ba kuxul xi’ jojmut,
jich spisil laj ta jojmut ixim.

61
pag55-68 61 1/12/04, 12:03 PM
 Te ts’isimetik

Te ts’isim ya
x-at’ejik spisilik,
ya xcholsbaik
k’alal ya xbeenik,
ya xkuch swe’elik,
k’alaI ya xk’ot ta
snaik ya sk’ejik
ta lek, jich ma’xlajik
ta wi’nal k’alal
ja’lel k’inaI.

62
pag55-68 62 1/12/04, 12:04 PM
 Ya xboon ta eskuela
Jo’ on ya xboon ta eskuel
ku’un, ya jmulan xboon sok
kijts’in, yu’un ya k’antik
bijubtesel swenta snopel jun,
soknix yu’ un sts’ibuyel, jich
ma’ jtatik uts’inelte k’alal ya
jchontik jbiluktik ta yan lum.
63
pag55-68 63 1/12/04, 12:04 PM
 Ya’yejul T’olbilja’

Hay niwan chanwinik ja’wil te

bit’il la sleik
te k’inal ta T’olbilja’, ja’ nax oxtul
winiketik k’otik k’alal la yilik te
ja’e, xt’ulajan ya xkoteI te ja’
ta ch’en, te k’alal la yilik te
winiketike la yak’bey sbiilin
T’olbilja’, k’ax te ja’wile ay julik
yantik winiketik, ta sleel
sk’inalik, yantik nax sbiilik, jich
la sbiiltesik sok jich la stsobsbaik.

Marcos Sántiz Gómez

T’olbilja’

64
pag55-68 64 1/12/04, 12:04 PM
 65
pag55-68 65 1/12/04, 12:04 PM
 Te kanan chiwu

Ay tul ch’in meba’ kerem, ma’yuk

ay mach’a ay yu’un, ja’xanix sjune
ta nainel te smame. Te mamale ay
schiwu ja’ ya skanantay te ch’in
kereme, ya xlok’ jujun sab sok te
chiwuetike, ta jujun xmalk’aal
ya sujtel, jich ya xk’ax jun jun
ka’al yu’un, ay bejk’a kojt’ te
ch’in alal chiwue, bayal la smulan
te ch’in kereme. Te me
ay ma’ju’yu’un sbeel te ch’in
chiwue
ya yalbey ak’ame puersa yu’un
me ya xk’ootik ta oraa xi’.
La yal xaal, ayuklame jme’ jichuuk
meto xi’ te meba’ kereme.

66
pag55-68 66 1/12/04, 12:04 PM
 Jnoptik jun te alalotik

Te jpisiltik alalotik
ya jmulantik snopel jun,
yu’un slekilal jlumaltik
soknix jo’ otik uuk.

Lek nax kot’antik yu’ un

te ya jna’tikix sk’oponel
sok sts’ibuyel jun
te jo’otik alalotik.
J.G.L.

67
pag55-68 67 1/12/04, 12:04 PM
 Na’a. belukaa
Yak jalab ma’ba
ants,
yich’o “A” sbabial
sbiiI,
ma’ba alal; ja’nax
cheb
ch’in letra yich’o
sbiil.
¿Belukaa?
am

Najt’ sjol, ma’ba

ants,
sak nax ye, ma
xwe’,
ay sk’uma’bapak’
¿Belukaa?
ajan
J.G.L.
68
pag55-68 68 1/12/04, 12:04 PM
 Te oxom

Te oxom ja’ya spasik

te antsetik,
ya swots’ik te
ajch’al, ya yak’beyik
xbaxul
ton, te me takina
ya xjuxik ta ton, ya
xchik’ik yu’un ya
spayik swe’elikaa.
Regina Sántiz Gómez
T’olblija’

69
pag69-82 69 1/12/04, 12:33 PM
 Ay chan ta be

Ti’ot ta chan
te ch’in ach’ix,
yu’un ma’ polbiluk
sbelal te eskuela.
Ja’ yu’un ya sk’an
yich’ polel spisil
te bebetik,
jich ma’ xti’otik
ta chan te ch’in
alaletike.

70
pag69-82 70 1/12/04, 12:33 PM
 Beom
Tal beom kajaltel ta mula,
la yil yan beom nakal ta ti’ be.
Ma’yuk la awilbon sakim mula le’to
yu’un til slasoil, la yalbey.
La yal te yan beome,
ma’bal ja’uk te
kajalatae
yu’un sakim mula ya kil,xi’ ta yalel.
¡Aaa! ¡melelkati!, xi’ te beome.

71
pag69-82 71 1/12/04, 12:33 PM
 Yach’il k’aal

Ta spisil ch’ulchan
ya spat bey yot’an yach’il
k’aal, jich ta jujun sab. Te
ch’in te’eltikmut ya xkajik
ta wileI yu’un, jichuuk te ch’in
t’uletik ya xlok’ snajk’ansbaik
ta ti’ be.

72
pag69-82 72 1/12/04, 12:33 PM
 Pask’inetik

Ya sna’ stijel arpa te maran

bajt’ ta spasel k’in ta yan lum
sok stajun, yich’o beel sk’ayob.
Bajt’ sok xut, yu’un ja’ ya yok’sin
amay, k’alal k’otik ta yan lum,
jajch’ik ta spasel k’in.

73
pag69-82 73 1/12/04, 12:33 PM
 Te kanan na.

Ay makal na, ja’nax kojt’ ts’i

le’ makalaa. Ay tal tul ants la
stij te ti’ na, ton ton xi’.
Ma’yuk mach’a la sjak’, la stij
ta yan belta, ton ton xi’, la
sjam te ts’ie, ja’nax la stij te
snee. La yal te mach’a k’ot ta
nae,le’bal ay te yajwal na, la
yut la sjak’ te ts’ie ¡waw! ¡waw!
xi, xiw te mach’a k’ot lewanuke,
lok’ ta alimal yu’un. Awil ma’lekuk
ochel ta na teme ma’leukaa te
yajwale.
Mariano Sánchez López

74
pag69-82 74 1/12/04, 12:33 PM
 Na’a belukaa

Ay chi ta yolil k’altik,

chol, chol nax beel.
Mech’a ma snabey sba
bajt’uk ta ch’iwich.

¿Belukaa?
chichol

K’alal yaa jepon,

ya spasan ta we’el,
te jbak’tal buits’an ta lo’el,
wolol te kot’an jo’on.

¿Belukaa?
on

Ya smulanbonik kik’,
ya yak’onik ta yolil waj.
Te me och yik’ ta jni’
kaj, kaj, kan xo’on.

¿Belukaa?
kajkan

75
pag69-82 75 1/12/04, 12:33 PM
 Te tsak chayetik

Ay tsak chayetik, sab ya xlok’ik beel

ta stsakel te chaye, k’ax te orae,
xujt’ ma’ la stsakik. La xch’ojik koel xar
ta ja’ te slukjibal chaye, la yaay stojol
te nitot jich la snit lok’el ta ti’ ja’.
La smulan bayal te bit’il la stsak
te chaye, jaxbuj yakan ta ti’ ja’
te winike, pitk’u ta sk’ab yan belta
te chaye.

76
pag69-82 76 1/12/04, 12:33 PM
 Ya xbotik paxal ta jlumaltik

Te jlumaltik Oxchujk’ ya xk’ot bayal

winiketik,
antsetik sok alaletik ta jujun sawro sok
ruminku, ya xlok’ik tel ta paxal te jayeb
swinkilel te parajetike sok ya xlok’
smanik te bina ya xtuun yu’unik ta snaik
ta tulutul. Ta joch k’aal ma’ba xnoj bayal,
ja’nax ya xbajt’ik te mach’a nopatik ay ta
ti’ lum sok ta ti’ karetera
ja’ ya xbeenik ta jujuts’inax stukelik, ma
xbenikix bayal ta yanik stukelik, nopol
nax ya stsakik karo.
77
pag69-82 77 1/12/04, 12:33 PM
 Laj ta ch’o te ixim

Ay kojt’ ch’o, k’alal la yil ju’ ixim ta

k’altik, bajt’ spas sna ta sti’il k’altik,
k’alal ju’ ta spasel te snae, jajch’ ta
bajk’el, lok’ xpaxtay te k’altike, la yil
te ma’yuk le’a te yajwale, jich
jajch’ slajin ixim te ch’oe, k’alal ba
yil sk’al te mamal, lajem ta ch’o la

78
pag69-82 78 1/12/04, 12:33 PM
 sta, ilin bayal yu’un, ba slebey sna
te ch’oe, k’alal la stabey ta leel,
la stsak ta ora te mamale, ma’kati
jauk le’a, ja’ le’a te ts’irum pat
chane, xi’ te mamale, ma jpasix
ta yan k’aal xi’ ta yalel.

79
pag69-82 79 1/12/04, 12:33 PM
 Te ok’il sok te ts’i’
Jun k’aal la smel yot’an te ok’ile
yu’un ma la sta lek swe’el, ta
yanto ajk’bal lok’ sle mut sti’,
k’alal la yil kotol ts’i ta be, la
yalbey: jaat ya jkil te maxa
wak’on ochel ta sna te
mutetike, yananix jmilat yotikaa
xi’te ok’ile. Jo’o, ma’ jo’okon, ja
te jme’jtate xi’ta yalel te ts’ie.
Albeya te ja me’atate te jo’on
statone ya sta yorail ya xk’o ti’
spisil te mutetike xi’ ta yalel te
ok’ile; jich xiw sut’ el te ts’ie,
k’alal k’ot ta sna, spisil la xchol
te beluk la sta bee, ilin yu’un te
sme’state.
80
pag69-82 80 1/12/04, 12:34 PM
 jich la snopik: jalek ya lolaytik te
k’a ok’ile xi’ik ta yalel; k’alal la
yaik stojol iwauuuuu! iwauuuuu!
xi’te ok’ile; te ts’ietike bajt’
snak’sbaik ta pat na, k’alal
noptsaj tel te ok’ile la yil te
ma’yuk mach’a chikan, jich
och ta sti’el mut te ok’ile,
chamnax la yaay yu’un te le’
kotatikix ta sti’ koral te ts’ietike
sok stuchojix julel stujk’ te yajwal
nae. K’alal t’om te tujk’e metsel
k’oel ta lum ta ora te ok’ile, jich
cham te k’a ok’ile.
Awil, ma’ lekuk bajk’el.

81
pag69-82 81 1/12/04, 12:34 PM
 Ch’in chenek’

Talon ta k’ixin kínal

jo’on talon ta at’el,
talon ya kak’ bat awil
ja’ te xmointe chenek’.
Teme la wak’bey ya’lel,
lek teme wok’bil slumil
teme la yak’bey ya’lel
lek me spak’emal
chenek’.

82
pag82-104 82 1/12/04, 1:53 PM
 K’ axem toyol te bee,
toyolto ya jk’an kil xan
la snaik stojol le’ ta na
aka slajinik sna’el.

waxukeb ora tal jwael

baluneb ora te wayon,
cheb ora sakubel k’inal
wijk’ sit yu’un jna’belat.

Bayal te k’axon k’axon

bayal te k’axon le’to,
k’ax lajix te xanabe,
ya kat ta tse’e ku’un.
Isidro Gómez Sánchez
Pak’bilna

83
pag82-104 83 1/12/04, 1:53 PM
 Na’a Belukaa.

Ch’in xujt’ xotol

ma’yuk yutil,
ya kotsestik
ta sbik’tal jk’abtik

¿Belukaa?
Ch’okowil

Bik’it, bik’itnax,
sok saksaktik te
k’alal ya spayot
sok kajpel,
ya x-ulub ta ora
sok.

¿Belukaa?

Sakil asukal

84
pag82-104 84 1/12/04, 1:54 PM
 Te bijil ants

Tul bijil ants. K’alal la yil te bayal ya

xchik’in sk’ab te yantsil al, la snop
te ja’lek ya xpoxtabey te sk’abe.
Te bijil ants la sle neel sna
xanich’etikt ta yisim te’etik sok ta
tontikil, k’ alal la la yalbey te ja’lek
ya smul sk’ab ta banti sna te
xanich’e jich la smul
sk’ab te ach’ixe, jich yu’un ma’
xchik’inix te sk’abe.

Juan Gómez López.

85
pag82-104 85 1/12/04, 1:54 PM
 Te bit’il jil ta liwre te jlumaltik Mejiko
Waklajuneb yuil “septiembre”, yawilal
“1810”

Bayal ja’wil te jlumaltik Mejiko la yich’ik

wentainel yu’un kaxlanetik te talemik ta
“España”.

Te mamal Mikel Hilalku sok yantik xan

winiketik, la ya’anik te bit’il yakuk yak’
sbaik ta liwre.

Ja’ ju’yu’un ta waklajuneb yuil

“septiembre” ta sakubel te k’inal te mamal
Mikel Hilalku la stsob spisil, te yajwal ch’in
lum “Dolores” sbiil, la yalbey te yakuk
skoltay sbaik ta liwre yu’un kaxlanetik. Jich
jajch’ te kera yu’un skoltaybel sbaik le’ ta
jlumaltik Mejiko.
86
pag82-104 86 1/12/04, 1:54 PM
 Te bit’il jajch’ te kera ta jlumaltik
Mejiko Tab yuil “noviembre” yawilal
“1910”

Ta jlumaltik Mejiko, ay k’ax tul Peserente

“Porfirio Diaz” sbiil, lajuneb xch’awinik
ja’wil jala ta tunelil.

Bayal te jlumaltik mejikanoetik la snopik

te bit’il ma’ lekuk te tul xanix winik te ya
xjala bayal ja’wil ta tunelil.

Te mamal “Francisco I. Madero” sok

bayal ta mil mejikanoetik koltayot yu’un,
jich jajch’ te kera te la slok’esik ta yat’el
te “Porfirio Diaz”.

La yijtay jilel te yat’el ta tunelil, sok lok’

beel le’ ta jlumaltik Mejiko, bajt’ ta anel
ta yan lum.

87
pag82-104 87 1/12/04, 1:54 PM
 Te bin k’aalil bejk’a te “Benito Juárez”
Jun xcha’winik yuil “marzo” yawilal 1806

Ta jun xcha’winik yuil “marzo” ya jpastik

k’in yu’un te bin k’aal bejk’a te muk’ul
preserente ta Mejiko: “Benito Juárez”.

Te “Benito Juárez” la yich’ swokol ku’untik,

te yu’unuk pajaluk ya kich’batik ta muk’
sok te jlumaltik sok spisil kristanoetik.

88
pag82-104 88 1/12/04, 1:54 PM
 Te kera ta “Puebla”
jo’eb yuil mayo yawilal 1862

Ta 1862, te soltaroetik ta “Francia”

k’axiktel ta sk’inal Mejiko.

Te soltaroetik ta Mejiko ju’ yu’unik

skoltabel te jlumaltike, jich la stsalik
ta kera le’ ta “puebla” te soltaroetik
yu’un “Francia”.

89
pag82-104 89 1/12/04, 1:54 PM
 Te bit’il chikna te Tenochtitlan
Te jbanteratik sok te bina ay ta yolil, ya
jna’tik yu’unaa te bit’il chikna te muk’ul
lum Tenochtitlan te banti muk’ul spamlej
lum ta Mejiko.
Jich ya yal te ya’yejul: te k’alal beenik
te astekaetik ta sleel te senyail yu’un te
sriosik Huitsilopochtli, te yakuk la x-albotik
yu’un te banti ya spas te stemploik sok
snaik.
K’alal k’otik ta banti pamal ja’ u sbiil,
ay ch’in xujt’ k’inal ta yolil, la yilik k’ot
ta wilel kojt’ xik le’a, le lujch’a ta banti
pejt’ika. Yak ta sti’el kojt’ chan.
La sna’ik stojol te astekaetike, te ja’
senyail te yakalik ta sleele, bujts’na
k’inal la yayik yu’un, jich komik ta beel,
sok jajch’ik ta xchiknantesel snaik le’a.
90
pag82-104 90 1/12/04, 1:54 PM
 Te slok’ombail jlum k’inaltik
Mejiko ja’ slum sk’inal spisil
te mejikanoetike.
Te bantera sok te xik te ay ta
yolil, sok nix te sk’ayojile, ja’nix
slok’ombail te jlum jk’inaltike.
Ja’ ya yak’sba ta ilel yu’un
ta spisil beluk ya jk’antik ta
jlumaltik soknix te jkuxineltik ta
jujun k’aal.
91
pag82-104 91 1/12/04, 1:54 PM
 Sk’ayojil lum Mejiko

Ja awik’el ta pas kera ta Mejiko

chajbana ja tujk’ik, ja kawayuik
xnikiket ta olil balumilal ya me sjak’
muk’ul tujk’ k’alal xt’om.

Ch’alaba ta yabenal tsiltsil ujch’

slekil skuxlejal te muk’ul angel, ja
worail ta ja ch’ul winajele ts’ibubil
jilel yu’un jch’ultatik.

Me ay ya stoysba tul kontrainwane

ta yak’el junuk yakan ta lum,
nopame, lum k’inal ku’un,
ta ch’ulchan tul tul soltaro ja
nich’nab yak’obat.

92
pag82-104 92 1/12/04, 1:54 PM
 Te sk’alel te Bantera
chaneb xcha’winik yuil pebrero

Te bantera, ja’slok’ombail spisil

jlumaltik Mejiko, jich nix bit’il
kristanoetik, lum k’inal, yok ja’etik,
jich yu’un ya kaltik te ja’slok’ombail
te Mejikoe.

Ta chaneb xcha’winik yuil pebrero,

te mejikanootik ya jpasbeytik sk’in
te jbanteratike.
93
pag82-104 93 1/12/04, 1:54 PM
 Te ley ta 1917
Jo’eb yuil pebrero yawilal 1917
Te ley ta 1917, le’ ts’ibubilaa te beluk
lek ya yich’ pasel sok beluk ma’lekuk ya
spas te mejikanoetike.

Ayto xan bayal beluk ya yalaa te leye,

ya yal te jich bit’il jaat sok keremetik sok
ach’ixetik ta Mejiko ya me stak’ xbaatik
ta nop jun ta eskuela.

94
pag82-104 94 1/12/04, 1:54 PM
 Te keremetik te lajik yu’un jlumaltik
Oxlajuneb yuil
“septiembre” yawilal “ 1847”

Ayix bayal ja’wil te k’axiktel soltareotik

yu’un “Estados Unidos”.

Te k’alal k’ot ta pasel in k’op to, ay

keremetik te la yak’sbaik ta lajel yu’un te
jlumaltik Mejiko.

La yayik kera sok le’lajikaa ta banti muk’ul

na te ay ta switsul “Chapultepec” ta sk’alel
oxlajuneb yuil “septiembre” yawilal “1847”.

95
pag82-104 95 1/12/04, 1:54 PM
 Te bit’il la yich’ sujt’eseltel te “petróleo”
waxuklajuneb yuil marzo yawilal 1938

Te waxuklajuneb yu’un “marzo” ya pasbeytik

sk’in te bin k’aalil te Preserente “Lazaro
Cardenas” la yich’ koltayel yu’un kristanoetik
ta Mejiko, te bit’il ju’ yu’un ta sujt’eseltel te
“Petróleo” ku’untik, te ja’nix sk’ulejal te jlumaltik
mejikanoetike.

96
pag82-104 96 1/12/04, 1:54 PM
 Te sk’alel at’el
sbabial sk’alel yuil mayo

Te beluk ya stak’ spas te at’eletike.

Ya yal te leyetike,te ma xk’ax ta
waxuke ora te at’el ta jun k’aal,
sok ay me jun k’aal ich’lewa ta
jun semana.

Ta sbabial sk’alel yuil mayo,ya me

yich’ pasel sk’in at’eletik ta spisil
balumilal.

97
pag82-104 97 1/12/04, 1:54 PM
 98
pag82-104 98 1/12/04, 1:54 PM
 99
pag82-104 99 1/12/04, 1:54 PM
 100
pag82-104 100 1/12/04, 1:54 PM
 101
pag82-104 101 1/12/04, 1:54 PM
 102
pag82-104 102 1/12/04, 1:54 PM
 103
pag82-104 103 1/12/04, 1:54 PM
 Lengua tseltal Chiapas
Primer y segundo grados. Lecturas
Se imprimió por encargo de la
Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,
en los Talleres de
con domicilio en
El tiraje fue de ejemplares
más sobrantes de reposición.

pag82-104 104 1/12/04, 1:54 PM

 NOMBRE DEL ALUMNO (A)

ESCUELA GRUPO

POBLACIÓN

ENTIDAD FEDERATIVA

Este libro de texto ha sido elaborado por el Gobierno de la

República y se entrega en forma gratuita a los niños de las
escuelas primarias del país.

Los juicios y opiniones de los maestros, de los padres y de

los alumnos son muy importantes para mejorar la calidad
de este libro. Sus comentarios pueden ser enviados a la
siguiente dirección:

COMISIÓN NACIONAL DE LIBROS DE TEXTOS GRATUITOS

Rafael Checa núm. 2 col. Huerta del Carmen

C.P. 01000, México, D.F.

Las obras de arte que ilustran las cubiertas de los

libros de texto gratuitos son representativas de las
grandes etapas del arte mexicano. Constituyen un
valioso respaldo educativo y son motivo de orgullo
nacional.