Edukira joan

Txulapain: berrikuspenen arteko aldeak

Koordenatuak: 42°53′52″N 1°42′16″W / 42.89776709°N 1.70431691°W / 42.89776709; -1.70431691
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Eliatxo (eztabaida | ekarpenak)
25.882 edits
 
(2 erabiltzailek tartean egindako 25 berrikusketa ez dira erakusten)
1. lerroa: 1. lerroa:
{{Nafarroako udalerri infotaula
{{Nafarroa Garaiko udalerri infotaula
| izena = Txulapain
| izena = Txulapain
| irudia = Navarra, pueblos 1990 04.jpg
| bandera = ez
| irudiaren testua = [[Beltzuntze]] eta [[Nabatz]], Zubiaga errekaren ondoan
| bandera = Txulapaingo bandera.svg
| armarria = Escudo de Juslapeña.svg
| armarria = Escudo de Juslapeña.svg
| bandera orria = #Bandera
| irudia = Iglesia de Garciriain.JPG
| armarri orria = #Armarria
| irudiaren testua = [[San Pedro eliza (Gartziriain)|San Pedro elizaren]] irudia, [[Gartziriain]].

| nongo = Txulapaingo
| merindade = Iruñea
| ofiziala = Juslapeña/Txulapain
| eskualdea = [[Iruñerriko Ibarrak|Ibarrak]] ([[Iruñerria]])
| merindade = Iruñeko merindade
| barrutia = [[Iruñeko barruti judiziala|Iruñea]]
| eskualdea = [[Iruñerria]]
| mankomunitate =
| zoom = 11

| ofiziala = Juslapeña / Txulapain
| alkatea = Francisco Javier Sarasa Munarriz
| alkatea hasiera = 2023
| alkatea amaiera = 2027
| alkatea alderdia = Txulapain
| postakodea = 31193
| postakodea = 31193
| herritarra = txulapaindar, xulapeindar
| kokapena = Maps of municipalities of Navarra Txulapain.JPG

| koordenatuak = {{koord|42|53|0|N|1|41|0|W|region:EH-NA_type:city|display=inline,title}}
| garaiera = 525
| garaiera = 459-944
| azalera = 31.46
| azalera = 31.5
| biztanleria =
| distantzia = 12,4
| bizt_urtea =
| eremu = misto
| dentsitatea =
| distantzia = 12
| euskaldunak = 23,40
| sorrera =
| sorrera =
| webgunea =
| herritarra = txulapaindar, xulapaindar
| oharrak = [http://www.juslapena.es/ www.juslapena.es]
| alkatea = Iranzu Zabaltza Bizkai<br />([[Xulapain Elkartzea]])
| webgunea = http://www.juslapena.es
| oharrak =
}}
}}
'''<abbr class="abbr" title="/tʃulapaiɲ/">Txulapain</abbr>''' ([[Euskaltzaindia]]ren arabera)<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0155.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= 155. araua: Nafarroako udal izendegia}}</ref> edo '''<abbr class="abbr" title="/ʃulapaiɲ/">Xulapain</abbr>''' (Udalaren arabera)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Xulapaingo Udala|hizkuntza=es-ES|url=http://www.juslapena.es/|aldizkaria=Ayuntamiento de Juslapeña / Xulapaingo Udala|sartze-data=2021-06-22}}</ref> [[Nafarroa Garai]]ko udalerria da, [[Iruñeko merindadea|Iruñeko merindadekoa]]. [[Iruñerria|Iruñerriko]] iparraldean dago, [[Iruñe]]tik hamabi kilometrora. {{formatnum:{{Nafarroa Garaiko udalerrien biztanleria|Txulapain}}}} biztanle zituen {{Nafarroa Garaiko udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean.
'''Txulapain'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0155.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= 155. araua: Nafarroako udal izendegia}}</ref>{{ahoskuntza|tʃulapáiɲ|zorrotza hirugarren}} ([[Gulibarrera|gulibarreraz]]: ''Xulapein'')''{{ahoskuntza|ʃulapéiɲ|zorrotza hirugarren}}'' [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] udalerri eta ibar bat da, [[Nafarroa Garaia]] lurraldean kokatuta. [[Iruñeko merindadea|Iruñeko]] merindadean eta [[Iruñerria]] eskualdeko [[Iruñerriko Ibarrak|Ibarrak]] azpieskualdean dago, [[Iruñea]] hiriburutik 12,4 kilometrora. Altuera 459 eta 944 metro artekoa da, eta 24,0 km²-ko azalera hartzen du. {{biztanleria|urtean}} biztanle zituen.


Txulapain ibar berezia da, [[Arriaundi|Arriaundiko]] hegoaldeko lurraldeek osatzen baitute, eta hortik datorkio izena. [[Iruñerria]] iparraldeko herriak dira, eta ez daude lautadan, non [[Zendea|zendeetan]] biltzen diren, baizik eta haitzaren eta [[Eltxumendi]] mendiaren artean. Ondorioz, lurraldea hainbat arro hidrografikotan banatuta dago, eta horietatik garrantzitsuena [[Urtxikia]] ibaikoa da, baina Untzuko, Zubiaga, Mindegi eta Aristregiko errekak ere nabarmentzen dira. Ibarra osatzen duten herriak txikiak dira, baina ugariak eta lurralde osoan barreiatuak.
Iruñeko metropoli eremuko beste hainbat herritan bezala, [[Iruñerriko Mankomunitatea]] arduratzen da zabor bilketaz, ur-horniduraz eta bestelako zerbitzuak eskaintzeaz.

Bertako biztanleak ''txulapaindarrak'' ([[Gulibarrera|gulibarreraz]]: ''xulapeindarrak'') dira. Ibarburua [[Markalain]] kontzejua da, non udaletxea da.

== Izena ==
Txulapain beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

* [[Gaztelania|gaztelaniaz]]: ''Valle de Juslapeña''
* [[Nafar erromantze|nafar erromantzez]] edo [[Aragoiera|aragoieraz]]: ''Val de Chus la Penya''

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txulapain - Lekuak - EODA|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_ecoeoda&task=lekuaIkusi&Itemid=&lang=es&kodea=111385|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2021-08-30}}</ref>

* ''Val de San Esteuan'' (1264)
* ''Val de Santesteuan de Ius la Peyna'' (1366)
* ''Val de Sant Esteuan de Juslapeyna'' (1366)
* ''Juslapeña'' (1534)
* ''Val de Santesteban de Juslapeña'' (1800)
* ''Juslapeña'' (1829)
* ''Txulapain'' (1961)
* ''Txulapain'' (1974)
* ''Txulapain'' (2007)

=== Etimologia ===
Txulapain izena [[Nafar erromantze|nafar erromantzeko]] ''Chus la Penya'' ("haitzaren azpikoa") izenetik dator, [[Arriaundi|Arriaundiren]] azpian dagoen ibarraren zatiari erreferentzia eginez. Mendi honen tontorrean [[Doneztebe monasterioa (Larunbe)|Doneztebe monasterioa]] zegoen. Monasterioaren izena, jatorrian, haranaren izendapenaren parte zen, eta XVII. mendearen lehen laurdenera arte erabiltzen zen, gutxienez.

Beraz, erromantze jatorriko toponimoa da, eta haren osagaiak ''jus-'', ''la'' artikulu femeninoa eta ''peña'' ([[haitz]]) izen arrunta dira. Lehenengoa ''ius'' hitzetik dator, zeina, era berean, [[latin]] arruntaren ''jusum'' eboluzioaren emaitza baita, aurreko ''josum'' batetik, ''deorsum'' -ean (beherantz) jatorria duena, ''suso'' terminoren kontrakoa. ''Suso'' eta ''yuso'' ahotsak [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] erromantzean erabili ohi dira, eta adibidez ''Berriosuso'' ([[Berriogoiti]]) eta [[Caicedo Yuso|''Caicedo Yuso'']] izenetan gorde dira.

Termino honen eraikuntza [[Arrotxapea|Arrotxapearen]] oso antzekoa da, jatorriz ''Jus la Rocha'' deitua ("arrokaren azpian", gazteluaren esanahiari dagokionez, [[San Zernin|San Zernin burguari]] erreferentzia eginez). Iruñeko auzoaren kasuan, bertako hizkuntzara, euskarara, egokitu zen, eta ''jus-'' ren ordez ''-pea'' jarri zen, bere euskal baliokidea, ''Juslarrocha'' > ''Arrotxapea'' pasatuz. Txulapainen, ordea, ez zen horrelakorik gertatu, baina ahoskera egokitu egin zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Juslapeña/Txulapain {{!}} Toponomasticon Hispaniae|url=https://toponhisp.org/es/toponimia-del-pais-vasco-y-navarra/toponimo/juslapenatxulapain|aldizkaria=toponhisp.org|sartze-data=2024-02-29}}</ref>

Hasiera batean, <j> grafema /ɟ/ ahoskatzen zen ("y" -ren antzekoa). Erromantzez, /x/ ("j" -ren [[Mendebaleko euskara|bizkaierazko]] ahoskera) jarri zioten azkenean haren ordez. Euskaraz, ordea, zenbait aldaketak ''Yuslapeña >'' ''Txulapain'' izatera eraman zuten. Euskarazko ''-sl-'' > ''-l-'' bilakaera ohikoa da, ohiko soinu-konbinazioengatik, ''-sl-'' ez baita ohikoa. Gainera, azentuaren atzean dagoen ''-a'' galdu egiten da, ''[[Bizkarreta]]'' toponimoaren kasuan bezala (ahoz ''Biskarret'' esaten zaio). Horrela, izenak bilakaera hau izan zuen tokiko biztanleen artean: ''yuslapeña'' > ''xulapeñ'' > ''xulapein''.
Ibarreko tokiko euskalkia den [[Gulibarrera|gulibarreraz]], hasiera ''x-'' hizkuntzan mantendu zen, ''xakur'' ([[txakur]]) edo ''xilko'' ([[Zilbor|zilko]]) bezalako beste hitz batzuekin gertatzen zen bezala, baina [[Iruñerria|Iruñerrian]] eta hiriburuan ''tx-'' forma erabiltzen zen, bertan horrelako soinuak ohikoak baitziren. Gainera, kanpotik ''-ain'' ere erabiltzen zen, eta ez ''-ein'', Iruñea inguruko euskalkiek -''ei-'' diptongoa ireki eta ''-ai-'' bihurtzeko joera baitute (''[[hogei]]'' > ''hogai'', adibidez). Beraz, ibarrean XX. mendearen amaierara arte mantendu zen ''Xulapein'' forma tradizionala, ''Txulapain'' izenaz ezagutzen zenetik kanpo, eta azken forma hori izan zen [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiak]] mendearen amaieran ofizialdu zuena.<ref>Euskaltzaindia [https://www.euskaltzaindia.eus/dok/euskera/73249.pdf EN TORNO AL ORIGEN Y DENOMINACIÓN VASCA DE JUSLAPEÑA]</ref>

2022ko otsailaren 9an, [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] ''Txulapain'' onartu zuen udalerriaren izen koofizial gisa, erdarakoa ondoan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gobernuak gaurko bilkuran onetsitako beste gai batzuk|hizkuntza=eu-ES|url=http://www.navarra.es/eu/-/gobernuak-gaurko-bilkuran-onetsitako-beste-gai-batzuk-1|aldizkaria=Nafarroa.eus|sartze-data=2024-02-29}}</ref>

== Ezaugarriak ==

=== Armarria ===
Txulapaingo armarriak honako blasoi hau du:<ref>{{Erreferentzia|izena=Jesús Lorenzo|abizena=Otazu Ripa|izenburua=Heraldica municipal, merindad de Pamplona (II) : Etxarri-Aranatz - Muruzabal|argitaletxea=Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular|data=D.L. 1977|url=https://www.worldcat.org/oclc/9788423501311|isbn=9788423501311|pmc=9788423501311|sartze-data=2021-08-31}}</ref>
<center>{{Esaera2|Hondo urdin batez eta aurrean urrezko galburu sorta batez osatuta dago, zinta gorri batekin lotutak.}}</center>

=== Bandera ===
Txulapaingo banderak Txulapaingo armarria dauka hondo urdin baten gainean.


== Geografia ==
== Geografia ==
[[Iruñeko merindadea|Iruñeko merindadearen]] ekialdean dago, [[Nafarroako Mendialdea|Nafarroako Mendialdean]].

=== Mugakideak ===
{{Kokapen geografikoa
|width=auto
|Erdigunea=Txulapain
|Iparraldea=[[Atetz]]
|Ipar-ekialdea=[[Odieta]]
|Ekialdea=[[Ezkabarte]]
|Hego-ekialdea=[[Artxulo]]
|Hegoaldea=[[Berriobeiti]]
|Hego-mendebaldea=[[Izkueta]]
|Mendebaldea=[[Itza]]
|Ipar-mendebaldea=[[Imotz]], [[Baratxetxarrea]]}}

=== Inguru naturala eta kokapena ===
=== Inguru naturala eta kokapena ===
Txulapainek honako udalerriekin egiten du muga: [[Imotz]] eta [[Atetz]] iparraldean; [[Odieta]] eta [[Ezkabarte]] ekialdean; [[Antsoain]] hegoaldean;eta [[Itza]]-[[Gulibar]] mendebaldean. Udalerriko erliebea nahiko malkartsua da eta garaiera ertaineko hainbat mendi aurki daitezke hegoaldean, besteak beste, San Gregorio (945 metro), San Bartolomé (925 metro) eta Aldaun mendia (942 metro).
Udalerriko erliebea nahiko malkartsua da eta garaiera ertaineko hainbat mendi aurki daitezke hegoaldean, besteak beste, San Gregorio (945 metro), San Bartolome (925 metro) eta Aldaun mendia (942 metro).


=== Klima ===
=== Klima eta landaredia ===
Txulapaingo klimak ezaugarri azpiatlantiarrak ditu, prezipitazioak ugariak dira urte osoan zehar (urtean 1.200mm inguru), nahiz eta uda garaiko bi hilabeteak lehorrak diren. Urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu artekoa da, eta urtean dauden egun euritsuak 120 eta 130 bitartean.
Txulapaingo klimak ezaugarri azpiatlantiarrak ditu, prezipitazioak ugariak dira urte osoan zehar (urtean 1.200mm inguru), nahiz eta uda garaiko bi hilabeteak lehorrak diren. Urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu artekoa da, eta urtean dauden egun euritsuak 120 eta 130 bitartean.


==== Estazio meteorologikoa ====
Txulapaingo [[Beltzuntze]] kontzejuan, itsasoaren mailatik 530 metrora, [[Nafarroa]]ko gobernuak [[1988]]an jarritako estazio meteorologikoa dago.<ref>[http://meteo.navarra.es/estaciones/estacion_detalle.cfm?idestacion=85 Nafarroako Meteorologi Agentziaren webgunea.]</ref>
Txulapainen dagoen [[Beltzuntze]] kontzejuan, itsasoaren mailatik 530 metrora, [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] [[1988|19882an]] jarritako estazio meteorologikoa dago.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Meteo Navarra|izenburua=Estazioko datuak - Gares|url=http://meteoeu.navarra.es/climatologia_eu/selfichaclima_eu.cfm?IDEstacion=85&tipo=MAN|aldizkaria=meteoeu.navarra.es|sartze-data=2021-09-01}}</ref>
{{Klima
|location= [[Beltzuntze]], 1988-2022
<!--Record high temperatures-->
|Jan record high C= 18.0
|Feb record high C= 20.0
|Mar record high C= 25.0
|Apr record high C= 28.0
|May record high C= 33.3
|Jun record high C= 39.5
|Jul record high C= 40.3
|Aug record high C= 40.5
|Sep record high C= 37.0
|Oct record high C= 30.0
|Nov record high C= 22.0
|Dec record high C= 17.1
|year record high C= 40.5
<!--Average high temperatures-->
|Jan high C= 8.5
|Feb high C= 10.0
|Mar high C= 13.3
|Apr high C= 16.3
|May high C= 20.0
|Jun high C= 25.3
|Jul high C= 27.6
|Aug high C= 27.8
|Sep high C= 23.9
|Oct high C= 19.1
|Nov high C= 12.1
|Dec high C= 8.9
|year high C= 17.7
<!--Mean daily temperature-->
|Jan mean C= 5.2
|Feb mean C= 6.0
|Mar mean C= 8.6
|Apr mean C= 11.3
|May mean C= 14.4
|Jun mean C= 18.9
|Jul mean C= 21.1
|Aug mean C= 21.3
|Sep mean C= 18.1
|Oct mean C= 14.4
|Nov mean C= 8.7
|Dec mean C= 5.6
|year mean C= 12.8
<!--Average low temperatures-->
|Jan low C= 1.9
|Feb low C= 2.0
|Mar low C= 3.8
|Apr low C= 6.2
|May low C= 8.8
|Jun low C= 12.6
|Jul low C= 14.7
|Aug low C= 14.8
|Sep low C= 12.3
|Oct low C= 9.6
|Nov low C= 5.3
|Dec low C= 2.3
|year low C= 7.9
<!--Record low temperatures-->
|Jan record low C= -8.0
|Feb record low C= -8.0
|Mar record low C= -9.0
|Apr record low C= -1.8
|May record low C= -1.0
|Jun record low C= 2.0
|Jul record low C= 7.0
|Aug record low C= 8.0
|Sep record low C= 4.0
|Oct record low C= -2.0
|Nov record low C= -7.0
|Dec record low C= -10.0
|year record low C= -10.0
<!--Total Precipitation, this should include rain and snow.-->
|Jan precipitation mm= 113.4
|Feb precipitation mm= 100.1
|Mar precipitation mm= 95.5
|Apr precipitation mm= 106.3
|May precipitation mm= 74.5
|Jun precipitation mm= 63.0
|Jul precipitation mm= 34.7
|Aug precipitation mm= 35.8
|Sep precipitation mm= 57.1
|Oct precipitation mm= 80.4
|Nov precipitation mm= 134.8
|Dec precipitation mm= 112.6
|year precipitation mm= 1008.3
<!--Mean Precipitation, this should include rain and snow.-->
|Jan precipitation mean =
|Feb precipitation mean =
|Mar precipitation mean =
|Apr precipitation mean =
|May precipitation mean =
|Jun precipitation mean =
|Jul precipitation mean =
|Aug precipitation mean =
|Sep precipitation mean =
|Oct precipitation mean =
|Nov precipitation mean =
|Dec precipitation mean =
|year precipitation mean =
<!--Maximum Precipitation in 24 hours, this should include rain and snow.-->
|Jan precipitation max = 75.0
|Feb precipitation max = 49.0
|Mar precipitation max = 57.5
|Apr precipitation max = 63.0
|May precipitation max = 44.0
|Jun precipitation max = 63.0
|Jul precipitation max = 45.0
|Aug precipitation max = 84.0
|Sep precipitation max = 72.0
|Oct precipitation max = 63.0
|Nov precipitation max = 80.5
|Dec precipitation max = 122.0
|year precipitation max = 122.0
<!--Average daily % humidity-->
<!-- If entering the average daily % humidity, then the humidex table should be used. As of December 2009, few if any countries other than Canada use the Humidex.-->
|Jan humidity=
|Feb humidity=
|Mar humidity=
|Apr humidity=
|May humidity=
|Jun humidity=
|Jul humidity=
|Aug humidity=
|Sep humidity=
|Oct humidity=
|Nov humidity=
|Dec humidity=
|year humidity=
<!--Average number of precipitation days-->
|unit precipitation days= 1 mm
|Jan precipitation days= 13.8
|Feb precipitation days= 12.8
|Mar precipitation days= 12.3
|Apr precipitation days= 14.9
|May precipitation days= 12.4
|Jun precipitation days= 8.7
|Jul precipitation days= 6.6
|Aug precipitation days= 6.3
|Sep precipitation days= 8.7
|Oct precipitation days= 11.8
|Nov precipitation days= 16.0
|Dec precipitation days= 13.9
|year precipitation days= 138.0
<!--Average number of snowy days-->
|unit snow days= 1 mm
|Jan snow days= 0.1
|Feb snow days= 0.2
|Mar snow days= 0.4
|Apr snow days= 0.4
|May snow days= 0.4
|Jun snow days= 0.2
|Jul snow days= 0.3
|Aug snow days= 0.2
|Sep snow days= 0.0
|Oct snow days= 0.0
|Nov snow days= 0.1
|Dec snow days= 0.1
|year snow days= 2.2
<!--Average monthly sunshine hours, monthly totals are preferred, and will produce colours, but percentages are accepted.-->
|Jan sun=
|Feb sun=
|Mar sun=
|Apr sun=
|May sun=
|Jun sun=
|Jul sun=
|Aug sun=
|Sep sun=
|Oct sun=
|Nov sun=
|Dec sun=
|year sun=
|source 1= Nafarroako klimatologia zerbitzua<ref>{{erreferentzia |url=http://meteoeu.navarra.es/climatologia_eu/selfichaclima_eu.cfm?IDEstacion=85&tipo=MAN|izenburua=Beltzuntzeko estazioko balio klimatologikoak|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|sartze-data=2020-08-24}}</ref>}}<hr><center>{{Graph:Weather monthly history
| width=900
| table=Belzunce-MAN.tab
| title=Beltzuntze hilabeteroko eguraldiaren grafikoa
}}</center>


== Etimologia ==
== Banaketa ==
Txulapainek 10 [[kontzeju]] ditu:
Lurralde honen berezko hizkuntza [[Antzinaroa|aitzinarotik]] [[euskara]] izan den arren, haranaren izenak jatorri erromanikoa du. ''Txulapain'' erdarazko "''Jus la peña''"-tik eldu da, [[nafar-aragoiera]]tik hain zuzen ere, eta "haitzaren azpian" erran nahi du. [[1268]]. urtean ''Val de Sant Estevan'' bezala idatzia agertzen da, eta [[1366]] eta [[1427]]<nowiki/>an ''Sant Esteuan de Ius la Peynna'' bezala. Konkista eta gero izena [[gaztelera]]ratu zen ''San Esteban de Juslapeña'' bezala eta ordutik haranaren izena horrela idatzia izan da. Herritarrek, XX. mendera arte haien artean ''Xulapain'' bezala izendatzen zuten, mende hasieran zonaldean euskara galdu zen arte.


* [[Beorburu]]
== Herriak ==
* [[Gartziriain]]
Honako herri hauek osatzen dute Txulapain udalerria: [[Aristregi]], [[Beltzuntze]], [[Beorburu]], [[Gartziriain]], [[Larraiotz]], [[Markalain]], [[Nabatz]], [[Nuin]], [[Ollakarizketa]], [[Otsakar]], [[Osinaga]], [[Untzu]] eta [[Usi]]. Horiei herri hustu hauek gehitu behar zaizkie: [[Iruzkun]], [[Alaitz (Txulapain)|Alaitz]], [[Otsabide]], [[Oarritz]] eta [[Untzubeiti]].
* [[Larraiotz]]
* '''[[Markalain]]''' (ibarburua)
* [[Nabatz]]
* [[Nuin]]
* [[Ollakarizketa]]
* [[Osinaga]]
* [[Otsakar]]
* [[Untzu]]


Gainera, beste 3 [[Leku (unitate administratiboa)|leku]] batzuk ere badaude, hala nola:
== Ondasun nabarmenak ==
* '''[[San Pedro eliza (Gartziriain)|San Pedro eliza]]''': [[Gartziriain]] kontzejuan dagoen [[XII. mendea|XII. mendeko]] eliza.
* '''Doneztebe''' monasterioa: [[Aranzadi Elkartea]]k eta [[Larunbe]]ko herritar talde batek Harriaundi mendiaren gainean (942 m) azken urte hauetan topatu dituzte monasterio erromaniko baten aztarnak, garrantzi handiko aurkikuntza arkeologikoa izan dena. Tenplua izateaz gain, beste kasu batzuetan gertatu legez, talaia funtzioak ere beteko zituen Erdi Aro hartan.<ref>[http://www.berria.eus/paperekoa/4990/028/001/2016-08-28/done_mikelen_bizki_galdua.htm "Done Mikelen bizki galdua".]</ref>


* [[Aristregi]]
== Demografia ==
* [[Beltzuntze]]
{{Barra bertikalen grafikoa
* [[Usi]]
|izena=Txulapaingo biztanleria

|altuera=300
Azkenik, udalerrian 6 [[herri hustu]] daude:
|zabalera=500

| 1900 | 702 | 1910 | 775 | 1920 | 814 | 1930 | 818 | 1940 | 701 | 1950 | 688 | 1960 | 636 | 1970 | 450 | 1981 | 415 | 1991 | 424 | 2001 | 494 | 2011 | 556 |
* [[Alaitz (Txulapain)|Alaitz]]
* [[Iruzkun]]
* [[Oarritz]]
* [[Otsabide (Txulapain)|Otsabide]]
* [[Untzubeiti]]


{{mapa marraztu|width=900|height=475|zoom=12|align=center|latitude={{#invoke:Wikidata | claim | property=P625 | formatting=latitude}}|longitude={{#invoke:Wikidata | claim | property=P625 | formatting=longitude}}|geotype1=geomask|stroke-color1=#000000|title1=<span style="color:white">.</span>|fill-opacity1=0.33|stroke-width1=2|fill1=#FFFFE0
|geotype2=geoshape
|fill2=#99c
|stroke-color2=#000000
|fill-opacity2=0.5
|stroke-width2=0.5
|title2=[[Beorburu]]
|ids2=Q12254991
|geotype3=geoshape
|fill3=#99c
|stroke-color3=#000000
|fill-opacity3=0.5
|stroke-width3=0.5
|title3=[[Gartziriain]]
|ids3=Q12258238
|geotype4=geoshape
|fill4=#99c
|stroke-color4=#000000
|fill-opacity4=0.5
|stroke-width4=0.5
|title4=[[Larraiotz]]
|ids4=Q12261912
|geotype5=geoshape
|fill5=#99c
|stroke-color5=#000000
|fill-opacity5=0.5
|stroke-width5=0.5
|title5=[[Markalain]]
|ids5=Q12263115
|geotype6=geoshape
|fill6=#99c
|stroke-color6=#000000
|fill-opacity6=0.5
|stroke-width6=0.5
|title6=[[Nabatz]]
|ids6=Q12264630
|geotype7=geoshape
|fill7=#99c
|stroke-color7=#000000
|fill-opacity7=0.5
|stroke-width7=0.5
|title7=[[Nuin]]
|ids7=Q12264947
|geotype8=geoshape
|fill8=#99c
|stroke-color8=#000000
|fill-opacity8=0.5
|stroke-width8=0.5
|title8=[[Ollakarizketa]]
|ids8=Q12265138
|geotype9=geoshape
|fill9=#99c
|stroke-color9=#000000
|fill-opacity9=0.5
|stroke-width9=0.5
|title9=[[Otsakar]]
|ids9=Q12265372
|geotype10=geoshape
|fill10=#99c
|stroke-color10=#000000
|fill-opacity10=0.5
|stroke-width10=0.5
|title10=[[Osinaga]]
|ids10=Q12265334
|geotype11=geoshape
|fill11=#99c
|stroke-color11=#000000
|fill-opacity11=0.5
|stroke-width11=0.5
|title11=[[Untzu]]
|ids11=Q12268589
| title12 = [[Iruzkun]]
| description12 = herri hustu
| marker-symbol12 = triangle
| marker-size12 = small
| coordinates12 = 42.89082969595249, -1.7074493482339734
| title13 = [[Oarritz]]
| description13 = herri hustu
| marker-symbol13 = triangle
| marker-size13 = small
| coordinates13 = 42.89785854670723, -1.707909386773886
| title15 = [[Otsabide (Txulapain)|Otsabide]]
| description15 = herri hustu
| marker-symbol15 = triangle
| marker-size15 = small
| coordinates15 = 42.89117710379041, -1.7103929247598002
| title16 = [[Untzubeiti]]
| description16 = herri hustu
| marker-symbol16 = triangle
| marker-size16 = small
| coordinates16 = 42.87565060881298, -1.685561179066368
| title17 = [[Alaitz (Txulapain)|Alaitz]]
| description17 = herri hustu
| marker-symbol17 = triangle
| marker-size17 = small
| coordinates17 = 42.913345408875564, -1.7384583613213274
| title18 = [[Osinaga]]
| description18 = kontzeju
| marker-symbol18 = town
| marker-size18 = small
| marker-color18 = #99c
| coordinates18 = 42.90505746562857, -1.7397043629002693
| title19 = [[Untzu]]
| description19 = kontzeju
| marker-symbol19 = town
| marker-size19 = small
| marker-color19 = #99c
| coordinates19 = 42.8782813316773, -1.685214064153397
| title20 = [[Aristregi]]
| description20 = leku
| marker-symbol20 = village
| marker-size20 = small
| coordinates20 = 42.89549159909696, -1.7370870371859035
| title21 = [[Beltzuntze]]
| description21 = leku
| marker-symbol21 = village
| marker-size21 = small
| coordinates21 = 42.89891912872431, -1.6841128254583662
| title22 = [[Usi]]
| description22 = leku
| marker-symbol22 = village
| marker-size22 = small
| coordinates22 = 42.91279288500316, -1.6798945390301452
| title23 = [[Beorburu]]
| description23 = kontzeju
| marker-symbol23 = town
| marker-size23 = small
| marker-color23 = #99c
| coordinates23 = 42.92262438994211, -1.7282240577383563
| title24 = [[Gartziriain]]
| description24 = kontzeju
| marker-symbol24 = town
| marker-size24 = small
| marker-color24 = #99c
| coordinates24 = 42.89052815230552, -1.694373932935215
| title25 = [[Larraiotz]]
| description25 = kontzeju
| marker-symbol25 = town
| marker-size25 = small
| marker-color25 = #99c
| coordinates25 = 42.9011642509073, -1.7154734994545597
| title26 = [[Nabatz]]
| description26 = kontzeju
| marker-symbol26 = town
| marker-size26 = small
| marker-color26 = #99c
| coordinates26 = 42.892981560187366, -1.6768470282178622
| title27 = [[Nuin]]
| description27 = kontzeju
| marker-symbol27 = town
| marker-size27 = small
| marker-color27 = #99c
| coordinates27 = 42.91494585172566, -1.7182915095545852
| title28 = [[Ollakarizketa]]
| description28 = kontzeju
| marker-symbol28 = town
| marker-size28 = small
| marker-color28 = #99c
| coordinates28 = 42.88491729745507, -1.6960034523059755
| title29 = [[Otsakar]]
| description29 = kontzeju
| marker-symbol29 = town
| marker-size29 = small
| marker-color29 = #99c
| coordinates29 = 42.914963450456064, -1.7322475272670306
| title14 = [[Markalain]]
| description14 = ibarburua (kontzeju)
| marker-symbol14 = circle
| marker-size14 = small
| marker-color14 = #99c
| coordinates14 = 42.898024089651365, -1.6968219427453926
|text=Txulapain ibarreko herriak
}}
}}

[[2008]]ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko hamalau etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %2,58 ([[Nafarroa]]ko batez besteko kopuruaren azpitik).
== Historia ==
{| class="wikitable"
1268ko Rediezmoaren Liburuan Txulapain ibar gisa agertzen da, ''Doneztebe'' izenarekin, eta, adibidez, 1366 eta 1427ko Su Liburuetan, garai hartan ''Doneztebe Txulapain'' ohikoa zenarekin.
|+Herrietako biztanleria

!Herria
[[Aro Modernoa|Aro Modernoan]] zehar bere leku guztiak errege bihurtu ziren, [[Usi]] izan ezik, hau jaurerrikoa baitzen. Horregatik, guztien artean ibarreko diputatu bat aukeratzen zuten, eta, aparte, herri bakoitzak bere gobernurako errejidoreak aukeratzen zituen. Hori aldatu egin zen XIX. mendearen lehen erdialdeko erreforma administratiboekin. Mende horretako 1940ko hamarkadan, ibarreko batzarrak [[Markalain|Markalainen]] egiten dira, erdigunerik zentrikoena delako; ibarreko bizilagun guztiak nekazariak dira, bortz izan ezik, eta, azken batean, 865 pertsona bizi dira bertan.
!Biztanleria ([[2014]])

Ibarreko biderik onenak ferrazkoak eta bertakoak bertzerik ez ziren. Garia, oloa, artoa eta patatak eta menuzalak ekoizten ziren. Ardiak, behiak, akerrak, hurbiletik eta zaldizkoak irabazi zituen; eperrak, otsoak, azeriak, erbiak eta basurdeak ehizatzen ziren. Irin-errota bat zegoen bailara osoan, eta jendeak olioa, ardoa, pattarra eta beste jaki batzuk inportatu behar zituen kontsumorako, ganadua, garia, artoa eta menuzalak saltzearen truke. 1920. urtearen inguruan, bailara osoan bi eskola zeuden.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia {{!}} TXULAPAIN|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=12351|sartze-data=2024-02-29}}</ref>

== Demografia ==
{{biztanleria}} biztanle zituen Txulapainek.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Txulapain|argitaletxea=Espainiako Estatistika Institutua|url=https://www.ine.es/intercensal/intercensal.do;jsessionid=131CA92583B7C5943D609CDBF16B2F5F.intercensal01?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=Txulapain|aldizkaria=www.ine.es|sartze-data=2021-08-31}}</ref><center>
{| class="wikitable" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; text-align:center;"
!1842
!1857
!1860
!1877
!1887
!1897
!1900
!1910
!1920
!1930
!1940
!1950
!1960
!1970
!1981
!1991
!2001
!2011
!2021
|-
|-
|
|[[Aristregi]]
|25
|798
|761
|742
|729
|631
|702
|775
|814
|818
|701
|688
|636
|450
|415
|424
|494
|556
|582
|}
{| align=center
|-
|-
{{Graph:Chart|width=800|height=300|xAxisTitle=Urtea|yAxisTitle=Biztanleria|type=rect|xAxisAngle = -40
|[[Beltzuntze]]
|x=1842, 1857, 1860, 1877, 1887, 1897, 1900, 1910, 1920, 1930, 1940, 1950, 1960, 1970, 1981, 1991, 2001, 2011, 2021
|65
|y1=, 798, 761, 742, 729, 631, 702, 775, 814, 818, 701, 688, 636, 450, 415, 424, 494, 556, 582
|-
|colors=#99c|showValues = offset:4}}
|[[Beorburu]]
|34
|-
|[[Gartziriain]]
|35
|-
|[[Larraiotz]]
|22
|-
|[[Markalain]]
|54
|-
|[[Nabatz]]
|34
|-
|[[Nuin]]
|47
|-
|[[Ollakarizketa]]
|98
|-
|[[Otsakar]]
|33
|-
|[[Osinaga]]
|28
|-
|[[Untzu]]
|34
|-
|[[Usi]]
|39
|}
|}
</center>


== Politika ==
== Politika ==
210. lerroa: 649. lerroa:
|}
|}


== Txulapaindarrak ==
== Kultura ==

* [[Juan Jose Oraien Aizkorbe]] (1899-1936): [[San Joan Jainkoarenaren Ordena Ostalaria]]ko erlijiosoa. [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] La Malvarrosan, Valentzian, erahila. Eliza Katolikoak 2013. urteko urriak 13an [[Dohatsu]] izendatua.
=== Euskara ===
* [[Ion Erro|Ion Erro Armendaritz]] ([[1968]] -): [[Nafarroako Ezker Batua|Nafarroako Ezker Batuko]] politikaria. 1995-1999 eta 2004-2011 urteen artean [[Nafarroako Parlamentua|Nafarroako Parlamentuko]] parlamentaria izan zen.
{{Ikus gainera|gulibarrera|nafarrera}}[[Luis Luziano Bonaparte|Luis Luziano Bonapartek]], [[1869|1869an]], Txulapaingo herri guztiak sailkatu zituen, [[Hegoaldeko goi nafarrera|hegoaldeko goi-nafarrera]] euskalkian.<ref>Luis Luziano Bonaparte. ''Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés'', [[1863]].</ref>

Euskararen galera, beraz, XX. mendekoa da. [[Iruñeko eta Tuterako artxidiozesia|Iruñeko Gotzaindegiak]] 1904an egindako eliz gida baten arabera, [[Ultzama]], [[Anue]], [[Odieta]], [[Atetz]], Txulapain eta [[Olaibar]] ibarrak hartzen zituen Anueko Artzapeztegian erantzuna baiezkoa da. 1935ean, ibar horiek guztiak euskaldunak ziren oraindik.

1960ko hamarkadako Nafarroako industrializazioak benetako landa exodoa ekarri zuen hirietako fabriketara. [[Despopulatze]] horrek batez ere gazteei eta emakumeei eragin zien. Zalantzarik gabe, euskarari ere eragin zion. Txulapain ibarrean oso handia izan da hiriburuaren eragina, jendea bertara joan ohi baita. Ibarra honen erdalduntzea egitate bat da. 1972ko datuen arabera, 60 urtetik gorakoentzat zegoen gordeta euskara, eta oso gutxitan egiten zuten.

[[Koldo Zuazo|Koldo Zuazok]], [[2010|2010ean]], Txulapain ez-euskal-eremuan sailkatu zen.<ref>Koldo Zuazo. ''El euskera y sus dialectos''. Alberdania, 2010.</ref>

Ibar honetan hitz egiten den [[Euskara|euskarak]] bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da [[gulibarrera|gulibarrera]]. [[Euskara batua|Euskara batuaren]] itzalean alfabetatutako hainbat [[euskaldun]] baden arren, Txulapaingo mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

[[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] onartutako [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legearen]] arabera, Txulapain eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. [[2010|2010ko]] erroldaren arabera, herritarren %20,72k zekien [[Euskara|euskaraz]] hitz egiten eta [[2018|2018n]] %23,10k.

=== Jaiak ===

* [[Aristregi|Aristregiko]] San Joan jaiak, ekainaren laugarren asteburuan
* [[Untzu|Untzuko]] Jasokundearen jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
* [[Beorburu|Beorburuko]] San Martin jaiak, abuztuaren laugarren asteburuan
* [[Otsakar|Otsakarreko]] Gurutze Sainduko jaiak, irailaren bigarren asteburuan
* [[Osinaga|Osinagako]] San Lorenzo jaiak, irailaren hirugarren asteburuan
* [[Usi|Usiko]] San Andres jaiak, iraiaren hirugarren asteburuan
* [[Markalain|Markalaingo]] San Migel jaiak, irailaren azken asteburuan
* [[Nuin|Nuingo]] San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan
* [[Nabatz|Nabazko]] San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan
* [[Ollakarizketa|Ollakarizketako]] Sortzez Garbiaren jaiak, abenduaren bigarren asteburuan

== Ondasun nabarmenak ==

* [[Aristregi|Aristregiko]] [[San Joan Bataiatzailearen eliza (Aristregi)|San Joan Bataiatzailearen eliza]], [[XVI. mendea|XVI. mendean]] eraikitako kristau eliza.
* [[Arriaundi|Arriaundiko]] [[Doneztebe monasterioa (Larunbe)|Doneztebe monasterioa]], [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] eraikitako kristau monasterio zaharra.
* [[Beltzuntze|Beltzuntzeko]] [[Santa Eulalia eliza (Beltzuntze)|Santa Eulalia eliza]], [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] eraikitako kristau eliza.
* [[Beorburu|Beorburuko]] [[San Andres eliza (Beorburu)|San Andres eliza]], [[XIII. mendea|XIII. mendean]] eraikitako kristau eliza.
* [[Gartziriain|Gartziriaingo]] [[San Pedro eliza (Gartziriain)|San Pedro eliza]], [[XII. mendea|XII. mendean]] eraikitako kristau eliza.
* [[Larraiotz|Larraiozko]] [[San Esteban eliza (Larraiotz)|San Esteban eliza]], [[XIII. mendea|XIII. mendean]] eraikitako kristau eliza.
* [[Markalain|Markalaingo]] [[San Migel eliza (Markalain)|San Migel eliza]], [[XIII. mendea|XIII. mendean]] eraikitako kristau eliza, [[Arkitektura gotikoa|gotiko]] estiloan.
* [[Nabatz|Nabazko]] [[San Martin eliza (Nabatz)|San Martin eliza]], [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] eraikitako kristau eliza.
* [[Nuin|Nuingo]] [[San Martin eliza (Nuin)|San Martin eliza]], [[XIII. mendea|XIII. mendean]] eraikitaku kristau eliza
* [[Ollakarizketa|Ollakarizketako]] [[Sortzez Garbiaren eliza (Ollakarizketa)|Sortzez Garbiaren eliza]], [[XIII. mendea|XIII. mendean]] eraikitako kristau eliza zaharra, gaur egun etxebizitza pribatua.
* [[Osinaga|Osinagako]] [[San Lorentzo eliza (Osinaga)|San Lorentzo eliza]], [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]] eraikitako kristau eliza.
* [[Otsakar|Otsakarreko]] [[San Kristobal eliza (Otsakar)|San Kristobal eliza]], [[Aro Modernoa|Aro Modernoan]] eraikitako kristau eliza.
* [[Untzu|Untzuko]] [[Jasokundeko Andre Mariaren eliza (Untzu)|Jasokundeko Andre Mariaren eliza]], [[Erdi Aroa|Erdi Aroan]] eraikitako kristau eliza.
* [[Usi|Usiko]] [[San Andres eliza (Usi)|San Andres eliza]], [[XIII. mendea|XIII. mendean]] eraikitaku kristau eliza.

== Txulapaindar ospetsuak ==
* [[Juan Jose Oraien Aizkorbe]] ([[1899]]-[[1936]]), [[San Joan Jainkoarenaren Ordena Ostalaria]]ko erlijiosoa eta Eliza Katolikoaren [[dohatsu]]a, [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibilean]] Valentziako la Malvarrosan erahila.
* [[Pilar Idoate]] ([[1955]]-), sukaldari eta enpresaburua.
* [[Ion Erro|Ion Erro Armendaritz]] ([[1968]]-), [[Nafarroako Ezker Batua|Nafarroako Ezker Batuko]] politikari eta [[Nafarroako Parlamentua|Nafarroako Parlamentukidea]].
* [[Maialen Diaz]] ([[1988]]-), antzerkigilea.

== Irudiak ==
<gallery mode="packed-hover">
Fitxategi:Iglesia de Garciriain.JPG|[[San Pedro eliza (Gartziriain)|Gartziriaingo eliza]]
Fitxategi:Larraiotz 2020.jpg|[[Larraiotz]]
Fitxategi:Nuin 20-10-7.jpg|[[San Martin eliza (Nuin)|Nuingo eliza]]
Fitxategi:Otsakar 2020.jpg|[[Otsakar]]
Fitxategi:Untzu 20-10-11.jpg|[[Untzu]]
</gallery>

== Oharrak ==
<references group="lower-alpha" />


== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda|30em}}


* [[Jose Maria Jimeno Jurio]] (zuzendaria), ''Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV'', Iruñea, 1996. {{ISBN|84-235-1505-2}}.
== Bibliografia ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
* [[Jose Maria Jimeno Jurio]] (zuzendaria), ''Nafarroako toponimia eta mapagintza. LIX'', Iruñea, 1999. ISBN 84-235-1876-0


== Ikus, gainera ==
== Ikus, gainera ==

* [[Nafarroa Garaiko udalerrien zerrenda|Nafarroako udalerrien zerrenda]]
* [[Iruñerria]]
* [[Iruñerriko Ibarrak|Ibarrak]] ([[Iruñerria]])
* [[Iruñeko merindadea]]
* [[Iruñeko merindadea]]
* [[Nafarroa Garaia]]


== Kanpo estekak ==
== Kanpo estekak ==
* [http://www.juslapena.es/ Txulapaingo Udalaren webgune ofiziala]
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko:Wikiatlasa}}
* {{eu}} [http://www.lasonet.com/txulapainfotos.php Txulapaingo argazkiak lasonet.com webgunean.]
* {{es}} [http://www.navarra.es/home_es/Navarra/272+Municipios/entidad.htm?IdEnt=361 Txulapaini buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgunean.]
* [http://maps.google.com/maps?f=q&source=s_q&hl=eu&geocode=&q=Txulapain,+nafarroa&sll=42.898426,-1.597081&sspn=0.014367,0.027595&ie=UTF8&hq=&hnear=Txulapain,+Nafarroa,+Espainia&ll=42.897126,-1.695242&spn=0.014242,0.027595&z=15&layer=c&cbll=42.898325,-1.696106&panoid=Yf_JoEgsLHQP-hddL1JxYQ&cbp=12,108.58,,0,5.42 Markalain kontzejuko San Migel kalearen ikuspegia Google Street View-n.]
* [https://hamaika.eus/bideo-saioak/nafar-away/nafar-away-txalupain.html "Nafar Away" saioan (11TB).]

{{autoritate kontrola}}

{{clear}}
<center>
{| class="toccolours" style="margin: 0 2em 0 2em;"
! style="background:#ccccff" align="center" width="100%" | <div style="float:left;width:50px;"></div> '''Txulapain'''
|-
| align="center" style="font-size: 90%;" colspan="2" | [[Aristregi]] | [[Beltzuntze]] | [[Beorburu]] | [[Gartziriain]] | [[Larraiotz]] | [[Markalain]] | [[Nabatz]] | [[Nuin]] | [[Ollakarizketa]] | [[Otsakar]] | [[Osinaga]] | [[Untzu]] | [[Usi]]
| style="text-align:right; font-size:smaller;" | <small class="editlink noprint plainlinksneverexpand"></small>
|}
</center>


{{Iruñerriko herrien aurkibidea}}
{{autoritate kontrola}}{{Txulapain}}{{Iruñerriko herrien aurkibidea}}{{Nafarroako udalerri aurkibidea|t}}{{Nafarroa Garaiko ibar aurkibidea}}
{{Nafarroako udalerri aurkibidea}}


[[Kategoria:Txulapain]]
[[Kategoria:Txulapain| ]]

Hauxe da oraingo bertsioa, 19:14, 24 martxoa 2024 data duena

Txulapain
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Beltzuntze eta Nabatz, Zubiaga errekaren ondoan
Txulapain bandera
Bandera

Txulapain armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Iruñea
EskualdeaIbarrak (Iruñerria)
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaIruñea
Izen ofiziala Juslapeña / Txulapain
Alkatea
(2023-2027)		Francisco Javier Sarasa Munarriz
(Txulapain)
Posta kodea31193
INE kodea31136
Herritarratxulapaindar, xulapeindar
Geografia
Koordenatuak42°53′52″N 1°42′16″W / 42.89776709°N 1.70431691°W / 42.89776709; -1.70431691
Azalera31,51 km²
Garaiera459-944 metro
Distantzia12,4 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria564 (2023:  −10)
alt_left 255 (%45,2)(2019) (%54,6) 308 alt_right
Dentsitatea0,18 bizt/km²
Zahartzea[1]% 14,78
Ugalkortasuna[1]‰ 35,4
Ekonomia
Jarduera[1]% 75,64 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 5,69 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[2][3]% 23,10 (2018: %2,38)
Datu gehigarriak
Oharrakwww.juslapena.es

Txulapain[4][a] (gulibarreraz: Xulapein)[b] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Iruñerria eskualdeko Ibarrak azpieskualdean dago, Iruñea hiriburutik 12,4 kilometrora. Altuera 459 eta 944 metro artekoa da, eta 24,0 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 564 biztanle zituen.

Txulapain ibar berezia da, Arriaundiko hegoaldeko lurraldeek osatzen baitute, eta hortik datorkio izena. Iruñerria iparraldeko herriak dira, eta ez daude lautadan, non zendeetan biltzen diren, baizik eta haitzaren eta Eltxumendi mendiaren artean. Ondorioz, lurraldea hainbat arro hidrografikotan banatuta dago, eta horietatik garrantzitsuena Urtxikia ibaikoa da, baina Untzuko, Zubiaga, Mindegi eta Aristregiko errekak ere nabarmentzen dira. Ibarra osatzen duten herriak txikiak dira, baina ugariak eta lurralde osoan barreiatuak.

Bertako biztanleak txulapaindarrak (gulibarreraz: xulapeindarrak) dira. Ibarburua Markalain kontzejua da, non udaletxea da.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapain beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]

  • Val de San Esteuan (1264)
  • Val de Santesteuan de Ius la Peyna (1366)
  • Val de Sant Esteuan de Juslapeyna (1366)
  • Juslapeña (1534)
  • Val de Santesteban de Juslapeña (1800)
  • Juslapeña (1829)
  • Txulapain (1961)
  • Txulapain (1974)
  • Txulapain (2007)

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapain izena nafar erromantzeko Chus la Penya ("haitzaren azpikoa") izenetik dator, Arriaundiren azpian dagoen ibarraren zatiari erreferentzia eginez. Mendi honen tontorrean Doneztebe monasterioa zegoen. Monasterioaren izena, jatorrian, haranaren izendapenaren parte zen, eta XVII. mendearen lehen laurdenera arte erabiltzen zen, gutxienez.

Beraz, erromantze jatorriko toponimoa da, eta haren osagaiak jus-, la artikulu femeninoa eta peña (haitz) izen arrunta dira. Lehenengoa ius hitzetik dator, zeina, era berean, latin arruntaren jusum eboluzioaren emaitza baita, aurreko josum batetik, deorsum -ean (beherantz) jatorria duena, suso terminoren kontrakoa. Suso eta yuso ahotsak Euskal Herriko Erdi Aroko erromantzean erabili ohi dira, eta adibidez Berriosuso (Berriogoiti) eta Caicedo Yuso izenetan gorde dira.

Termino honen eraikuntza Arrotxapearen oso antzekoa da, jatorriz Jus la Rocha deitua ("arrokaren azpian", gazteluaren esanahiari dagokionez, San Zernin burguari erreferentzia eginez). Iruñeko auzoaren kasuan, bertako hizkuntzara, euskarara, egokitu zen, eta jus- ren ordez -pea jarri zen, bere euskal baliokidea, Juslarrocha > Arrotxapea pasatuz. Txulapainen, ordea, ez zen horrelakorik gertatu, baina ahoskera egokitu egin zen.[6]

Hasiera batean, <j> grafema /ɟ/ ahoskatzen zen ("y" -ren antzekoa). Erromantzez, /x/ ("j" -ren bizkaierazko ahoskera) jarri zioten azkenean haren ordez. Euskaraz, ordea, zenbait aldaketak Yuslapeña > Txulapain izatera eraman zuten. Euskarazko -sl- > -l- bilakaera ohikoa da, ohiko soinu-konbinazioengatik, -sl- ez baita ohikoa. Gainera, azentuaren atzean dagoen -a galdu egiten da, Bizkarreta toponimoaren kasuan bezala (ahoz Biskarret esaten zaio). Horrela, izenak bilakaera hau izan zuen tokiko biztanleen artean: yuslapeña > xulapeñ > xulapein. Ibarreko tokiko euskalkia den gulibarreraz, hasiera x- hizkuntzan mantendu zen, xakur (txakur) edo xilko (zilko) bezalako beste hitz batzuekin gertatzen zen bezala, baina Iruñerrian eta hiriburuan tx- forma erabiltzen zen, bertan horrelako soinuak ohikoak baitziren. Gainera, kanpotik -ain ere erabiltzen zen, eta ez -ein, Iruñea inguruko euskalkiek -ei- diptongoa ireki eta -ai- bihurtzeko joera baitute (hogei > hogai, adibidez). Beraz, ibarrean XX. mendearen amaierara arte mantendu zen Xulapein forma tradizionala, Txulapain izenaz ezagutzen zenetik kanpo, eta azken forma hori izan zen Euskaltzaindiak mendearen amaieran ofizialdu zuena.[7]

2022ko otsailaren 9an, Nafarroako Gobernuak Txulapain onartu zuen udalerriaren izen koofizial gisa, erdarakoa ondoan.[8]

Ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapaingo armarriak honako blasoi hau du:[9]

« Hondo urdin batez eta aurrean urrezko galburu sorta batez osatuta dago, zinta gorri batekin lotutak. »

Bandera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapaingo banderak Txulapaingo armarria dauka hondo urdin baten gainean.

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iruñeko merindadearen ekialdean dago, Nafarroako Mendialdean.

Mugakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 Imotz, Baratxetxarrea Atetz Odieta
Itza Ezkabarte
Mendebaldea
   Txulapain  
Ekialdea
Izkueta Berriobeiti Artxulo

Inguru naturala eta kokapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalerriko erliebea nahiko malkartsua da eta garaiera ertaineko hainbat mendi aurki daitezke hegoaldean, besteak beste, San Gregorio (945 metro), San Bartolome (925 metro) eta Aldaun mendia (942 metro).

Klima eta landaredia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapaingo klimak ezaugarri azpiatlantiarrak ditu, prezipitazioak ugariak dira urte osoan zehar (urtean 1.200mm inguru), nahiz eta uda garaiko bi hilabeteak lehorrak diren. Urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu artekoa da, eta urtean dauden egun euritsuak 120 eta 130 bitartean.

Estazio meteorologikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapainen dagoen Beltzuntze kontzejuan, itsasoaren mailatik 530 metrora, Nafarroako Gobernuak 19882an jarritako estazio meteorologikoa dago.[10]

    Datu klimatikoak (Beltzuntze, 1988-2022)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 20.0 25.0 28.0 33.3 39.5 40.3 40.5 37.0 30.0 22.0 17.1 40.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.5 10.0 13.3 16.3 20.0 25.3 27.6 27.8 23.9 19.1 12.1 8.9 17.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.2 6.0 8.6 11.3 14.4 18.9 21.1 21.3 18.1 14.4 8.7 5.6 12.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.9 2.0 3.8 6.2 8.8 12.6 14.7 14.8 12.3 9.6 5.3 2.3 7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -8.0 -8.0 -9.0 -1.8 -1.0 2.0 7.0 8.0 4.0 -2.0 -7.0 -10.0 -10.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 113.4 100.1 95.5 106.3 74.5 63.0 34.7 35.8 57.1 80.4 134.8 112.6 1008.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 75.0 49.0 57.5 63.0 44.0 63.0 45.0 84.0 72.0 63.0 80.5 122.0 122.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 13.8 12.8 12.3 14.9 12.4 8.7 6.6 6.3 8.7 11.8 16.0 13.9 138.0
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.1 0.2 0.4 0.4 0.4 0.2 0.3 0.2 0.0 0.0 0.1 0.1 2.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[11]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapainek 10 kontzeju ditu:

Gainera, beste 3 leku batzuk ere badaude, hala nola:

Azkenik, udalerrian 6 herri hustu daude:


Map
Txulapain ibarreko herriak

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1268ko Rediezmoaren Liburuan Txulapain ibar gisa agertzen da, Doneztebe izenarekin, eta, adibidez, 1366 eta 1427ko Su Liburuetan, garai hartan Doneztebe Txulapain ohikoa zenarekin.

Aro Modernoan zehar bere leku guztiak errege bihurtu ziren, Usi izan ezik, hau jaurerrikoa baitzen. Horregatik, guztien artean ibarreko diputatu bat aukeratzen zuten, eta, aparte, herri bakoitzak bere gobernurako errejidoreak aukeratzen zituen. Hori aldatu egin zen XIX. mendearen lehen erdialdeko erreforma administratiboekin. Mende horretako 1940ko hamarkadan, ibarreko batzarrak Markalainen egiten dira, erdigunerik zentrikoena delako; ibarreko bizilagun guztiak nekazariak dira, bortz izan ezik, eta, azken batean, 865 pertsona bizi dira bertan.

Ibarreko biderik onenak ferrazkoak eta bertakoak bertzerik ez ziren. Garia, oloa, artoa eta patatak eta menuzalak ekoizten ziren. Ardiak, behiak, akerrak, hurbiletik eta zaldizkoak irabazi zituen; eperrak, otsoak, azeriak, erbiak eta basurdeak ehizatzen ziren. Irin-errota bat zegoen bailara osoan, eta jendeak olioa, ardoa, pattarra eta beste jaki batzuk inportatu behar zituen kontsumorako, ganadua, garia, artoa eta menuzalak saltzearen truke. 1920. urtearen inguruan, bailara osoan bi eskola zeuden.[12]

Demografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2023 urteko erroldaren arabera 564 biztanle zituen Txulapainek.[13]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
798 761 742 729 631 702 775 814 818 701 688 636 450 415 424 494 556 582
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udaletxea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udaletxea Markalain kontzejuan dago, errepidearen ondoan. 1935ean eraiki zuten eta ordutik bi aldiz zaharberritu dute, 1979an eta 1985ean. Azken berritzean, teilatua eta fatxada berriztu ziren Nafarroako gobernuak emandako 2,6 milioi pezetako diru-laguntzari esker. Eraikinak behe solairua, lehen solairua eta honen gainean eraikitako sabaia dauzka. Fatxada nagusia margoturik dago eta harrizko baoz egindako apaingarriak ditu.

Udal bulegoez gain, udaletxean herriko anbulatorioa eta etxebizitza bat daude. Antzina udaletxea Ollakarizketa kontzejuan egon zen. Udaleko idazkaria Atezko idazkari ere bada.

  • HELBIDEA: San Migel kalea, 1 (Markalain kontzejua)

Udal hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azken agintaldietan Txulapaingo alkateak Xulapain Elkartzea (XE) herri ekimeneko kideak izan dira. 2007an XE zerrendarik bozkatuena izan ez bazen ere, taldeko Narila Mondragon Ziarra aukeratu zuten alkate. Baliogabeko botoak hiru izan ziren (emandako guztien %1,05) eta boto zuriak hamabost (%5,32). Abstentzioa %34,03koa izan zen.

Txulapaingo Udala (2007)
Alderdia Botoak Zinegotziak
Juslapeña Independientes 111 3
Xulapain Elkartzea 105 3
Nueva Agrupación Independientes de Juslapeña 51 1

2011n ere antzeko egoera izan zen. Hauek izan ziren zerrendak eta lortutako zinegotziak: Juslapeña Independientes (JI, 3), Xulapain Elkartzea (XE, 2), Grupo Juslapeña-Txulapain Taldea (2) eta PSN (0). XEko Iranzu Zabaltza aukeratu zuten alkate.

Txulapaingo Udala (2011)
Alderdia Botoak Zinegotziak
JI 102 3
XE 99 2
Txulapain Taldea 98 2
PSN 9 0

Alkateak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek izan dira Txulapaingo azken alkateak:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[14]
Domingo Sarasa Lecumberri[15] 1979 1983 Agrupacion Electoral Independiente de Juslapeña
Francisco Orrio San Martín[15] 1983 1987 Agrupacion Electoral Independiente de Juslapeña
1987 1991 Independenteak
1991 1995 Independenteak
1995 1999 Independenteak
1999 2003 Independenteak
2003 2007 AEIJ
Narila Mondragon Ziarra 2007 2009 Xulapain Elkartzea
Mikel Armendaritz Elso 2009 2011 Xulapain Elkartzea
Iranzu Zabaltza Bizkai 2011 2015 Xulapain Elkartzea
Pablo Rota Arrieta[14] 2015 2019 Independenteak
Pablo Rota Arrieta[14] 2019 Jardunean AA

Kultura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskara

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ikus, gainera: «gulibarrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Txulapaingo herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[16]

Euskararen galera, beraz, XX. mendekoa da. Iruñeko Gotzaindegiak 1904an egindako eliz gida baten arabera, Ultzama, Anue, Odieta, Atetz, Txulapain eta Olaibar ibarrak hartzen zituen Anueko Artzapeztegian erantzuna baiezkoa da. 1935ean, ibar horiek guztiak euskaldunak ziren oraindik.

1960ko hamarkadako Nafarroako industrializazioak benetako landa exodoa ekarri zuen hirietako fabriketara. Despopulatze horrek batez ere gazteei eta emakumeei eragin zien. Zalantzarik gabe, euskarari ere eragin zion. Txulapain ibarrean oso handia izan da hiriburuaren eragina, jendea bertara joan ohi baita. Ibarra honen erdalduntzea egitate bat da. 1972ko datuen arabera, 60 urtetik gorakoentzat zegoen gordeta euskara, eta oso gutxitan egiten zuten.

Koldo Zuazok, 2010ean, Txulapain ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[17]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da gulibarrera. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Txulapaingo mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Txulapain eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %20,72k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n %23,10k.

Jaiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Aristregiko San Joan jaiak, ekainaren laugarren asteburuan
  • Untzuko Jasokundearen jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
  • Beorburuko San Martin jaiak, abuztuaren laugarren asteburuan
  • Otsakarreko Gurutze Sainduko jaiak, irailaren bigarren asteburuan
  • Osinagako San Lorenzo jaiak, irailaren hirugarren asteburuan
  • Usiko San Andres jaiak, iraiaren hirugarren asteburuan
  • Markalaingo San Migel jaiak, irailaren azken asteburuan
  • Nuingo San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan
  • Nabazko San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan
  • Ollakarizketako Sortzez Garbiaren jaiak, abenduaren bigarren asteburuan

Ondasun nabarmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txulapaindar ospetsuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irudiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ /tʃulapáiɲ/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban
  2. ↑ /ʃulapéiɲ/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
  3. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
  4. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  5. ↑ «Txulapain - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  6. ↑ «Juslapeña/Txulapain | Toponomasticon Hispaniae» toponhisp.org (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  7. ↑ Euskaltzaindia EN TORNO AL ORIGEN Y DENOMINACIÓN VASCA DE JUSLAPEÑA
  8. ↑ «Gobernuak gaurko bilkuran onetsitako beste gai batzuk» Nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  9. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Pamplona (II) : Etxarri-Aranatz - Muruzabal. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 9788423501311. PMC 9788423501311. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  10. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Gares» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  11. ↑ Beltzuntzeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  12. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | TXULAPAIN. (Noiz kontsultatua: 2024-02-29).
  13. ↑ «Txulapain» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  14. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-07-06).
  15. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Juslapeña - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-07-16).
  16. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  17. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Txulapain&oldid=9638620"(e)tik eskuratuta