Edukira joan

Leioa: berrikuspenen arteko aldeak

Koordenatuak: 43°19′44″N 2°59′05″W / 43.328888888889°N 2.9847222222222°W / 43.328888888889; -2.9847222222222
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Gorkaazk (eztabaida | ekarpenak)
24.790 edits
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
 
(5 erabiltzailek tartean egindako 18 berrikusketa ez dira erakusten)
19. lerroa: 19. lerroa:
| sorrera = 1526ko urriak 31
| sorrera = 1526ko urriak 31
| herritarra = leioar, leioaztar
| herritarra = leioar, leioaztar
| alkatea = María del Carmen Urbieta González ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]])
| alkatea = Iban Rodríguez Etxebarria ([[Euzko Alderdi Jeltzalea|EAJ]])
| webgunea = http://www.leioa.net
| webgunea = http://www.leioa.net
| oharrak =
| oharrak =
}}
}}


'''Leioa''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] iparraldeko [[udalerri]] bat da, [[Uribe Kosta]] eskualdekoa, [[Bilboko itsasadarra]]ren eskuinaldean kokatua. [[1526]]an sortua, Leioa ezaguna da bertan daudelako [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]ren errektoretza eta [[Leioa-Erandioko campusa|Bizkaiko campusaren]] egoitza. Udalerriak 8,6&nbsp;km<sup>2</sup> ditu, eta {{Bizkaiko udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean {{formatnum:{{Bizkaiko udalerrien biztanleria|Leioa}}}} biztanle zituen.
'''Leioa''' [[Bizkaia|Bizkaiko]] iparraldeko [[udalerri]] bat da, [[Uribe Kosta]] eskualdekoa, [[Bilboko itsasadarra]]ren [[Eskuinaldea|eskuinaldean]] kokatua. [[1526]]an sortua, Leioa ezaguna da bertan daudelako [[Euskal Herriko Unibertsitatea]]ren errektoretza eta [[Leioa-Erandioko campusa|Bizkaiko campusaren]] egoitza. Udalerriak 8,6&nbsp;km<sup>2</sup> ditu, eta {{Bizkaiko udalerrien biztanleria|urtea}}. urtean {{formatnum:{{Bizkaiko udalerrien biztanleria|Leioa}}}} biztanle zituen.


== Izena ==
== Izena ==
Udalak [[1979|1979an]] Leioa izena udalerriaren izen bakar eta ofizialtzat onartu zuen -ordu arte "Lejona" zen-, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]] beste hainbat udalerrik egin zuten bezalaxe. "Leioa" eta "Lejona" izen bera izanda, izen horren bilakaera bikoitza ofiziala izateak alferrikako bikoizketa eta nahasmena ekar zezakeela ikusita, Udalak, nazioarteko usadioei jarraituz, leku bat izen bat, izen bakarra hautatu zuen, eta jatorrizko hizkuntzari, euskarari alegia, eman zion lehentasuna.
[[Juan Ramón Iturriza]]ren arabera, «Leioa» ''leiho ona'' esaerari legokioke. [[Antonio Trueba]]ren iritziz, ostera, ''elexa ona'' herriaren izenaren sorburua izango litzateke.


Toponimoaren jatorrizko forma osoa, *''Leiona'' izango zen eta handik sortu zen gaztelaniaz erabili izan den ''Lejona'', hastapenetan ''Lexona'' idatzita, eta euskarazko Leioa, Lujua eta [[Loiu]] izenekin gertatu bezala.
«Lejona» aldaera udalerriaren izen ofiziala izan zen, [[1979]]an udalerriak «Leioa» izen ofizial bakarra hartu zuen arte.

Era berean, gogoratu beharra dugu euskararen ibilbide diakronikoan eta fonetika historikoan normala izan dela ''lenis'' deituriko bokal arteko -''n''- sudurkariaren galera, berezko joera naturala da eta hainbat latinezko maileguetan nahi leku-izenetan topatzen dugu: katea (''catena''), bolua (''molinum''); [[Buia (Bilbo)|Buia]] (Bujana), [[Galdakao]] (Galdácano), [[Lemoa]] (Lemona), [[Lemoiz]] (Lemóniz) eta [[Sopela]] (Sopelana).

Jakina, euskarak izan duen bazterketa administrazioan eta idatziz erabilia ez izateak euskarazko forma horren dokumentaziorik eza edo dokumentazio urria ekarri du. Hala ere, Leioaren kasuan toponimia historikoaren ikerketak agerian utzi du bertako herritarrek euskarazko forma erabili ohi zutela, eta horrela erakusten dute Leioako Udal Agiritegian 1865ean eta 1899an toponimia txikian topatutako forma hauek: ''Leyoa solo'' eta ''Leyoasolo''.

Etimologiari dagokionez, [[Juan Ramón Iturriza]]ren arabera, «Leioa» ''leiho ona'' esaerari legokioke; hala ere, dokumentazioak argi erakusten du etimologia horrek ez daukala oinarririk. [[Antonio Trueba]]ren iritziz, ostera, ''elexa ona'' herriaren izenaren sorburua izango litzateke. [[Julio Caro Baroja|Julio Caro Barojaren]] ustez, izen honetan ezagutzen ez den pertsona-izena eta Lemoa eta Sopela izenetan dugun -''ana'' atzizkia daude. Horrelako izenak Erromatar Garai berantiarrean eta [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroan]] [[etxalde]] edo ''fundus'' izendatzean sortu ziren.<ref name=":0">{{erreferentzia|urtea=2011|izenburua=Leioako leku-izenak|argitaletxea=[[Euskaltzaindia]] eta Leioako Udala|orrialdea=|orrialdeak=25-26|ISBN=9788495438812|egilea1=Mikel Gorrotxategi|egilea2=Iratxe Lasa|egilea3=Goizalde Ugarte|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/75756.pdf}}</ref>


== Geografia ==
== Geografia ==
Herriaren erliebea nahiko laua da, 100 metrora heltzen diren mendixka batzuk baino ez daude. [[Kurkudi]] (126 m), [[Bolunburu (Leioa)|Bolunburu]] eta [[Ikea (Leioa)|Ikea(mendi)]] dira udaleko tokirik altuenak<ref>{{erreferentzia|url=http://www.leihoa.info/es/uncategorized/leioa-bere-ingurune-fisiko-eta-geografikoa/|izenburua=Leioa, su medio físico y geográfico|sartze-data=2018-08-05|egunkaria=Leioa.info|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref>.
Herriaren erliebea nahiko laua da, 100 metrora heltzen diren mendixka batzuk baino ez daude. [[Kurkudi]] (126 m), [[Bolunburu (Leioa)|Bolunburu]] eta [[Ikea (Leioa)|Ikea (mendi)]] dira udaleko tokirik altuenak<ref>{{erreferentzia|url=http://www.leihoa.info/es/uncategorized/leioa-bere-ingurune-fisiko-eta-geografikoa/|izenburua=Leioa, su medio físico y geográfico|sartze-data=2018-08-05|egunkaria=Leioa.info|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref>.


=== Mugakideak ===
=== Mugakideak ===
Mendebaldean [[Getxo]]rekin egiten du muga, ekialdean [[Erandio]]rekin, eta hegoaldean [[Ibaizabal|Ibaizabal ibaiarekin]]. [[Ibaizabal]] mugaren beste aldean, mugakideak [[Sestao]] eta [[Portugalete]] dira.
Mendebaldean [[Erandio]]rekin egiten du muga, ekialdean [[Getxo]]rekin, eta hegoaldean [[Ibaizabal|Ibaizabal ibaiarekin]]. [[Ibaizabal]] mugaren beste aldean, mugakide [[Sestao]] du. [[Portugalete]] dago Getxoren aurrean Ibaizabalen beste aldean, eta eztabaidatu egiten da ea egoera horretan Portugalete mugakide ote den.


Batzuek uste dute [[Berango]] mugakidea dela, baina metro gutxigatik bada ere, ez da.
Batzuek uste dute [[Berango]] mugakidea dela, baina metro gutxigatik bada ere, ez da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Leioako Udala - Kokapena|url=http://www.leioa.net/eu/conoce_leioa/localizacion/Kokapena.html|aldizkaria=www.leioa.net|sartze-data=2020-10-30}}</ref>.

{{Kokapen geografikoa
|width = auto
|Erdigunea = Leioa
|Iparraldea = [[Getxo]]
|Ipar-ekialdea = [[Getxo]]
|Ekialdea = [[Getxo]]
|Hego-ekialdea = [[Sestao]]
|Hegoaldea = [[Sestao]]
|Hego-mendebaldea = [[Erandio]]
|Mendebaldea = [[Erandio]]
|Ipar-mendebaldea = [[Erandio]]
}}


=== Auzoak ===
=== Auzoak ===
Leioa [[Avanzada errepidea]] edo Iparragirre Etorbideak zeharkatzen du, Bizkaian trafikorik handiena duten errepideetako bat. Herriaren erdigunea eta udaletxea autobide horren inguruan garatu dira. Leioako beste irudimenezko ardatz bat Ibaizabal ibaitik hurbil dagoen [[Metro Bilbao]]ko geltokitik [[Leioako Campus]]era igotzen den bidea litzateke. Bide hori tranbia batek egitea proiektaturik dago.
Leioa [[La Avanzada|Avanzada errepidea]] edo Iparragirre etorbideak zeharkatzen du, Bizkaian trafikorik handiena duten errepideetako bat. Herriaren erdigunea eta udaletxea autobide horren inguruan garatu dira. Leioako beste irudimenezko ardatz bat Ibaizabal ibaitik hurbil dagoen [[Metro Bilbao]]ko geltokitik [[Leioa-Erandioko unibertsitate gunea|Leioako Campusera]] igotzen den bidea litzateke. Bide hori tranbia batek egitea proiektaturik dago.


Sakabanaturiko beste hainbat auzo daude, ofizialak hauexek:<ref name="Mikel Gorrotxategi 2012">Mikel Gorrotxategi, Iratxe Lasa eta Goizalde Ugarte: ''Leioako leku-izenak'', Euskaltzaindia, Bilbo, 2012.</ref>
Sakabanaturiko beste hainbat auzo daude, ofizialak hauexek:<ref name="Mikel Gorrotxategi 2012">Mikel Gorrotxategi, Iratxe Lasa eta Goizalde Ugarte: ''Leioako leku-izenak'', Euskaltzaindia, Bilbo, 2012.</ref>


* [[Aketxe (Leioa)|Aketxe]], [[Artatza (Leioa)|Artatza]], [[Aldekoena]], [[Artatzagana|Artazagana]], [[Basaez]] (gaur egun ''San Bartolome'' izenarekin ezagunagoa), [[Elexalde (Leioa)|Elexalde]], [[Ibaiondo (Leioa)|Ibaiondo]], [[Lamiako]], [[Ondiz]], [[Peruri]], [[Pinueta]], [[Santi Mami (Leioa)|Santi Mami]], [[Santsoena]], [[Sarriena]] (jatorriz ''Ubeda'' izena zuena), [[Telleria]], [[Txopoeta]], [[Txorierri (Leioa)|Txorierri]], [[Udondo]] eta [[Zuatzu (Leioa)|Zuhatzu]].
* [[Aketxe (Leioa)|Aketxe]], [[Artatza (Leioa)|Artatza]], [[Aldekoena]], [[Artatzagana]], [[Basaez]] (edo ''San Bartolome''), Donibane auzunea, [[Elexalde (Leioa)|Elexalde]], [[Ibaiondo (Leioa)|Ibaiondo]] auzunea, Ikea, [[Lamiako]], Lertutza, [[Mendibil (Leioa)|Mendibil]], [[Ondiz]], [[Peruri]], [[Pinueta]], [[Santi Mami (Leioa)|Santi Mami]] (lehenago ''Arara'' izena zuena), [[Santsoena]], [[Sarriena]] (jatorriz ''Ubeda'' izena zuena), [[Telleria (Leioa)|Telleria]], [[Txopoeta]], [[Txorierri (Leioa)|Txorierri]], [[Udondo]] eta [[Zuhatzu (Leioa)|Zuhatzu]].


Leioako auzo izan ziren<ref name="Mikel Gorrotxategi 2012"/> ''Arara, Aretxabaleta, Arostegi'' eta ''Ubeda''; azken hori, gaur egun ''Sarriena'' deitua.
Leioako auzo izan ziren<ref name="Mikel Gorrotxategi 2012"/> ''Arara, Aretxabaleta, Arostegi'' eta ''Ubeda''; azken hori, gaur egun ''Sarriena'' deitua.


Auzo ofizialak ez direnak baina herrian auzotzat hartzen diren leku-izenak: ''Ikea, Landabaso, Sakoneta, Mendibil, Gaztelueta, Kandela Zubieta''...
Auzo ofizialak ez direnak baina herrian auzotzat hartzen diren leku-izenak: ''Begoñako Andra Maria'' auzunea'', Estartetxe'', ''Gaztelueta, Iturribide'' auzunea, ''Kandelazubieta'', ''Landabarri, Larrakoetxea'' auzunea, ''Las Vegas'', ''Mardoena'', ''Negurigana'', ''[[Sakoneta]]'', ''Torresolo'', ''Zarrageta''...


== Historia ==
== Historia ==
Leioa, elizate independente gisa [[1526]]ko [[urriaren 31]]an sortu zen<ref>{{erreferentzia|url=http://www.leihoa.info/uncategorized/leioako-historia-bere-jatorria/|izenburua=Leioako historia. Bere jatorria.|sartze-data=2018-08-26|egunkaria=Leihoa.info|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=WordPress}}</ref>, hamarrenak kobratzearen gaineko auzi baten epaiaren ondorioz [[Erandio]]ko elizatetik banatu zenean. [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Bizkaiko Batzar Nagusietan]] 26. jarlekua eskuratu zuen (46.a gero).<ref>{{eu}} [http://www.leioa.net/eu/conoce_leioa/historia/Historia.html ''Leioa a través de su historia'' liburua: 2. kapitulua]</ref>
[[1526|1526ko]] [[Urriaren 31|urriaren 31n]] Leioa [[Erandio|Erandiotik]] banantzeko epaia eman zen,<ref>{{erreferentzia|url=http://www.leihoa.info/uncategorized/leioako-historia-bere-jatorria/|izenburua=Leioako historia. Bere jatorria.|sartze-data=2018-08-26|egunkaria=Leihoa.info|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=WordPress}}</ref> hamarrenak kobratzearen gaineko auzi luze baten ostean: batetik, Erandioko Santa Mariako nagusi Juan Alonso de Mujika, Butroeko jauna, eta hango kabildoko onuradunak, eta, bestetik, Leioako eta Leioagoitiako auzotar eta biztanleak.

Leioaztarrak kosta ahala kosta ahalegindu ziren bertako eta hurbileko parrokia lortzen, antza denez honako arrazoi hauengatik: Leioako biztanleria nabarmen hazi zen ([[XV. mendea|XV. mendearen]] erdialdetik [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdera Bizkaian gertatu zen susperraldi eta demografiaren hazkundearekin bat), biztanleak alde garaietatik haranetara jaitsi ziren hango lur emankorrak landu eta ibaiko errota-jarduera hasi berrian aritzeko, eta mezatara entzuten Erandioraino joan behar izatea saihesteko. Dena dela, erandiotarrek ez zuten etsi egin, eta hainbat baldintza ezarri zizkieten leioaztarrei, besteak beste, Leioako biztanleak Erandion lurperatzea eta erlijio-jaiegun jakin batzuetan, meza entzuten hara joatea. Denboraren poderioz, betebehar hori, erlijio-mendekotasunaren ezaugarri, galduz joan zen.

Gainera, herriko parrokia izan zuten unetik bertatik, elizate lokabe gisa antolatu ziren, eta Diego de Aretxabaleta hautatu zuten errejidore fidel (gaur egungo alkatea). Diego de Aretxabaleta [[Bizkaiko Batzar Nagusiak|Bizkaiko Batzar Nagusietarako]] ahalduna ere izan zen. Harrezkero, Leioak 36. jarlekua (eta 46.a gero) eskuratu zuen batzarretan. Eta hori guztia ez zen indarrez lortu, negoziatuz baino. Erakundearen burujabetza sendotu eta Leioak sarritan eduki zituen auziak ondoko elizateekin, baina Leioa [[Getxo]] eta Erandioren aurrean lurralde osoari eusten tematu zen. Haiek [[Artatza (Leioa)|Artatzako]] hareatzak eta [[Santi Mami (Leioa)|Santi Mamiko]] alde batzuk, hurrenez hurren, eskuratu gura baitzituzten.<ref>{{eu}} [http://www.leioa.net/eu/conoce_leioa/historia/Historia.html ''Leioa a través de su historia'' liburua: 2. kapitulua]</ref>


== Ekonomia ==
== Ekonomia ==
148. lerroa: 171. lerroa:
== Azpiegiturak ==
== Azpiegiturak ==
=== Garraioa ===
=== Garraioa ===
[[Fitxategi:Iparragirre etorbideko idazkunak.jpg|thumb|BI-637 errepideak, La Avanzada / Iparragirre etorbideak, Leioa erditik zeharkatzen du, metro askotan lur azpitik.]]

Leioa, Getxo eta Bilbo populatuen erdian, egunero milaka autoren pasabide bihurtu da. Autoen ardatz nagusiak Ibaizabal ibaiaren paraleloak dira, eta horietan, ardatz nagusia BI-637 errepidea da, hau da, La Avanzada / Iparragirre etorbidea. EHUko [[Leioa-Erandioko unibertsitate gunea|Leioa-Erandio Campusetik]] doan errepidetik eta Ibaizabal ondotik ere auto asko igarotzen dira egunero, baina BI-637 hori Euskal Herriko errepideetan trafikorik handiena duena izan da denbora luzean. Beste ardatz bat metro geltokitik EHUko [[Leioa-Erandioko unibertsitate gunea|Leioa-Erandio Campusera]] doana da.

Bere garaian Leioan [[tranbia]] zerbitzu bat jartzeko asmoa egon zen, aretoak eraiki ziren trenak gordetzeko eta guzti, baina azkenean, ''Lejoan'' izeneko autobus txikietako zerbitzu xumeago bat ezarri zen, [[Bizkaibus]] zerbitzuaren osagarri.

==== Metroa ====
==== Metroa ====
{{sakontzeko|Bilboko metroa}}
{{sakontzeko|Bilboko metroa}}
177. lerroa: 206. lerroa:
=== Hizkuntza ===
=== Hizkuntza ===
{{sakontzeko|Leioako hizkera}}
{{sakontzeko|Leioako hizkera}}
[[File:Korrika 2024-03-21 Leioa 0029.jpg|thumb|23. Korrika. 2024-03-21, Leioan.]]
'''Leioako hizkera''' (''"Leyoáko berbeté"'') Leioan hitz egiten den [[bizkaiera]]ren ipar-sartaldeko ([[Uribe Kosta]], [[Txorierri]] eta [[Mungialdea]]) azpieuskalkiaren aldaera da. Leioako hizkera Uribe Kostako eta Txorierri sartaldeko aldaeren tarteko berbeta da, [[Getxo]] eta [[Berango]]koenen antzekoa.
'''Leioako hizkera''' (''"Leyoáko berbeté"'') Leioan hitz egiten den [[bizkaiera]]ren ipar-sartaldeko ([[Uribe Kosta]], [[Txorierri]] eta [[Mungialdea]]) azpieuskalkiaren aldaera da. Leioako hizkera Uribe Kostako eta Txorierri sartaldeko aldaeren tarteko berbeta da, [[Getxo]] eta [[Berango]]koenen antzekoa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñaki|abizena=Gaminde|izenburua=Leioa berbarik berba|argitaletxea=Leioako Udala = Ayuntamiento de Leioa|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/432950112|isbn=84-606-3136-2|pmc=432950112|sartze-data=2022-04-06}}</ref>


== Ondasun nabarmenak ==
== Ondasun nabarmenak ==
191. lerroa: 221. lerroa:
* [[Felix Sesumaga]] ([[1898]]-[[1925]]), futbolaria.
* [[Felix Sesumaga]] ([[1898]]-[[1925]]), futbolaria.
* [[Laurentzi Gana]] ([[1937]]-), EAEko futbol federazioko presidentea izandakoa.
* [[Laurentzi Gana]] ([[1937]]-), EAEko futbol federazioko presidentea izandakoa.
* [[Javier Landeta]] ([[1959]]-), EAEko atletismo federazioko presidentea izandakoa.
* [[Javier Landeta]] ([[1959]]-), EAEko atletismo federazioko presidentea izandakoa. EAEko futbol federazioko presidentea.
* [[Leire Ortueta]] ([[1971]]-), ballet dantzaria.
* [[Leire Ortueta]] ([[1971]]-), ballet dantzaria.
* [[Javier Mendizabal]] ([[1977]]-), skater profesionala.
* [[Javier Mendizabal]] ([[1977]]-), skater profesionala.

Hauxe da oraingo bertsioa, 16:24, 10 ekaina 2024 data duena

Leioa
 Bizkaia, Euskal Herria
Leioako udaletxea.

Leioako armarria

Administrazioa
EstatuaEspainia
ErkidegoaEuskal Autonomia Erkidegoa
LurraldeaBizkaia
EskualdeaBilbo Handia
Izen ofiziala Leioa
AlkateaIban Rodríguez Etxebarria (EAJ)
Posta kodea48940
INE kodea48054
Herritarraleioar, leioaztar
Kokapena
Koordenatuak43°19′44″N 2°59′05″W / 43.328888888889°N 2.9847222222222°W / 43.328888888889; -2.9847222222222
Map
Azalera8,6 km²
Garaiera50 metro
Distantzia10 km Bilbora
Demografia
Biztanleria32.491 (2023)
319 (2022)
alt_left 16.297 (%50,2) (%47,7) 15.498 alt_right
Dentsitatea3.561,16 bizt/km²
Hazkundea
(2003-2013)[1]		% 6,04
Zahartze tasa[1]% 19,32
Ugalkortasun tasa[1]‰ 38,88
Ekonomia
Jarduera tasa[1]% 78,8 (2011)
Genero desoreka[1]% 10,27 (2011)
Langabezia erregistratua[1]% 10,44 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]% 27,83 (2010)
Kaleko erabilera [2]%  (2016)
Etxeko erabilera [3]% 12.3 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera1526ko urriak 31. urtea
Webguneahttp://www.leioa.net

Leioa Bizkaiko iparraldeko udalerri bat da, Uribe Kosta eskualdekoa, Bilboko itsasadarraren eskuinaldean kokatua. 1526an sortua, Leioa ezaguna da bertan daudelako Euskal Herriko Unibertsitatearen errektoretza eta Bizkaiko campusaren egoitza. Udalerriak 8,6 km2 ditu, eta 2016. urtean 30.793 biztanle zituen.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalak 1979an Leioa izena udalerriaren izen bakar eta ofizialtzat onartu zuen -ordu arte "Lejona" zen-, Euskal Autonomia Erkidegoan beste hainbat udalerrik egin zuten bezalaxe. "Leioa" eta "Lejona" izen bera izanda, izen horren bilakaera bikoitza ofiziala izateak alferrikako bikoizketa eta nahasmena ekar zezakeela ikusita, Udalak, nazioarteko usadioei jarraituz, leku bat izen bat, izen bakarra hautatu zuen, eta jatorrizko hizkuntzari, euskarari alegia, eman zion lehentasuna.

Toponimoaren jatorrizko forma osoa, *Leiona izango zen eta handik sortu zen gaztelaniaz erabili izan den Lejona, hastapenetan Lexona idatzita, eta euskarazko Leioa, Lujua eta Loiu izenekin gertatu bezala.

Era berean, gogoratu beharra dugu euskararen ibilbide diakronikoan eta fonetika historikoan normala izan dela lenis deituriko bokal arteko -n- sudurkariaren galera, berezko joera naturala da eta hainbat latinezko maileguetan nahi leku-izenetan topatzen dugu: katea (catena), bolua (molinum); Buia (Bujana), Galdakao (Galdácano), Lemoa (Lemona), Lemoiz (Lemóniz) eta Sopela (Sopelana).

Jakina, euskarak izan duen bazterketa administrazioan eta idatziz erabilia ez izateak euskarazko forma horren dokumentaziorik eza edo dokumentazio urria ekarri du. Hala ere, Leioaren kasuan toponimia historikoaren ikerketak agerian utzi du bertako herritarrek euskarazko forma erabili ohi zutela, eta horrela erakusten dute Leioako Udal Agiritegian 1865ean eta 1899an toponimia txikian topatutako forma hauek: Leyoa solo eta Leyoasolo.

Etimologiari dagokionez, Juan Ramón Iturrizaren arabera, «Leioa» leiho ona esaerari legokioke; hala ere, dokumentazioak argi erakusten du etimologia horrek ez daukala oinarririk. Antonio Truebaren iritziz, ostera, elexa ona herriaren izenaren sorburua izango litzateke. Julio Caro Barojaren ustez, izen honetan ezagutzen ez den pertsona-izena eta Lemoa eta Sopela izenetan dugun -ana atzizkia daude. Horrelako izenak Erromatar Garai berantiarrean eta Goi Erdi Aroan etxalde edo fundus izendatzean sortu ziren.[4]

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herriaren erliebea nahiko laua da, 100 metrora heltzen diren mendixka batzuk baino ez daude. Kurkudi (126 m), Bolunburu eta Ikea (mendi) dira udaleko tokirik altuenak[5].

Mugakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mendebaldean Erandiorekin egiten du muga, ekialdean Getxorekin, eta hegoaldean Ibaizabal ibaiarekin. Ibaizabal mugaren beste aldean, mugakide Sestao du. Portugalete dago Getxoren aurrean Ibaizabalen beste aldean, eta eztabaidatu egiten da ea egoera horretan Portugalete mugakide ote den.

Batzuek uste dute Berango mugakidea dela, baina metro gutxigatik bada ere, ez da[6].

Erandio Getxo Getxo
Erandio Getxo
Mendebaldea
   Leioa  
Ekialdea
Erandio Sestao Sestao

Auzoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Leioa Avanzada errepidea edo Iparragirre etorbideak zeharkatzen du, Bizkaian trafikorik handiena duten errepideetako bat. Herriaren erdigunea eta udaletxea autobide horren inguruan garatu dira. Leioako beste irudimenezko ardatz bat Ibaizabal ibaitik hurbil dagoen Metro Bilbaoko geltokitik Leioako Campusera igotzen den bidea litzateke. Bide hori tranbia batek egitea proiektaturik dago.

Sakabanaturiko beste hainbat auzo daude, ofizialak hauexek:[7]

Leioako auzo izan ziren[7] Arara, Aretxabaleta, Arostegi eta Ubeda; azken hori, gaur egun Sarriena deitua.

Auzo ofizialak ez direnak baina herrian auzotzat hartzen diren leku-izenak: Begoñako Andra Maria auzunea, Estartetxe, Gaztelueta, Iturribide auzunea, Kandelazubieta, Landabarri, Larrakoetxea auzunea, Las Vegas, Mardoena, Negurigana, Sakoneta, Torresolo, Zarrageta...

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1526ko urriaren 31n Leioa Erandiotik banantzeko epaia eman zen,[8] hamarrenak kobratzearen gaineko auzi luze baten ostean: batetik, Erandioko Santa Mariako nagusi Juan Alonso de Mujika, Butroeko jauna, eta hango kabildoko onuradunak, eta, bestetik, Leioako eta Leioagoitiako auzotar eta biztanleak.

Leioaztarrak kosta ahala kosta ahalegindu ziren bertako eta hurbileko parrokia lortzen, antza denez honako arrazoi hauengatik: Leioako biztanleria nabarmen hazi zen (XV. mendearen erdialdetik XVI. mendearen erdialdera Bizkaian gertatu zen susperraldi eta demografiaren hazkundearekin bat), biztanleak alde garaietatik haranetara jaitsi ziren hango lur emankorrak landu eta ibaiko errota-jarduera hasi berrian aritzeko, eta mezatara entzuten Erandioraino joan behar izatea saihesteko. Dena dela, erandiotarrek ez zuten etsi egin, eta hainbat baldintza ezarri zizkieten leioaztarrei, besteak beste, Leioako biztanleak Erandion lurperatzea eta erlijio-jaiegun jakin batzuetan, meza entzuten hara joatea. Denboraren poderioz, betebehar hori, erlijio-mendekotasunaren ezaugarri, galduz joan zen.

Gainera, herriko parrokia izan zuten unetik bertatik, elizate lokabe gisa antolatu ziren, eta Diego de Aretxabaleta hautatu zuten errejidore fidel (gaur egungo alkatea). Diego de Aretxabaleta Bizkaiko Batzar Nagusietarako ahalduna ere izan zen. Harrezkero, Leioak 36. jarlekua (eta 46.a gero) eskuratu zuen batzarretan. Eta hori guztia ez zen indarrez lortu, negoziatuz baino. Erakundearen burujabetza sendotu eta Leioak sarritan eduki zituen auziak ondoko elizateekin, baina Leioa Getxo eta Erandioren aurrean lurralde osoari eusten tematu zen. Haiek Artatzako hareatzak eta Santi Mamiko alde batzuk, hurrenez hurren, eskuratu gura baitzituzten.[9]

Ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herriko ekonomia sektore nagusia zerbitzuena da. Hala ere, urtetan garaturiko hainbat industria mota daude: altzairugintza, kimika, mekanika, beira eta elikadura industria.

Demografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Leioak 30793 biztanle zituen 2016. urtean. Bizkaiko eta Bilbo Handiko beste herri batzuetan ez bezala, herriaren hazkunde nagusia ez zen gertatu 1950eko eta 1960ko hamarkadetan; izan ere, aldaketa handia 1970eko hamarkadan iritsi zen, inguruko beste herri batzuetan beherakada hasita zegoenean. Urte horietan, eta hurrengo hamarkadetan ere, Bilboko eta inguruko herrietako hainbat biztanleren jomuga izan zen Leioa, etxebizitzak merkeago zituelako batez ere. Horrez gain, garatu zen industriak Espainiatik hainbat pertsona erakarri zuen.

Gaur egun, biztanleriaren hazkundea motelduz joan da, nahiz eta oraindik jarraitu. Egun etxebizitza garestiagoa da eta gutxiago eraikitzen da; dena den, etorkizunari begira milaka etxe berri eraikiko dira Lamiako eta Udondoko auzoetan.

Biztanleriaren bilakaera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Leioako biztanleria

Politika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2015eko maiatzaren 24ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Leioako alkatea EAJko Maria Carmen Urbieta da.

Leioako udalbatza

Alderdia

2015

2019
Zinegotziak Boto kopurua Zinegotziak Boto kopurua
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)
9 / 21
5.202 (% 36,97)
9 / 21
6.520 (% 41,53)
Euskal Herria Bildu
3 / 21
2.280 (% 16,20)
4 / 21
2.887 (% 18,39)
Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))
3 / 21
1.862 (% 13,23)
4 / 21
2.692 (% 17,15)
Esnatu Leioa Despierta -> Ahal Dugu
4 / 21
2.356 (% 16,74)
3 / 21
2.246 (% 14,31)
Alderdi Popularra (PP)
2 / 21
1.377 (% 9,79)
1 / 21
1.169 (% 7,45)
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Azpiegiturak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Garraioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
BI-637 errepideak, La Avanzada / Iparragirre etorbideak, Leioa erditik zeharkatzen du, metro askotan lur azpitik.

Leioa, Getxo eta Bilbo populatuen erdian, egunero milaka autoren pasabide bihurtu da. Autoen ardatz nagusiak Ibaizabal ibaiaren paraleloak dira, eta horietan, ardatz nagusia BI-637 errepidea da, hau da, La Avanzada / Iparragirre etorbidea. EHUko Leioa-Erandio Campusetik doan errepidetik eta Ibaizabal ondotik ere auto asko igarotzen dira egunero, baina BI-637 hori Euskal Herriko errepideetan trafikorik handiena duena izan da denbora luzean. Beste ardatz bat metro geltokitik EHUko Leioa-Erandio Campusera doana da.

Bere garaian Leioan tranbia zerbitzu bat jartzeko asmoa egon zen, aretoak eraiki ziren trenak gordetzeko eta guzti, baina azkenean, Lejoan izeneko autobus txikietako zerbitzu xumeago bat ezarri zen, Bizkaibus zerbitzuaren osagarri.

Metroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Bilboko metroa»

Bilboko metroaren 1. lineak Leioa zeharkatzen du, eta udalerrian hurrengo geltokiak ditu:

Autobusa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bizkaibus hiri-arteko zerbitzuko hurrengo lineak udalerria zeharkatzen dute:


Unibertsitatea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Leioa-Erandioko campusa»

Udalerrian Euskal Herriko Unibertsitatearen Leioa-Erandioko campusa dago, unibertsitatearen Campus nagusia, alegia. Errektoregoaren Egoitza jasotzeaz gain hurrengo Fakultate eta eskolak biltzen ditu:

Kultura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkuntza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Leioako hizkera»
23. Korrika. 2024-03-21, Leioan.

Leioako hizkera ("Leyoáko berbeté") Leioan hitz egiten den bizkaieraren ipar-sartaldeko (Uribe Kosta, Txorierri eta Mungialdea) azpieuskalkiaren aldaera da. Leioako hizkera Uribe Kostako eta Txorierri sartaldeko aldaeren tarteko berbeta da, Getxo eta Berangokoenen antzekoa.[10]

Ondasun nabarmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artatza jauregia

Leioaztar ospetsuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
  3. ↑ «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
  4. ↑ Mikel Gorrotxategi; Iratxe Lasa; Goizalde Ugarte. (2011). Leioako leku-izenak. Euskaltzaindia eta Leioako Udala, 25-26 or. ISBN 9788495438812..
  5. ↑ (Gaztelaniaz) «Leioa, su medio físico y geográfico» Leioa.info (Noiz kontsultatua: 2018-08-05).
  6. ↑ «Leioako Udala - Kokapena» www.leioa.net (Noiz kontsultatua: 2020-10-30).
  7. ↑ a b Mikel Gorrotxategi, Iratxe Lasa eta Goizalde Ugarte: Leioako leku-izenak, Euskaltzaindia, Bilbo, 2012.
  8. ↑ «Leioako historia. Bere jatorria.» (WordPress) Leihoa.info (Noiz kontsultatua: 2018-08-26).
  9. ↑ Leioa a través de su historia liburua: 2. kapitulua
  10. ↑ Gaminde, Iñaki. (2001). Leioa berbarik berba. Leioako Udala = Ayuntamiento de Leioa ISBN 84-606-3136-2. PMC 432950112. (Noiz kontsultatua: 2022-04-06).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Bizkaia


Leioako auzoak

Aketxe · Aldekoena · Artatza · Artatzagana · Basaez · Elexalde · Ibaiondo · Lamiako · Lertutxe · Mendibilbarri · Mendibil · Ondiz · Peruri · Pinueta · Santi Mami · Santsoena · Sarriena · Telleria · Txopoeta · Txorierri · Udondo · Zuhatzu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Leioa&oldid=9817955"(e)tik eskuratuta