Erronkariera
| Erronkaribarrera (†) | |
|---|---|
| erronkariera — uskara | |
 Erronkaribarrera, eremu euskaldunaren barruan | |
| Kokapena | |
| Eskualdea | Erronkaribar, Nafarroa Garaia |
| Egoera | |
| Estatus | desagertua |
Erronkariera edo erronkaribarrera euskalki bat da, Nafarroa Garaiko Erronkaribar (Kallesa) ibaxako berezko euskara. Euskalki ekialdekoena eta enigmatikoena da. Batzuek Zubereraren azpieuskalki gisa sailkatzen dute, beste batzuek euskalki propio gisa, eta beste batzuek ekialdeko goi-nafarreran sartzen dute, aezkera eta zaraitzuera hizkerekin batera, sailkatzen zailenak diren azpieuskalki gisa.
Azken hiztuna Fidela Bernat izan zen, 1898an Uztarrozen jaioa eta 1991n Iruñean (Uruña, Uriña) hila. Euskalki horretarako garrantzi handia izan zuen beste hiztun bat Ubaldo Uhalde izan zen, 1967ko uztailaren 31n hil zena Izaban, erronkarieraz hitz egiteaz gain idazten zekien azken pertsona.
Herriko hizkeraren aztarna anitz dago Erronkariko ibaxako toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erronkaribarko herri guztiak sailkatu zituen, zuberera euskalkiko hegoaldeko azpieuskalkian.[1] Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean, 747 euskaldun inguru egongo ziren Erronkaribarran, guztiak erronkaribarrera hiztunak.[2]
1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, erronkaribarrera hitz egiten zen Erronkaribarko herri guztietan, Uztarrozetik Burgira.
Aingeru Irigaraien 1935eko datuek, biztanleriaren datuekin konbinatuta, adierazten dute urte horretan Erronkaribarko 16 euskaldun bide zirela, guztiak ere erronkaribarrera hiztunak.
1930eko hamarkadan, Erronkaribarko azpieuskalkiak nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.
Ondorioz, 1970ean beste zenbaketa bat egin ondoren, Erronkaribarko hiru euskaldun erronkaribarreraz mintzo ziren: Urzainkiko Maria Ezker, Izabako Antonia Anaut eta Uztarrozeko Fidela Bernat. Bi urte lehenago Ubaldo Uhalde hil zen, hiruretatik erronkaribarrera hitz egiteaz gain idazten zekien bakarra, eta ibaxako herrien arteko ezberdintasunak ezagutzen zituen.[3] Jose María Sánchez Carrión Txepetxek urte berean emandako datuen arabera, Erronkari herrian euskaraz mintzo zen azken laguna 1969an hil zela pentsa daiteke. Garde herrian, 1980 inguruan bazen oraindik Pedro Irizarren ikerketetarako zenbait aditz forma emateko gai izan zen bertakorik, euskaldun osoa ez izan arren. Ibaxako hegoaldeko herrietan ilunagoa da euskararen galeraren data. Burgin, nolanahi ere, 1863rako euskara galtzen hasita zegoela adierazi zuen Bonapartek. Garai horretako Erronkariko seme ospetsuena, Julian Gaiarre opera kantaria, izan zen galera-garaiko hiztun horietariko bat, eta euskaraz Bartzelonatik Erronkariko izeba bati idatzi zion gutun bat gorde da.
Gaur egun, erronkaribarrera galduta dago, 1991n hil baitzen Fidela Bernat, hizkera hori ama-hizkuntza zuen azken euskalduna. Haren aurretik, Antonia Anaut 1976an zendu zen eta Maria Ezker, pare bat urte lehenago.
Azkenik, hizkuntzaren galeraren arrazoiak aztertuta, Erronkariko ibarrean ez da Euskal Herriko beste leku batzuetan jazo dena gertatu baino. Izan ere, munduko landa giroko beste eskualde batzuetan eta hizkuntza gutxituekin lotutakoa baino ez da funtsean. Horrela jaso zuen Pablo Fermin Irigarai Larrekok (1869-1949): «Erronkariar askoekin itz-egiteko aldia izan dutalarik, bati ez (Izabako bat) beste guztieri ezpada geieneri euskara galtzeakin ikasiago bere buruak agertzen dituztela iduri zaie».
Kokapena
[aldatu | aldatu iturburu kodea] |
Gaur egun, ez dago erronkaribarrera hiztunik. Hala ere, 1870an, hiztunak erregistratu dira ibaxa osoan, honako herri hauek barne: |
Ezaugarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ahoskera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erronkariko euskararen ezaugarri nabarienak, fonetikaren aldetik, hauek dira:
- Sinkoparen maiztasun handia, hau da, bi kontsonanteren arteko bokalaren galera. Adibide batzuk: zra, gra (< zira, gira), egitra (< egitera), kontra (< honetara), alketruk, bordaltruk (< bordalturik , "ezkondurik")...
- Goranzko diptongoen maiztasuna: egja, irja, gatja (< gatia < gatua); areago, triptongoak ere arruntak ziren: ikasgjwa (< ikasgua)
- Bokal sudurkariak: lûa (lihoa) arrazôia, sûa (suhia eta sua)...
- Azentu egonkorra: gízon eta gízona, gízonak, gízonek, gízonarekin...
- Zubereratik aldentzen zen, ez zuelako hasperenik (<h>), ez ü bokalik, ezta txistukari ahostunik ere.
- Errotazismoa: euskaran hitz batzuek -rtz- kontsonante multzoa dute euskalki batzuetan (bertze, bortz, ertze...), eta bertze batzuetan -st- multzoa (beste, bost, heste...). Erronkarieraz -rz- da, orokorrean: berze, borz, erze, orzegun, orzilare... Zuberoan, -st- dago. Uztarrozen, ordea, biak agertzen dira, eta Izaban -st- nagusi zen: beste, bost, este, ostegun, ostilare... Are gehiago, -rz- > -st- bilakaera bertze zenbait hitzetara ere hedatu zen: bustegia (< burzegia < buruzagia) eta Ustainki (Urzainki herriaren izena).
Morfologia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Erakusleen hasieran, k- kontsonantea agertzen zen, zaraitzueraz bezala: kau(r), kori, kura... baita leku-adberbioetan ere: kemen / keben, kor, kan. Haietatik eratorrietako hitzetan ere ageri zen: kainberze, konengatik...
- Aditzen geroaldia beti -en atzizkiaz osatzen zen: eginen dur, emanen daizur... Halaber, ekusen tzu (ikusiren duzu), alketen zra (ahalketuren zara, cfr. alketan zra = ahalketzen zara).
- Izan aditza:
- ni naz, nuk, nun, nuzu-nezu-nazu
- yi yaz
- kura da, duk, dun, tzu
- gu gra, gutuk, gutun, gitzu-giutzu
- zu zra
- xek zrei
- kurak dra, tuk, tun, ditzu
Ni Mikel naz, Yi nor yaz?, Kurak engoxan xin ditzu.
Erronkarierak lau mintzamolde zituen; liburuen araberako azalpenak honakook ditugu:
- Zuketza edo neutroa.
- Ni xuan naz, Kura xin da, Gu Uruñan izan gra, Kurak ez dra xinen, Kan ebli ginden, Nik ekusi dur, Guk artu diegu, Guk atzo ekusi gunien, Nik kurak ekusi nintien.
- Yiketza, lagunartean, anai-arreba-ahizpen artean, konfidantza, haurrei, zaharrek gazteei.
- «Ni Uruñati xin nun», «Gu Ustainkiti xin gutuk», «Eltu yaza?», «Ez diar ekusi»...
- Tzuketza, errespetua adierazteko, gurasoei, aitatxi-amatxiei, apezei; konfiantza gutiagokoa; bakoitza bere adinetakoetarik has harik eta sorberrietaraino; adiskidetasuna eta maitasuna adierazten dugu zuka.
- «Uruñan izan nazu engoxan», «Atzo Burgira xuan nindezun», «Guk atzo ekusi guniezun»...
- Duka edo duketza. Zaharrei eta begirune zinez handia behar duten beste guziei. Singularra: ori, orrek, orren... Plurala: uek, uen...
- Ori xinen dea goreki?, Orrek ere ekusi du goikoa gaur?, Uek ekusi dezei, Koroa uen da...
- Ekun aditza (beste euskalki batzuetan, uk(h)an):
- nik dur (Bidankozen, dud), diar (berdin gizonei eta emakumeei), diezr
- yik duk / dun
- karek du, dik / din, ditzu
- guk digu (Bidankozen, diegu)
- zuk tzu
- xek tzei
- kek dei, deik / dein, dizei
Aditzak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Ahalera iragankorrean *-iron- erroa erabiltzen da, Zuberoan bezala, baina sinkopaturik: droked < diroket (dezaket), drokezu < dirokezu (dezakezu). Adibidez: «Obro drokei indarrek biltruk ezik barratruk»; batuaz, Haboro (gehiago) dezakete indarrek bildurik barreiaturik baino. Esaldi horrek euskalkiaren konparaziozko perpausetako egitura bitxia ere erakusten du.
- Subjuntiboan eta aginteran, ordea, *ezan erabiltzen da: subjuntiboan: tzagun (< dezagun), tzazun (< dezazun); aginteran: zak, zan, beza, zazei, beztei.
- Geroaldia beti -(r)en bitartez egiten da: biar xinen duk yire laguna; gaiza kori nik eginen diar. -n bukaera duten aditzetan ohikoak dira Nafarroa osoan eta Ipar Euskal Herrian (eginen, izanen), baina ekialdeko euskaran, aditz guzietara hedatu dira: Fite ekusen (< ekusiren) digu agitan den. Gero akiten (< akituren) tzu.
- Aditz izena (bertze euskalkietan -t(z)en egiten dena) erronkarieraz beti -tan edo -ten egiten da; Uztarrozen ia beti lehenengoa, Bidankozen biak: Egitan duk; Erraitan dauzur; Ekustan digu. Beraz, -tuz bukaturiko aditzetan bereizten dira akitan (akitzen) eta akiten (< akituren = akituko). Ahozko hizkeran, intonazioa ere nabarmen desberdina zen.
Hizkerak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erronkaribarrerak hiru hizkera ditu.
Bidankozeko hizkera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hizkera horrek, Luis Luziano Bonaparteren ustez Erronkariko ibaxa osoaren adierazgarritzat jotzen dena, Bidankoze udalerriaz gain, Burgi eta Garde udalerriak ere hartzen ditu. Pentsatzekoa da Obelban XIX. mendearen amaiera arte hitz egindako euskara ere barietate horretakoa izango zela. Hizkera "neutroa" zen, agian, eta aditz forma guztietan konjugazio guztiak berreskuratu dituen bakarra.
Kalkuluen arabera, 1860n 750 hiztun zituen Bidankozeko erronkaribarrerak, 1935ean 16 eta 1970ean 0.
Urzainkiko hizkera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hizkera hori Erronkari eta Urzainki herriek osatzen zuten, nahiz eta azken horretan hiztun gehiago egon, bere izena jasotzen du. Izan ere, Resurreccion Maria Azkuek ez du Erronkari aipatzen euskal hiztun gisa, bai, ordea, Urzainki.
Kalkuluen arabera, 1860n 700 hiztun zituen Urzainkiko erronkaribarrerak, 1935ean 34 eta 1970ean 0.
Uztarrozeko hizkera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Uztarrozeko hizkera Uztarrozek eta Izabak osatzen zuten hasieran, Luis Luziano Bonaparteren arabera, baina azkenean bi aldaeratan banatzea erabaki zuen, nahiz eta gainerako barietateekin baino ahaidetasun handiagoa izan. Hori, batez ere, haien kokapen geografikoagatik gertatzen da, eta, beharbada, baita ibaxako herri horietan gizonezkoek uskara eta gaztelania ere erabiltzen zituztelako, ibaxako gainerako herrietan elkarren artean gaztelaniaz hitz egiten zuten bitartean. Hala ere, egia da emakumeekin uskara erabiltzen zela, haiek uskara ezagutzen eta erabiltzen baitzuten.
Uztarrozeko eta Izabako aditz-formek konjugazio osoak osatzen dituztenen zati txiki bat irudikatzen duten arren, herri batean eta bestean erabilitako aditz-formen artean alde nabariak antzematen dira. Hala, alde handia dago hirugarren pertsonaren zeharkako objektua duten flexioetan, bai aditz iragangaitzean, bai iragankorrean. Uztarrozen -io- formei, oro har, Izabako -aio- (-ayo-) formak dagozkie.
Hona hemen flexio-formen eta hirugarren pertsonen zeharkako objektuen arteko konparazio bat:
| Bidankozeko hizkera | Urzainkiko hizkera | Uztarrozeko hizkera | |
|---|---|---|---|
| Uztarrozeko aldaera | Izabako aldaera | ||
| zau | zau | zio | zaio |
| zabei | zabei | zuei | zaioei |
| dau | dau | dio | daio |
| dabei | dabei | duei | daioei |
Kalkuluen arabera, 1860n 600 hiztun zituen Uztarrozeko erronkaribarrerak, 1935ean 390, eta 1970ean, 1. Izabakoak, 900, 180 eta 1 dira.
Hiztegia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erronkarierazko hitz banaka batzuk zaraitzuerarekin eta euskara batuarekin alderatuta.
| Euskara batua | Erronkaribarrera | Zaraitzuera |
|---|---|---|
| Lotsa | Alkea | Alkea |
| Biloa / Ilea | Bilua / Illie | Biloa / Ilea |
| Belarria | Biarria | Begarria |
| Lainoa | Lantxerra | Lañoa |
| Ordua | Orena | Orona |
| Burdina | Burduña / Burruña | Burriña |
| Ostirala | Orzilaria | Orzilaria |
| Bost | Bortz | Bortz |
| Hiru | Irur | Irur |
| Arratoia | Arratoia | Arratoa |
| Larogei | Laurogei | Laurogei |
| Ongi etorri | Onki xin | Ongi xin |
| Esan | Erran | Erran |
| Gara | Gra | Gra |
| Gizon hau | Gizon kaur | Gizon kau |
| Bainua | Bañoa | Bañua |
| Kalea / Karrika | Karrika | Karrika |
| Berria | Berria | Berria |
| Zuria | Txuria | Zuria |
| Etxea | Etxea | Etxea |
| Atea | Atea | Atea |
| Txikia | Txipia | Txipia |
| Zaharra | Zarra | Zarra |
| Handia | Haundia | Haundia |
| Garaia | Gaina | Goiena |
| Beherea | Pea | Barrena |
| Bestea | Bertzea | Bertzea |
Zenbait udalerrik erronkarierazko tradiziozko izena dute:
- Ansó: Berari
- Esa: Ihesa
- Escó: Ezkoze
- Gazteluberri: Gaztuluberri
- Irunberri: Urunberri
- Iruñea: Uruña, Uriña
- Salbaterra Ezka: Obelba
- Xabier: Xabierre
- Zangoza: Zankoza
- Zarrakaztelu: Kargastulu
Hiztunak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Euskalkia galduta dago 1991tik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:
| Hiztunak hizkeraren arabera | Hiztunak guztira |
|---|---|
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
Konparaketa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Horiek bat datoz, alderdi fonetiko txikiren bat izan ezik, Koldo Artolak urte batzuk geroago bildutakoekin. Hemen Zaraitzuera eta Zuberera pareko euskalkiak eta Aezkera eta Erroibarrera beste euskalkietarekin batera aurkezten dira, bertan zaraitzuera sartu baitzen hasiera batean.
| Euskara batua | Erronkaribarrera | Zaraitzuera | Zuberera | Aezkera | Erroibarrera |
|---|---|---|---|---|---|
| Iparerroibartar | |||||
| naiz zara da gara zarete dira |
naz zra da gra zrei dra |
niz zra da gra zradie dra |
niz zira da gira zirae dira |
niz zira da gira zirate dira |
naiz zara de gara zate dire |
| nintzen ziren zen ginen zineten ziren |
nintzen zintzen zen gintzen zintzein zren |
nintzan zintzan zen gintzan zintzaien zren |
nintzan zinen zen ginen zindeien ziren |
nitze zine ze gine zinate zire |
nintze zine ze gine zineten ziren |
Gainera, hona hemen familiari buruzko testu ezezagun bat, erronkaribarreraz eta batuaz:
| Solo! Aitareki ez kainbeste, amareki eta tia bat bigunien, amaren aizpa, erraitan zeia guzia uskaraz, eta nik pues kolaxet ikasi nien. Eta orai dun, ene amak, bizi nun ni ogeitalaur urte obro ezik ama, bizi niela, eta eztiar elerrainan eurkereki, korren… erraitan diela abuelareki… |
| Soilik! Aitarekin ez hainbeste, amarekin eta izeba bat baikenuen, amaren ahizpa, erraten zidaten guztia euskaraz, eta nik ba horrelaxe ikasi nuen. Eta orain dun, ene amak, bizi naun ni ama baino hogeita lau urte gehiago, bizi niela, eta ez dut hitz eginen inorekin, horren… erraten dudala amonarekin… |
Testigantzak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Ezta ilen Erronkarin uskara | Julian Gaiarreren eskutitza bat |
|---|---|
| Naparra'ko iparraltean Erronkari Ibaxa, Almadieroak negu gorrian Gore uskara iltan bada |
 |
| Barcelona, 19 diciembre 1884
Ene tia Juana maitia: Eugenio sin da arro onqui. Quemen gaude anisco onqui guziac, Ha! Cer vizia! Tia Juana maitia, amar urte chiquiago bagunu…! Julian | |
| Jose Estornes Lasa (Izaba) | Julian Gaiarre (1884, Erronkari) |
Esaerak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Adexkiderik bage bizitea da orobat nola testigorik bage iltea.
- Agorrileko ura da zafran ezti eta ardau.
- Aita lazoen umek egi txiki eta anitx bizio.
- Ari erapilatua ezta sekula oso
Azken hiztunak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Ubaldo Uhalde (?-1967), Esandi etxekoa, Izabako gizonezko azken hiztun eta idazlea.
- Antonia Anaut (?-1976), Izaba udalerriko euskalkiaren azken hiztuna.
- Fidela Bernat (1898-1991), Uztarrozeko euskalkiaren eta erronkarieraren azken hiztuna.[4][5]
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Jose Estornes Lasa, Erronkari'ko uskara, Auñamendi, 1968.
- Erronkarierako soinuak, Fonotekan.
- Koldo Zuazo, «Euskalkien jatorriaz eta bilakaeraz», Berria, 2007-12-09.
- Erronkariko gazta, Pirinioen fruitua Erronkarieraz egindako Erronkariko gaztaren inguruko iragarkia
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Euskaltzaindia. Ekialdeko nafarrera. Erronkaribarrera.
- Euskarabidea. Erronkariera.
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
- ↑ Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
- ↑ IraultzaFilms. (2014-01-13). Fidela Bernat Erronkarieraz. (Noiz kontsultatua: 2019-02-21).
- ↑ andramaridantzatalde. (2011-12-28). Uztarrozko Ttun-ttun 2. Fidela Bernat.. (Noiz kontsultatua: 2019-02-21).
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q47494
| Euskarari buruzko artikuluak |
| |||||||
 Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko.
|
