Volubilis

Volubilis
UNESCOren gizateriaren ondarea
Irudi gehiago
Kokapena
Herrialdea	Maroko
Eskualdea	Fès-Meknès
Prefektura	Meknès Prefecture
Rural commune of Morocco	Oualili
Koordenatuak	34°04′16″N 5°33′13″W
Historia eta erabilera
UNESCOko Mundu Ondare Gunearen artxiboaren zuzenketa	2008
Suntsipena	1710
Arkitektura
Azalera	42 ha
Gizateriaren ondarea
Irizpidea	(ii), (iii), (iv) eta (vi)
Erreferentzia	836 eta 836bis
Eskualdea	Arabiar Herrialdeak
Izen-ematea	1997 (XXI. bilkura)
Webgune ofiziala

Volubilis (arabieraz: وليلي‎ Walīlī) antzinako hiri berberea izan zen, gero erromatartua, egungo Meknesetik gertu dagoena. Volubilis, Mauretaniako Erresumako hiriburua, Marokoko Saiseko lautadan kokatua, Rhoumane uadiaren ertzean, Meknès aldirietako ibaia, Moulay Driss Zerhoun hiri santutik ez oso urrun, Idris I.a, Idristarren dinastiaren sortzailea, bertan baitago.

Testuingurua

Gaur egun partzialki aurkitua, antzinako hiria, K.a. III. mendean sortu zen, establezimendu puniko gisa, eta laster garatzen da erromatar aterpean sartzen den unetik, 42 hektareako azalera gainditzera, 2,6 km. zituen harresi batek inguraturik.

Hiriaren apaindura monumentala batez ere K.o. II. mendean garatzen da, eskualdearen aberaste ekonomikoaren ondorioz. Nekazal ahalmen aberatsak dituen eskualde batean kokatua, oliba olioaren merkataritzatik bizi zen hiria. Izan ere, olio-errota ugari dago haren hondakinetan. Era berean, aberaste hori arkitektura pribatura ere iristen da, mosaiko ederrez hornituriko landetxe zabalen eraikuntzara, hiria "erromatar zibilizazioaren distira-gune" gisa agertzen delarik Mauretania Tingitanan, Brahmiren arabera.

Eskualdea defendaezina dela uste dute, eta erromatar inperioko agintariek bertan behera uzten dute 285ean, gertuko tribuek konkistatu ondoren, eta erromatarrek ez zuten birkonkistatu. Hiria, hiri kristautua eta gero hiri musulmana, zazpi mendetan zehar okupatua jarraitu zuen. Idristarren dinastia han sortzen da, VIII. mendean. XI. mendean kokalekua bertan behera geratu zen eta populazioa handik 5 kilometrora eramana izan zen, Moulay Driss Zerhoun hirira. Hiriak ez du ondorioz degradaziorik jasan, dirudienez, lurrikara bat izan zen XVIII. mende erdian. Ondoren, hondakinak harrobitzat erabiliak izan dira, batez ere Meknèsen eraikuntzetarako.

XIX. mendean identifikatua, 1921az geroztik Marokoren ondare babestuaren barruan dago. Aztarnategian indusketa arkeologikoak egiten ari da XX. mende hasieratik, eta gaur egun erdia bakarrik atera da. Aurkikuntzen eta kokalekuaren kalitateagatik UNESCOk Gizateriaren Ondare zerrendan sailkatu zuen 1997an. "Afrikan administrazio punikoaren, aurreerromatarraren eta erromatarraren antolaketa ilustratzen duen arkitektura-multzo baten adibide bikaina, [Volubilis] Magreb muturreko gizarteen iraunkortasun lekua ere bada" Limane, Rebuffat eta Drocourten arabera.

Historia

Sorreratik Erromaren anexiora

Sorreratik gerra punikoetara

Mauretania Tingitana

Volubilisko kokalekua, "babesleku natural baten ezaugarri guztiekin, gailur gotortu motakoa", Neolitotik aurrera okupatua dago, baina hiri-entitate gisa jaiotzen da mauretaniar garaian, non hiriak Mauretaniako erresumaren hiriburu gisa jokatzen duen, K.a. IV-III. mendea, eta garatzen da batez ere K.a. II. mendean. Aztarnarik antzinakoenak, funtsean aizkora leunduak, errotarriak eta, era berean, aizkorak leuntzeko harriak, bakanak dira eta arkeologian testuingurutik kanpo aurkitzen dira. Hiriaren hegoaldean egiten ari diren indusketek erakutsi dezakete instalazio neolitiko bat dagoela.

Feniziarrek lehen eta punikoek ondoren Afrikako kostaldeetara jotzen dute oso garai goiztiarretik, K. a. I. milurtekotik aurrera, eta euren zibilizazioa barnealdera sartzen da Lixus eta Tingis moduko lekuetatik. Kartagoko punikoak eremu geografiko honetara hurbilduak ziren K.a. IV. mendetik: merkataritza trukeekin, hizkuntza eta erakunde punikoak gaur egungo Marokon sartzen dira. Lau hizkuntza puniko edo neo-punikozko inskripzio aurkitu dira inguruan, zoritxarrez zatikatuta. Libiar hizkuntzako inskripzioak ere aurkitu dira, baina oraindik ez daude deszifratuta.

Egungo Marokoko iparraldean, K.a. II. mendean hiria Mauretaniako erresuma indigenaren parte zen eta hazi egin zen, nahiz eta mugak oraindik ere lausoak diren. Greziar zibilizazioak objektuen zabalkundearen bidez eragiten dio eskualdeari. Eragin greko hori Kartagotik igarotzen da lehenik, Numidiako gortean dauden greziarrek egin aurretik. Eraikuntza-teknikek eta aurkitutako artefaktu arkeologikoek eragin hori bera azpimarratzen dute.

Bitartean, hiriak, Mauretaniak bezala, Kartagoren aurka borrokatzen du Masinisarekin, erromatarren aliatuarekin. Gerra punikoetan, mauritaniar erregeek "aliantza eta itzuleren joko konplexua" jokatzen dute. Baga erregea Masinisarekin aliatu zen Kartagoren aurka. Hiria Mediterraneoko merkataritza-zirkuituetatik aparte geratzen da Bokoren erregealdira arte, baina K.a. II. mendearen amaieran egoera aldatzen ari da inportazioengatik, besteak beste, zeramika, Kanpaniako ardoa, olioa eta garum inportazioak.

Erromaren erresuma aliatu bateko hiria

Mauretaniar erresuma Erromaren estatu-bezero egiten da K.a. 146an, Kartago erori ondoren hirugarren gerra punikoaren amaieran. Boko I erregea ere, K.a. II. eta I. mendeen artean, Erromaren aliatua da Jugurtaren kontra, printze numidiar baten Afrikako erromatarren eraginari ihes egiteko azken saiakera. Bokoren Mauretania ekialderantz hedatzen da Jugurtaren erresumaren zati bat barneratzean.

Boko I.aren semeek, Bogud eta Boko II., aitaren erresuma partekatzen dute. Julio Zesarren aliatuak biak, alderdi ezberdinak hartzen dituzte martxoko iduen ondoren eta, beraz, Erromako Gerra Zibilean parte hartzen dute. Bogud, Marko Antonioren aliatua, K.a. 38an hil zen eta Mauretaniako erresuma batu zen. K.a. 33an Boko II.a hil zenean, subiranorik gabeko erresuma Erromak administratu zuen, Tingis, Banasa, Zilil eta Babako kolonietan beteranoak jarriz.

Juba I.a Numidiako erregea hiltzen denean, bere bost urteko semea, Juba II.a izango dena, Erromara eramaten dute, eta gortean hezten dute. Han heziketa greko-erromatarra jasotzen du, eta bere garaiko jakintsu handietako bat bihurtzen da, grekeraz idazten duelarik. Hizkuntza punikoa, K.a. II. mendean aitortua, bere osagai neo-punikoan mantentzen da K.a. 100-80tik aurrera, Juba II.era arte. Augustok K.a. 25ean jarri zuen tronuan Juba II.a, Kleopatra Selenerekin ezkondu zen, Marko Antonio eta Kleopatraren alabarekin, eta Iolen (gerora Mauretaniako Zesarea eta gaur egun Cherchell) ezarri zuen hiriburua. Jerome Carcopinok (Prevotek eta beste batzuek jarraituta) uste du Volubilis errege egoitza bat dela bere erregealdian, baina egoerak ez du asko irauten. Subiranoak Erroma babesten du numidiarren matxinaden errepresioan.

Errege bikoteak konpromisoa hartzen du Erromako baloreak leialki irudikatzeko, hedatzeko eta bermatzeko. Erromatar bizimodua jendarte-maila pribilegiatuetatik abiatuta garatuko da Pax Romanaren bi mendeetan. Biztanleriaren gehiengoa bertakoa edo autoktonoa zen.

Mauretaniako Ptolomeo, bere semea, bere ondorengo izan zen K.o. 23an. Erromako errege aliatu eta adiskide baten erresumatzar zuten, aldi berean merkataritza eta segurtasunaz baliatzen zen bi probintzia garrantzitsutarako: Betika eta Afrika prokontsularra.

Plinio Zaharrak oppidum deritzon hiria (bere Historia Naturalisen V. liburuaren hasieran) 10 hektarea baino gehiagotan garatzen da. Juba II.aren erregealdian adreilu gordinezko itxitura batek babesten du, barruan materia bereko etxeak dituela. Mauretaniako errege-hiriak 12 hektareako azalera izango zuen garai hartan. Hiri mauretaniarra oparoa da, monumentu garrantzitsuak ditu, eta aurkikuntza arkeologikoek merkataritza adierazten dute: Kanpaniako zeramika inportatua, Italiako Dressel anforak, Gadesko txanponak eta tokiko moneta batez ere Juba II.aren garaikoak. Hiria irekita dago kanpoko eraginetarako bere historiaren fase honetan, lehenengo punikoa eta gero erromatarra, eta horrek geroko erromanizazioa erraztuko du agian. Mauretania Erromatar Inperiora anexionatu ondoren, tumulu bat eraiki zen harresiaren ipar-ekialdeko angeluan; Ademonen aurkako gerran hildako soldaduen oroimenez eraikitako oroitarria da. Mauretania Tingitanaren probintzia bihurtu baino lehen, Volubilis erromanizazio ezaugarriak erakusten dituen hiria da: Marko Valerio Severo bezalako magistratu batzuek izen erromatarrak dituzte eta Galeria tribu erromatarrean izena emanda daude, erromatar hiritartasuna lortzearen adierazgarri.

Volubilis, Erromaren kontrol zuzenaren pean.

Erromako aliatu kaltegabea.

Kaligula enperadoreak Ptolomeo mauretaniar erregea erailarazi zuen K.a. 40. urtean. Hortik dator Edemonek, Ptolomeoren libertoak, gidaturiko Inperioaren aurkako matxinada. Volubilis, orduan, erromatarren eremuan sartzen da erabakitasunez, armada laguntzaile bat sortuz, matxinada suntsitzen laguntzen duena. 20.000 soldadu, legionario eta laguntzaile, beharrezko dira matxinada kontrolatzeko, suntsiketak eragingo dituztenak, arkeologi aztarnek erakuts ditzaketen bezala. Erreboltak aurrera jarraitzen du Edemon hil eta gero, eta Mauretaniar erresuma zaharra anarkian erortzen da. Volubilisek Erromari ematen dion laguntza garesti ateratzen zaio, eta hiriak Marko Valerio Severori eskatzen dio bere auzia Klaudio enperadore berriaren aurrean defenda dezala eta sari bat lor dezala beren leialtasun eta laguntzagatik.

K.o. 42. urtearen amaieran edo 43aren hasieran, erromatar Inperioak Mauretaniako erresuma anexionatzen du, eta bi erromatar probintzia sortzen ditu, Mauretania Tingitana (hiriburua Tingis) mendebaldera eta Mauretania Caesariensis (Iol Caesarea hiriburua) ekialdera. Probintzia enperadoreak izendatutako zaldun-ordeneko prokuradore batek zuzentzen zuen. Volubilisen leialtasuna saritzen du Klaudio enperadoreak 44an erromatar municipium estatutua emanez: Volubiliseko biztanle libre guztiak, lehenago peregriniak, erromatar hiritarrak dira. Hiriak, zalantzarik gabe, beste onura batzuk ere baditu, batez ere ezkontzarako eskubidearen alorrean (emakume peregrinaeekin izandako umeen estatusa), oinordetzak, eta, era berean, zerga-onurak ere bai, hamar urtean zehar.

Hiriaren estatusaren bilakaera horrek lan-programa garrantzitsu bat ekarriko du, eta aldaketa handiak maila instituzionalean eta erlijiosoan. Erromatar okupazioa, hala ere, mantsoa da, konkistatzaileak, funtsean, garai punikotik oinordetutako hiri egituran eta Augustoren garaiko koloniaan oinarritzen dira. Volubilis, erromatar Afrikan, tribu erdi nomadei aurre egiteko elementurik aurreratuena bihurtzen da, hiru kanpamendu eta dorreekin, eta Tingitanako hiriburuarekin, Tingisekin lotuta dago. Hiribilduak I.mendearen bigarren erditik aurrera harresitik gainezka egiten du, eta auzoak sortzen dira II. mendean. Mende honen amaieran eta III.aren hasieran, Severiarren garian, edilen jarduera garrantzitsu batek monumentuak eragiten ditu.

Hiri oparoa erromanismoan integratua.

Hiria aberastu egiten da bere barnealdearen ustiapenari esker, batez ere oleikultura eta olioaren merkataritzari esker, nahiz eta Erromako munduaren ertzetan eta kostaldeetatik urrun egon. Erromatar bizimodua eliteen atxikimenduaren bidez hedatzen da; hauek udal erakundeak erromatar erara osatzen dituzte eta inskripzioetatik ezagutzen dira: dekurioiak, urteko bi duumvir eta berariazko zereginez arduratzen diren bi edil (azokak, jokoak, galtzadak). Elite hauek etxeak eraikitzen dituzte erromatar bizitzaren erosotasun guztiaz horniturik. Erromanizazioak barne hartzen ditu hondo puniko eta berbereak. Hiria, autonomoa izanik, tokiko eliteek gidatzen dute, erromatar botereak bultzaturik eta horrela euren fideltasuna lortuz.

Elite hauek hiriko apaindura monumentalaren garapena laguntzen dute, erromanizazioaren ezaugarririk nabarienak: foro bat, lau eraikin termal publiko eta etxeak eraiki ziren. Akueduktu batek ondoko djebel-etik bi iturri publikoraino ura eramaten du, termetara eta etxeetara. Bi putzuk eta depositu batek osatzen dute sarea. Etxeak bi isurialdeko erromatar teilazko teilatuz estaliak daude. Tenplua, bere opari-eta sakrifizio-lekuekin, tumuluaren magalean eraikitzen da. 168-169 bitartean, harresiaren eraikuntza egiten da, zortzi ate dituen harresia, Tangerreko atea eta 40 bat dorre dituena. Hiriak 42 hektareako azalera du. Eraikin publikoak handitu egiten dira, eta beste batzuk eraiki. Mosaikoz apaindutako etxeak terma pribatuz hornituak daude. Merkataritza eta eskulangintzako instalazio ugari daude. Arkupe batek decumanus maximusa (bide nagusia) mugatzen du Tangerreko atetik Garaipen arkua baino harantzago, Karakalari eskainia, eskerrak emateko probintziako zerga-bilketa atzeratzeagatik, atzeratze hau Banasako ediktua izenarekin ezaguna da.

Mesede hauek oparotasun handia bermatzen dute familia handientzat, arkitektura-proiektu handien garaia da, hiriaren gailurra erakusten duena II. mendearen hasieran. Hiria eta gotorlekuen babesa izan ezik, Volubilisek eragin eremu bat zuen, non berber tribuak bizi ziren, tartean Bakuateak.

Erromatar garaiaren ondoren

Hiria bere kasa utzia.

Udal jardueraren mantsotzea ematen da hirian Severar leinuaren ondoren. Azken aztarnak bi aldare eta 282an agintea utzi zuen Probus enperadoreari eskainitako estatua oinarri batek osatzen dituzte. Bi bake aldare hauek Volubilisko museoan gordetzen dira: lehena 140ko urtarriletik 140ko abendura bitartean datatua dago, Antonino Pioren agintaldian; betegarri baten gainean egina, Bakuata bereber latinizatu batek, Aelius Tuccuda, enperadoreari eskinitakoa da. Bigarrena 200eko martxoaren 6koa da, eta prokuradoreak Septimio Severo eta bere semeak aipatzen ditu, baita bi printze bakuata ere, tartean Ililasen, Ureten semea. Hamabi inskripziok erromatarren eta bakuaten arteko harreman erregularrak aipatzen dituzte. Printze bakautarrak bere boterea aitortzen du, Erromari eta bere jainkozkoei leialtasuna ematen dien bitartean. Gordiengo jauregiko aurkikuntza epigrafikoak hiriaren gainbeheraren eta azken erorketaren lekuko dira. Izan ere, itun batzuk sinatu zituzten bertoko buruzagi berbereekin, eta kopurua handitu egin zen hiria ahuldu eta tribuetako kideek ziurtasun handiagoa hartu ahala. Azken tratatuaren garaian, hiria erori baino urte batzuk lehenago, buruzagi berbereak Erromako parekotzat hartzen ziren, eta hori Erromak eskualdean boterea galdu izanaren seinale da. 277 eta 280 artean aurkitu diren azken bi aldareek bake federatu eta iraunkorra gogorarazten dute.

285 inguruan, III. mendeko krisisialdi larriaren ondoren, erromatar inperioko agintariek (armada eta administrazioa) hiria eta Luko ibaiaren hegoaldeko eskualde guztia ebakuatu eta Tangerera atzera egitea erabaki zuten. Erromatar probintzia, orduan, %23 murrizten da. Banasa eta Thamusida hiriei ere eragiten die ebakuazioak. Egoera zehatzak ez dira ezagutzen. Tingitana, orduan, administratiboki lotzen zaio Hispaniari Dioklezianoren garaian.

Biztanleak, erromantizatuak baina berbereak jatorriz, beeren kasa uzten dituzte, eta hiriaren jarduera murrizten da. Hiria aldatzen ari da eta hiri-antzaldaketak gertatzen dira, baina trantsizioa ez da basatia. Erromatarren erretiratzea bizimoduaren aldaketetan ere agertzen da. Akueduktua ez da behar bezala mantentzen, eta hiria mugitzen ari da: biztanleek goiko aldeak utzi eta ibaira hurbiltzen dira, auzo berri batean. Etxeak, hasieran erromatar estiloan hornituak, apurka-apurka aldatzen dira. Udal erakundeak pixkanaka-pixkanaka gainbehera erortzen ari dira; politika eta udal bizitza ez dira ezagutzen hiriaren une honetan. Erromatar inperioarekin lotutako lekukoak indusketan aurkitu dira, Konstantino II.a, Konstantzio II.a, Graziano eta Teodosio enperadoreen txanponak bezala. Bandaloen inbasioak, 429an Hispainiatik etorritakoak, eta Tangerretik gertu lehorreratuak beren buruzagi Genserikorekin, erromatar garaiaren amaiera adierazten du.

Badirudi hiriak lurrikara bat jasan zuela IV. mendearen amaieran. Mendearen amaieran, gehienez ere, mendebalderantz mugitzen da, eta harresia eraiki edo konpondu egiten da. Latina hirian erabiltzen da VII. mendean , 681era VIII. mendearen amaieran oraindik Volubilis Marokoko hiri aglomeraziorik garrantzitsuenetako bat da.

Hiriaren gainbehera eta amaiera

Kokalekuaren Erdi Aroko historiak hutsune asko ditu, eta iturri arabiar labur, eten eta askotan nahasiak ditu. Arabiarren lehen aipamenak IX. mende amaierakoak dira, kokalekua bertan behera geratuta dagoenean. Arkeologiari esker, Hassan Ibn Numan eta Moussa Ibn Noçairen garaiko txanponak aurkitu dituzte, VII. eta VIII. mendeen artean.

600 inguruan, etxebizitzek mendebaleko maldan atzera egin zuten, harresi baten barruan, VI. mendearen amaieran eraikita, betegarrizko materialekin. Harresiak luzatutzen dira Khoumane uadiaren aldera. Garai hartako hiriaren historia gutxi dokumentatuta. Etxe berriak eta harresi berria eraikitzen dira, harresi berantiarra deitua, beste auzoetako eraikinetako blokeei esker. VII. mendearen lehen erdian, arkuaren inguruko eremua kristau-nekropoli bihurtzen da.

681ean islamiar konkista Magreb osoan zehar zabaldu zen, baina Volubilisek nolabaiteko independentzia zuen VIII. mendean. Auzo bat Magrebeko agintari berriek okupatzen dute uadiaren ertzean, populazio berria kokatuz. Hiriko biztanleak erlijio musulmanera bihurtzen dira pixkanaka, eta bertan txanpona egin zen 722tik 789ra. Islamiar garaian termak eta hilerriak abandonatu ziren. Iturri arabiarrek erakusten dute antzinako hiriaren islamizazio goiztiarra.

788an edo 789an, Idris I.ak, Hasanen ondorengo batek, Az-Zakî ezizenekoa (bertutetsuak), Aliren eta Fatimaren, Mahomaren alaba, seme zaharrenak, ihes egin zuen abbastarrei ihes egiteko. Volubilisera joan zen bizitzera, orduan, beharbada, Awrabarrek menderatua, eta hiriak bere espedizio militarretarako oinarria izan zen erresuma idristarren erresuma sortzeko prozesuan. Hiria ekialdera zabaltzen da eta zilarrezko eta brontzeko txanponak egiten dira 789tik 825ra. Idristarren kuartel nagusia ez dago Khoumane uaditik urrun. Idris I.a 791 urtean hil zuten, agian Haroun er Rachid kalifaren mezulari batek pozoindu zuen, bere igoera ikaragarriak kezkaturik. Idris I.ak edo Idris II.ak 808an Fez fundatu zutenean, Volubilisek bere garrantzia galdu zuen bere hiriburu lana utzi baitzuen. Arkeologiak ekonomi jarduera ahul baten berri ematen du.

818an, Volubilisek andaluziarrak hartu zituen Kordobako sarraskietatik erreskatatuak. Hauek Khoumane uadiaren ertzean kokatzen dira. Kokalekuak etengabeko okupazioa izaten jarraitzen du XI-XII mendera arte, almorabideen garaira arte, era esanguratsuan XIV. mendera arte.

XII. mendean, Ibn Said al Gharnatiren arabera, hiria erortzeko zorian zegoen. Merinideen garaian, Idris I.ari egindako erromes lekua da hiria, eta berrokupatzen da. Kokalekuari Ksar Pharaoun deitzen zaio (faraoiaren gaztelua), XIV. mendearen bigarren erditik aurrera. Jean Leon Afrikarrak horrela deitu zion 1550ean Afrikako deskribapena obran. Idris I.aren gorpua Moulay Idriss Zerhounera eramaten dute.

Hiri erromatarra eraikuntzarakokantera gisa erabiltzen da. Izan ere, Ismaïl ben Chérif errege eraikitzailearen erregealdian, XVII. mendearen amaieratik XVIII. mendearen hasierara bitartean, Volubilis hiri zaharrean dagoen marmol guztia eta oraindik erabil daitezkeen beste zutabe batzuk arpilatu eta Meknes hiri inperialera eramaten dituzte. Moulay Idriss Zehroun mausoleoa eraiki zela gogorarazten duen tradizioak aipatzen du hori. Oraindik okupatuta dago XIX. mendean, baina oso ahul.

Berraurkitu, induskatu eta kokalekua baliozkotu.

Iturri zahar eta modernoak

Antzinako iturrietan, Volubilis Volobilis bezala aipatzen dute Ponponio Melak, I. mendeko historialari eta geografo erromatarrak, De situ orbis libri III edo De chorographia obran, eta Klaudio Ptolomeok, Alexandrian II. mendean bizi zen astronomo erromatarrak, Geographia liburuan. Plinio Zaharrak, idazle eta naturalista erromatarrak, Volubile oppidum deitzen du, Banasa inguruan kokatuz. Erromatarren garaiko bidaia gidak, Antoninoren ibilbideak, hegoaldean Tocolosida eta iparraldean Aquae Dacicae artean kokatzea iradokitzen du, eta Volubilis Colonia izeneko erromatar koloniatzat hartzen du.

Jean Hardouinek, jesuita eta erudito frantsesak, XVI. mendearen amaieran eta XVII. mendearen hasieran bizi eta Plinio Zaharraren Historia Naturala idatzi zuenak, oker uste du Fez eta Volubilis hiri bera dela, Volubilis Colonia.

Lehen bidaiarien identifikazioa

Volubilisko arkua 1721an, Henry BOYDEren grabatua

Hondakinen lehen deskribapenak 1720 inguruan egiten dituzte ingelesek egindako grabatuen bidez, eta horietako lehena Henry Boyde da, Marokoko Ismaelen presoa, garaipen arkua irudikatzen duena. John Windusek eraikin bera irudikatzen du basilikarekin batera. Beste irudikapen batzuk 1830ean egin ziren. Grabatuok aztarnen degradazioa adierazten dute 1755eko lurrikararen ondorioz.

1871n, Charles Tissot frantziar diplomatiko eta arkeologoak tokia bisitatu zuen, identifikatu, eta lan egin zuen bertan. Henri de La Martinière lankideak indusketak eta miaketak egin zituen 1888an, eta ondoren, 1889ko urrian, segurtasun egoera zailean, armadun talde matxinatuak zeudelako, eta Fezeko sultanaren tropak ez zeudelako inguru hartan. Latinezko inskripzio ugari biltzen ditu, eta 34 inskripzio estanpatu dakartza, horietako bi grekoak eta erromatar hiriaren plano bat, Volubilisko kokalekuaren eta monumentuen lehen argazki absolutuarekin batera. Volubilitani hitzak, arkuaren inskripzioan, leku arkeologikoa identifikatzen du.

XX. mendetik aurrera, arkeologia-indusketa eta lekua baliozkotzea

Hiria partzialki indusia eta egokitua dago 1915 urtetik aurrera, protektoratu frantsesaren pean, urte horretan Antzinatasuneko gauzen zerbitzua ezartzen da Volubilisen: arkuaren eta basilikaren kokalekua garbi dago, batez ere, Alemaniako presoen lanagatik. 1915eko urrian Louis Chatelainen, Marokoko Antzinatasuneko gauzen zerbitzuko zuzendariaren, esku zegoen indusketen zuzendaritza, 1930eko hamarkadan Raymond Thouvenotek jarraituko dio. Lehenengo indusketak monumentu-guneaz arduratzen ziren bitartean, bigarrenak egoitzetako indusketez arduratzen zen. Lehen indusketek alde batera uzten dituzte egitura berantiarrak eta maila post-erromatarreko nahasiak direnak, arkeologoek presa handia baitzuten "multzo monumentalak" eta "artelanak" berreskuratzeko. Antzinako indusketetan erabilitako metodoak ez dira nahikoa hiriaren bilakaera hautemateko. Izan ere, ez da indusketa estratigrafiko sistematikorik izan, eta horrek arazoak sortzen ditu hiriaren eboluzioa aztertzeko. Era berean, anzinaro berantiarraren eta Erdi Aro islamiarrean hiriaren historiaz jabetzea zaildu zuten antzinako indusketek. Gauza bera gertatzen da indusitako beste leku askotan ere, batez ere Dougga hirian, Tunisian.

Independentziapean, Marokoko arkeologoek egiten dituzte indusketak eta atzerriko lankidetzekin, auzo berantiarrean zentratu ziren. 1960ko eta 1970eko hamarkadetan indusketak egin ziren, baina lan horiek ez dute eman zeramika komunik. Horrek zaildu egiten du garai berantiarrerakoazterketa zeramikoa egitea lekuan, azterketa estratigrafikorik gabe. Hiri berantiarraren ekialdeko eremu bateko indusketa estratigrafikoak 1980ko hamarkadaren amaieran eta 1990aren hasieran egiten dira. Maroko-Inglaterra indusketa berriak egiten dira harresiaren eta islamiar termen hegoaldean 2000 urteetan. Indusketa hauetan bildutako zeramika XIX. menderaino iristen da.

Gaur egun, 40 hektareako aztarnak daude olibondo eta soroen erdian. Indusitako eremuak mende hasieran leku arkeologikoaren erdia baino gutxiago dira. Morel Deledal-ek dioenez, induskatutako azalera "bere lurraldearen azaleraren hamarrena da" eta herriaren ekialdeko zatiari dagokio. Monumentu prestigiotsu batzuk zaharberritu dira XX. mendean: arkua, basilika eta Kapitolioa. Lekua 1921ko azaroaren 14an sailkatu zen. Mosaikoen kontserbazio kalitate nabarmenagatik eta kokalekuaren kontserbazio apartekoagatik Marokok kokalekua proposatu zuen 1995eko uztailean nazioarteko sailkapenerako, eta UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zuen Napolin 1997ko abenduaren 6an.

1965ean, Banasako kokalekutik (Julia Valentia Banasa antzinako erromatar kolonia, Mauretania Tingitanaren erromatar bide batean kokatua, herrialdearen ipar-mendebaldean) ateratako 3 mosaiko Volubilisen kontserbatutako aztarnetara gehitu ziren. Bi kokalekuetako mosaikoak dira hoberen dataturik daudenak, III. mendeko 40 edo erdikoak. Hala ere, obren kontserbazioak problema bat dakar: lehen babestuta zeuden eta orain eguzkitan, haizetan, likenaren arriskutan eta bisitarien aurrean daude, erraz zanpatu daitezkeela. Esku hartzeek ere andeatu egin ditzakete, eta tesselak batzuetan erauzi.

Lekua eta monumentuak

Hiriko plan orokorra eta azpiegiturak

Hiriak "lautada triangeluarra" betetzen du, erraza defendatzeko. Hiri inguruak eraikuntza-material ezberdinez aberatsak dira: buztina, areak, tuparriak, hareharria eta kareharria. Hiriaren atzealdea, bere baliabideetarako erabiltzen dena, esparru militarrek bermatzen dute, eta "interdependentzia" dago hiriaren eta bere menpe dagoen lurraldearen artean, "muga lausoen espazioa". Kanpamendu militarretan goi funtzionarioak, prokuradoreak edo kohorte prefektuak zeuden.

Hiriko plana eta esparruak

Mauretaniar errege hiria, beharbada, plano puniko-helenistikoan eraikita zegoen, halere arrastoak ahulak dira. Hiri erromatarraren hirigintzak kontuan hartzen ditu mauretaniar hirigintzaren aurrez dauden eraikuntzak, eta, era berean, arazo topografikoak; beraz, planoa ez da geometrikoa, erregularra baizik. Hiriaren azalera maximoa 40 hektareakoa da.

Jatorrizko hiria, Jodinen ondorengo autore batzuen arabera, uaditik gorako ezproi batean dago, ekialdeko barrutian; hala ere, garai hartan harresi helenistiko esaten zitzaien aztarnak erromatarren garaikoak dira, azterketa estratigrafiko berrienen arabera. Antzina okupatutako eremurik handiena, zalantzarik gabe, arkeologi gunearen erdialde eta hegoaldean dago. Hala ere, mauretaniar hiriaren mugak oraindik ere zailak dira zehazten. Arkeologoek adreiluzko harresi bat atera dute tumuluaren eta C tenpluaren azpian; hala ere, haren trazadura orokorra ez da ezagutzen. Erromatar eraikuntzek mauretaniar hiria hartzen dute oinarri, eta gurtzarako lekuek lehengo gurtzalekuen gainean daude. Arkeologiak K.a. III. mendean bakarrik aitortzen du hiria, eta 12 hektarea zabaltzen zen garai hartan.

Ipar-ekialdeko auzoa, I. mendean lurzoru baten gainean eraikita dago "ia edozein okupaziotatik birjina". Auzo honetako hirigintza koherentea da I. mendetik. Harresi batek hiria babesten du II. mendean, 168-169an, ate batean aurkitutako inskripzio baten arabera. Harresi honek eraikita dagoen espazioa babesten du, eta baita ekialdetik libre dauden tokiak ere, Fertassa uadi aldera, abereen feria gisa erabilia, edo lorategietarako. Eraikuntza hau, Rebuffaten arabera, hiriaren aberasteari zor zaio, eta ez segurtasun arazo bati. Lehen aldaketa baten ondoren, harresia 2.600 m luze zen, 1,50 m lodi eta 5-7 m garai, 40 bat dorre erdizirkular. Bederatzi ateek irekitzen dute, horietatik Tangerreko atea deiturikoa, 1969an Thouvenotek eta Luquerrek partzialki zaharberritu zutena, nahiz eta zaharberritze hori ez zen ahobatekoa (Hallierek proposamen alternatiboa zuen). Hiru baoko ate bat da, bi bao oinezkoentzat dituena, izkin-babesez hornitua eta, beharbada, egurrezko ate batez itxia. Harresi hau hiriaren aberastasunaren lekuko da.

Hiru kanpamentuk, 100 eta 150 metro artekoak, eta 25 kilometro inguruko ekintza-erradiokoak, hiriaren segurtasuna bermatzen zuten, handik 5 km-ra Aïn Schkour eta Tocolosida eta 20ren bak km-ra Sidi Moussa. Dorreek eta gotorlekuek osatzen zuten erliebearen goiko aldea. Gotorlekuek, gainera, Mauretania Tingitana probintziaren muga markatzen zuten. Bertan zeuden tropak, 1.500 eta 2.000 artean uste izan dira, tropa laguntzaileak ziren, prefeta batek gainbegiratuak eta berbere kontingentez osatuak.

Islamiar okupazioa da garrantzitsuena hiriaren mendebaldean, eta harresi batez inguratua. Hiri berantiarrak 15 ha-ko azalera txikia du, eta 660 m luze eta 2 m zabal den esparru batek babesten du; aurreko esparrua, iparraldean eta ipar-mendebaldeko angeluan luzatzen da uadi aldera. Ekialdean harresi bat dago, gehienez ere VI. mendekoa. Aurkikuntza arkeologikoek Erdi Aroko habitat distiratsua gogora dezakete, "Mendebaldeko mundu musulmanean oso hedatua dagoen fenomenoa" .

Trafiko-bideak eta auzoen antolaketa

Hiriko kaleak nahiko erregularrak dira, batez ere hegoaldeko auzoan. Decumanus maximusek 400 metroko luzera du eta 12 metroko zabalera, iparralde eta hegoaldean arkupez eta 12 dendaz inguraturik dago, eta estolderia-biltzailea erdian dago. Karakalaren garaipen arkutik Tangereko atari deiturikora darama eta patrizioen etxeetan geratzen da.

Hiriko planoa oso nabarmena dirudi sozialki, batez ere patrizioen etxaldeak hartzen dituzten ipar-ekialdeko eremu zabalak daudelako.Lehen mendean eraiki zen patrizioen egoitza zabaletarako auzo berri hori. Akueduktu bat eta terma batzuk, iparraldeko termak, auzoan eraikitzen dira 60-80 urten inguruan, II. mendean garatzen direnak. Dekumanoak ez ditu kardo batek lotzen akueduktu baten presentziagatik. Decumanus maximus 170rako kolomadiz horniturik dago.

Hiriaren mendebaldeko auzoa ez da ezaguna oraindik indusi gabe dagoelako. Hegoaldeko auzoa, ez hain erregularki antolatua, artisau-jardueretarako zen. Gainera, hiriaren inguruetan baserriak daude uadi eta galtzada bazterretan.

Apaindura monumentala gehienez ere III. mendekoa da basilika, foroa, kapitolioa eta Karakalaren arkuarekin, eta "Erromako zibilizazioaren boterearen" lekuko da.

Ur hornidura, ur erabilien ebakuazioa

Hiriko ura nahikoa da Zerhounen iturburutik, eta Fertassa eta Khoumane uadietatik. Zisterna-edo putzu-aztarna gutxik iraun dute gaur egunera arte. Berunezko fistula (fistula aquaria) edo lur egosizko kanalizazioen sistema konplexu batek hornitzen du hiria, eta, orduan, ur-gazteluak (castellum aquae) ere baditu, banaketa eta presio-gelak, bai eraikuntza publiko zein pribatuetarako. Partikularrek tasa jakin bat ordaindu behar zuten, ur-kopuruaren arabera. Zerga hori jasotzeak sarea eta ekipamendua mantentzea ahalbidetzen du.

Akueduktua, lehen mendearen amaieran eraiki zen, herri erromatartuen bizimoduari lotutako eraldaketei aurre egiteko. Ubidea, hiritik kilometro batera dagoen eta lurperatuta dagoen herri batetik ura berreskuratzera zuena, II. eta III. mendeetan aldatua dago. Barrutia gurutzatu eta gero, bi iturritara heltzen da ura. Akueduktua iparraldeko termetako iturrietara iristen denean, harlandu baten gainean eraikitzen da eta ez du arkuperik. Iturri hauetarako akueduktuko ura dekantatzeko arroen sistema baten bidez iragazten da.

Hiriak baditu letrinak, baina arrasto gutxi utzi dutenak, ez bada erreten bat, aulkiak egurrez eginak baitziren. Decumanus maximusaren azpian dagoen estolderia 1,20 m luze da, eta 0,20 metroko lodierako kareharrizko lauzaz estalia, ur higatuak, euri-urak eta iturrietako urak biltzen zituen. Ur higatuak bat egiten du Khouman uadiarekin. Fertassa uadia etxe indibidualetarako eta iparraldeko termetarako estolda da.

Erroma erretiratu ondoren, instalazioak behera etorri ziren eta hiria Khouman uadira hurbildu zen, bere ur iturri nagusira.

Eraikin politikoak

Forum

Ezaugarri orokorrak, lekua eta inguruak

Volubilisko monumentu gunea

Foroa hiriaren erdian dago eta oinezkoentzat bi eskaileren bidez dago irisgarrigarri. Plaza bi ateren bidez ixten da. Hiribilduaren erdigunea berrantolatua izan zen I. mendetik III.era. III. mendearen aurreko Volubilisko eraikuntza publikoak ez dira oso ezagunak, gaur egun ikus daitezkeen monumentuak beren oinarrietan eraikiak baitaude Severar dinastiaren garaian. Foroak funtzio politiko eta erlijiosoei eskainitako 1.300 metro karratu ditu bere hedapen nagusian; ekialdean basilika eta kuria daude, eta mendebaldean eraikin bat, portikodun plaza bat eta tenplu bat.

Hiritarrak II. mendearen amaieran eraikitako plaza lauzatuan biltzen ziren, non harengetarako tribuna bat dagoen, zeinaren aurrean enperadoreen eta tokiko kargudunen estatua ugari ageri ziren; haietatik oinarriak baino ez daude. 14 inskripzio aurkitu dira, horietatik bi eskaintza inperialdunak. Besteak, berriz, hiriko kide ospetsuei eskainiak dira, batez ere familia handietakoei eskainiak: hiriaren foroa "oroimen zibilerako lekua" da orduan.

Hegoaldean, Kapitolioko termak izeneko termen lekua dago. Baliteke termetatik hegoaldera mauretaniar plaza bat egotea. Kokalekuko bi eraikin publiko garrantzitsuren aztarnak daude, kokalekuaren ezaugarri, basilika eta Kapitolioa, helburu erlijiosoa dutenak, baina ezin da ikuspegi politikoa ahaztu. Mendebaldeko eraikina macellumtzat hartzen zen hasieran, baina interpretazio hori baztertu egin da denden arkitektura-ezaugarririk ez dagoelako. Ipar-mendebaldean ere leku kultual bat dago, eta portikodun plaza bat; plaza horrek tenpluak eta mauretaniar garaiko aldarea ditu.

Basilika zibila eta kuria

Basilika, hiriko eraikinik nagusiena, justizia administraziorako eta hiriko gobernurako erabili zen. Bere eraikuntza 210en hasieran hasia eta Makrinoren agintaldian, III. mendearen hasieran, edo Severarren agintean bukatua, Afrika erromatarreko basilika aipagarrienetako bat da. Leptis Magnaren eredua hartuko zuen, gaur egungo Libian.

Paretak opus quadratumekoak dira eta iztukuz estalita daude, eta etxekoak bero eta hotzetik babesten dituzte. Fatxadetako batean, Luquetek egindako anastilosia du, eta zortzi baok irekitzen dute plazara, erdi-puntuko arku baten gainean. Basilikaren kanpoko horma nagusiak azokak zeuden foroaren plazara ematen du. Eraikuntzak, hasiera batean, bi solairu eta bi galeria nagusi zituen, zurezko eskaileretatik bertara iristen zirela. Eraikinak 42,2 metroko luzera eta 22,3 metroko zabalera du, eta barruko altuera 15 metrokoa da gutxi gorabehera. Eraikinaren barrualdean bi zutabe ilara daude, absideak markatzen dituztenak mutur bakoitzean, non magistratuek beren lekua hartu eta auziak epaitzen zituzten. Leku hartan ekonomika kontuak ere tratatzen ziren. Basilikak bi ate ditu kuria izan zitekeenaren aldera, non magistratu ezberdinek bizitza publiko eta administratiboari lotutako erabakiak hartzen zituzten.

Karakalaren arkua

Karakalaren arkua Volubilisen.

Karakalaren arkua Volubilis guneko elementu enblematikoetako bat da, hiriaren ardatz nagusiaren, decumanus maximusaren, muturrean kokaturik. Propaganda inperialaren monumentua da. 216ko abenduaren 10etik 217ko apirilaren 8ra bitartean eman zuen Marcus Aurellius Sebastenus hiriko prokuradoreak Volubilitar komunitatearen izenean, Karakala enperadorea eta bere ama Julia Domna omentzeko, Banasan 215-216an barkatutako zerga-ordainketaren ondorioz. Karakala Severarren Afrikako dinastiatik zetorren, eta berriki hedatu zuen erromatar hiritartasuna Inperioko gizon libreen artean. Julio Martzialek hil zuen enperadorea hil arte ez zen amaitu arkua, eta Makrino izan zen haren oinordeko.

Arkua bertako harriz egina da, Zerhouneko kareharri grisekoa, eta, hasiera batean, brontzezko estatua-talde batek koroatzen zuen: enperadorea eta bere ama, sei zaldik tiratutako gurdi bat gidatzen. Arkuak 20 m zabalera du eta barneko arkuak 8 m garai eta 6 m zabal ditu. Jatorrizko altuera 14 m2-koa izango zen. Ez dago decumanus maximusaren ardatzean, eta urrundik ikusi behar zen, Erromaren boterearen lekukotasuna mairu-herrientzat . Arkuaren oinean ninfen estatuak zeuden, marmolezko asketan ura isurtzen zutenak. Medailoi batzuek urtaroak irudikatzen zituzten. Karakala eta Julia Domna damnatio memoriaeren biktima izan zirenean mailukatutako medailoietan zeuden. Arkuaren dekorazioa Erromako arkuena baino soilagoa eta zakarragoa da. Eraikinaren dekorazioak agerian uzten du bere jatorri probintziala: urtaroen gaia maiz izaten da mosaikoetan, baina ez erliebeetan.

Arkua egoera onean zegoen XVIII. mendean Windus ingeles bidaiariak margotu zuenean, baina 1755eko Lisboako lurrikararekin erori zen. Monumentua biziki zaharberritu zuten arkeologo frantsesek 1930 eta 1934 artean, baina zaharberritze hori osatugabea da, eta haren zehaztasuna eztabaidagai da, batez ere, XVIII. mendeko grabatuekin konparatuta. Behe-erliebeak ez dira jarri, eta lurrean daude edo erdi aroko eraikinetan. Behe-erliebe horiek Garaipen eta garaikurren motiboak dituzte. Arkuaren gainean dagoen inskripzioa 1935ean berreraiki zen ekialdeko fatxadan, Windusek 1722an adierazitako zatietatik abiatuta, zati batean sakabanatuta zeudenak. Inskripzioa eraikinaren bi fatxadetan agertzen zen hasieran.

Eraikin erlijiosoak

Arkeologiari esker ikusi ahal izan da Volubilisen kultu espazioak erabiltzen direla, nahiz eta jainkoak ez diren identifikatu. Kultu eraikinak, gehienbat, erromatar aurreko jatorrikoak dira, eta haien funtzio erlijiosoak erromatarren okupazioarekin irauten du.

Eraikin erlijioso prerromanikoak, mauritaniar aldarea eta tradizio punikoko eraikina

Erromatarren garaiko kultu aztarnak ezagutu dira, batez ere tenpluak eta mauritaniar aldare bat.

Anonimoa A deituriko tenplua, tradizio punikozko zeru irekikoa, kapitolioaren ondoan dago, eta, K.a. III. mendean datatua dago, K.a. I. mendean suntsitua izan zen Juba II. erregearen garaia baino lehenago. 40 metro inguruko zabalera zuen eta zeru zabalekoa izango zen. Jatorrizko eraikin horren trabertinozko aldarea edo podiuma kapitolioaren ekialdeko hegalean dago oraindik. Sarrera pilastraz hornitutako ate batetik egiten zen. Behelek 1.600 m2-ko eraikin hau punikotzat jotzen du eta K.a. II. mendean datatu. Zeru irekiko tenplu mota hori ohikoa zen garai punikoan eta, batez ere, Thinissuteko santutegiko (Bir Bouregba) indusketetan ikusi da. Esparru sakratu honen barruan tenplu txiki bat dago, podium ez oso altu batean eraikitako cella batekin. Hilarri eta hezurdura ugari aurkitu dituzte favissa batean.

815 hilarri angeluzuzen (edo 903) frontoi batekin aurkitu dira, 15 cm zabal eta 20 cm garai, hareharrizkoak edo tuparrizkoak. Hilarri horiek anepigrafoak dira, erlijiozko ekintzak edo otoitzak egiten dituzten pertsonaien motiboekin, eta, dudarik gabe, exvoto edo zinopari eginkizuna zuten. Batzuek motibo bereziki afrikarrak dituzte, hala nola zuhaitz bat tripodearen gainean edo triangeluen enblema baten gainean, eskaintza- eta otoitz-eszenak dituztenak, edo erlijiozkoak, baina ez oso zentzu zehatzean. Sinesmena ez da hilarrien bidez identifikatzen, baina gordailua III. mendeko azken berreraikuntzaren aurrekoa izango da. Erlijio berri batek aurrekoaren lekua hartuko zukeen lekuan, zeinarekin lotzen diren animalia txikien hezur erreekin betetako ontziak. Hilarri neo-punikoak estilo desberdinetakoak dira, grabatuak edo margotuak, pertsonaia edo ekintza erlijiosoen irudikapenekin. Tesi honi Morestinek egin zion aurre. Erromatarren aurreko maila hau, txanponen eta inskripzio neo-punikoen aurkikuntzek adierazten dute. Zeru irekiko leku hura tophet batena izan zitekeen, aire libreko santutegien erdigunea eta Ekialde semitikoaren sakrifizioen lekua, feniziar, libiar edo puniko erlijioetan dagoena, eta, dirudienez, hilarriak lekuz aldatu ziren. Espazioa I. mendean itxi zen. Beste bi aldiak hareharri eta kareharrizko erabilerarekin identifikatzen dira.

Santutegi hau identifikatzeak ez du iritzi bateraturik. Ponsichek lekuko jainko bat gogorarazten du. Hemen lehenik egin zen gurtza, agian Aulisua zeritzon genius loci batentzat izango zen, emankortasun eta ugalkortasunaren jainkoa. Erritoak Baalen gurtzatik gertu zeuden, hilarrien ikerketa ikonografikoaren arabera, K.o. II. mendera arte berrerabiliak izan baitziren spoliatan.

Mauretaniar tenpluaren aldarea, trabertinoz egina, Erromako garaiko Kapitolioaren ekialdeko eranskinetan barneratua eta zaindua dago.

Indusketetan, gainera, tenplu bikiak agertu dira, trabertino finez errematatuak, K.a. II. mendearen amaiera-I. mendearen hasieran datatuak, eta foroaren ipar-mendebaldean kokatuak, mendebaldeko auzoan, esparru berantiarraren azpian. Podiumetako batek 75 m2 ditu. Planoa klasikoa dute.

Brahmik tenplu biki hauek inguratzen diten harresiarekin K.a. I. mendearen erdialdean datatzen ditu. D tenplua, Brahmiren arabera, gurtza inperialari eskainia zegoen.

Erromatar garaiko tenpluak

Kapitolioaren eremua konplexua da, eta garaian garaiko egokitzapenak izan ditu, identifikatzeko zailak.

Kapitolioaren aztarnak basilikaren atzean geratzen dira beti, eta aldare bat ageri da aurrez aurre duen patioan. Tenpluak cella soil bat zeukan. Eraikina funtsezkoa zen bertako bizitza zibilerako, hiru jainko nagusiei eskainia baitzegoen: Jupiter, Juno eta Minerva. Biltzar zibilak tenpluaren aurrean egiten ziren jainkoen laguntza eskatzeko edo eskerrak emateko, gerretan bezalako eginkizun zibiletan arrakasta lortzeagatik. Tenpluaren antolamendua, basilikaren atzeko paretari begira, ezohikoa da nolabait, eta iradoki da existitzen den leku santu baten gainean eraiki zitekeela. 1924an aurkitutako idazkunak dio 218an berreraiki zela Makrinoren agintaldian. Dedikazio inskripzioa 217 edo 219koa da. Neurri batean 1955ean berreraiki zen, eta 1962an zaharberritze mamitsuago bat egin zen, eskailerako 13 mailetatik 10 berreraikiz, cellako hormak eta zutabeak. Cellaren hondoan nitxoak zeuden, Triada Capitolina jainkoen estatuak gordetzen zituztenak. Eskaileraren aurrez aurre aldare bat zegoen, sakrifizioetarako egina, eta portikoak ageri ziren sakramentuaren ondoan. Eraikina K.a. II. mendeko zeru irekiko gurtza gune baten gainean eraiki zen.

Beste bost tenplu ere baziren hirian, eta horietatik garrantzitsuena Saturnoren ustezko B tenplua da, Volubilis hiriaren ekialdeko aldean dagoena, eta iiii I-III. mende artean erabiltzen da. Marko Aurelioren barrutia eraikitzean bakarrik sartu zen hirian.Beste toki batzuetatik ezberdina da. Dirudienez, tenplu puniko baten gainean eraiki zen, Ba' al Hammoni eskainia.

Santutegiak horma bat du inguruan, eta temenosa mugatzen du. Marko Aurelioren barrutia eraiki zenean zaharberritze bat egin zen. Planoa bertako tradizioko Afrikako santutegiena da. Eraikin handia zen, eta 3.200 m2 alde zituen. Hiru aldek peristilo bat zeukaten, fededunen ostea babesten zuena. Aldameneko gelek, misio ez oso argiekin, osatzen zuten alde bakoitza. Alboetan, bigarren mailako 17 aldare-oinarri daude, patioaren erdian hiru aldare nagusi eta alboetan bi zisterna.

C tenplua deritzon kultu-lekuaren konplexua tumulu baten ondoan eta basilikatik ez oso urrun kokaturik dago, III. mendearen hasierakoa, 600 m2 azalerak inguratzen du 7,5m x 4,5m eraikin apala. Erromatarrek alde egin eta berehala suntsitu zuten eraikina, eta, zati batean, etxebizitzetarako erabili zituzten. Tenplua, hasiera batean, berantiarrtzat jo izan da, baina, hala ere, espezialista batzuek gehiago berrikusi dute data, eta, beharbada, kokalekuaren erromatar okupazioa baino lehenagokoa da.

Gainera, Freezuloren arabera, sinagoga bat zegoen hirian, Cezilianos protopolitesen mendeurrena eta sinagogaren aita zena. Baina ez da aurkitu juduen gurtzarako lekurik orain arte indusketaren eremuan.

Nekropoliak eta hileta-eraikinak

Erromatarren eta erromatarren aurreko garaietako aztarnak

Arkeologoek mausoleo aurreerromatar baten aztarnak aurkitu dituzte efeboaren etxean, gelaurre eta 3 m luzerako gela batez osatua. Hiriko alde hartan nekropoli bat zegoen, nonbait, inguruan aurkitutako hilarri punikoen adierazgarri.

Kristau eta musulmanen aztarnak

Kristau hilobiak aurkitu dituzte erdialdeko auzoan, garaipen arkuaren inguruan, eta, ekialdekoan, batez ere Zisterna etxean eta Iparrorratza etxean, sarkofagoak edo lauzaz eraturiko hilobiak, burua mendebaldean duela. Epitafioek formulazio kristauak daramatzate: Memoria (oroimenean)... domum (a)eternalem (betiko bizilekua)... dis/ces(si)t in pace (bakean hilda).

Musulmanen garaiko nekropoliak aurkitu dira antzinako hirigunean, nekropoli paleo-kristauetatik ez oso urrun, ipar-ekialdean eta hegoaldean: ehorzketa-errituala bat dator erlijio musulmanaren aurreikuspenekin, lur betean eta burua ekialdera duela. Nekropoli musulmanak itxitura berantiarraren ekialdean daude, batez ere garaipen arkutik ez urrun.

Aisialdirako eraikinak

Jokoen establezimenduak

Volubilisek ez zeukan anfiteatro iraunkorrik, eta zirkuko jokoak, bakanak izan arren, ez zeuden kanpoan, adibide gisa gladiatore samniten lekuan agertutako bi estatuatxo, armaturik eta beren babeserako tresneria guztiarekin.

Establezimendu termalak

Zenbait terma aurkitu dira: lau erromatarrak hipokausto batekin, eta hammama arabiarra.

Volubilisek bainugela publiko batzuk ere baditu, garbitu egin dituztenak. Terma publikoak aldatu egiten dira III. mendean, eta mende berean terma pribatuak patrizioen etxeetan ezartzen dira, higienearen praktika indibidualago baten hasiera.

Erromako terma publikoak

Eraikin termalen planoak ez du errespetatzen terma inperialen plano simetrikoa (Kartagoko Antoninoren Termen kasuan bezala), baizik eta zirkuitu baten arabera antolatua dago, erabiltzailea "atzeraka ibiltzera" behartzen duena. Gelarik beroenak eraikinen hondoan zeuden, etxeetatik hurbil. Eraikina ez zen higienerako bakarrik, espazio asko ariketa fisikoetarako, intelektualetarako, eta, horrela, gizarte-bizitzaren erdigune bat ziren.

Iparraldeko termak 60-80koak dira eta 724 m2-ko palestrak, 300 m2-ko patioak eta azalera bereko eraikinak dituzte. Iparraldeko termak hiriko handienak ziren, 1.500 m2 inguru. Haien eraikuntza Trajanoren edo Hadrianoren agintaldietan izango zen. Konplexuak, guztira, 2.000 m2-ko zabalerako neurria du. Oinplano asimetrikoak lotzen ditu palestra eta natatioa, eta Ponpeiako eraikin termal batetik hurbil dago, erdiko termetatik: eraikina I. mendean eraikitakoetara hurbiltzen da. Auzoak eta iturriak zerbitzatzen dituen ubide batek elikatzen ditu. Eraikinak dendak eta letrinak zituen. Konplexua, II. mendearen amaieran eta III. mendearen erdialdean berrantolatzen da, abandonu fase baten ondoren, eta mende horren amaiera arte erabiltzen da. Terma eraikin txiki bat palestraren arkupean egin zen II. mendean, hedapen gisa edo Lenoiren arabera emakumeentzako eraikin gisa; Thebertek, bere aldetik, instalazio nagusiaren hondatzeari buruzko instalazio berantiar bat oroitarazten du, bere historian zehar murriztua. Geroago, eraikina, aztarnak berdinduta dituena, Idristarren dinastiara arte okupatuta egon zen.

Galienoren termek enperadorearen izena eta 255eko data duen inskripzio batetik hartzen dute izena, eraikuntzaren data ezezaguna delarik. Palestrarik gabeko eraikin ertaina da, baina klasikoa, lineala eta L formakoa. Hiru gela bero zituen, destrictarium batez gain. 1.200 m2 dira, Theberten arabera. Mosaiko batzuk ikus daitezke, 260ko hamarkadan enperadore haren ekimenez bainuak berregin baitziren.

Beste bi konplexu garrantzi txikikoak dira, Kapitolioko termak eta Zisternaren etxeko termak. Zisternaren etxeko termak, K.o. I. mendearen amaierakoak, III. mendean suntsituak izan ziren, baina beren hipokaustoa gordetzen dute. Thebert zuhurra da eraikinaren datarekin, eta gainean etxea eraiki dute. Bi kaleren izkinan, eraikinak 150 m2-ko balnearioa du, hiru gela bero eta 10 m2-ko frigidariuma du, igerilekua duena.

Nereiden etxearen hegoaldean eta akueduktuaren ondoan terma konplexu bat dago, 170tik aurrera datatua, Theberten arabera auzo-egoitza zena, kaletik sartu eta inguruko etxeekin konexiorik ez zuelako. Konplexuaren gelak, gaizki kontserbatuak, ilaran jarriak zeuden.

Kapitolioko Termak izeneko eraikina I. mendearen amaierakoa- II. mendearen hasierakoa da (I. mendearen azken laurdenekoa) eta handitu zitueten II. mendaren amaieran- III. mendearen hasieran. Zenbait autorek proposatzen dute eraikitzea azken aldi honetakoa dela. Foroko termak, nahiz eta azalera apalekoak izan (560 m2), terma eraikin bateko elementu klasiko guztiak zituzten. Ondo kokatuta zeuden, eta oso jendetsuak izango ziren. Frigidariuma 30 m2 ingurukoa zen, eta historian zehar bi edo lau gela berotu ditu.

Volubilisko termak

Islamiar bainuetxea

Eraikin bat aurkitu dute Khouman uaditik gertu eta hiriaren mendebaldean. Materialak berrerabiltzen ditu. Eraikina, Islamiar arkitektura termalaren planoen irizpideei erantzuten diena baina erromatar teknika duen mortero batekin, VIII. mendean datatuta dago. IX. mendeko hammam bat aurkitu dute Dougga hirian.

Hammamaren planoak lau gela ditu, L forman. Eraikina erromatar termetako arkitekturaren jarraipenaren lekuko da, batez ere materialetako betegarriak (lauzada, areto hotzeko dekoratua) eta hiriko maisu musulman berriena.

Eraikina Magrebeko, edo mendebaldeko musulmanen bainu islamiarrik zaharrena da. 1960ko hamarkadan aztertu zen eta 1990eko hasieran, lan hauek datatze berantiarragoa uztea ahalbidetzen dute. Balnearioko artearen bilakaera aro berantiarrean aztertzeko eraikina da, eta erromatar tekniken iraupen luzearen berrespena da.

Bibliografia

Artikulu honen frantsesezko originala idazteko iturri gisa erabili diren dokumentuak.

Obra orokorrak edo Tingitanari buruzkoak

• Néjat Brahmi et Jean-Louis Podvin, «Les témoignages isiaques et égyptisants en Maurétanie Tingitane», Bulletin d’Archéologie Marocaine, vol. 21,‎ 2009, p. 224-233 (lire en ligne [archive], consulté le 10 mai 2020).
• Said El Bouzidi et Ali Ouahidi, «La frontière méridionale de la Maurétanie tingitane: contribution à la carte archéologique de la région de Volubilis», Dialogues d'histoire ancienne, vol. 40-1,‎ 2014, p. 97-108 (lire en ligne [archive], consulté le 28 mai 2020).
• Thérèse Burollet, , Paris, Musée du Petit Palais Paris Musées, 1990. .
• Jérôme Carcopino, , Paris, Gallimard, 1943.
• Louis Châtelain, , Paris, de Boccard, 1944.
• Jean-Claude Golvin, , Paris, Errance, 2003 (ISBN 287772266X). .
• Christophe Hugoniot, , Paris, Flammarion, 2000 (ISBN 2080830031). .
• Edward Lipinski, , Turnhout, Brepols, 1992 (ISBN 2503500331). .
• Françoise Prévot, Jean-Louis Voisin, Philippe Blaudeau et Leila Najar, , Atlande, collection Clefs concours, 2006 (ISBN 2350300021). .
• Ahmed Siraj, , Palais Farnèse, Collection de l'École française de Rome, 1995.
• Yvon Thébert, , Ecole française de Rome, 2003 (ISBN 2-7283-0398-3 et 978-2-7283-0398-4, OCLC 52771410, lire en ligne [archive]). .

Hiriari buruzko obrak

• Néjat Brahmi, , Université du Maine, coll. « (thèse de doctorat en Lettres, langues et sciences humaines) », 2008 (lire en ligne [archive]). .
• Robert Étienne, , Paris, Éditions de Boccard, 1960, 192 p. (OCLC 560808824, notice BnF n^o FRBNF33000452).
• Elizabeth Fentress (dir.) et Hassan Limane (dir.), , Brill, 3 décembre 2018, 462 p. (lire en ligne [archive]). .
• Hassan Limane, René Rebuffat et Daniel Drocourt, , Casablanca/Aix-en-Provence, Eddif/Édisud, 1998, 93 p. (ISBN 9981090220, 9789981090224, 2744900214 et 9782744900211, OCLC 40654679, notice BnF n^o FRBNF37103093). .
• Armand Luquet, , Tanger, Éditions marocaines et internationales, 1972, 123 p. (OCLC 489917602, notice BnF n^o FRBNF35182662).
• Myriame Morel-Deledalle (dir.), , Marseille/Arles, Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée/Actes Sud, 2014, 185 p. (ISBN 9782330031374 et 2330031378, OCLC 876425600, notice BnF n^o FRBNF43800658). .
• Jean-Luc Panetier et Hassan Limane, , Paris/Casablanca, Maisonneuve et Larose/Malika, coll. « Civilisations arabe et islamique », 2002, 175 p. (ISBN 2706816120 et 9782706816123, OCLC 907007538, notice BnF n^o FRBNF38928041). .
• Raymond Thouvenot, , Paris, Les Belles Lettres, coll. « Monde romain », 1949, 84 p. (OCLC 68553269, notice BnF n^o FRBNF37413923).

Beste obra batzuk

• Henry de Castries, , E. Leroux, 1903, 128 p. (lire en ligne [archive]). .

Hiriari buruzko artikuluen zerrenda partziala

La ville fait l'objet de très nombreuses publications qu'il est impossible de recenser.

• Aomar Akerraz, «  », Bulletin d'archéologie marocaine, vol. XVI,‎ 1985-1986, p. 101-120 (lire en ligne [archive], consulté le 2 juin 2020)
• Aomar Akerraz et Eliane Lenoir, , dans Aomar Akerraz, Éliane Lenoir et al., , vol. 134, Rome, École française de Rome, coll. « Publications de l'École française de Rome », 1990 (lire en ligne [archive]), p. 213-229. .
• Aomar Akerraz, , dans Patrice Cressier, Mercedes Garcia Arenal., , Madrid, Casa de Velasquez, 1998 (lire en ligne [archive]), p. 295-304.
• Victoria Amoroz Ruiz et Abdallah Fiti, «  », Mélanges de l'école française de Rome,‎ 2011, p. 23-47 (lire en ligne [archive], consulté le 28 mai 2020).
• Rachid Arharbi et Abdelfattah Ichkhakh, «  », Antiquités africaines, vol. 40-41,‎ 2004, p. 303-309 (lire en ligne [archive], consulté le 28 mai 2020).
• Néjat Brahmi, «  », L’Africa Romana, Atti del XVI convegnio di studio, Mobilità delle persone e dei popoli, dinamiche migratorie, emigrazioni ed immigrazioni nelle province occidentali dell'impero romano, Rome,‎ 2006, p. 2183-2200 (lire en ligne [archive], consulté le 27 mai 2020).
• Néjat Brahmi, «  », étrangers dans la cité romaine, Actes du colloque « Habiter une autre patrie » : des incolae de la République aux peuples fédérés du Bas-Empire, Rennes,‎ 2007, p. 155-170 (lire en ligne [archive], consulté le 27 mai 2020).
• Néjat Brahmi, , dans , Rome, 2010 (lire en ligne [archive]), p. 1529-1541.
• Néjat Brahmi, «  », Hommes, cultures et paysages de l'Antiquité à la période moderne, Mélanges offerts à Jean Peyras, Presses Universitaires de Rennes,‎ 2013, p. 79-92 (lire en ligne [archive], consulté le 11 février 2017). .
• Néjat Brahmi, , dans , Caen, PUC, 2014 (lire en ligne [archive]), p. 543-556. .
• Véronique Brouquier-Reddé, Abdelaziz El Khayari et Abdelfettah Ichkakh, «  », Antiquités africaines, vol. 34,‎ 1998, p. 65-72 (lire en ligne [archive], consulté le 11 mai 2020).
• Abdelilah Dekayir, «  », JMR, vol. I-2,‎ 2008, p. 33-38. .
• Claude Domergue, «  », École pratique des hautes études. 4^e section, Sciences historiques et philologiques, vol. Annuaire 1963-1964,‎ 1963, p. 283-293 (DOI 10.3406/ephe.1963.4776, lire en ligne [archive], consulté le 19 septembre 2016). .
• Abdelaziz El Khayari, , dans , Sassari, 1994 (lire en ligne [archive]), p. 301-312.
• Abdallah Fili, Rachid Bouzidi et Abdelkader Chergui, , dans , Asociación española de arqueología medieval, 2009 (ISBN 9788461362721), p. 533-556.
• Jacques Gascou, «  », Antiquités africaines, vol. tome 12,‎ 1978, p. 109-124 (lire en ligne [archive], consulté le 11 mai 2020).
• Jacques Gascou et Christol Michel, «  », Mélanges de l'Ecole française de Rome. Antiquité, t. 92, n^o 1,‎ 1980, p. 329-345 (DOI 10.3406/mefr.1980.1236, lire en ligne [archive], consulté le 19 septembre 2016).
• (en) Alaa el Habashi, Tarik Moujoud et Abdessalam Zizouni, «  », The Journal of Fasti Online: Archaeological Conservation Series,‎ 2016 (lire en ligne [archive], consulté le 28 mai 2020).
• Sabine Lefèvre, «  », Mélanges de la Casa de Velasquez. Antiquité-Moyen Age, t. 28, n^o 1,‎ 1992, p. 19-36 (DOI 10.3406/casa.1992.2602, lire en ligne [archive], consulté le 28 mai 2020).
• Françoise Mayet, «  », Mélanges de l'école française de Rome, vol. 90-1,‎ 1978, p. 357-406 (lire en ligne [archive], consulté le 11 mai 2020)
• Frédérique Menulis, «  », L'archéologue - archéologie nouvelle, vol. 139,‎ 2016, p. 70-79. .
• Myriame Morel-Deledalle, «  », Archéologia, vol. 522,‎ 2014, p. 42-49. .
• Pierre Wuilleumier, «  », Revue des Études Anciennes, t. 28, n^o 4,‎ 1926, p. 323-33 (lire en ligne [archive], consulté le 24 mai 2020).

Kanpo estekak

• Datuak: Q391215
• Multimedia: Volubilis / Q391215