حیا در اسلام

حیا کلمه ای عربی است که به معنای احساس بازدارندگی درونی، طبیعی و فطری است. این کلمه از واژه حیات به معنای زندگی گرفته شده است. حیا مسلمانان را به دوری و پرهیز از زشتی ها ترغیب می کند. حیا نقش مهمی در اسلام دارد. حیا به عنوان یکی از مهمترین بخش های ایمان شمرده شده است.

حیا در متون اسلامی

قرآن

این مفهوم به‌صورت مصدر «استحیاء» در آیه ۲۵ قَصَص آمده است: «پس یکی از آن دو (زن) در حالی که با حالت شرم و حیا گام برمی داشت، نزد او آمد (و) گفت: پدرم تو را می طلبد تا پاداش اینکه (دام های) ما را آب دادی به تو بدهد.» در این آیه استحیاء به صورت ظهور و بروز عفت و شدت حیاء در رفتار دختر شعیب معنا شده است. در آیه ۲۶ سوره بقره و آیه ۵۳ سوره احزاب به صورت فعلِ منفی «لایستَحیی» که در هر دو مورد به خدا نسبت داده شده است. «این (کار که بنشینید و سرگرم سخن گردید) پیامبر را آزار می دهد و از شما حیا می کند (که بیرون تان کند) ولی خدا از حق حیا نمی‌کند.» در آیه ۵۳ احزاب به‌صورت فعل مثبت «یستَحیی» آمده است که فاعل آن پیامبر است.

احادیث

احادیث درباره حیاء، برحسب جهت‌گیری کلی آنها، بر دو دسته‌اند : یک. احادیثی که ترغیب افراد را به حیاء، به عنوان امری اخلاقی، مورد توجه قرار داده‌اند. پاره‌ای از این احادیث، به صراحت اشخاص را به رعایت حیاء سفارش کرده و از محبوب بودن اهل حیاء در نزد خدا خبر داده‌اند، زیرا خدا خود اهل حیاء است. ازاینرو، حیاء در رأس ۹ خُلقِ نیک دیگر، یکی از «مکارم اخلاق» معرفی شده است.، چنانکه پیامبر در دعاهای خویش، حیاء از خداوند را از او درخواست کرده است.

به پیامدهای مثبت مادّی و معنوی حیاء نیز توجه شده است؛ مثلاً براساس حدیثی نبوی، حیاء سراسر خیر است و جز خیر نتیجه‌ای ندارد. ابن بابویه در توضیح معنای این حدیث گفته است که حیاء انسان را، چه دیندار باشد چه غیردیندار، از پلیدی‌ها بازمی‌دارد.

همچنین حیاء سبب همه زیبایی‌ها معرفی شده و وجود برخی امور در حوزه دین و مناسبات اجتماعی، مترتب بر آن دانسته شده است، از جمله انجام دادن فرایض دینی، دوری از زشتی‌ها، رعایت حقوق والدین، وفای به عهد، صله رحم، برآوردن نیازهای دیگران و پذیرایی از مهمان.

از حیا به عنوان پوششی برای روح انسان در مقابل پرده دری یاد شده است.

حیاء عیوب فرد را از دیگران می‌پوشاند و در کنار صداقت، حسن خلق و شکر نعمت‌های الهی، گناهان انسان را به حسنات تبدیل می‌نماید، چنانکه به کار بستن همزمان حیاء، حسن خلق، وفای به عهد، تدبیر در امور و آزادمنشی موجب برانگیخته شدن اقبال عمومی جامعه به فرد می‌گردد.

دو. احادیثی که در آنها به تبیین عملی و بیان مصادیق حیاء پرداخته شده است. براساس این دسته از احادیث، حیاء باید آگاهانه، بجا و به‌اندازه باشد، چنانکه به سفارش پیامبر حیاء در امور گوناگون باید بجا و به‌اندازه شأن آنها باشد و به گفته حسن عسکری نیز زیاده‌روی در حیاء کردن از مصادیق اسراف است. پیامبر اسلام حیا را به دو قسمت تقسیم کرده‌است؛ حیاء عاقلانه و حیاء احمقانه؛ و در توضیح آن گفته‌است: حیاءِ عقلانی ناشی از علم و حیاءِ احمقانه ناشی از جهل است. برای مثال یکی از موارد حیاءِ احمقانه، حیا از یادگیری دانش و علم شمرده شده‌است

حیای مذموم

در مواردی حیا ورزیدن ناپسند و مذموم شمرده شده است:

• حیا ورزیدن از تحصیل علم
• حیا ورزیدن از تحصیل درآمد حلال
• حیا ورزیدن از مهمان‌نوازی
• حیا ورزیدن از احترام گذاشتن به دیگران
• حیا ورزیدن از درخواست از خدا

اهمیت

رعایت حیا در فرهنگ های اسلامی برای زنان و مردان با اهمیت شمرده شده است. در قرآن، آیات بسیاری چگونگی رفتار زنان و مردان را توضیح می دهد. طبق ارزش های حیا ، یک مرد باید با ازدواج در کمترین زمان ممکن یا روزه گرفتن در صورت عدم توانایی به ازدواج، خود را از شر وسوسه های شیطان کنترل کند. زنان نیز برای جلوگیری از آزار و اذیت، باید خود را مخفی کنند.

جستارهای وابسته

• مهمان‌نوازی