Montoneros

Montoneros foi unha organización guerrilleira arxentina que desenvolveu as súas accións con maior intensidade entre os anos 1970 e 1979. Os seus obxectivos foron: a desestabilización do goberno de facto autodenominado "Revolución Arxentina" (Onganía, Levingston, Lanusse / 1966 - 1973), o retorno ao poder do Xeneral Juan Domingo Perón, e a instauración na Arxentina dun sistema de goberno que denominaban "Socialismo Nacional", ao que consideraban como a evolución histórica natural do peronismo.

Aínda que durante os seus primeiros anos de existencia recibiron o apoio do Xeneral Perón e de boa parte do Movemento Peronista, a partir do primeiro de maio de 1974, os graves erros políticos cometidos, que ocasionaron o rexeitamento sufrido por parte do mesmo líder e dos sectores sindicais e políticos do peronismo ortodoxo, motivaron o gradual illamento e o pase á clandestinidade do grupo, que posteriormente foi aniquilado pola ditadura militar que derrocou á viúva de Perón, María Estela Martínez de Perón, o 24 de marzo de 1976.

Orixes, ideoloxía e fundadores

As raíces temperás do movemento pódense atopar na década dos 60, na confluencia de militantes do movemento nacionalista estudantil Tacuara, a Agrupación de Estudos Sociais de Santa Fe, e o integrismo das provincias de Buenos Aires, Santa Fe e Córdoba.

Desde devanditas vertentes perfílanse grupos que logo se afianzarían xunto á militancia católica de mozos pertencentes a clases medias e altas, cuxo órgano de prensa aglutinante era a revista Cristianismo y Revolución, dirixida por Juan García Elorrio. A partir de alí confórmase o Comando Camilo Torres, o cal, xunto ao grupo conducido por José Sabino Navarro, poden considerarse as células iniciais de Montoneros.

Cara a fins da década dos 60 foron organizándose politicamente xunto ao peronismo revolucionario, de neto perfil populista e anti-norteamericano, en tanto que a súa ideoloxía íase estruturando cunha pouco clara mestura da doutrina peronista, con elementos do marxismo latinoamericano revolucionario provenientes do Che Guevara e de Fidel Castro, recibindo ademais fortes influencias católicas desde o Movemento de Sacerdotes para o Terceiro Mundo. Varios fundadores do que logo se transformaría nunha organización armada coñecéronse cando eran seguidores do sacerdote terceiromundista Carlos Mugica.

Autodefinidos nos seus comezos como unha vangarda armada nacionalista, católica e peronista, e utilizando consignas tales como "Perón o muerte", Montoneros asúmese como organización político militar na provincia de Buenos Aires, e é encabezada por Fernando Abal Medina, Carlos Gustavo Ramus, José Sabino Navarro, Emilio Maza, Carlos Capuano Martínez, Norma Arrostito, Mario Firmenich, entre outros.

Posteriormente, outros dirixentes notorios foron Julio Roqué, Dardo Cabo, Marcos Osatinsky, Roberto Quedo, Horacio Mendizábal, Raúl Yaguer, Roberto Perdía, Fernando Vaca Narvaja, Rodolfo Galimberti, algúns deles provenientes da organización Descamisados e outros das Forzas Armadas Revolucionarias (FAR, unha organización armada peronista similar, pero de bases máis definidas cara ao marxismo, que se fusionou con Montoneros en outubro de 1973).

O 7 de setembro de 1970 en William Morris, provincia de Buenos Aires, morreron en combate Fernando Abal Medina e Carlos Gustavo Ramus. Desde entón, a militancia que adscribe ao sector de esquerda peronista conmemora esa data como o "Día do Montonero".

Os pasos previos: Vandor

O 30 de xuño de 1969 na sede da Unión Obrera Metalúrgica, na rúa La Rioja 1945 da Capital Federal, foi asasinado Augusto Timoteo Vandor por un grupo comando que se identificou mediante un "Parte de guerra" como "Ejército Nacional Revolucionario".

Este grupo estaba integrado por varios dos cadros combatentes do que logo foi a organización Montoneros. Participaron da operación: Carlos Caride, Rodolfo Walsh, Horacio "el Lauchón" Mendizábal e Dardo Cabo entre os máis notorios. En realidade, este comando foi inicialmente o xerme dunha organización político militar denominada "Descamisados", conducida por Caride, Mendizabal, De Gregorio, Norberto Habegger, entre outros, que en 1972 se disolve e se integra a Montoneros. Dardo Cabo recoñeceu publicamente que el confeccionara os planos da UOM para a operación, e que Rodolfo Walsh fixera a planificación da mesma.

A súa primeira acción pública

A organización armada Montoneros presentouse ante a sociedade o 1 de xuño de 1970 mediante o secuestro e asasinato do xeneral Pedro Eugenio Aramburu, quen fose a cabeza da Revolución Libertadora, unha sublevación cívico militar que en 1955 derrocara ao segundo goberno constitucional peronista. O xeneral fora secuestrado dous días antes, o 29 de maio, cando militantes Montoneros (vestidos como oficiais do Exército) capturárono no seu departamento, facéndolle crer que lle brindarían custodia. Aramburu foi sometido a "xuízo revolucionario" nunha chacra da localidade de Timote, provincia de Buenos Aires, e acusado por traizón á patria, polos Fusilamentos de José León Suárez e pola desaparición do cadáver de Evita e posteriormente executado por Fernando Abal Medina. Xeralmente os estudosos dos movementos armados da época establecen o punto fundacional neste secuestro, pero na práctica Montoneros xa existía como unha organización política desde varios meses antes, aínda que moi minoritaria e case secreta.

A toma da Calera

O 1 de xullo de 1970, ás 7.30, os Montoneros realizan un operativo na localidade cordobesa de La Calera. Toman a comisaría, asáltase o Banco da Provincia de Córdoba, tómase a central telefónica e se inutilizan os equipos e déixase na esquina do banco unha caixa -supostamente un explosivo- que en realidade contiña un gravador coa marcha peronista. Diversos problemas no repregamento e incorrectas medidas de seguridade determinan a detención de varios militantes, entre eles algúns fundadores da organización. Foron feridos Ignacio Velez e Luís Lozada e detidos José Breganti, Felipe Defrancesco, Cristina Liprandi, José Fierro, Juan Conte Grand, Juan Sorati Martínez, Heber Albornoz. Morre no enfrontamento o Comandante Emilio Maza.

Inserción no peronismo

A partir de alí e nos seus primeiros anos de accionar, os Montoneros iniciaron un proceso de rápida captación de cadros no peronismo (que podía comprobarse coa participación de decenas de miles de simpatizantes e adherentes nas manifestacións populares), e un gran crecemento de militantes e adeptos que se integraban ás súas agrupacións de superficie (Juventud Peronista das Rexionais, Juventud Trabajadora Peronista e Juventud Universitaria Peronista, que titularizaba os Centros de Estudantes en case todas as facultades do país), e puideron influír politicamente no levantamento da proscripción do peronismo e a posterior convocatoria a eleccións, nas que impuxeron a consigna: "Luche y Vuelve".

A relación con Perón

Desde o seu exilio en Madrid, Perón alentounos no seu proceder guerrilleiro, pois a lealdade incondicional desta organización resultáballe útil para meter presión e desestabilizar aos gobernos de facto da chamada Revolución Arxentina que gobernaba por entón no país.

En devandita liña estratéxica, á distancia Perón denominounos «formacións especiais», dando a entender que a existencia dos Montoneros e as outras organizacións armadas do peronismo eran unha circunstancia temporal e táctica, que se xustificaba na medida da existencia dunha ditadura militar. Porén, prodigoulles eloxios tales como «juventud maravillosa», e inclusive nunha carta, referíndose á execución do Xeneral Aramburu, escribiulles «encomio todo lo actuado». Segundo consta en numerosos testemuños e declaracións públicas da época, os Montoneros creron así que eran a vangarda revolucionaria funcional aos plans do vello caudillo para a construción dunha Patria Socialista.

O 11 de marzo de 1973 nas eleccións xerais, o Frente Justicialista de Liberación (FREJULI) nucleaba ao Partido Justicialista, ao Partido Conservador Popular, ao Partido Socialista Unificado e a outras forzas menores, e gañou por abafadora maioría levando como candidato a presidente ao Dr. Héctor José Cámpora. Perón retorna definitivamente á Arxentina, e a partir deses días modifica substancialmente a súa relación coas correntes de esquerda do seu propio partido, preferindo apoiar e apoiarse na á histórica máis conservadora do amplo espectro dos seus colaboradores e simpatizantes de dereita, marcando polo tanto unha crecente distancia discursiva cara a Montoneros, e quitándolle gradualmente espazo e protagonismo político dentro do movemento que indiscutiblemente el lideraba.

O masacre de Ezeiza

O 20 de xuño de 1973, durante a tan esperada oportunidade do regreso de Perón ao seu país logo de 18 anos de exilio, ocorren os feitos coñecidos como masacre de Ezeiza, localidade próxima ao aeroporto internacional onde arribaría a aeronave, constituíndo o dramático anticipo de todo o que sobreviría nos seguintes anos do escenario político arxentino.

Unha multitude xamais vista, estimada polos medios xornalísticos da época en dous millóns de persoas, congregouse no lugar para recibir ao seu líder e, no medio dela, as columnas de Montoneros xunto a outras agrupacións de esquerda representaban un despregamento de mobilización impoñente. Por expresas directivas de Perón, a seguridade de todo o operativo do regreso delegouse no Coronel (RE) Jorge Osinde, pertencente a á máis conservadora do seu movemento político, esquivando e quitándolle o poder operacional a Esteban Righi (por entón Ministro do Interior da Nación), responsabel natural da seguridade do país e ideoloxicamente próximo a Montoneros.

Varios enfrontamentos -cuxo saldo de quizais centenas de mortos e feridos nunca foi determinado exactamente, nin investigado xudicialmente xeráronse durante todo o día entre os grupos armados paramilitares a cargo do operativo de seguridade, e as multitudinarias columnas de manifestantes Montoneros, no medio de centos de miles de obreiros peronistas coas súas familias e desorientados simpatizantes do vello xeneral, quen non entendían o que estaba ocorrendo.

Á tardiña, e ante as noticias provenientes de Ezeiza, a aeronave que traía de regreso a Perón finalmente foi desviada ao aeroporto de Morón. Pola noite aínda continuaron as corridas e enfrontamentos armados en Ezeiza, mentres a maioría da multitude pugnaba por abandonar a área e porse a salvo.

As contradicións co goberno

Unha vez radicado no país Perón comezou a apartarse tanto dos cadros armados de Montoneros como dos seus enlaces políticos, os membros das Mocidades Peronistas da Tendencia Revolucionaria.

Nese ano 1973 Montoneros xa sufría un proceso de contradicións internas entre a realidade do proxecto de Perón e as súas propias expectativas. Porén seguiron aparentemente apoiando ao goberno aínda que posteriormente confirmouse que mataron o dirixente sindical José Ignacio Rucci, por entón Secretario Xeral da Confederación Xeral do Traballo da Arxentina (CGT), feito que acaeceu o 25 de setembro de 1973 no populoso barrio de Flores da cidade de Buenos Aires.

Aínda que Montoneros non recoñeceu publicamente mediante un comunicado oficial este suceso como da súa propia autoría -tal como era o seu costume operativo-, foi aceptado anos despois por varios dirixentes da organización que ese atentado foi planificado e concretado por eles para "tirarlle un morto a Perón" e demostrarlle poder. A emboscada a Rucci ocorreu só dous días despois das eleccións que consagraron a Perón por terceira vez presidente constitucional da Arxentina, e provocou un verdadeiro terremoto político. O obxectivo montonero aparentemente foi mostrar as súas forzas e os seus límites desafiando ao propio Perón, e reclamar con iso a cota de poder que se lles negaba dentro do peronismo. O sindicalismo ortodoxo, a CGT e o propio contorno presidencial— interpretaron este atentado como unha aberta declaración de guerra.

A "Triple A" (AAA)

Aflora entón o pleno protagonismo político de José López Rega, ex Cabo da Policía Federal Arxentina, exsecretario privado de Perón e coñecido tamén como Lopecito ou O Brujo polas súas inclinacións esotéricas, quen foi ascendido a Comisario Xeral nun só paso e inmediatamente nomeado Ministro de Benestar Social do goberno. Unxido nunha especie de ministro predilecto e conselleiro de confianza do líder, López Rega tivo un importante rol na loita contra Montoneros, a quen adoitaba referirse despectivamente como a infiltración marxista. A súa indisimulada intolerancia levouno a crear e apoiar financeiramente con fondos ilicitamente desviados desde o ministerio ao seu cargo á paramilitar Alianza Anticomunista Arxentina ou Triple A.

A Triple A contaba moitas veces coa colaboración operativa e de intelixencia militar para atentar violentamente, non só contra os cadros Montoneros e as mocidades políticas da Tendencia Revolucionaria, senón tamén contra calquera cidadán sospeitoso de posuír unha ideoloxía de esquerda.

O Primeiro de Maio

O punto de máxima tensión no proceso de expulsión de Montoneros do movemento peronista produciuse o 1 de maio de 1974, en ocasión dos festexos polo Día do Traballo. Xa no ocaso da súa vida, en pleno exercicio das súas facultades como Presidente da Nación, e indignado polos cánticos ofensivos que entoaban as columnas montoneras (contra a súa esposa, contra López Rega e acusando ao goberno de "estar lleno de gorilas"), durante unha gran convocatoria na Praza de Maio Perón chamounos estúpidos e imberbes nun aceso e recordado discurso desde o balcón da Casa de Goberno. A reacción dos militantes montoneros e os seus simpatizantes, provocou algúns enfrontamentos e a inmediata retirada da Praza das columnas que respondían á organización. Logo de devandito suceso, a xerarquía montonera pasa de feito á clandestinidade, e retoma as súas operacións militares, agora xa en aberta contradición co peronismo oficial, e sen contar coa máis mínima expectativa de apoio por parte do líder do movemento. O retorno á actividade clandestina é recoñecido formalmente pola Condución Nacional de Montoneros no mes de setembro de 1974.

Nesta etapa a dirixencia de Montoneros intenta un achegamento máis estreito cara ao Ejército Revolucionario del Pueblo (ERP), outra organización armada irregular arxentina (neste caso de ideoloxía marxista-leninista-trotskista), quen sempre actuaron desde unha franca oposición ao peronismo por consideralo unha mera expresión política populista do capitalismo e a burguesía.

A oposición cada vez máis violenta da dereita peronista -sostida desde o contorno do propio Perón-, cara ás organizacións armadas, agravouse máis aínda logo da morte do ancián líder, ao asumir a súa esposa e vicepresidente María Estela Martínez de Perón a primeira maxistratura, cuxa opinión e vontade estaban baixo o control de José López Rega.

O secuestro dos Born

No medio dun clima político e social sumamente enrarecido e conflitivo, o 19 de setembro de 1974 un comando montonero concreta o maior secuestro extorsivo de toda a historia arxentina. A organización obtivo sesenta millóns de dólares, polo rescate e entrega con vida dos irmáns Juan e Jorge Born (Bunge & Born), aos seis e nove meses respectivamente. Os irmáns Born eran por entón os principais accionistas do maior conglomerado produtor e exportador cerealero arxentino. Durante este feito morreron un empresario (o Sr. Bosch) e o condutor do vehículo (o Sr. Pérez) en que viaxaban os secuestrados.

Dirixentes montoneros confirmaron que unha parte do diñeiro foi derivada cara a Cuba co fin de poñelo transitoriamente a resgardo, en tanto que o pago final duns 17 millóns de dólares foi cobrado e administrado polo banqueiro David Graiver, quen tiña as súas oficinas na cidade de Nova York e faleceu nun dubidoso accidente de aviación. En ámbolos dous casos ata o presente foi un gran misterio o destino final de boa parte do diñeiro en efectivo produto do rescate. As relacións entre o réxime de Fidel Castro e os Montoneros non sempre eran de mutua afinidade. Por unha banda circularon versións xornalísticas suxerindo que a fortuna dos Montoneros quedou finalmente incautada e confiscada en Cuba por orde de Castro, pero algúns ex funcionarios cubanos declararon que todo o diñeiro proveniente deste mega secuestro foilles entregado a Firmenich, Perdía e Yaguer, algunhas veces en forma persoal e en efectivo, e outras en graduais e sucesivas remesas ao exterior vía complexas triangulacións financeiras a través de bancos de Checoslovaquia e Suíza.

Os mencionados dirixentes montoneros xamais deron precisións nin respondido fehacientemente as cuestións en tal sentido, e o destino final dos fondos do rescate mantense como un enigma.

Illamento e derrota

Co transcurso do tempo os Montoneros sufriron un gradual e profundo illamento da sociedade arxentina en xeral, ata que foron completamente derrotados polo autodenominado Proceso de Reorganización Nacional, un goberno militar que se iniciou en 1976 derrocando ao feble goberno da viúva de Perón, logo de case dous anos de gran inestabilidade política e económica, unha evidente inoperancia institucional, e a indiferenza da gran maioría da poboación.

No seu afán por aniquilar aos seus opositores reais ou imaxinados, este novo réxime militar continuou a política ordenada pola Presidenta Martínez de Perón, a través de 2 decretos polos cales en 1975 ordenaba "aniquilar el accionar del terrorismo".

Como resultado diso, a maioría dos cadros activos da organización Montoneros foron mortos ou secuestrados, quedando a disposición das Forzas Armadas ou de seguridade como "detidos/desaparecidos", e moitos deles colaboraron activamente coas FF.AA. na delación e entrega dos seus compañeiros guerrilleiros.

Porén, algúns membros da cúpula dirixente de Montoneros (Firmenich, Perdía e Vaca Narvaja), sobreviviron, pero seriamente cuestionados e rexeitados pola maioría da sociedade arxentina. Algúns (tal o caso do propio Firmenich) foron acusados de actuar como axentes de contra intelixencia e entregadores dos seus propios compañeiros.

As versións e rumores

O certo é que houbo unha serie de versións -que nunca foron confirmadas- acerca de reunións secretas (incluíndo o asasinato de diplomáticos que puideron ser testemuñas dun hipotético encontro de negociación en París), entre Firmenich e o almirante Emilio Eduardo Massera, por entón xefe da Armada e adherente da seita P-DUE de Italia, quen integraba ademais a Xunta de Comandantes a cargo do poder supremo na Arxentina, pero pola súa improbabilidade, son descartadas polos estudosos da época.

Como exemplo desta suposta conivencia, afirmouse que a vivenda situada en Libertad 244 en Martínez, no conurbano bonaerense, na que Montoneros ofreceu unha conferencia de prensa que puxo termo ao cativerio de Jorge Born, era unha "casa segura" do Servizo de Intelixencia do Exército, propiedade de Nelson Romeu e lugar ao que concorría asiduamente Rodolfo Silchinger, axente da SIDE. No soto desa vivenda o servizo de intelixencia mencionado realizaría interrogatorios compulsivos, talvez nas semanas anteriores e posteriores á conferencia de prensa. Estas versións foron propaladas polo fiscal Juan Martín Romeu Victorica durante o ano 1984, aínda que debe destacarse que o fiscal era un duro crítico da organización, polo que a verosimilitude das mesmas é dubidosa. Algúns ex militantes montoneros, como Juan Gasparini (escritor radicado en Xenebra - Suíza) no seu artigo "A CIA dos Montoneros", recoñecen os feitos pero afirman que se trata dunha coincidencia.

Actualmente (ano 2007) Montoneros deixou de existir como organización armada. Os militantes sobreviventes da organización non teñen unha análise unificada sobre a súa propia historia e desempeño, atopándose entre eles os que critican e cuestionan duramente á que fose a súa condución, renegando da loita armada, outros que defenden acríticamente o realizado e outros sectores que, aínda recoñecendo moitos erros graves cometidos, reivindican a súa participación e a súa práctica na organización guerrilleira enmarcándoa nun contexto histórico e xeopolítico.

Véxase tamén

Bibliografía

Díaz Bessone, Ramón (1996). Guerra Revolucionaria en Argentina. Buenos Aires: Círculo Militar. ISBN 950-9822-39-6.
Márquez, Nicolás (2004). La otra parte de la Verdad. Mar del Plata: Edición del autor. ISBN 987-43-8267-8.
Lanusse, Lucas (2005). Montoneros - El Mito de sus 12 Fundadores. Buenos Aires: Vergara. ISBN 950-15-2359-4.
Giussani, Pablo (2003). Montoneros, la Soberbia Armada. Buenos Aires: Sudamericana. ISBN 950-07-2457-X.
Larraquy, Marcelo e Caballero, Roberto (2000). Galimberti, de Perón a Susana, de Montoneros a la CIA. Buenos Aires. ISBN 987-9334-93-0.

Outros artigos