Jump to content

Միքայել Չայլախյան

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Միքայել Չայլախյան
Ծնվել էմարտի 8 (21), 1902[1]
Նոր Նախիջևան, Ռոստովի շրջան, Դոնի զորքի մարզ, Ռուսական կայսրություն[2][1]
Մահացել էնոյեմբերի 30, 1991(1991-11-30) (89 տարեկան)
Մոսկվա, ԽՍՀՄ
ԳերեզմանՀայկական գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ
Ազգությունհայ
Մասնագիտությունֆիտոֆիզիոլոգ
Հաստատություն(ներ)Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարան, Մոսկվայի Կ․ Տիմիրյազևի անվան գյուղատնտեսական ինստիտուտ[1][3], Երևանի պետական համալսարան[1] և Մոսկվայի պետական համալսարան[1]
Գործունեության ոլորտԲույսերի ֆիզիոլոգիա
ԱնդամակցությունԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիա[1], Լեոպոլդինա, ՀՀ ԳԱԱ[1] և Q21660452?
Ալմա մատերԵրևանի պետական համալսարան (1926)[1]
Կոչումպրոֆեսոր և ակադեմիկոս[1]
Գիտական աստիճանկենսաբանական գիտությունների դոկտոր[3]
Գիտական ղեկավարՆիկոլայ Մաքսիմով և Անդրեյ Ռիխտեր
Եղել է գիտական ղեկավարՆատալյա Մելիքի Մելիքյան
Հայտնի աշակերտներՌաիսա Բուտենկո, Նատալյա Մելիքի Մելիքյան, Գեորգի Մուրոմցև, Օլգա Կուլաևա և Վիկտոր Շևելուխա
Պարգևներ
Երեխա(ներ)Լևոն Չայլախյան

Միքայել Քրիստափորի Չայլախյան (մարտի 8 (21), 1902[1], Նոր Նախիջևան, Ռոստովի շրջան, Դոնի զորքի մարզ, Ռուսական կայսրություն[2][1] - նոյեմբերի 30, 1991(1991-11-30), Մոսկվա, ԽՍՀՄ), հայ խորհրդային ֆիտոֆիզիոլոգ։ ԽՍՀՄ ԳԱ (1968), ՀԽՍՀ ԳԱ (1971) ակադեմիկոս, ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ (1967)[4]։

Ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի գյուղատնտեսական ֆակուլտետը (1926)։ Աշխատել է ԽՍՀՄ ԳԱ Կ․ Տիմիրյազևի անվան բույսերի ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտում (1935 թվականից եղել է բույսերի աճման ու զարգացման լաբորատորիայի վարիչ)։ 1941-1948 թվականներին եղել է Երևանի համալսարանի բույսերի անատոմիայի և ֆիզիոլոգիայի (1943 թվականից՝ պրոֆեսոր), միաժամանակ Հայկական գյուղատնտեսական ինստիտուտի բույսերի ֆիզիոլոգիայի և մանրէաբանության ամբիոնների վարիչ (1941-1946)։ 1941 թվականից աշխատել է ՀԽՍՀ ԳԱ բուսաբանության ինստիտուտում, որտեղ 1942 թվականին հիմնել է բույսերի ֆիզիոլոգիայի լաբորատորիան։

Չայլախյանի գիտական աշխատանքները հիմնականում վերաբերում են բույսերի աճման ու զարգացման հարցերին, օնտոգենեզի ընդհանուր օրինաչափությունների մշակմանը, գեներատիվ զարգացման սնուցողական և հորմոնային գործոնների բացահայտմանը։ Չայլախյանը բույսերի զարգացման ու ծաղկման հորմոնային տեսության հիմնադիրն է։ Այդ տեսությունը համաշխարհային ճանաչում է բերել Չայլախյանին։ Դեռևս 1936-1937 թվականներին Չայլախյանը հանգել է այն եզրակացության, որ բույսերի ծաղկման լուսապարբերական կարգավորումն իրականանում է հորմոնային գործոնների օգնությամբ, որոնց անվանել է ֆլորիգեն։ Չայլախյանն աշխատակիցների հետ ցույց է տվել, որ ֆլորիգենը հորմոնային կոմպլեքս է, կազմված 2 բաղադրամասերից՝ գիբերելիններից և անտեզիններից։ Գիբերելինների անբավարարությունը սահմանափակում է երկարօրյա բույսերի զարգացումը կարճ օրվա պայմաններում, իսկ անտեզինների պակասը դանդաղեցնում է կարճօրյա բույսերի զարգացումը։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միխայիլ Քրիստափորի Չայլախյանը ծնվել է 1902 թվականի մարտի 8-ին (21) Դոնի Նախիջևան քաղաքում (այժմ՝ Դոնի Ռոստով)[5]։ 1920 թվականին ավարտել է Նովոչերկասկի գիմնազիայի յոթերորդ դասարանը։ Ավարտելուց հետո ընդունվել է Դոնի գյուղատնտեսական ինստիտուտի ագրոնոմիական ֆակուլտետ։ 1921 թվականին ընտանիքի Երևան տեղափոխվելու կապակցությամբ ընդունվել է Երևանի պետական համալսարանի ագրոնոմիական ֆակուլտետ, որն ավարտել է 1926 թվականին[6]։

Չայլախյանը 1926-1929 թվականներին եղել է ՀԽՍՀ Գյուղատնտեսության ժողովրդական կոմիսարիատի բուսաբուծության համամիութենական ինստիտուտի և Էջմիածնի Գյանջայի սելեկցիոն կայանի սորտերի փորձարկման տեղամասի վարիչ, 1928-1929 թվականներին՝ ՀԽՍՀ Գյուղատնտեսության ժողովրդական կոմիսարիատի գյուղատնտեսական բաժնի հրահանգիչ[6]։ 1929-1931 թվականներին եղել է Երևանի Անդրկովկասյան անասնաբուժական ինստիտուտի բուսաբանության ամբիոնի ասիստենտ, որտեղ պրոֆեսոր Հովակիմ Լազարի Բեդելյանի ղեկավարությամբ կատարել է մանկավարժական և գիտական աշխատանք[7]։

1931 թվականին Միխայիլ Չայլախյանը ընդունվել է Լենինգրադի ԽՍՀՄ ԳԱ բույսերի կենսաքիմիայի և ֆիզիոլոգիայի լաբորատորիայի ասպիրանտուրան, որտեղ նրա ղեկավարներն են եղել ակադեմիկոսներ Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչ Մաքսիմովը և Անդրեյ Ալեքսանդրովիչ Ռիխտերը[7]։ 1934 թվականին ԽՍՀՄ-ում առաջին անգամ սկսվեց գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճանի ատենախոսությունների պաշտպանությունը։ Կենսաբանական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճանի առաջին ատենախոսությունը Չայլախյանի «Գարնանացան և աշնանացան բույսերի տարբերությունների ֆիզիոլոգիական բնույթի ուսումնասիրությունը» աշխատությունն է[8]։ 1934 թվականին լաբորատորիայի հետ միասին Չայլախյանը Լենինգրադից տեղափոխվել է Մոսկվա[9]։ Լաբորատորիայի հիման վրա ստեղծվել է ԽՍՀՄ ԳԱ բույսերի ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը, որտեղ 1935 թվականին Չայլախյանը հիմնել է բույսերի աճի և զարգացման լաբորատորիան, որը ղեկավարել է մինչև 1948 թվականը[10]։

1940 թվականին ԽՍՀՄ ԳԱ գենետիկայի ինստիտուտում Չայլախյանը պաշտպանել է «Հորմոնների նշանակությունը բույսերի զարգացման գործում» ատենախոսությունը և դառնում կենսաբանական գիտությունների երկրորդ դոկտորը բուսաֆիզիոլոգների շրջանում[8]։

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին ԽՍՀՄ ԳԱ-ի Կլիմենտ Տիմիրյազևի անվան բույսերի ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը տարհանվել է։ Չայլախյանը տեղափոխվել է Երևան, որտեղ ՀԽՍՀ ԳԱ բուսաբանական ինստիտուտում կազմակերպել է բույսերի ֆիզիոլոգիայի լաբորատորիա, որը ղեկավարել է 1941-1946 թվականներին։ Միաժամանակ 1941-1945 թվականներին Չայլախյանը եղել է Հայկական գյուղատնտեսական ինստիտուտի բույսերի ֆիզիոլոգիայի և մանրէաբանության ամբիոնի վարիչ, 1941-1948 թվականներին՝ Երևանի պետական համալսարանի բույսերի անատոմիայի և ֆիզիոլոգիայի ամբիոնի վարիչ[11]։ 1943 թվականից եղել է պրոֆեսոր[12]։ Մասնակցել է նաև ՀԽՍՀ ԳԱ մանրէաբանության ինստիտուտի, ՀԽՍՀ Գյուղատնտեսության նախարարության խաղողագործության, պտղաբուծության և գինեգործության ինստիտուտի աշխատանքներին[13]։ 1945 թվականին Չայլախյանն ընտրվել է ՀԽՍՀ ԳԱ թղթակից անդամ[12]։

1948 թվականի օգոստոսի 7-ին Մոսկվայում ավարտվել է Գյուղատնտեսական գիտությունների Լենինի անվան միութենական ակադեմիայի նիստը, որն աղետալի ազդեցություն է ունեցել Չայլախյանի գիտական գործունեության վրա։ Նա հեռացվել է դասախոսական գործունեությունից և ազատվել ԽՍՀՄ ԳԱ բույսերի ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտի բույսերի աճի և զարգացման լաբորատորիայի վարիչի պաշտոնից[14]։ 1953 թվականին նա կրկին նշանակվել է նոր վերականգնված բույսերի աճի և զարգացման լաբորատորիայի ղեկավարի պաշտոնում և այդ պաշտոնը զբաղեցրել մինչև 1988 թվականը[15]։ 1955 թվականին ստորագրել է «Երեք հարյուրի նամակ»-ը։

1958 թվականին Չայլախյանը դառնում է ԽՍՀՄ ԳԱ Կլիմենտ Տիմիրյազևի անվան մրցանակներ շնորհող փորձագիտական հանձնաժողովի անդամ։ 1964 թվականին ընտրվել է ԽՍՀՄ ԳԱ բույսերի ֆիզիոլոգիայի և կենսաքիմիայի հիմնախնդիրների գիտական խորհրդի անդամ, 1968 թվականի նոյեմբերի 26-ին ընտրվել է ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (ֆիզիոլոգիապես ակտիվ միացությունների կենսաքիմիայի, կենսաֆիզիկայի և քիմիայի ամբիոն)[16], 1971 թվականին՝ ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս[17][13]։ Միխայիլ Քրիստափորի Չայլախյանը հետազոտական աշխատանքից բացի մեծ ուշադրություն է դարձրել մանկավարժական աշխատանքին և գիտական կադրերի պատրաստմանը, խորհրդակցում էր գիտահետազոտական հաստատությունների և գիտնականների հետ։ Բույսերի ֆիզիոլոգիայի վերաբերյալ դասախոսություններ է կարդացել Մոսկվայի պետական համալսարանում և Երևանի պետական համալսարանում[18][19]։ Նա գործնական շրջագայություններ է կատարել Լեհաստան, ԳԴՀ, ԳՖՀ, Հնդկաստան, Կանադա, ԱՄՆ, Չեխոսլովակիա, Մեծ Բրիտանիա, Շվեյցարիա, Ավստրալիա, Բուլղարիա, Հարավսլավիա և Ֆրանսիա[6]։

Միխայիլ Քրիստափորի Չայլախյանը եղել է Բույսերի ֆիզիոլոգների ամերիկյան ընկերության թղթակից անդամ (1963), Գերմանիայի բնագետների «Լեոպոլդինա» ակադեմիայի իսկական անդամ (1969), Ամերիկյան բուսաբանական ընկերության թղթակից անդամ (1969), Բույսերի ֆիզիոլոգների ամերիկյան ընկերության անդամ (1963), Բուլղարիայի բուսաբանական ընկերության արտասահմանյան անդամ (1975), Աճող նյութերի միջազգային ասոցիացիայի պատվավոր անդամ (1976), Բույսերի ֆիզիոլոգների հնդկական միության արտասահմանյան անդամ (1976), Ռոստոկի համալսարանի պատվավոր դոկտոր (1969)[11]։ Չայլախյանը ԽՍՀՄ բույսերի ֆիզիոլոգների ընկերության ստեղծման նախաձեռնողն է եղել[20]։ Ընտրվել է «Բույսերի ֆիզիոլոգիա», «Ժամանակակից կենսաբանության առաջընթաց», «ԽՍՀՄ ԳԱ զեկույցներ»[6] ամսագրերի խմբագրական կոլեգիայի անդամ։

Գիտական գործունեություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1930-ական թվականներին Լենինգրադում Միխայիլ Չայլախյանը սկսեց աշխատել բույսերի ֆոտոպարբերական ռեակցիայի ուսումնասիրության վրա[9]։ Փորձերի մեծ մասի համար նա օգտագործում էր ամենապարզ սարքավորումներ՝ մուգ խիտ կտոր և հերձադանակ։ Որպեսզի բույսը օրվա տևողությունն ընկալի որպես ծաղկման խթան, պետք է հասնի որոշակի տարիքի։ Չայլախյանն այդ տարիքն անվանել է ծաղկահաս վիճակ, այսինքն՝ զարգացման ներքին գործոնները բույսը պետք է հասցնեն որոշակի վիճակի։ Ազդանշանը ստանալուց հետո մերիստեման անմիջապես չի ձևավորում ծաղկի տեսանելի օրգանները։ Դրան նախորդում է ծաղկման «թաքնված պատրաստության» շրջանը («էվոկացիա» ըստ Չայլախյանի)[21]։ Նա իր փորձերը կատարել է քրիզանտեմների վրա, որոնցում կարճ օրվա պայմաններում կտրուկ արագագել է ծաղկման սկիզբը։ Տեղայնորեն լուսավորելով բույսերը և հեռացնելով օրգանների մասերը՝ Չայլախյանն ապացուցել է, որ տերևը ֆոտոպերիոդիզմի ընկալման հիմնական օրգանն է։ Չայլախյանը տեսություն է առաջ քաշել ֆոտոպարբերական գրգռման ընկալման վայրերի և բույսի արձագանքի առանձնացման համար։ Ըստ Չայլախյանի՝ բարենպաստ ֆոտոժամանակահատվածի ազդեցությամբ տերևում առաջանում է հորմոնալ նյութ՝ ֆլորիգեն, որը շարժվում է դեպի ցողունի գագաթ՝ առաջացնելով գագաթային մերիստեմի փոխակերպումը վեգետատիվից գեներացիոնի (ծաղկային)։ Նա այս տերմինը ներմուծել է 1936 թվականին[22]։

1930-ական թվականների երկրորդ կեսին Չայլախյանը փորձեր է կատարել՝ ապացուցելու տարբեր տեսակի բույսերում ֆլորիգենի առկայությունը, տերևներում դրա առաջացումը, բույսում ֆլորիգենի շարժման արագությունն ու ուղղությունը որոշելու համար։ Փորձերի արդյունքում հայտնի է դարձել, որ ֆլորիգենը ունիվերսալ նյութ է, որը չունի յուրահատկություն ինչպես ֆոտոժամանակահատվածի, այնպես էլ բուսատեսակների հետ կապված[9]։ Դրա արդյունքների հիման վրա 1937 թվականին Չայլախյանը մշակել է բույսերի ծաղկման հորմոնալ տեսությունը։ 1950-ականների վերջին Չայլախյանն ուսումնասիրել է գիբերելինների ազդեցությունը ծաղկող բույսերի վրա. հայտնի է դարձել, որ որոշ բույսերում գիբերելիններն արագացնում են ծաղիկների ձևավորումը։ Այդ ուսումնասիրությունների արդյունքում ֆլորիգենը բաժանվել է երկու բաղադրիչի՝ գիբերելինների և հիպոթետիկ անթեզինների։ Ծաղկման համար անհրաժեշտ է երկու բաղադրիչների միաժամանակյա առկայությունը։ Չայլախյանի բույսերի զարգացման հորմոնալ տեսության համաձայն՝ ֆլորիգենի առաջացումը անհրաժեշտ է ցանկացած բույսի ծաղկման համար։ Չեզոք բույսերում ֆլորիգենը ձևավորվում է անընդհատ և կախված չէ արտաքին պայմաններից[21]։

Երևանում, ՀԽՍՀ ԳԱ բուսաբանական ինստիտուտի բույսերի ֆիզիոլոգիայի լաբորատորիայում, Չայլախյանը սկսել է հետազոտություններ Վիտամին C-ի հումքի աղբյուրները գտնելու համար[12]։ Հետագա տարիներին նա շարունակել է ուսումնասիրել ծաղկման հորմոնալ կարգավորումը՝ միաժամանակ ուսումնասիրելով աճի հորմոնների՝ աուքսինների դերը լուսապարբերականության, վերնալիզացման և զարգացման խթանման գործընթացներում։ 1960-ականներին Չայլախյանը նոր տվյալներ է ձեռք բերել, որոնք վկայել են ծաղկման հորմոնների երկու անկախ խմբերի առկայության մասին։ Պարզվել է, որ երկարօրյա և կարճօրյա տեսակների մոտ ծաղկման շրջանը տարբեր է՝ երկարօրյա տեսակների մոտ տեղի է ունենում ցողունների ձևավորում և աճ, կարճօրյա տեսակներում՝ ծաղիկների ձևավորում։ 1970-ականներին և հետագա տարիներին Չայլախյանն առաջ է քաշել երկու տեսակի ծաղկման կարգավորման տեսություն՝ ինքնավար, որտեղ ծաղկման հորմոնների ձևավորումը կախված չէ շրջակա միջավայրի գործոններից և ֆոտոպարբերական կարգավորում, որտեղ ծաղկման հորմոնների ձևավորումը կապված է օրվա տևողության ազդեցությունից[15][23]։

Մահը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չայլախյանի գերեզմանը հայկական գերեզմանատանը

Միխայիլ Քրիստափորի Չայլախյանը մահացել է 1991 թվականի նոյեմբերի 30-ին Մոսկվայում[24]։ Թաղված է Վագանկովյան գերեզմանատանը (3-րդ տեղամաս)[25]։

Կոչումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ (1967)
  • ԽՍՀՄ ԳԱ իսկական անդամ (1968)
  • Գերմանիայի Ռոստոկյան համալսարանի պատվավոր դոկտոր (1969)
  • ՀԽՍՀ ԳԱ իսկական անդամ (1971)
  • Աճող նյութերի միջազգային ասոցիացիայի անդամ (1976)
  • Աճող նյութերի միջազգային ասոցիացիայի Պատվավոր անվանական մեդալի դափնեկիր (1979)
  • Գերմանիայի բնախույզների «Լեոպոլդինա» ակադեմիայի անդամ

Պարգևներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Կարմիր Աստղի շքանշան (1945)
  • Լենինի շքանշան (1954, 1972)
  • Աշխատանքային Կարմիր դրոշի շքանշան (1975)
  • Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշան (1982)
  • «Լենինի ծննդյան 100-ամյակի մեդալ» (1970)
  • Հայրենական մեծ պատերազմում քաջարի աշխատանքի մեդալ (1945)
  • «Մոսկվայի 800-ամյակի մեդալ» (1948)
  • Օռլի քաղաքի պատվավոր քաղաքացի (Ֆրանսիա, 1978)

Ընտանիք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Հայրը՝ Քրիստափոր Միքայելի Չալյախով
  • Մայրը՝ Վարվառա մատվեևնա Չայլախովա
  • Եղբայրներ՝ Գևորգ (1897-1963) հրետանու գեներալ-մայոր, Ֆադեյ, Կարպ
  • Կինը՝ Թամարա Կարպի Ամատունի (ամուսնացել են 1927 թվականին)
  • Որդին՝ Լևոն Միքայելի Չայլախյան(1928-2009), ֆիզիոլոգ, ՀԽՍՀ ԳԱ թղթակից-անդամ (1984)
  • Դուստրը՝ Մարիամ Միքայելի Չայլախյան (1949)

Երկեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Гормональная теория развития растений. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1937
  • и др. Вегетационный домик на Всесоюзной сельскохозяйственной выставке. - М.: Изд-во АН СССР, 1940
  • Турецкая Р. Х. Краткие методические указания по применению синтетических ростовых веществ при укоренении черенков / Максимов Н. А. - М.-Л., 1942
  • Влияние среды и внутренние факторы цветения растений. - Ер.: Изд-во ЕГУ, 1943
  • Гормоны растений и их значение в сельском хозяйстве. - Ер.: Изд-во ЕГУ, 1943
  • Содержание витамина C в шиповниках Армении. - Ер., 1943
  • К теории и практике применения азотистых удобрений. - Ер., 1944
  • Природа веществ, ускоряющих и задерживающих цветение растений, и теория Клебса. - М., 1948
  • Целостность организма в растительном мире. - М., 1955
  • Онтогенез и целостность растительного организма. - М., 1956
  • Основные закономерности онтогенеза высших растений. - М.: Изд-во АН СССР, 1958
  • Гиббереллины растений. - М., 1963
  • Факторы генеративного развития растений. - М.: «Наука», 1964
  • Саркисова М. М. Ругуляторы роста у виноградной лозы и плодовых культур. - Ер.: Изд-во АН Армянской ССР, 1980
  • Хрянин В. Н. Пол растений и его гормональная регуляция. - М.: «Наука», 1982
  • Терминология роста и развития высших растений / Бутенко Р. Г. - М.: «Наука», 1982
  • Фотопериодическая и гормональная регуляция клубнеобразования у растений. - М.: «Наука», 1984
  • Регуляция цветения высших растений. - М.: «Наука», 1988
  • Гормональная регуляция онтогенеза растений / Чайлахян М. Х. - М.: «Наука», 1984
  • Регуляция роста и развития картофеля / Чайлахян М. Х. - М.: «Наука», 1990[26]

Հիմնական գիտական հոդվածներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Чайлахян М. Х. Физиологическая природа процессов яровизации растений // Успехи современной биологии : журнал. — 1942. — Т. 15, № 1.
  • Чайлахян М. Х. К теории и практике применения азотистых удобрений // Доклады Академии наук СССР. — 1955. — Т. 13, № 09.
  • Чайлахян М. Х. Действие ретардантов на растения // Химия в сельском хозяйстве. — 1967. — Т. 5, № 09. — С. 26—30.
  • Чайлахян М. Х. Гормональная регуляция цветения растений различных фотопериодических групп // Физиология растений. — 1971. — Т. 18, № 02.
  • Чайлахян М. Х. Фотопериодизм и гормональная регуляция цветения растений // Успехи современной биологии. — 1974. — Т. 78, № 01. — С. 92—106.
  • Чайлахян М. Х. Автономный и индуцированный механизмы регуляции цветения растений // Физиология растений. — 1975. — Т. 22, № 06.
  • Чайлахян М. Х. Генетическая и гормональная регуляция роста, цветения и проявления пола растений // Физиология растений. — 1978. — Т. 25, № 05. — С. 925—974.
  • Чайлахян М. Х. Целостность организма в растительном мире // Физиология растений. — 1980. — Т. 27, № 05. — С. 917—940.
  • Чайлахян М. Х., Кулаева О. Н. Тенденции и перспективы развития исследований по фитогормонам // Успехи современной биологии. — 1980. — Т. 90, № 02. — С. 306—325.
  • Чайлахян М. Х. Фитогормоны и фитотехника. О регуляторах роста растений // Агрохимия. — 1983. — № 12. — С. 105—110.
  • Чайлахян М. Х. Регуляторы роста в жизни растений и в практике сельского хозяйства // Вестник АН СССР. — 1982. — № 01. — С. 11—26.
  • Чайлахян М. Х., Кулаева О. Н. Достижения и перспективы в исследовании фитогормонов // Агрохимия. — 1984. — № 01. — С. 106—128.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 8 (հայ.) — հատոր 8. — էջ 665.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Чайлахян Михаил Христофорович // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  3. ↑ 3,0 3,1 Рихтер Я. А., Рихтер Т. Я. История ухода академика А.А. Рихтера из Института физиологии растений АН СССР, The History of Academician A.A. Richter Ousting from the Plant Physiology Institute USSR AS (RAS) (ռուս.) // Историко-биологические исследования — 2017. — Т. 9, вып. 4. — С. 27—47. — ISSN 2076-8176; 2500-1221
  4. ↑ «ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի իսկական անդամներ». Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 11-ին.
  5. ↑ Армянская советская энциклопедия, 1982, էջ 665
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Chailakhyan, 2012
  7. ↑ 7,0 7,1 Архивы Российской академии наук, էջ 3
  8. ↑ 8,0 8,1 Мусатенко, 2012, էջ 106
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Романов, 2012
  10. ↑ «Лаборатория сигнальных систем контроля онтогенеза имени академика М. Х. Чайлахяна». Институт физиологии растений имени К. А. Тимирязева РАН. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 Биологи (биографический справочник), 1984, էջ 684
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Архивы Российской академии наук, էջ 4
  13. ↑ 13,0 13,1 Чайлахян, 1972, էջ 4
  14. ↑ Осипян, 2013, էջ 138
  15. ↑ 15,0 15,1 Архивы Российской академии наук, էջ 5
  16. ↑ «Чайлахян Михаил Христофорович». Российская академия наук. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  17. ↑ «Микаел Христофорович Чайлахян». Национальная академия наук РА. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  18. ↑ Архивы Российской академии наук, էջ 6
  19. ↑ Осипян, 2013, էջ 139
  20. ↑ Владимир Васильевич Кузнецов. «Обществу физиологов растений России 25 лет». Общество физиологов растений России. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 Чуб, 2003
  22. ↑ Чайлахян, Михаил Христофорович — статья из Большой советской энциклопедии. Н. П. Аксёнова.
  23. ↑ «ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոսների կենսամատենագիտություններ». Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 11-ին.
  24. ↑ Архивы Российской академии наук, էջ 7
  25. ↑ «Могила Михаила Христофоровича Чайлахяна на Армянском кладбище Москвы». moscow-tombs.ru. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 9-ին.
  26. ↑ «ՀՀ ԳԱԱ հիմնարար գիտական գրադարանի էլ․ շտեմարան- Միքայել Չայլախյան». Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 11-ին.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 665)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Միքայել_Չայլախյան&oldid=9950270» էջից