Jump to content

Sasao a Papuano

Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Ti pannakaiwarwaras ti sasao a Papuano, iti nalabbasit. Ti kayumanggi ket ti Austronesio, ken ti kolordapo ket ti historikal a sakup ti Australiano.

Ti sasao a Papuano ket dagiti agasmang dagiti pagsasao ti Papua Baro a Guinea iti akinlaud nga isla ti Pasipiko ti Baro a Guinea, ken dagiti kaarruba nga isla, ken saan dagitoy nga Austronesio wenno Australiano. Ti termino ket saan a nalawag a mangipagarup ti henetiko a pannakikabagian. Ti konsepto a dagiti tattao a Papuano a kas naiduma manipud kadagiti Melanesio ket immuna idi nga insingasing ken ninaganan babaen ni Sidney Herbert Ray idi 1892.

Dagiti pagsasao

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti Baro a Guinea ket maysa kadagiti kaaduan ti panagdumaduma iti lingguistika a rehion iti lubong. Malaksid iti sasao nga Austronesio, adda dagiti agarup a 800 a pagsasao a nabingbingay kadagiti innem a pulo a babassit a pamilia ti pagsasao, nga addaan iti saan a nalawag a panagkakabagian iti tunggal maysa kaniada wenno iti ania man kadagiti sabali a pagsasao, ken maipatinayon pay dagiti adu a bilang dagiti isolado a pagsasao. Kaaduan kadagiti sasao a Papuano ket naisasao iti isla ti Baro a Guinea, ken adda met dagiti bilang a naisasao idiay Purpuro Bismarck, Isla Bougainville, ken ti Is-isla Solomon iti daya, ken idiay Halmahera, Timor, ken ti purpuro ti Alor iti laud. Ti akinlaud unay a pagsasao, ti Tambora idiay Sumbawa, ket awanen. Ti maysa a pagsasao a Papuano, ti Meriam Mir, ket naisasao iti kaunegan dagiti nailian a pagbeddengan ti Australia, idiay akindaya a Lingsat Torres. Dagiti laeng sasao a Papuano nga addaan iti opisial a pannakabigbig ket dagiti adda iti Daya a Timor.

Dagiti nadumaduma a pagsasao ti Flores, Sumba, ken dagiti sabali nga isla iti akindaya nga Indonesia ket naidasigda a kas Austronesio ngem adu dagiti bilang dagiti balikas a saan nga Austronesio iti batayan a bokabularioda ken dagiti gramatikal a langa a saan nga Austronesio. Naisingasingen daytoy a dagitoy ket mabalin a kasisigudda a saan a sasao nga Austronesio a gangani amin a binulod dagiti bokabularioda manipud iti kaarrubada a sasao nga Austronesio, ngem awan ti nabirukan a pannakaikapet kadagiti sasao a Papuano iti Timor. Iti sapasap, ti sasao a Tengnga–Akindaya a Malayo-Polinesio ket namarkaanda iti adu a historikal nga impluensia iti Papuano, iti leksiko, grammatika, ken ponolohia, ken daytoy ti akinrebbeng para iti kaadu ti dibersidad ti pamilia a pagsasao nga Austronesio.

Kaaduan dagiti sasao a Papuano ken insasao dagiti ginasut aginggana dagiti rinibo a tattao; dagiti kaaduan a naisasao ket mabirukan idiay Kabambantayan ti Baro a Guinea, nga idiay ket mangsurok iti basbassit ngem sangagasot a ribo. Dagitoy ket mairaman ti Akinlaud a Dani (180,000 in 1993) ken Ekari (100,000 ti naireporta idi 1985) iti akinlaud a (Indonesian) kabambantayan, ken Enga (230,000 idi 2000), Huli (150,000 ti naireporta idi 2011), ken Melpa (130,000 ti naireporta idi 1991) iti akindaya a (PNG) kabambantayan. Iti laud ti Baro a Guinea, dagiti kadakkelan a pagsasao ket ti Makasai iti Daya a Timor (100,000 idi 2010) ken ti Galela iti Halmahera (80,000 ti naireporta idi 1990). Iti daya, ti Terei (27,000 ti naireporta idi 2003) ken ti Naasioi (20,000 ti naireporta idi 2007) ket naisasaoda idiay Bougainville.

Uray no bassit laeng ti panagadal kadagitoy a pagsasao no maiyasping iti pamilia nga Austronesio, addaan dagiti tallo a preliminario a panagpadas iti adu a gantingan a panangidasig iti henelohia, babaen da Joseph Greenberg, Stephen Wurm, ken Malcolm Ross. Ti kadakkelan a pamilia a naipagarup a pudno para iti rehion ti Papua ket ti pilo ti Trans–Baro a Guinea, a mangbukel iti kaaduan kadagiti sasao a Papuano ken kaaduan a mabirukan iti igid ti kabambantayan ti Baro a Guinea. Dagiti nadumaduma a nangato nga agpang a pamilia ket mabain a mangirepresenta dagiti naisangayan a migrasion idiay Baro a Guinea, ken naipagpagarup daytoy a manipud iti laud.[1] Gapu ta mabalin laeng a pagkatlo dagiti sasao a Papuano iti nasayaat a naadal, dagiti pannakaawat dagiti lingguista kadagiti panagkakabagianda ket agtultuloyto a mabaliwan.

Dagiti panagusig iti estadistika a naidesinio a mangala kadagiti senias a saan unay a nasayaat a maduktalan babaen ti komparatibo a pamay-an, ti pannakaipagarup iti naisuppiatan a pannaka-umiso, ket maingisingasing ti lima a nagruna nga stock ti Papuano (agarup a dagiti sasao a Papuano ti Trans–Baro a Guinea, Laud, Amianan, Daya, ken Abagatan);[2] ti napaut a gay-at iti panangiyasping ket nagisingasing pay kadagiti pannakaikapet a pagbaetan dagiti napili a pagsasao, ngem ti pamay-an manen ket saan nga ortodokso iti historikal a lingguistika.[3]

Ti sasao a Nalatak nga Andamanes ket mabalin a kabagian dagiti dadduma nga akinlaud a sasao a Papuano, ngem saanda a nasakopan babaen ti termino a Papuano.[1]

Panangidasig ni Greenberg

[urnosen | urnosen ti taudan]

Insingasing ni Joseph Greenberg ti maysa a pilo ti Indo-Pasipiko nga aglaon iti (Akin-amianan) sasao nga Andamanes, amin dagiti sasao a Papuano, ken ti sasao a Tasmania, ngem saan a dagiti sasao nga Aborihinal nga Australiano. Bassit laeng dagiti lingguista a mangawat iti panangigrupona. Daytoy ket naisangayan manipud iti pilo ti Trans–Baro a Guinea iti pannakaidasig dita baba.

Panangidasig ni Wurm

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti kaaduan a naus-usar a pannakaidasig ti sasao a Papuano ket ti bagi ni Wurm, ti nailista dita baba nga agraman iti agarup a bilang dagiti pagsasao iti tunggal maysa a pamilia iti parentesis. Daytoy ti isbangan nga inus-usar babaen ti Ethnologue sakbay iti panangidasig ni Ross (dita baba). Daytoy ket naibatay iti preliminario unay nga obra, kaaduan daytoy ket maipapan iti tipolohia, ken inbagbaga met ni Wurm a saan a mangnamnama daytoy a mangtengngel iti panagusig. Dagiti sabali a linggusita a mairaman ni William A. Foley, ket nangisingasing nga adu kadagiti pilo ni Wurm ket naibatayda kadagiti langa ti lugar ken dagiti panagpapada iti estrutura, ken awatenda laeng dagiti kababaan nga agpang iti daytoy a panangidasigna, kaadun ket tinawid manipud kadagiti dati a taksonomia. Biningbingay ni Foley (1986) ti sasao a Papuano kadagiti sumurok nga innem a pulo a babassit a pamilia ti pagsasao, ken maipatinayon pay dagiti bilang dagiti isolado. Nupay kasta, iti kaadian, inawat ni Foley ti nawatiwat a paraigid no saan a dagiti salaysay iti panangidasig ni Wurm, gapu ta isuna ken ni Ross ket nagipategda iti adu a paset iti pilo ti Trans-Baro a Guinea ni Wurm.

Segun ken ni Ross (kitaen data baba), ti kangrunaan a problema iti pannagidasig ni Wurm ket ti saanna a panangipateg iti panagbaliw gapu iti pannakaiyasideg. Kas pagarigan, adda dagiti nadumaduma a sanga iti bukodna a pilo ti Trans–Baro a Guinea ket awanan iti bokabulario kadagiti sabali a sasao a Trans–Baro a Guinea, ken naidasigda idi a kas Trans–Baro a Guinea gapu ta maipadada iti gramatika. Nupay kasta, adda pay dagiti adu a sasao nga Austronesio a maipada iti gramatika iti sasao a Trans–Baro a Guinea gapu iti impluensia iti pannakaiyasideg ken bilingualismo. Iti pay maipada, dagiti nadumaduma a grupo ket addaanda iti panagpapada kadagiti adu a batayan a bokabulario iti sasao a Trans–Baro a Guinea ket saanda a nairaman iti pilo gapu ta saanda a maipada daytoy iti gramatika.

Namatmati ni Wurm a ti sasao a Papuano ket simmangpet kadagiti nadumaduma nga allon iti migrasion nga adda met dagiti nasapsap a pagsasao (mabalin a mairaman ti sasao a Sepik–Ramu) a maikabagian iti sasao nga Australiano,[4][5] ti naladladaw a migrasion a nagiyeg kadagiti sasao a Laud a Papuano, Torricelli ken ti Daya a Papuano[4] ken ti maikatlo nga allon a nangiyeg iti kaudian a migrasion ti sakbay ti Austronesio, ti pamili a Trans–Baro a Guinea.[4]

Dagiti pamilia ti Papuano nga insingasing babaen ni Wurm (agraman kadagiti agarup a bilang dagiti pagsasao)

Dua kadagit isolado ni Wurm ket naisilpodan a kas ti

ken manipud idi panawen ni Wurm ti sabali pay nga isolado ken dagiti dua a pagsasao a tagikua ti baro a pamilia ket naduktalan,

Panangidasig ni Ross

[urnosen | urnosen ti taudan]

Pinategan manen ni Malcolm Ross ti singasing ni Wurm kadagiti puro a panankaibatay iti leksiko. Daytoy ket iti panangkitana iti nagbibingayan a bokabulario, ken naipangpangruna kadagiti nagbinbingayan nga idiosinkronidad a maipada iti Ingles ti I ken me a maigiddiat iti Aleman iti ich ken mich. Ti saan a nasayaat a saad ti dokumentasion ti sasao a Papuano ket manggawid iti daytoy nga arngian a kaaduan kadagiti pangsandi. Uray no kasta, namatmati ni Ross nga isuna ket nakabaelen nga adu a nangpasingked kadagiti panangidasig ni Wurm, uray no dagiti rebision a manpasayaat iti sangkapaset a tipolohiko nga arngian ni Wurm. (Kitaen ti sasao a Trans–Baro a Guinea). Kaaduan a suroten tiEthnologue (2009) ni Ross.

Nasingasingen a dagiti pamilia nga agparang no maiyasping kadagiti pangsandi ket mabalin a gapu iti panagbulod iti pangsandi imbes nga iti panagkakabagian iti henelohia. Nupay kasta, insuppiat ni Ross a ti sasao a Papuano ket addaan kadagiti sistema ti pangsandi iti narikpan a klase, a magawidan iti panagbulod, ken iti ania man a kaso ti adu a bilang dagiti pagsasao nga addaan kadagiti agpapada a pangsandi iti pamilia a kas ti Trans–Baro a Guinea ket mangilaksid iti panagbulod a kas maysa a panangipalawag. Ipakitana pay a dagiti dua akaso iti naipagarup a panagbulod iti pangsandi iti Baro a Guinea ket simpleda laeng a nairanrana, ken maipalawag a kas dagiti kadawyan a panagrang-ay manipud kadagiti proto a pagsasao dagiti pamilia a naibagbaga: gau ta dagiti nasapsap a aporma dagiti pagsasao ket nakonstruktoda manen, nagbalin dagiti pangsandida a basbassit nga agpapada, ngem saan nga ad-adu. (Insuppiat ni Ross a dagiti sistema ti pangsandi ti silulukat a klase, a kadawyan dagiti panagbulbulod, ket mabirukan kadagiti herarkia dagiti kultura a kas dagiti mabirukan idiay Abagatan a daya nga Asia ken Hapon, a dagiti pangsandi ket mangipakita kadagiti salaysay iti panagkakabagian ken ti sosial a kasasaad imbes laeng a dagiti gramatikal a pro-porma a kas dagiti adda iti ad-adu nga egalitariano a kagimongan ti Baro a Guinea.)

Insingasing ni Ross dagiti 23 a pamlia ti sasao a Papuano ken dagiti 9–13 nga isolado. Nupay kasta, gapu iti naing-inget a kriteriana, saan a nakabiruk isuna iti makaanay a datos tapno maidasig amin dagiti sasao a Papuano, ken naipangpangruna dagiti isolado nga awanna iti asideg a kabagian tapno makatulong iti pannakaidasigda.

Nabirukan pay ni Ross a ti sasao nga Akinbaba a Mamberamo (wenno ti pagsasao a Warembori—addaan isuna iti makaanay a datos iti Pauwi) ket sasao nga Austronesio anakaron a nagbaliw babaen ti panakaiyasideg kadagiti sasao a Papuano, kaaduan a kas idi ti pagsasao a Takia. Ti sasao nga Is-isla Reef – Santa Cruz iti pilo ti Day a Papuano ni Wurm ket mabalin nga isu ti maika-24 a pamilia, ngem ti simmakbay nga obra ket nangipakita kaniada a nakaroda pay a mangbaliw a sasao nga Austronesio.

Laglagipen a bayat a daytoy a panangidasig ket nasaysayaat ngem dagiti dati a panangipadas, daytoy ket naibatay iti bugbugtong a parametro, dagiti pangsandi, ken isu a daytoy ket nasken a maibati a tentatibo. Uray no dagiti pangsandi ket dagiti konserbatibo nga elemento iti maysa a pagsasao, isuda a dua ket ababa ken agusar iti naipabassit nga agasmang iti ponemiko nga imbentorio ti pagsasao. Dagiti dua a ponema ket mangpaadu a mangpasayaat ti posibilidad iti pannakaikarna dagiti panagpapada, a naipangpangruna no saanda a mapasingkedan babaen dagiti panagpapada iti leksikon.

Dagiti pamilia ti Papuano nga insingasing babaen ni Ross

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti isolado a pagsasao

[urnosen | urnosen ti taudan]

Insingasing babaen ni Ross. Naurnos babaen ti lokasion:

Amianan nga Irian:

Probinsia ti Sandaun:

Karayan Sepik:

Purpuro Bismarck:

dadduma

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti dati nga isolado nga indasig babaen ni Ross:

Dagiti pagsasao a nabalin iti pannakaikeddeng iti pamilia nga Austronesio:

Di naidasig gapu ti kaawan ti datos:

Di ammo:

  • Bayono-Awbono (TNG)
  • Pyu (isolatdo, naidasigen a kas Kwomtari–Baibai)
  • Kosare
  • Kapori
  • Purari (naisilpon iti Eleman, ngem addaan laeng iti bassit nga ebidensia)
  • Adda dagiti rimpuok ti pagsasao iti Laud a Papua iti pagbaetan ti Karayan Taritatu ken ti pagbeddengan ti Papua Baro a Guinea, a mairaman ti Molof, Usku, ken Tofamna a nailista dita ngato ken iti pay Namla, Murkim, Lepki, ken Kembra, a saan nga agparang nga agkakabagian wenno kadagiti sabali apagsasao iti dayta a lugar. Ti Namla, ti kaudian a naduktalan, ket mabalin a kabagian ti Tofamna no addanto pay dagiti adu nga umay a datos. Ti Murkim ken Lepki ket mangipakitada iti panagpapada, ngem mabalin daytoy a saan a henetiko.
  • Tambora (di naidasig, agraman iti maysa a banag iti leksiko a mangikapet daytoy kadagiti pagsasao ti Timor)
  • Doso
  • Kimki

Dagiti akinruar a panagkakabagian

[urnosen | urnosen ti taudan]

Insingasing ni Joseph Greenberg a ti sasao nga Andamanes (wenno ti laeng sasao a Nalatak nga Andamanes) iti aplaya ti Burma ket kabagian ti sasao a Papuano wenno Laud a Papuano. Inbagbaga ni Stephen Wurm a dagiti panagpapada iti leksiko a pagbaetan dagiti pamilia ti Nalatak nga Andamanes ken ti Laud a Papuano ken ti Timor–Alor ket "nakasidsidaawda iti birtual a pormal nga identidad […] kadagiti bilang dagiti kayarigan". Nupay kasta, inkeddengna a daytoy ket saan nga ebidensia iti pannakaikapet a pagbaetan ti (Nalatak) Andamanes ken ti Trans–Baro a Guinea, ngem iti maysa a sub-estrato manipud iti maysa a nasapsapa a migrasion iti Baro a Guinea manipud iti laud.

Insingasing pay ni Greenberg ti maysa panankaikapet iti sasao a Tasmania. Nupay kasta, ti tattao a Tasmania ket nasalsaluminada kadagiti mabalin a 10,000 a tawtawen, ti panagpatay iti adu a tattao ket nangpukaw dagiti pagsasaoda sakbay iti adu a pannakairehistroda, ken bassit laeng kadagiti lingguista ti mangnamnama a maikapetdanto iti sabali a pamilia ti pagsasao.

Inbagbaga ni William A. Foley (1986)[6] a dagiti panagpapada iti leksiko a pagabetan ti rekonstruksion ti proto-Australiano ni R. M. W. Dixon ti 1980 ken dagiti pagsasao ti Kabambantayan ti Day a Baro a Guinea. Namatmati a saan a nasayaat a sanay ti mangnamnama ti pannakabiruk iti bugbugtong a pamilia ti pagsasao ti Papuano wenno Australiano no idi ti Baro a Guinea ken Australia ket maysa idi a bugbugtong a masa iti daga iti kaaduan a pakasaritaan ti nagtagitaon, ken insinan daytoy babaen ti Lingsat Torres kadagiti laeng 8000 a tawtawen iti napalabas, ken ti nauneg a panagkonstrukto menn ket mabalin a mangiraman dagiti pagsasao manipud kadagiti dua. Nupay kasta, kanungpalan a pinanawan ni Dixon ti singasingn a proto-Australiano,[7] ken dagitikapanunotan ni Foley ket nasken amapategan manen gapu kadagiti kaudian a panagsukisok.Insingasing pay ni Wurm a ti sasao a Sepik–Ramu ket addaan iti pannakaipada iti sasao nga Australiano, ngem namatmati a gapu daytoy iti epekto ti sub-estrato,[5]ngem uray no kasta namatmati a ti sasao nga Australiano ket mangirepresenta ti lingguistiko a grupo nga adda idi idiay Baro a Guinea sakbay ti isasangpet ti sasao a Papuano (a namatmati isuna a simmangpet kadagiti saan a basbassit ngem dua a grupo).[4]

Kitaen pay

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti nota

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ a b Wurm 1975
  2. ^ "Reesink et al. (2009) "Explaining the Linguistic Diversity of Sahul Using Population Models", PLOS Biology 7(11)". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-06-25. Naala idi 2017-06-23.
  3. ^ [1] Murray Gell-Mann et al. (2009) "Distant Language Relationship: The Current Perspective", Journal of Language Relationship·Вопросы языкового родства
  4. ^ a b c d Moseley, Christopher (2007). Encyclopedia of the world's endangered languages. ISBN 978-0-7007-1197-0.
  5. ^ a b Bellwood et al. (1995) The Austronesians ch. 10 "Linguistic Links Between Sepik-Ramu and Earlier Australian Languages"
  6. ^ Foley, William A. (1986). The Papuan Languages of New Guinea. Cambridge: Cambridge University Press
  7. ^ Dixon, R. M. W. 2002. Australian Languages: Their Nature and Development. Cambridge University Press

Dagiti kadawyan a nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Sasao_a_Papuano&oldid=402024"