Polonha

	Polonha
	Rzeczpospolita Polska
	Bandièra Escut d'armas
	Capitala e ciutat mai granda Varsòvia; 52° N, 19° E
	Forma de govèrn Republica
	President ; Primièr Ministre Andrzej Duda; Donald Tusk
	Independéncia de l'Empèri Rus
	Data 11 de novembre de 1918
	Superfícia 69en
	• Totala 312,696 km²
	• Aiga 2,6 % %
	Populacion 34en
	• Totala (2014) 38,483,957 ab.
	• Densitat 123 ab./km²
	Moneda (PLN)
	Indicatiu telefonic 48
	ISO 3166 PL
	Fus orari +1
	Domeni internet .pl

Legissètz un «article de qualitat»

Polonha (en polonés: Polska [ˈpɔlska] ^ⓘ), oficialament la Republica de Polonha ( en polonés: Rzeczpospolita Polska), es un país d'Euròpa Centrala que se situa au sud de la Mar Baltica e au nòrd de l'arc montanhós dei Carpats. A una frontiera ambé l'enclava russa de Kaliningrad au nòrd, Lituània au nòrd-èst, Bielorussia a l'èst, Ucraïna au sud-èst, la Republica Chèca e Eslovaquia au sud e Alemanha a l'oèst. Sa capitala es Varsòvia. Aquel estat apareguèt dins lo corrent dau sègle X a partir de tribüs eslavas installadas dins la region dempuei au mens lo sègle precedent. A la fin dau sègle XIV, formèt una union poderosa ambé lo Grand Ducat de Lituània e venguèt la poissança principala d'Euròpa Centrala sota la direccion de la dinastia Jagellon. Pasmens, se turtèt ai desvolopaments de Russia, de l'Empèri Otoman e de Prússia. Après un declin lòng, son territòri foguèt partejat entre Rus, Austrians e Prussians entre 1772 e 1795. Pasmens, la populacion polonesa mantenguèt son unitat culturala dins lo corrent dau sègle XIX e, après unei reviradas, capitèt de restaurar son independéncia en 1918 après l'afondrament deis empèris centraus e de l'Empèri Rus. Dins aquò, en 1939, la Polonha restaurada foguèt atacada e ocupada per l'Alemanha nazia e per l'URSS au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. A la fin de la guèrra, lo país foguèt integrat au sen dau blòt sovietic fins a l'afondrament dei govèrns comunistas europèus a la fin deis annadas 1980. A partir de 1991, adoptèt lo sistèma economic capitalista, intrèt au sen de l'OTAN e de l'Union Europèa.

Lo gentilici es polonés -esa.

Geografia

Article detalhat: Geografia de Polonha.

Geografia fisica

Polonha a un territòri de 312 692 km² relativament bas que son altitud mejana es de 173 mètres. Ansin, solament 3% de sa superficia, situada lòng de la frontiera sud, a una altitud de mai de 500 mètres e dins lo sens contrari, 60 km² an una altitud negativa dins la region de Gdansk. Aqueu territòri pòu se devesir entre cinc zònas principalas :

lo plan centrau es la zòna pus importanta. S'estend de la frontiera occidentala, ont es relativament estrecha, vèrs lo nòrd e lo sud en direccion de la frontiera orientala onte s'alarga. Lo territòri i es pron plan e format d'un jaç sedimentari e copa per de vaus fluvialas.
au sud dau plan centrau, se situa una faissa de 90 a 200 quilomètres de largor. Es subdevesit en zònas pus pichonas definidas per son altitud mejana qu'aumenta en direccion dau sud. Lo relèu i demora relativament bas mai i es pus marcat.
lei plans costièrs lòng de la Mar Baltica son una zòna litorala d'altitud bassa. La costat i foguèt faiçonada per l'accion de la montada de la mar après la fin dau darrier periòde glaciari e per lo depaus de sediments marins. Aqueu procès entraïnèt la formacion de doas baias importantas lòng dau litorau que son la baia de Pomerània a l'oèst onte se trai Oder (frontaliera amb Alemanha) e la baia de Gdansk a l'èst onte se gita Vistula qu'i forma un deltà vast.
la region dei lacs es situada au nòrd-èst dau plan centrau entre la Mar Baltica e Lituània. De còlas bassas e unei lacs i foguèron formats per l'accion de glacièrs dispareguts dempuei la fin dau darrier periòde glaciari. Es cubèrta per de seuvas ancianas que fan partida dei darrierei seuvas primitivas d'Euròpa.
la regions pus meridionala es formada per de montanhas que fan partida de la zòna nòrd de la cadena dei Carpats. Un quinzenau de cimas i passan 2 000 mètres d'altitud, compres lo mont Rysy (2 499-2 503 m^[1]) qu'es lo ponch culminant dau país.

L'idrografia de Polonha es caracterizada per un escorrement que va dau sud vèrs lo nòrd. Es a l'origina de la formacion de dos sistèmas idrografics centrats sus lei fluvis Vistula e Oder. La mitat orientala dau país es drenada per Vistula (1 047 km e debit finau de 1 054 m³/s) e seis afluents, especialament Bug (772 km). Oder (854 km e debit finau de 529 m³/s) e son afluent Warta drenan lo tèrç orientau de Polonha. Pasmens, en causa de la preponderància dei regions planas, lo debit dei rius es sovent entravat e existisson dos periòdes anuaus de venguda deis aigas causada per la fonda dei nèus a la prima e per de pluejas importantas dins lo corrent de l'estiu (generalament julhet).

Clima

Lo clima de Polonha es temperat sus la màger part dau país e montanhard dins lei regions meridionalas d'altitud auta. Dins la zòna temperada, i a una gradacion qu'evoluciona d'un clima oceanic dins lo nòrd e l'oèst vèrs un clima continentau dins lo sud e l'èst ambé d'influéncias montanhardas a mesura que l'altitud aumenta.

Lei factors d'aqueu clima despendon principalament deis interaccions dei massas d'èr vengudas d'Euròpa Occidentala, de la region artica a la partir de l'ocean Atlantic e dau corrent subtropicau vengut dau sud. Lo corrent artic domina durant la màger part de l'annada mai son influéncia es sovent moderada per lei dos autrei corrents pus cauds. Aquò es a l'origina de precipitacions abondosas (plueja e nèu), de nèblas e de nívols. Lei precipitacions anualas son d'aperaquí 600 mm sus la màger part dau territòri que pòu agantar 1 300 mm dins lo sud montanhós e demenir fins a 500 mm dins la region de Varsòvia e lo quart nòrd-èst. La màger part dei precipitacions a luòc d'estiu.

La temperatura estivenca mejana despend de la latitud e de l'altitud e se situa entre 18 e 30°C. Es pus importanta en Silèsia Bassa onte lei valors mejanas son compresas entre 24 e 32°C. Au contrari, es pus freja lòng de la frontiera ambé Bielorussia e Lituània. La temperatura ivernenca mejana es egala a 3°C mai pòu demenir fins a -6°C dins lo nòrd-èst. Pasmens, dins lo cas d'una disparicion de la moderacion entre lei massas d'èr caudas e frejas, la temperatura es dirèctament influenciada per lei corrents artics e pòu venir polara ambé de mesuras enregistradas a -40°C dins lei montanhas dau sud.

Demografia

En 2013, la populacion polonesa èra formada de 38,4 milions d'abitants. Èra principalament gropada dins lo sud e lo centre dau país onte se troba leis aglomeracions pus importantas dau país (Katowice e Cracòvia dins lo sud, Wroclaw dins lo sud-oèst, Lodz, Poznan e Varsòvia dins lo centre). D'autrei centres de populacion importants se situan lòng dau litorau de la Mar Baltica (Gdansk, Szczecin). Pasmens, la màger part dau nòrd de Polonha, especialament lo nòrd-èst, es mens poblat.

Dins lo corrent de la Guèrra Freja, la demografia polonesa conoguèt una aumentacion importanta evolucionant d'aperaquí 30 milions en 1960 a mai de 38 milions en 1991. Pasmens, a partir d'aquela annada, lo desvolopament de l'inseguretat sociala consecutiva au periòde de transicion vèrs lo capitalisme e l'emigracion massiva vèrs leis autrei país de l'Union Europèa entraïnèron un alentiment dau nombre de naissenças e una demenicion de la populacion que passèt de 38,7 milions en 1997 a 38,1 milions en 2007. A l'ora d'ara, la crisi economica en Euròpa Occidentala a entraïnat un retorn parciau dei populacions emigradas e la populacion a aumentat tornarmai leugierament dempuei 2010. Una aumentacion leugiera dau taus de feconditat sostèn tanben aquela tendància mai Polonha fa partida dempuei leis annadas 1990 deis estats amb un nombre de naissença feble.

Lengas

Lo polonés es la lenga oficiala dau país e es parlat per la quasi totalitat deis abitants. Se devesís entre quatre dialèctes principaus mai un dialècte pus rar e limitat a la region montanhosa dei Tatras. Lei regions principalament poblats per de populacions germanicas avans 1944-1945 presentan una mescla de divèrsei dialèctes aduchs per de populacions polonesas en provenença deis autrei regions. Certanei vilas importantas, coma Varsòvia, an lo sieu dialècte.

Lo cashob es reconegut coma lenga cooficiala en Cashobia dins la region de Gdansk. En 2011, èra parlat per 106 000 personas qu'èran sovent au minimum bilingüas^[2].

Enfin, lòng de la frontiera orientala e sud-èst, divèrsei minoritats lingüisticas (lituaniana, bielorussa, ucraïniana e rusyna) existisson. Aquelei lengas an ges d'estatut sus lo territòri polonés.

Religions

Polonha es un dei país pus religiós dau continent europèu. La libertat religiosa i es assegurada per la constitucion. Dempuei la fin de la Segonda Guèrra Mondiala, la populacion polonesa es majoritàriament crestiana catolica (88,4% en 2007) amb un taus de practica religiosa important (estimat entre 50 e 60% en 2007) en despiech d'una demenicion observada au sen dei generacions pus jovas. La premiera minoritat religiosa es formada per de crestians ortodòxs (1,2%). Leis autrei grops son mens importants e compausats de protestants (0,4%) e de testimònis de Jehovà (0,3%).

Avans la Segonda Guèrra Mondiala, Polonha èra un país en majoritat catolica (aperaquí 65%) mai presentava de minoritats substancialas d'ortodòxs, de protestants e de josieus. Pasmens, la politica d'exterminacion sistematica dei josieus per leis Alemands causèt la disparicion de la màger de la minoritat josieva polonesa. Puei, la fugida dei populacions alemandas en fàcia de l'avançada dei tropas sovieticas causèt la disparicion dei protestants. Aquò foguèt completat per una politica d'expulsion generala. Enfin, lo reculament de la frontiera orientala laissèt en fòra dau territòri la màger part de sa populacion ortodòxa.

Istòria

Article detalhat: Istòria de Polonha.

Preïstòria e Antiquitat

Lei vestigis de preséncia umana pus ancians sus lo territòri polonés datan de 500 000 avC. En causa dei glaciacions, aquela preséncia demorèt intermitenta. Leis abitats sedentaris pus ancians descubèrts per leis arqueològs foguèron creats au millenari IX avC per la cultura swideriense. A partir dau millenari V avC, la region — e tanben una partida vasta d'Euròpa Orientala — veguèt lo desvolopament d'un pòble protoeslau fins au millenari III avC. Aquò foguèt a l'origina de divèrsei culturas que se succediguèron : cultura de la terralha cordada (vèrs 3 000 - 2 200 avC), cultura d'Unetice (vèrs 2 300 - 1 600 avC), cultura de Trzciniec (vèrs 1 700 - 1 200 avC), cultura lusaciana (millenari I avC) e cultura de Przeworsk (sègles V-II avC).

Dins lo corrent de l'Antiquitat tardiva, l'influéncia germanic venguèt importanta, especialament dins lo nòrd de la Polonha actuala onte venguèt preponderanta ambé la cultura de Wielbark. En revènge, la màger part dau centre e dau sud demorèron sota l'influéncia de pòbles eslaus. Lo pus important èra lei Lechites que se devesiguèt pauc a pauc entre unei tribús diferentas coma lei Polans dins la region de Granda Polonha ò lei Vislans dins la region de Pichona Polonha. Lei Polans venguèron rapidament lo grop dominant e formèron una societat ierarquizada au mens a partir dau sègle VIII. Lei premierei missions crestianas foguèron mandadas dins la region au sègle IX.

La formacion de Polonha

La crestianizacion dei Polans

Polonha se formèt a partir de la tribú dei Polans, establida dins lo centre de la region, que donèt lo sieu nom au país. En 966, la conversion au crestianisme dau rèi Mieszko I^èr (960-992) permetèt d'establir de relacions pus amaisadas ambé l'Empèri Germanic e de renfòrçar l'administracion dau reiaume gràcias a la creacion d'un evescat en 968 basat dins la vila de Poznan. Mieszko capitèt tanben d'estendre sa dominacion vèrs lo nòrd, l'èst e lo sud.

Son fiu Boleslau lo Valent (992-1025) contunièt aquela politica. Conquistèt lo sud dau bacin de Vistula, especialament Cracòvia, e obtenguèt la creacion d'un arquevescat polonés installat a Gniezno qu'èra alora la capitala. Enfin, en 1025, aquel arquevescat li reconoguèt la reiautat permetent la fondacion de la dinastia Piast.

La division de Polonha e l'implantacion germanica

Lo poder de la dinastia Piast s'afebliquèt rapidament après la fin dau rèine de Casimir lo Renovaire (1039-1058). Aqueu declin foguèt agravat per l'abséncia d'una regla de succession clara que favorizèt lei tensions intèrnas. Boleslas III (1102-1138) assaièt de reglar aquela question ambé l'atribucion d'un ducat a cadun de sei fius. En despiech dau mantenement de la primautat de l'ainat ambé lo títol de princeps ò de senior, aquò entraïnèt divèrsei tensions entre lei diferentei brancas dei Piast a afebliguèt mai la dinastia que deguèt tanben faciar lei revendicacions de l'aristocracia.

Aquò entraïnèt tres evolucions importantas au sen de la societat polonesa. De'n premier, lo prince principau dau país foguèt d'ara endavant designat per lei ducs e leis autrei senhors importants. Dins lo corrent dei sègles seguents, aquò foguèt l'origina de la monarquia electiva de Polonha. En mai d'aquò, l'aristocracia capitèt pereu de renfòrçar son poder gràcias au desvolopament d'una classa de senhors terrenaus, dichs magnats, pron poderós per menaçar l'autoritat dei ducs. Enfin, la Glèisa acabèt la crestianizacion de Polonha entre lei sègles XII e XIII. Gràcias a sei domenis, i venguèt una poissança importanta e un factor fòrça important de l'unitat nacionala que venguèt una preocupacion majora dau Catolicisme polonés.

D'aqueu temps, la region de Polonha deguèt tanben faciar l'expansion germanica en direccion d'Euròpa de l'Èst. Aquò comencèt au començament dau sègle XIII ambé l'iniciativa de senhors polonés d'installar de colons alemands dins de regions gaire pobladas (Pomerània, Silèsia). Aqueu movement s'accelerèt dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XIII e foguèt completat per l'installacion de populacions alemandas importantas dins lei vilas polonesas. Pasmens, lo procès pus important dau periòde foguèt la demanda d'ajuda dau duc de Mazòvia adreiçada en 1226 a l'Òrdre dei Chivaliers Teutonics per luchar còntra de populacions paganas balticas. D'efèct, lei Chivaliers Teutonics capitèron rapidament de vencre lei pòbles locaus e installar de colons dins la region qu'anava venir Prússia.

La reünificacion dau Reiaume de Polonha

Au sègle XIII e dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle XIV, leis estats polonés deguèron afrontar de pressions militaras importantas a l'èst e au nòrd e faciar unei desfachas grèvas. Entraïnèron l'afondrament de la màger part dei ducats de Polonha que son unitat se reformada a l'entorn de la Pichona e de la Granda Polonha pendent lo rèine de Casimir III lo Grand (1333-1370).

La premiera menaça venguèt dau frònt orientau ont una armada mongòla ataquèt lo país en 1241. Capitèt de pilhar Cracòvia e d'anientar la màger part de l'aristocracia polonesa a Legnica. Pasmens, en causa de la mòrt dau khan Ogedei, lei Mongòls deguèron se retirar per participar a la succession a la tèsta de l'Empèri Mongòl e se contentèron d'aquelei succès. Leis destruccions causadas per aquela invasion entraïnèron la fragmentacion de Silèsia e de Mazòvia. Puei, a partir dau començament dau sègle XIV, lo frònt nòrd e lei Chivaliers Teutonics venguèron lo problema militar major de Polonha quand l'Òrdre acomencèt una politica d'expansion au detriment dei populacions localas. En 1308, conquistèron Gdansk puei tota la region de Pomerèlia.

Tre la fin dau sègle XIII, lei dificultats militaras de Polonha entraïnèron la restauracion dau títol de rèi. Aquò causèt inicialament de tensions suplementàrias ambé Boèmia que s'alièt ambé lei Chivaliers Teutonics. En fàcia d'aquela ostilitat, Ladislau I^èr lo Brèu (1306-1333) se raprochèt deis Ongrés e subretot dei Lituanians. Estabilizèt son autoritat sus lei Pichona e Granda Polonhas. Puei, son fiu Casimir III lo Grand (1333-1370) capitèt de restaurar tornarmai l'autoritat reiala gràcias a una tièra de victòrias militaras e de mesuras economicas ò administrativas. Lei pus importantas foguèron l'encoratjament donat ai Josieus europèus de venir s'installar sus lo territòri polonés per dinamizar l'economia dau reiaume en 1334^[3] e la fondacion de l'Universitat Jagellon. En revènge, l'aristocracia gardèt sa poissança e obtenguèt d'avantatges fiscaus importants pendent lo rèine de Loís d'Anjau (1370-1382), nebòt e successor de Casimir III, qu'èra ja rèi d'Ongria e deguèt acceptar divèrsei concessions per gardar sa senhoriá sus lo país.

L'Union de Polonha e de Lituània

A la mòrt de Loís d'Anjau en 1382, l'aristocracia èra pas desirosa de mantenir l'union personala entre Ongria e Polonha. Designèt donc coma « rèi »^[4], sa filha cadeta Edvija. En 1385, se maridèt ambé lo grand-duc de Lituània Jogaila que se convertiguèt au cristianisme e venguèt Ladislau II Jagellon^[5]. Demorèt rèi unic de Polonha en 1399 après la mòrt d'Edvija. En 1401, lo tractat de Vílnius creèt una union entre Polonha e Lituània.

Dirigit per Ladislau II e son cosin Vytautas, grand-duc de Lituània, l'estat novèu venguèt rapidament una poissança importanta sus lo continent europèu. En 1410, sa victòria de Grunwald^[6] li permetèt de destrurre la màger part dei fòrças de l'Òrdre Teutonic que venguèt vassau de Polonha en 1466 sota Casimir IV Jagellon (1445-1492) après unei desfachas suplementàrias^[7]. La màger part dau territòri teutonic (Pomerèlia, Dantzig, Prússia orientala) foguèt tanben annexada per lei Polonés. Lo rèsta demorèt sota lo contraròtle de l'Òrdre que perdiguèt sa poissança mai capitèt de gardar una autonòmia importanta dins la gestion de seis afaires intèrnes.

Vengut un senhor poderós de l'Euròpa catolica, lo rèi de Polonha ganhèt una influéncia importanta en Euròpa Centrala durant la segonda mitat dau sègle XV. Ladislau III Jagellon (1434-1444) venguèt rèi d'Ongria en 1440 e dirigiguèt la crosada crestiana que s'acabèt per la batalha saunosa de Varna (1444) onte moriguèt. Un autre fiu de Casimir IV, Vladislau, venguèt rèi de Boèmia en 1471 puei d'Ongria en 1490. A sa mòrt en 1516, son fiu li succediguèt a la tèsta dei dos reaiumes fins a la sieuna mòrt en 1526.

L'apogèu de Polonha-Lituània

Lo Sègle d'Aur de Polonha

Lo sègle XVI constituís l'apogèu de Polonha-Lituània gràcias au mantenement de la patz dins lo reiaume e d'una prosperitat economica certana. Aquò favorizèt lo desvolopament intellectuau polonés que venguèt un centre major de la cultura europèa.

D'efèct, gràcias ai revenguts deis exportacions de blat e de fusta vèrs lo rèsta d'Euròpa, l'aristocracia polonesa capitèt de s'enriquir e Cracòvia poguèt sostenir una Cort brilhanta. D'idèas novèlas apareguèron dins lo país coma la teoria eliocentrica de Nicolau Copernic (1473-1543). La cultura s'i desvolopèt tanben, especialament la poesia, sostenguda per la vida politica fòrça activa deis institucions e per la Reforma religiosa protestanta. Aquò favorizèt l'utilizacion de la lenga polonesa que comencèt de concurrenciar lo latin.

Leis institucions de la monarquia polonesa foguèron un trach important de l'istòria dau país. Se formèron dins lo corrent dau sègle XVI a partir d'un senat format per lei prelats e lei senhors pus importants dau reiaume. Foguèt completat per una Dieta compausada de delegats de la noblesa (6% de la populacion au sègle XVI, 12% au sègle XVIII) amb un drech de vetò. En causa de l'importància relativa de l'aristocracia a respèct dau rèsta de la populacion, aquelei assembladas representavan inicialament totei lei classas de la societat (dei senhors pus rics ai nobles locaus fòrça paures dei zònas ruralas). Pasmens, se concentrèron pauc a pauc sus la defensa dei privilègis fiscaus de l'aristocracia entraïnant lo blocatge progressiu deis institucions ai sègles seguents.

La Reforma protestanta acomencèt tre 1518 e unei nobles se convertiguèron rapidament, especialament au sen dei populacions de lenga alemanda. En 1540, un seisen de la noblesa èra venguda protestanta, principalament calvinista. Pasmens, au contrari d'autreis estats europèus, aquò entraïnèt ges de conflicte militar car lei rèis Sigismond I^èr lo Vièlh (1506-1548) e Sigismond II August (1548-1572) decidiguèron d'adoptar una politica de tolerància que foguèt definitivament proclamada en 1572. Pasmens, demorèron fidèus au catolicisme e encoratjèron leis iniciativas de la Glèisa per contenir lei progrès protestants. Gràcias a un esfòrç important dei jesuistas, lo calvinisme polonés intrèt en declin a la fin dau sègle XVI.

L'aparicion dei menaças otomanas e russas

A partir de la fin dau sègle XV, Polonha-Lituània deguèt faciar l'aparicion de doas poissanças importantas au sud (Empèri Otoman) e a l'èst (Principat de Moscòvia) qu'assaièron de s'estendre au detriment dei dos país. Aquò entraïnèt de conflictes frontaliers importants dins lo corrent dau sègle XVI mai lei fòrças polonesas capitèron de protegir lo còr dau reiaume que foguèt jamai menaçat durant aqueu periòde. En mai d'aquò, lo rèi polonés deguèt tanben s'ocupar tornarmai dei Chivaliers Teutonics que refusavan de reconóisser la senhoriá polonesa.

La pression otomana se manisfèt subretot còntra leis aliats europèus de Polonha, especialament Ongria, e dins lei regions pus meridionalas — e mau contraròtladas — de Polonha-Lituània. Ansin, en 1526, lo rèi ongrés Loís Jagellon foguèt tuat per l'armada otomana a Mohács entraïnant la disparicion de son reiaume coma estat independent e la pèrda dei coronas d'Ongria e de Boèmia qu'èran alora tengudas per la dinastia polonesa. Totjorn en 1526, leis Otomans annexèron la region de Jedisan, qu'èra estada conquistada per Vytautas au sègle XIV, e Moldàvia onte Polonha assaiava d'estendre son influéncia. Enfin, s'alièron ai Tatars de Crimèa qu'èran a l'origina d'incursions e pilhatges regulars sus lo territòri de Polonha-Lituània.

La pression russa foguèt pus importanta e grèva car menaçava lei regions centralas dau Grand Ducat de Lituània entraïnant una tièra de guèrras d'amplor (1492-1494, 1500-1503, 1507-1508, 1512-1522, 1534-1537 e 1558-1583). D'efèct, en 1480, lo Principat de Moscòvia aviá restaurat son independéncia a respèct dau Khanat de l'Òrda d'Aur e acomencèt son expansion vèrs l'oèst. De 1492 a 1583, lo Grand Ducat perdiguèt dos tèrç de son territòri mai l'ajuda de l'armada polonesa li permetèt d'empachar lei Rus de conquistar lei regions pobladas de Lituanians (batalha d'Orcha en 1514) e de gardar una partida de la Bielorussia e de l'Ucraïna modèrnas.

Enfin, dins lei regions balticas, l'Òrdre Teutonic èra pauc dispausat a reconóisser la senhoriá polonesa impausada au tractat de Torun (1466). Una solucion foguèt trobada ambé la conversion dei Chivaliers au protestantisme. En 1525, lo grand mèstre Albèrt de Hohenzollern-Ansbach acceptèt de secularizar l'Òrdre que son territòri formèt lo ducat de Prússia. Albèrt acceptèt de reconóisser la senhoriá — lasca car lo ducat èra fòrça autonòm — dau rèi de Polonha. Mai au nòrd, de negociacions ambé lo grand mèstre dei Chivaliers Pòrta-Gleva Gotthard Kettler s'acabèron amb un resultat similar e la creacion dau ducat de Curlàndia, vassau — tanben fòrça autonòm — de la corona de Polonha.

L'Union de Lublin

L'Union de Lublin foguèt la consequéncia d'un projècte de renfòrçament de la coesion entre Polonha e Lituània menat per lo rèi Sigismond II August. Faguèt pression sus l'aristocracia lituaniana per acceptar la formacion d'una Dieta comuna entre lei dos estats. L'acòrd trobat, dich Union de Lublin, creèt la Republica dei Doas Nacions dotada d'una corona, d'una dieta e d'un sobeiran comun (elegit per lei dos estats). Pasmens, cada nacion gardèt lei sieunas institucions intèrnas e una autonòmia larga. En 1596, la capitala d'aquel ensems novèu foguèt installada a Varsòvia en remplacament de Vilnius e de Cracòvia.

La fin de la Pax Polonica

La mòrt de Sigismond II August en 1572 marquèt la fin dau periòde dei Jagellon e foguèt lo començament d'un periòde de guèrras importantas regardant tornarmai de regions importantas de la Republica. S'acabèron generalament per de victòrias polonesas mai aquò minèt pauc a pauc la poissança de Polonha-Lituània e foguèt a l'origina de son declin dins lo corrent dei sègles seguents.

Après lo rèine cort d'Enric de Valois (1573-1575) qu'abandonèt lo país per venir rèi de França en 1574, Estève Bathory (1575-1586) foguèt elegit rèi. Deguèt luchar còntra lei Rus e capitèt de lei repossar de Livònia. Durant lo rèine de son fiu Sigismond III Vasa (1587-1632), lei Polonés capitèron de reconquistar Smolensk en 1611 (perduda en 1514 per lei Lituanians). En 1634, lo tractat de Polanovo arrestèt provisòriament lei guèrras entre Polonha-Lituània e Russia après una tièra de victòrias novèlas de Varsòvia.

En revènge, lo rèine de Sigismond III veguèt tanben una tièra de guèrras ambé Suècia que s'acabèron per un resultat mitigat. D'efèct, de 1592 a 1599, Sigismond III dirigiguèt tanben Suècia sota un regime d'union personala après la mòrt de son paire. Pasmens, sa politica religiosa e sa temptativa maladrecha d'i restaurar lo catolicisme^[8] i entraïnèt una revòuta e son remplaçament per son oncle Carles IX (1599-1611^[9]). En 1598, Sigismond foguèt vencut a Linköping e perdiguèt Suècia. Pasmens, divèrsei guèrras contunièron entre lei dos reiaumes a prepaus dau contraròtle de regions balticas. Venguèron un conflicte periferic de la Guèrra de Trenta Ans (1618-1648) e s'acabèron en 1629 per la pèrda de Livònia franc de la partida sud-èst d'aquela region. Dins aquò, lei desfachas infligidas per lei Suedès causèron de pèrdas importantas ai fòrças polonesas e lo nòrd dau país foguèt pilhat mai que d'un còp.

Lo declin e lei partiments de Polonha-Lituània

Lo Diluvi

Après lo periòde malaisat de la fin de la Pax Polonica, lo sègle XVII, especialament leis annadas 1648-1676, foguèt una epòca de crisis militaras repetidas qu'entraïnèron un afebliment vertadier dau país. Aquò comencèt en 1648 amb una revòuta dei Cosacs Zaporoges que vivián sus lo territòri de l'Ucraïna actuala. En 1653, foguèron jonhats per Russia e jurèron fidelitat au tsar l'annada seguenta. Polonés e Lituanians foguèron desfachs mai d'un còp per aquela aliança e perdiguèron Smolensk, Kiev e Vilnius.

Aqueu conflicte conoguèt una pausa en 1656 quand lei Polonés e lei Rus deguèron s'aliar còntra lei Suedès. D'efèct, Suècia, enemic comun dei dos reiaumes aviá atacat Lituània per renfòrçar sa posicion dins lei regions balticas e ne'n alunchar lei Rus. De 1655 a 1658 (lo Diluvi), Polonha foguèt devastada per la guèrra e totei lei vilas importantas, levat de Dantzig e de Lvov, foguèron pilhadas. Lo conflicte s'acabèt oficialament en 1660. La Republica deguèt cedir lo rèsta de Livònia ai Suedès e abandonar sa senhoriá sus lo ducat de Prússia qu'èra dirigit dempuei 1618 per l'elector de Brandeborg. D'aqueu temps, la guèrra tornèt començar còntra lei Rus. Pasmens, maugrat quauquei succès, lei Polonés e lei Lituanians mau capitèron de tornar conquistar la màger part dei regions perdudas. En 1667, lo tractat d'Androussovo confirmèt la pèrda de Smolensk, de Kiev e dei territòris a l'èst de Dnièpre.

Enfin, dins leis annadas 1670, una tièra de guèrras se debanèt còntra l'Empèri Otoman qu'assetjèt Lvov en 1672. Maugrat una còntra-ataca menada per lo rèi Joan III Sobieski (1674-1696), leis Otomans gardèron lo contraròtle de Podòlia. Puei, en 1683, Joan III participèt d'un biais victoriós a la defensa de Viena. Gràcias a sa participacion decisiva, i ganhèt un prestigi considerable e la Republica recuperèt Podòlia au tractat de Karlowitz (1699). Pasmens, lo país èra roïnat amb una populacion demenida de 30%.

La guèrra dau Nòrd e la guèrra de succession de Polonha

De 1700 a 1738, doas guèrras, la Granda Guèrra dau Nòrd (1700-1721) e la Guèrra de Succession de Polonha (1733-1738), confirmèron lo declin de la Republica dei Doas Nacions e permetèron ai Rus d'aquistar una influéncia fòrça importanta sus leis afaires intèrnes polonés e, finalament, de dirigir la politica dau país.

D'efèct, en 1700, lo rèi August II lo Fòrt (1697-1733) acceptèt de s'aliar ai Rus còntra Suècia dins l'encastre de la Granda Guèrra dau Nòrd. Pasmens, maugrat un sostèn rus e una armada que sa poissança èra estada restaurada dempuei lei desastres dau sègle XVII, August II foguèt esquichat per lei Suedés en 1701 entraïnant l'invasion de Polonha. En 1704, lo sobeiran suèdes Carles XII reüniguèt una Dieta a sa sòlda per elegir Estanislau Leszcynski coma rèi de Polonha. Puei, en 1706, obliguèt August II d'abdicar. Pasmens, après la victòria russa de Poltava (1709), se formèt una coalicion gropant uneis estats europèus poderós còntra Suècia que foguèt finalament desfacha en 1721. Gràcias a aqueu succès, Russia venguèt una poissança majora (annexion de Livònia, Estònia e de l'istme de Carèlia) e lo tsar Pèire lo Grand poguèt restablir August II e l'influéncia russa sus son reiaume.

Aquela situacion s'agravèt après la mòrt d'August II en 1733. Estanislau Leszcynski, sostengut per França, foguèt elegit còntra lo fiu d'August II qu'èra lo candidat de Russia e d'Àustria. Aquela chausida foguèt refusada per lei Rus que son armada intrèt dins lo país per reünir una Dieta novèla e elegir lo sieu candidat que venguèt August III. Aquò entraïnèt una guèrra entre França e Russia. Pasmens, en causa de la distància entre lei dos país, lo conflicte opausèt subretot França a Àustria. S'acabèt en 1738 per una victòria francesa relativa : August III demorèt rèi de Polonha sota la proteccion russa e Estanislau duc de Lorena (ambé la promessa d'una annexion francesa a sa mòrt)^[10]. Aquò confirmèt la dominacion de Russia sus Polonha e, d'ara endavant, lei decisions politicas pus importantas regardant la direccion dau reiaume foguèron decididas a Sant Petersborg.

Lei partiments e la disparicion de Polonha

Après l'afebliment marcat de Polonha venguda una mena de protectorat rus en 1733, lo país poguèt pas s'opausar a l'ascension de sei vesins que se partejèron son territòri entre 1772 e 1795 entraïnant sa disparicion.

D'efèct, après la mòrt d'August III en 1763, li succediguèt Estanislau August Poniatowski gràcias au sostèn de Catarina II. Pasmens, leis objectius dei dos sobeirans venguèron rapidament diferents e lei Rus s'opausèron ai temptativas de reformas iniciadas per lo rèi polonés. Aquò li permetiá de gardar son contraròtle sus lo país mai causèt la revòuta d'una partida de l'aristocracia còntra la preséncia russa (Confederacion de Bar (1768-1772). Aprofichant aquelei dificultats, leis Otomans ataquèron tanben Russia mai foguèron vencuts permetent ai tropas de Catarina II d'avançar mai en direccion dau sud.

Aquelei victòrias e avançadas russas en Euròpa Orientala causèron l'inquietud d'Àustria qu'amirava tanben la conquista d'una partida de la region. A l'iniciativa de Prússia, Moscòu e Viena decidiguèron de reglar lei tensions entre elei en organizant lo premier partiment de Polonha per contentar leis ambicions dei tres capitalas en 1772. Russia ocupèt la Livònia interiora e lei regions nòrd e èst de la Bielorussia actuala, Àustria prenguèt lo contraròtle Galícia e Prússia s'estendèt dins lei regions de Pomerèlia e dins leis ancians fèus de l'Òrdre Teutonic per assegurar la continuitat de son territòri entre Brandeborg e lo ducat de Prússia. La Republica i perdèt cinc milions d'abitants sus quatorze e divèrsei vilas importantas foguèron ocupadas fins a 1780 per de garnisons russas.

En despiech d'aqueu restrenhement de son reiaume, Estanislau August Poniatowski contunièt sa politica de reformas. Pasmens, se sa politica aguèt de resultats significatius regardant lo dinamisme culturau de Polonha, mau capitèt de se desliurar de la tutèla russa. En 1788, la Dieta aprofichèt la guèrra de 1787-1792 entre Russia e Empèri Otoman per assaiar d'entreprendre una politica novèla de reformas dau sistèma politic de la Republica. En 1791, una constitucion foguèt adoptada e l'Ostau de Saxònia foguèt chausida per dirigir lo país transformat en monarquia ereditària. Aqueu tèxte prevesiá d'adoptar de principis relativament modèrnes coma una participacion de la borgesiá ais institucions. Pasmens, tre 1792, lo país se turtèt a l'ostilitat russa e foguèt tornarmai envaït per lei Rus entraïnant lo segond partiment dau país entre Prússia e Russia — Àustria èra alora ocupada per la guèrra còntra la França revolucionària. Russia ocupèt la màger part de l'èst e Prússia la region de Poznan. La Republica foguèt reduch a un reiaume de quatre milions d'abitants e la dominacion russa confirmada.

Dins aquò, la populacion polonesa refusèt aquela desfacha e una insureccion se debanèt en 1794 dirigida per Tadeusz Kosciuszko. Après unei mes de combats acarnats, lei darrierei fòrças polonesas deguèron capitular lo 16 de novembre. L'annada seguenta, en 1795, lo rèsta de Polonha-Lituània foguèt partejat entre Russia, Prússia e Àustria que proclamèron la fin de Polonha en 1797 (Finis Poloniae).

La lucha per l'independéncia

Lo Ducat de Varsòvia

La fin de Polonha foguèt pas acceptada per una partida importanta de la populacion. Dins l'encastre dei guèrras revolucionàrias, se formèron de legions de volontaris polonés luchant dins lo camp francés. En 1806, après lo quasi anientament de l'armada prussiana per lei Francés a Iena e Auerstaedt, aqueu sostèn permetèt la restauracion d'un estat polonés dich Grand Ducat de Varsòvia en 1807 oficialament dirigit per l'Ostau de Saxònia e plaçat sota proteccion francesa. Fondat principalament ambé lei territòris annexats per Prússia, lo Ducat foguèt aumentat en 1809 de regions perdudas per Àustria après la batalha de Wagram. Lei tropas dau Ducat participèron ai campanhas de la fin dau rèine napoleonc (mai de 100 000 Polonés èran mobilizats en 1812) mai la desfacha finala dei Francés en 1814 entraïnèt sa disparicion a la fin de la guèrra.

Pasmens, l'amplor de la participacion polonesa e de l'esfòrç necessari per vencre Napoleon I^èr obliguèron lei Rus, lei Prussians e leis Austrians de tenir còmpte dau sentiment nacionau polonés. Lo Grand Ducat foguèt donc devesit entre una Republica de Cracòvia fòrça autonòma e plaçada sota lo protectorat dei tres poissanças (subretot de Viena), un Grand Ducat de Posen que venguèt una region autonòma de Prússia e un Reiaume de Polonha, tanben dich Reiaume dau Congrès, dirigit per lo tsar que venguèt tanben rèi de Polonha. Aqueu reiaume foguèt dotat de divèrseis institucions intèrnas que li donèron una autonòmia larga, compres lei sieunas fòrças armadas.

La Polonha Russa

La Polonha Russa aguèt una istòria agitada pontuada d'insureccions saunosas. Veguèt tanben son autonòmia demenir pauc a cha pauc fins a l'instauracion d'una politica de russificacion que se turtèt a una resisténcia opiniastra dins la segonda mitat dau sègle XIX. Enfin, au sègle XX, la repression s'espacèt un pauc fins a la guèrra e l'insureccion generala de Polonha.

D'efèct, lo Reiaume dau Congrès aviá una autonòmia larga protegida per una constitucion. Aquò li permetiá per exemple de tenir lo sieu govèrn, la sieuna Dieta e lei sieunas fòrças armadas qu'èran oficialament dirigits per de Rus nomats per l'emperaire (sovent au sen de l'Ostau Romanov) mai conselhats per de Polonés. Pasmens, aquela situacion acipava lo tsar e son poder absolut. Tre leis annadas 1820, lei metòdes de govèrn de Polonha venguèron pus autoritòris, especialament a partir dau començament dau rèine de Nicolau I^èr (1825-1855). En julhet de 1830, l'onda revolucionària venguda de França entraïnèt una insureccion polonesa que venguèt rapidament una guèrra d'amplor necessitant l'intervencion d'una armada russa importanta de novembre de 1830 a octòbre de 1831. Lei combats e lei represalhas entraïnèron la partença d'unei milièrs d'abitants. Puei, en 1832, lo tsar aboliguèt l'estatut especiau dau país e estendèt la politica de repression (execucions, desportacions, sarradura dei luòcs culturaus...) ai populacions polonesas de Lituània e de Bielorussia.

Aqueu regime autoritari capitèt d'empachar la contagion revolucionària en 1848 dins la Polonha Russa e se mantenguèt fins a la mòrt de Nicolau I^èr en 1855. Dins aquò, la liberalizacion acomençada a partir de 1856 entraïnèt de revendicacions suplementàrias de part de la populacion. En 1861, comencèt una revòuta novèla que chausiguèt d'adoptar una tactica de guerilha per luchar còntra una armada russa qu'agantèt fins a 400 000 òmes. Pasmens, en 1863, lei guerilhas principalas foguèron esquichadas e lei combats s'acabèron l'annada seguenta amb la captura e l'execucion ò l'exili dei caps dau movement.

Aquò entraïnèt una repression pus violenta qu'aquela de 1832. Lo « Reiaume de Polonha » foguèt remplaçat per una província russa dicha « País de Vistula » somesa a una politica de russificacion. S'impausèt au sistèma educatiu onte l'ensenhament dau polonés foguèt empachat. La Glèisa catolica de Polonha, qu'èra un factor major de l'unitat nacionala dempuei la crestianizacion dau país, foguèt tanben la buta de persecucions importantas (confiscacion de bens, empresonament de prèires e d'evesques, sarradura de monastèris...).

A partir deis annadas 1880, aquela politica demeniguèt d'intensitat e s'inversèt un pauc ambé la restauracion de l'estatut oficiau dau polonés. En 1905, Polonha foguèt tocada per l'agitacion revolucionària russa. Pasmens, la dominacion russa foguèt pas contestada fins a l'afondrament de l'Empèri Rus en 1917-1918.

La Polonha Austriana

Dins l'encastre d'Àustria e d'Àustria-Ongria, estat multietnic, la Polonha Austriana conoguèt un regime d'autonòmia limitada que contentèt l'aristocracia e s'apielèt sus lo catolicisme dei populacions polonesas e rutènas. Aquò empachèt pas d'insureccions mai favorizèt pauc a pauc l'integracion d'una partida deis elèits a la vida politica de l'Empèri.

D'efèct, una Dieta, dominada per l'aristocracia polonesa auta e sensa poder vertadier, e una administracion alemanda, que teniá la màger part dau poder, foguèron creadas a Lvov per dirigir la region. De mai, au contrari de Russia e de Prússia, lo catolicisme, religion comuna dei Polonés e dei Habsborg, foguèt un factor d'amaisament entre la ierarquia imperiala e la Glèisa locala. Ansin, lo movement revolucionari polonés deis annadas 1840 foguèt fòrça devesit. Dominat per d'aristocratas, entraïnèt una revòuta dins la Republica de Cracòvia que capitèt de conquistar la vila. Pasmens, lei paisans lei sostenguèron pas e leis Austrians poguèron aisament atisar lei tensions entre lei doas classas per transformar l'insureccion en una mena de guèrra civila que foguèt finalament esquichada sensa dificultat. Après sa victòria, Viena annexèt la Republica de Cracòvia.

En 1848, dins l'onda revolucionària d'Euròpa, lei nacionalistas polonés d'Àustria s'agitèron tornarmai e formèron un còrs de 20 000 « gardas nacionaus ». Pasmens, Viena joguèt tornarmai sus lei divisions entre lei populacions de la region e aprofichèt l'inquietud dei Rutèns per i mandar de tropas. Ne'n reprenguèron lo contraròtle mai quauquei milièrs de Polonés jonhèron l'insureccion ongresa.

Aquela desfacha marquèt la fin deis insureccions nacionalistas polonesas en Àustria fins a l'afondrament dau país en 1918. D'efèct, l'aristocracia auta e lei faccions conservatritz sostenguèron d'ara endavant lo regime e la dinastia austrianas e se contentèt de la preséncia de la Dieta de Lvov. Un noble polonés e integrada au sen de la vida politica austriana, Agenor Goluchowski, foguèt nomat coma governador de la Polonha Austriana en 1850 e lo regime se liberalizèt pauc a pauc ambé lo sostèn dau poder ais universitats de Cracòvia e de Lvov ò la restauracion de l'estatut oficiau dau polonés en 1861. De son caire, lei conservadors polonés formèron un partit e participèron plenament au govèrn imperiau (per exemple, Goluchowski i foguèt ministre de l'Interior).

La Polonha Prussiana

La Polonha Prussiana èra devesida entre doas zònas diferentas formadas d'un caire dei territòris annexats en 1772 e gardats dins lo corrent dau periòde napoleonc e d'autre caire dei territòris dirèctament annexats dau Grand Ducat de Varsòvia. Dins la premiera region, una politica de germanizacion activa i foguèt aplicada. En revènge, la segonda que formèt lo Grand Ducat de Posen conoguèt un regime pus liberau e lo polonés i gardèt un ròtle oficiau dins l'administracion ò l'ensenhament fins a 1848.

D'efèct, dins lo corrent de la Prima dei pòbles (1848), de nacionalistas polonés prenguèron lo contraròtle de Poznan entraïnant una intervencion dei tropas prussianas. Lo Grand Ducat foguèt alora integrat dirèctament au sen de Prússia e, en 1871, de l'Empèri alemand. L'alemand venguèt la lenga oficiala de la Polonha Prussiana mai lei Polonés aguèron d'ara endavant lo drech de participar a la vida politica de Prússia ò d'Alemanha. Ansin, de deputats polonés foguèron elegits au parlament de Berlin onte s'alièron generalament ambé lei deputats catolics, especialament per luchar còntra la politica anticatolica dau cancelier Bismarck. De mai, lei Polonés contunièron de defendre sa lenga e sa religion. Aquò li permetèt de resistir a la politica de germanizacion que son intensitat aumentèt au començament dau sègle XX ambé l'aumentacion d'un nombre important de colons alemands dins lei zònas polonesas.

La restauracion de l'independéncia

La Premiera Guèrra Mondiala (1914-1918) entraïnèt la restauracion de l'independéncia de Polonha ambé la desfacha deis Empèris centraus, l'afondrament de l'Empèri rus e l'insureccion generala dau país, sostenguda per leis Aliats.

Pasmens, en 1914, la mobilizacion se debanèt sensa problema dins cada país ocupant de regions polonesas e de soudats polonés participèron au conflicte dins leis armadas d'Alemanha, d'Àustria-Ongria e de Russia. Aquò foguèt rapidament esplechat per lei belligerants per minar la posicion enemiga e Polonha venguèt un enjòc de la guèrra. Ansin, après la conquista de la Polonha Russa, leis Alemands e leis Austrians assaièron de ganhar lo sostèn dei Polonés còntra lei Rus e prometeguèron la reformacion d'un estat polonés independent. Dins aquò, aquelei temptativas se turtèron a la reticéncia dei Polonés e mau capitèron. Pièger, en 1917, Pilsudski, cargat de formar de legions polonesas, foguèt arrestat per leis Alemands que crenhavan seis intencions jutjadas pauc seguras.

D'efèct, gràcias au trabalh diplomatic de Polonés exilats coma Ignacy Paderewski, leis Aliats acomencèron de s'interessar a la causa polonesa e lei Francés organizèron d'unitats polonesas sus lo frònt occidentau en 1918. Lo 8 de genier de 1918, lo president Woodrow Wilson se prononcièt en favor de la restauracion d'una Polonha independenta e lei nacionalistas polonés acomencèron de s'organizar ambé la liberacion de Pilsudski que foguèt nomat cap de l'armada polonesa. Lo 11 de novembre, proclamèt l'independéncia de Polonha.

La reconstitucion de l'armada foguèt la prioritat dau govèrn de Varsòvia car la question dei frontieras èra una fònt de conflicte ambé leis estats vesins. Vencuda per leis Aliats, Alemanha deguèt cedir certanei territòris, especialament Dantzig e sa region, mai la frontiera occidentala respectèt mai ò mens lo principi dei nacionalitats. Venguèt donc una fònt de tension mai entraïnèt pas de guèrra fins au periòde hitlerian. En revènge, a l'èst, la preséncia de minoritats polonesas, lei proclamacions d'independéncia d'unei pòbles e la guèrra civila de Russia entraïnèron una guèrra saunosa entre Polonés e Sovietics. D'efèct, la volontat de Pilsudski de conquistar lei territòris polonés en 1772 se turtèt dirèctament a la politica sovietica qu'assaiava de reconquistar lei regions abandonadas per Russia en 1917. En 1921, la guèrra s'acabèt per l'aganiment dei dos camps e una victòria relativa dei Polonés. Pasmens, la conquista de Vilnius per lei Polonés venguèt la fònt de tensions grèvas entre Polonha e Lituània. Enfin, autra fònt de tension grèva per lo futur dau país, la question de Teschen, territòri frontalier revendicat e finalament ocupat per Checoslovaquia, empachèt l'establiment de relacions bònas ambé Praga.

La Polonha modèrna

La Segonda Republica

A la fin de la guèrra còntra l'Union Sovietica, la Polonha restaurada teniá 27 milions d'abitants qu'un tèrç fasiá partida d'una minoritat nacionala (Ucranians, Bielorus, Lituanians, Josieus^[11]...). En 1921, una constitucion inspirada d'aquela de la III^a Republica Francesa foguèt adoptada. La drecha averèt leis eleccions mai mau capitèt de resòuvre la crisi economica deis annadas d'après-guèrra.

En 1926, un còp d'estat dirigit per Pilsudski reversèt lo parlament. Fins a sa mòrt en 1935, dirigiguèt lo país d'un biais dictatoriau ambé lo sostèn de l'armada. Li succediguèt un grop de caps militars ò d'òmes politics pròches de Pilsudski (Rydz-Smigly, Moscicki...) que formèt la « dictatura dei coronèus ». Diplomaticament, Polonha venguèt l'aliat principau de França en Euròpa de l'Èst ambé la signatura d'un tractat militar tre 1921. Dins aquò, assaièt tanben de s'assegurar de sei dos vesins principaus ambé la signatura de tractat de non agression ambé l'URSS en 1932 e Alemanha en 1934. Dins lo corrent dei premiereis annadas dau periòde hitlerian, la diplomacia polonesa se raprochèt d'aquela de Berlin per sostenir certanei modificacions frontalieras impausadas per lo tractat de Versalhas. Ansin, en 1938, lei Polonés participèron au partiment de Checoslovaquia e obtenguèron la region de Teschen disputada après la fin de la Premiera Guèrra Mondiala. Pasmens, aquela diplomacia empachèt pas Adolf Hitler de dirigir seis ambicions vèrs Polonha e Dantzig en 1939 entraïnant lo començament de la partida europèa de la Segonda Guèrra Mondiala.

La Segonda Guèrra Mondiala

Article detalhat: Campanha de Polonha (1939).

La Segonda Guèrra Mondiala acomencèt en Euròpa ambé l'invasion alemanda de Polonha. D'efèct, tre març de 1939, Hitler revendiquèt la sobeiranetat politica alemanda sus Dantzig ambé lo mantenement de la direccion polonesa deis afaires economics, ço que foguèt refusat per Varsòvia sostenguda per Londres que donèt son assegurança regardant lei frontieras polonesas. Pasmens, leis Alemands contunièron de revendicar la region e capitèron de formar una aliança ambé lei Sovietics (pacte de non agression germanosovietica dau 23 d'aost) e, en despiech deis avertiments francobritanics, ataquèron Polonha lo 1^èr de setembre de 1939. Foguèron jonhats per lei Sovietics lo 17 en vertut d'un protocòl secrèt de l'acòrd dau 23 d'aost organizant lo quatren partiment de Polonha.

D'efèct, numericament e tecnicament inferiora, l'armada polonesa chausiguèt en mai d'aquelei dificultats una disposicion lineara lòng dei frontieras que favorizèt leis atacas dei divisions blindadas alemandas. De mai, l'ataca francesa destinada a solatjar lo frònt polonés foguèt jamai organizada. Ansin, tre lo 27 de setembre, Varsòvia foguèt conquistada per leis Alemands e lei darrierei fòrças polonesas capitulèron lo 6 d'octòbre.

L'ocupacion alemanda foguèt un periòde fòrça malaisat per la populacion polonesa. D'efèct, la màger part dau país deviá faire partida dau futur espaci vitau germanic e leis Eslaus èran pas considerats coma d'èstres umans per lei Nazis. Dins lei regions dirèctament annexadas au Reich alemand, una politica de germanizacion massiva foguèt adoptada e la populacion foguèt esplechada per sostenir l'installacion rapida de colons alemands. Dins lo rèsta de Polonha, se formèt un disctricte especiau ambé Cracòvia coma capitala. Lei condicions de vida (terror, manca de manjar, trabalh fòrçat...) i foguèron gaire melhoras que dins lei zònas de colonizacion. Dins totei lei cas, leis Alemands (e lei Sovietics) organizèron l'eliminacion de l'elèit polonesa. Puei, per permetre l'installacion de mai de colons, una partida de la populacion polonesa foguèt desportada vèrs de camps de concentracion ò de camps d'exterminacion^[12]. A la fin finala, entre 2,5 e 2,7 milions de Polonés eslaus èran estats tuats per leis Alemands.

Dins aquò, lo sòrt dei Polonés foguèt mens dur d'aqueu dei comunautats josievas dau país que son eliminacion foguèt sistematicament organizada a partir de la fin de 1941. Gropats au sen de guètos, foguèron inicialament exterminadas per la sota-alimentacion e per de grops d'exterminacion mobils (especialament en setembre de 1939). Pasmens, lo procès s'accelerèt a partir de 1942 ambé la « liquidacion » dei guètos e la desportacion generalizada vèrs lei camps d'exterminacion. En 1945, aperaquí 3,1 milions de Josieus polonés èran estats tuats per leis Alemands. En considerant totei lei victimas, lo país aviá perdut entre 5,6 e 5,8 milions d'abitants (entre 16,1 e 16,7% de sa populacion).

Encoratjada per aqueleis exaccions, divèrsei movements de resisténcia s'organizèron rapidament dins lo país e gropèron de desenaus de milièrs de volontaris. Lo pus important èra l'Armia Krajowa (en occitan Armada de l'interior) qu'èra alinhat sus lo govèrn polonés en exil a Londres. De mai, sus lei frònts aliats e sovietics, s'organizèron d'armadas polonesas novèlas qu'enregistèron de victòrias importantas (Monte Cassino, Falaise...). Enfin, a partir de 1943, de movements josieus comencèron de s'opausar a la liquidacion dei guètos (insureccion dau guèto de Varsòvia). Pasmens, en aost de 1944, l'AK entraïnèt l'insureccion de Varsòvia tròp rapidament e, sensa sostèn sovietic, lo movement foguèt esquichat per leis Alemands^[13]. Aquelei combats entraïnèron la destruccion de la capitala e lei batalhas per la conquista dei vilas principalas, sovent consideradas per Adolf Hitler coma de fortalesa de defendre quin que sigue la situacion, causèt d'importantei destruccions suplementàrias.

Lo periòde comunista

La liberacion totala de Polonha s'acabèt solament a la fin de la guèrra car de pòchas de resisténcia se mantenguèron lòng dau litorau. Dos enjòcs principaus marquèron lo periòde qu'èran la formacion d'un govèrn novèu e la definicion dei frontieras novèlas dau país. Dins lo cas dau premier, lei Sovietics qu'ocupavan Polonha sostenguèron l'establiment d'un regime comunista sosmés ais interès de Moscòu. Deguèron inicialament negociar ambé lo govèrn en exil a Londres e un govèrn ambé de ministres non comunistas foguèt format après un acòrd ambé leis Aliats en junh de 1945. Pasmens, lei pòstes pus importants (Defensa e Interior) èran sota lo contraròtle de comunistas. De mai, la repression dau faissisme permetèt tanben d'eliminar lei movements nacionalistas polonés. Enfin, en 1947, d'eleccions trucadas permetèron ai comunistas e a seis aliats d'averar la majoritat. Puei, lo regime eliminèt lei partits non comunistas e forcèt seis aliats de fusionar amb eu per formar un partit unic dich Partit obrier unificat polonés (POUP).

Regardant lei frontieras, lei Sovietics apliquèron un programa de redefinion totala dei frontieras d'Alemanha, de Polonha e de l'URSS. D'efèct, coma Stalin prevesiá d'annexar la mitat orientala de la Polonha de 1939, aviá decidit de donar de compensacions largas ai Polonés a l'oèst au detriment d'Alemanha. Ansin, en 1945, l'Armada Roja expulsèt lei populacions alemandas dei regions orientalas dau Reich. En parallèl, se desplacèt tanben lei populacions polonesas de la Bielorussia e de l'Ucraïna actualas vèrs lo territòri novèu dessenhat per Stalin. A la fin d'aqueu procès, Polonha perdiguèt aperaquí 77 500 km². Dins aquò, lei territòris annexats d'Alemanha èran melhoras, especialament regardant lei capacitats agricòlas, que lei regions cedidas ai Sovietics. De mai, consequéncia de l'exterminacion dei Josieus, de l'expulsion deis Alemands e de la pèrda dei territòris orientaus qu'èran gaire poblats de Polonés, la Polonha novèla venguèt un estat etnicament fòrça omogenèu e la question dei minoritats cessèt d'èsser un problema per Varsòvia.

La Republica Populara de Polonha foguèt dirigida per Wladyslaw Gomulka fins a sa destitucion en 1948 per Stalin dins l'encastre de la repression dau « titisme ». Foguèt remplaçat per Boleslaw Bierut e lo manescau Konstantin Rokossovski, ministre de la Defensa. Adoptèron una politica alinhada sus aquela de Stalin. Donèron la prioritat au desvolopament de l'industria pesuca e s'ataquèron a la Glèisa. Pasmens, en 1956, après la mòrt de Bierut, de manifestacions gigantas a Poznan obliguèron l'armada d'intervenir mai lo movement contunièt dins d'autrei vilas (dos milions de personas a Czestochowa en aost). Ambé l'acòrd de Khrushchov, Gomulka foguèt tornarmai cargat de dirigir lo país.

La politica de Gomulka se centrèt sus la reforma de l'economia dau país tocada per de carestiás regularas e sus una libelizacion relativa de la societat ambé lo melhorament dei relacions ambé leis autoritats eclesiasticas. Pasmens, lei reformas mau capitèron e la parentèsi liberala durèt gaire. Ansin, en 1968, lo regime deguèt faciar de manifestacions d'estudiants. Puei, en 1970, la decision de Gomulka d'aumentar lei pretz entraïnèt de manifestacions a Gdansk (èx-Dantzig) e dins d'autrei vilas importantas. L'armada e la polícia tirèron sus de manifestants causant la mòrt d'un centenau de personas. Aquò entraïnèt la partença de Gomulka remplaçat per Edward Gierek. Abandonèt la politica de son predecessor e assaièt de dinamizar l'economia polonesa gràcias a d'emprunts auprès dei país occidentaus. Dins aquò, sa temptativa mau capitèt e, en 1976, deguèt tanben aumentar lei pretz puei adoptar una politica d'austeritat en 1979. Enterin, l'eleccion d'un papa polonés (Joan Pau II) minèt mai la posicion dau regime en fàcia de la Glèisa de Polonha.

En 1980, de manifestacions novèlas causèron la fin dau periòde Gierek e la presa dau poder per lo generau Wojciech Jaruzelski. Deguèt rapidament faciar una tièra de manifestacions organizadas per lo sindicat Solidaritat menat per un obrier catolic dich Lech Walesa. A la fin de 1981, en fàcia de l'agitacion quasi generala dau país, deguèt proclamar l'estat de guèrra tant per reprimir Solidaritat que per defugir una intervencion dirècta de l'URSS^[14]. Aquò permetèt de restaurar l'òrdre mai pas resòuvre lei dificultats economicas polonesas. A la fin deis ans 1980, lo desengatjament sovietic obliguèt lo regime de negociar una transicion vèrs lo capitalisme après una tièra de grèvas duras en 1988. Aquel acòrd foguèt signat en abriu de 1989. En junh, Solidaritat averèt leis eleccions legislativas au Senat mai lo POUP aviá negociat un nombre assegurat de deputats a la Dieta. Jaruzelski venguèt president e Tadeusz Mazowiecki, un conselhier de Walesa, foguèt nomat cap dau govèrn. En decembre, la fin dau ròtle dau POUP dins leis institucions foguèt decidida e lo partit dispareguèt en 1990. D'eleccions liuras marquèron la finala dau periòde comunista en 1991

La Tresena Republica

En 1990, se debanèron leis etapas decisivas de la transicion dau comunisme au capitalisme ambé l'adopcion d'une tièra de reformas. Entraïnèron l'afondrament de l'economia dau país e la division dei fòrças politicas qu'avián menat la lucha còntra lo sistèma comunista. De 1991 a 1993, una instabilitat politica cronica causèron la demission d'unei govèrns e permetèt la victòria legislativa de dos partits eissits dau POUP en 1993 puei aqueu d'Aleksander Kwasniewski, un ancian cap comunista, a la presidéncia en 1995. Pasmens, cambièron pas la politica novèla de Polonha. En 1997, la victòria de la drecha e, en 2001, una victòria novèla de la senèstra, aguèron tanben ges de consequéncia sus leis axes principaus de la politica economica nacionala. D'efèct, a partir de la fin de 1993, l'economia capitèt de se redreiçar e la situacion venguèt bòna a partir de 1997. La capitada dei negociacions d'intrada dins l'Union Europèa sostenguèron aquela tendància e, dempuei la fin deis annadas 1990, Polonha fa partida deis economias pus dinamicas d'Euròpa gràcias a una man d'òbra formada e pauc costosa ò ais ajudas de desvolopament de l'UE.

Regardant la politica estrangiera, lo país foguèt acceptat au sen de l'OTAN en 1997 onte venguèt un aliat fòrça fidèu deis Estats Units d'America, especialament ambé la participacion de tropas polonesas a la Segonda guèrra d'Iraq. En revènge, lei relacions son totjorn fòrça marridas ambé Russia. Enfin, darrier ponch important de la politica nacionala, la question de la participacion au regime comunista que devesís lei partisans d'una reconciliacion e aquelei d'enseguidas.

Organizacions politica e territòriala

Leis institucions politicas de Polonha son regidas per la constitucion de la III^en Republica adoptada en 1997. Lo país es una republica parlamentària pluralista qu'aplica lo principi de la separacion dei poders executiu, legislatiu e judiciari. Lo Cap d'Estat de Polonha es lo President de la Republica e leis institucions politicas principalas son installadas dins la capitala Varsòvia. Lo drech de vòte es acordat ai ciutadans polonés de mai de 18 ans e ai ciutadans de l'Union Europèa per leis eleccions comunalas e europèas.

Poder executiu

Lo poder executiu es tengut per lo President de la Republica e per lo cap dau govèrn que son títol es lo president dau Conseu dei ministres. Lo President es elegit au sufragi universau dirèct amb un escrutinh majoritari de dos torns. A un drech de vetò que pòu èstre romput per un vòte de la chambra bassa dau Parlament amb una majoritat dei tres cinquens. Designa tanben lo president dau Conseu dei ministres, pòu dissòuvre la Dieta e es lo cap suprèm dei fòrças armadas. Pasmens, en temps normau, lo ròtle dau President de la Republica es limitat e principalament simbòlic. Lo cap vertadier dau poder executiu es lo cap dau govèrn. Es nomat per lo President mai dèu obtenir un vòte de fisança de la chambra bassa que pòu lo reversar.

Poder legislatiu

Lo poder legislatiu es tengut per un parlament bicamerau dicha Assemblada Nacionala. Sa chambra bassa es dicha Dieta e la chambra auta Senat. Lei doas chambras pòdon discutir e modificar lei projèctes de lèi. Per intrar en aplicacion, una lèi dèu normalament èstre votada per lei doas chambras. Pasmens, dins lo cas d'un desacòrd, un vòte a la majoritat absoluda de la Dieta es preponderant^[15].

La Dieta es formada de 460 deputats elegits per un mandat de quatre ans amb un escrutinh proporcionau dins 41 circonscripcions. Lo nombre de deputats atribuits a cada circonscripcion (entre 7 e 19) varia segon sa populacion. Aquelei deputats son partejats entre lei partits e lei coalicions que passan un lindau nacionau qu'es respectivament de 5 e de 8% dei votz^[16]. Lo Senat es format de 100 senators que son elegits amb un escrutinh majoritari de lista d'un torn dins 49 circonscripcions de 2 ò 3 senators.

Poder judiciari

Lo poder judiciari es basat sus un drech civilista. Seis institucions pus importantas son la Cort Suprèma regardant leis afaires ordinari, la Cort Suprèma administrativa regardant leis afaires administratius e lo Tribunau Constitucionau regardant leis afaires constitucionaus. Son a la cima d'una piramida de corts especializadas. Lei fòrças armadas an lei sieunas juridiccions militaras.

Organizacion territòriala

Polonha presenta tres nivèus d'entitats territòrialas principaus que son lei voivodats, lei districtes e lei comunas. Lei voivodats forman l'entitat pus importanta. Son dirigidas per un governador nomats per lo govèrn e cargat de representar l'estat centrau e de dirigir l'administration locala e per un parlament regionau elegit au sufragi universau dirèct. Aquela assemblada es principalament cargada de favorizar lo desvolopament regionau. Sei competéncias principalas regardan la lucha còntra lo chaumatge, l'amainatjament territòriau, la proteccion de l'environament, l'ensenhament (especialament universitari), la gestion deis espitaus, la gestion dei rets de transpòrts regionaus e la gestion de la politica culturala regionala.

Lei districtes (powiat) son una subdivision dei voivodats. Gropan generalament unei comunas (gmina) e son cargats d'afaires locaus coma la gestion de l'ensenhament segondari, la gestion de la cultura locala (musèus, teatres...), la gestion de l'urbanisme locau, la lucha còntra l'incendi ò la gestion dei transpòrts au sen dau districte.

Lei comunas son dirigidas per un conseu elegit e un premier cònsol. Son cargadas de l'ensenhament primari, de la seguritat locala (polícia e incendi), de la santat publica, de l'ajuda sociala, de la gestion dei centres culturaus locaus (bibliotècas...), de la gestion deis infrastructuras localas (transpòrt, aiga, curum...) e l'urbanisme locau.

Simbòls nacionaus

Lo drapèu polonés foguèt adoptat lo 1^en d'aost de 1919 après la restauracion de l'indepéndencia dau país a l'eissida de la Premiera Guèrra Mondiala. Lo blanc e lo roge i son lei colors nacionalas definidas per la constitucion polonesa. Segon la legenda, lo blanc representa l'agla vist per Lech, lo fondator mitic dau país, avans lo fondacion de la vila de Gniezno e lo roge es la color dau Soleu quand l'agla s'envola. Aquel agla e aquelei colors forman tanben lo blason oficiau dau país que foguèt tanben adoptat en 1919. Aqueu blason conoguèt divèrsei versions dins lo corrent dau sègle XX (per exemple, lo regime comunista ne'n suprimiguèt la corona) mai son aspèct generau es demorat estable. Existís una version dau drapèu polonés que son usatge es estrictament contraroltat per la lèi e enebit en fòra dei transpòrts e dei representacions diplomaticas^[17].

L'imne nacionau es dich Mazurek Dąbrowskiego (en occitan, la Masurca de Dombrowski ò de còps Polonha es pas encara dispareguda^[18]). Es un cant militar escrich en 1797 après la disparicion dau Reiaume de Polonha per Józef Wybicki. Èra destinat ai legions de volontaris polonés de l'armada revolucionòria francesa dirigidas per lo generau Dombrowski. Foguèt adoptat un premier còp coma imne durant l'insureccion polonesa de 1830-1831 que s'acabèt per una revirada. Après la restauracion de l'independéncia en 1919, foguèt tornarmai adoptat coma imne nacionau en 1927.

Drapèu oficiau.
Drapèu ambé blason utilizat tradicionalament dins lei representacions diplomaticas e dins lei transpòrts.
Blason actuau de Polonha adoptat en 1990.
Blason de 1955 a 1980.
Blason de 1927 a 1939.
Blason de 1919 a 1927.
Particion de l'imne nacionau.

Particion de l'imne nacionau.

Afaires estrangiers e defensa

Afaires estrangiers

Polonha es una poissança regionala dau continent europèu que sa diplomacia es dominat per tres axes principaus. Lo premier regarda lo refolament deis ambicions russas en Euròpa Centrala e Orientala que son consideradas coma una menaça còntra l'independéncia dau país. Lo segond regarda lo mantenement de la proteccion militara deis Estats Units d'America e de l'aliança atlantica qu'es considerat coma un barri eficaç còntra Russia. Enfin, lo tresen regarda la promoccion de l'Union Europèa qu'es venguda la basa dau desvolopament economic polonés.

D'efèct, en causa deis invasions alemandas e russas dei sègles XVIII e XX, lei relacions de Polonha amb Alemanha e ambé Russia foguèron fòrça mesfisantas après la fin de la Guèrra Freja. L'intrada au sen de l'OTAN e de l'UE permetèron de melhorar rapidament lei relacions ambé Berlin. Puei, aqueu melhorament foguèt renforçat per la reconoissença de la frontiera de 1945 per leis Alemands e lo desvolopament de liames economics importants entre lei dos país. Ansin, lei relacions entre Polonha e Alemanha son d'ara endavant quasi normalas. En revènge, la chausida polonesa d'integrar lo camp occidentau e la restauracion d'una Russia poderosa percebuda coma desirosa d'estendre son influéncia dins l'anciana esfèra sovietica entraïnèt la formacion de relacions marridas entre Varsòvia e Moscòu. Ansin, Polonha sostèn lei movements prooccidentaus dins totei leis ancianas republicas sovieticas d'Euròpa Orientala. Aquò li permet de formar una cencha d'estats tampons entre lo sieu territòri e Russia. Es tanben un sostèn de remarca deis iniciativas de desplegament de tropas estatsunidencas en Euròpa Centrala que Moscòu mau accepta.

Dins aquel encastre, l'OTAN, especialament l'aliança ambé leis Estats Units d'America, es una basa fondamentala de la diplomacia polonesa e de la seguritat dau país. Ansin, en fòra deis afaires d'Euròpa Orientala onte Varsòvia garda una autonòmia importanta, la diplomacia polonesa es generalament alinhat sus la politica estrangiera de Washington. Per exemple, Polonha sostenguèt e participèt ai guèrras d'Afganistan e d'Iraq. Sostèn totjorn la creacion dau bloquier antimissil estatsunidenc qu'es una fònt majora de tensions internacionalas entre leis Estats Units d'un caire e Russia e China d'autre caire. Enfin, Varsòvia s'opausa ais ambicions francesas de desvolopar una defensa comuna europèa que serià capabla de demenir lo ròtle de l'OTAN.

Enfin, Polonha es vengut lo seisen estat pus important de l'Union Europèa e gràcias a son importància demografica, a un ròtle important coma pòrtavòtz deis ancians estats comunistas. L'adopcion de l'èuro èra un objectiu oficiau de Varsòvia mai la crisi economica començada en 2008 a fortament demenit lo ritme dei reformas necessàrias per intrar dins la zòna èuro. Son govèrn es favorable a l'alargament de l'Union en direccion d'Euròpa Orientala ò dei Balcans, compres a una adesion turca. Dempuei leis annadas 2000, es tanben favorable a certanei projèctes de defensa comuna europèa a condicion de lei subordinar a la politica generala de l'OTAN.

En fòra d'aquelei tres axes, se fau nòtar l'existéncia de dos grops de cooperacion diplomatica que pòdon aver un ròtle important segon lei situacions. Lo premier es lo triangle de Weimar format ambé França, segonda poissança militara europèa après Russia, e Alemanha, premiera poissança economica dau continent. Maugrat de desacòrds regulars entre París e Varsòvia car Polonha es sovent opausat a la politica estrangiera autonòma dei Francés, aqueu grop permet sovent de renfòrçar l'influéncia polonesa, especialament regardant leis afaires d'Euròpa Orientau. Favorizèt tanben lo melhorament dei relacions germanopolonesas. Lo segond es lo grop de Visegrad^[19] format amb Ongria, la Republica Chèca e Eslovaquia. Destinat inicialament a favorizar l'integracion au sen de l'UE e a luchar còntra l'influéncia russa en Euròpa Centrala avans l'intrada d'aquelei país dins l'OTAN, aqueu grop permet tanben de renfòrçar l'influéncia polonesa dins la region.

Fòrças armadas

En 2011, lei fòrças armadas de Polonha alinhavan aperaquí 100 000 militars actius e 240 000 reservistas. Lo budget èra de 6,3 miliards d'èuros e reprentava 1,95% dau PIB. Èran formadas de sèt brancas principalas :

l'armada terrèstra (45 000 òmes) èra la pus importanta. Seis equipaments principaus èran compausats d'aperaquí 940 carris de combat, 1 670 veïculs blindats, 750 pèças d'artilhariá^[20], 1 730 sistèmas antiaerians, 600 sistèmas anticarris e 160 elicoptèrs. Son d'origina variada (sovietica ò occidentala) e de còps relativament ancians (annadas 1970). Dempuei la fin deis annadas 2000, aqueleis armaments son en cors de modernizacion e de reduccion d'efectius.
l'armada aeriana (16 500 òmes) gropava 355 aeronaus. Lei principaus èran 111 avions de combat, 46 avions de transpòrt e 114 elicoptèrs de transpòrts. Franc de 48 F-16 d'origina estatsunidenca, la màger part son d'aeronaus sovieticas modernizats amb una electronica occidentala.
la marina (14 000 òmes) alinhava 95 naviris. Es destinat a la defensa dau litorau polonés e la màger part d'aqueleis unitats son leugieras. Lei pus importantas èran 5 sosmarins de propulsion convencionala, 2 fregatas, 1 corveta, 3 naviris rapides d'ataca, 17 naviris de guèrra dei minas e 5 naviris de desbarcament.
lei fòrças especialas (2 100 òmes).
una fòrça de sostèn cargada de la gestion deis infrastructuras (45 000 òmes^[21]).
una gendarmariá militara (4 500 òmes).
un còrs de reserva destinat a l'entraïnament dei reservistas. En temps normau, lo còrs alinha 20 000 òmes.

L'industria militara nacionala es capabla de produrre localamenet un nombre important deis equipaments terrèstres. En revènge, regardant l'aviacion e la marina, es quasi inexistenta. Lei partenaris comerciaus principaus de Polonha per la modernizacion de sei fòrças èran Alemanha, Israèl e leis Estats Units d'America. En despiech dei relacions malaisadas entre Varsòvia e Moscòu, i a tanben d'acòrds ambé Russia car la màger part deis equipaments polonés èra totjorn d'origina sovietica.

Economia

Article detalhat: Economia de Polonha.

Polonha a una economia desvolopada e fòrça dinamica que presenta encara d'aspècts transitòris entre lo sistèma comunista en vigor fins a la fin deis annadas 1980 e lo sistèma capitalista adoptat au començament deis annadas 1990. D'efèct, dempuei son adesion a l'Union Europèa en 2004, lo país conois una creissença economica e una aumentacion dau nivèu de vida fòrça importantas. Ansin, Polonha aviá en 2012 un PIB de 513,9 miliards de dolars e èra la seisena poissança economica de l'Union. Pasmens, de diferéncias importantas existisson au sen dau territòri polonés entre lei zònas pus dinamicas (Varsòvia, Cracòvia, lòng dei frontieras amb Alemanha...) e lei zònas parcialament delaissadas (lòng dei frontieras orientalas). De mai, leis infrastucturas polonesas (rotas, camins de fèrre...) son limitadas e necessitan de trabalhs fòrça importants per venir au nivèu dei país occidentaus.

En 2012, lo país exportava de maquinas otís e d'equipaments de transpòrts, de produchs manufacturats (intermediaris ò acabats), de manjar e de bestiaus. Sei practicas principaus èran Alemanha (26%), lo Reiaume Unit (7%), la Republica Chèca (6,5%), França (6%), Russia (5,2%), Itàlia (5%) e lei País Bas (4,6%). En 2011, l'economia polonesa importava tanben de maquinas otís e d'equipaments de transpòrts, de produchs manufacturats (generalament intermediaris), de produchs quimics, de matèrias premieras (mineraus, idrocarburs) e de lubrificants. Lei fònts d'aqueleis importacions èran Alemanha (27,3%), Russia (12,2%), lei País Bas (5,9%), China (5,4%), Itàlia (5,2%), la Republica Chèca (4,3%) e França (4,2%).

Agricultura

En 2012, l'agricultura representava 4% dau PIB mai 12,9% de la man d'òbra activa. Es un sector que conois d'evolucions importantas dempuei l'intrada dau país au sen de l'Union Europèa. D'efèct, l'Union i encoratja una restructuracion importanta dei tenements orientada vèrs l'aumentacion dei produccions e l'especializacion. Per aquò, d'investiments fòrça importants son en cors per bastir ò melhorar leis infrastructuras, lei tecnicas e l'industria agricòla. Aquela politica entraïnèt una demenicion dau nombre d'agricultors (2,7 milions de tenements privats en 1987, 2,1 milions en 1996^[22]) mai una aumentacion dei revenguts. L'aumentacion de la superficia dei mainatges es en cors mai demora encara limitada car mai de 80% dei tenements an una superficia inferiora a 10 ha. De mai, l'influéncia de la politica europèa despend dei regions. Es importanta dins lei centres economics dau país mai feblas dins lei regions perifericas tradicionalament mens desvolopadas.

Lei produccions principalas èran lei cerealas, lo pòrc, lei trufas e leis èrbas. Unei cerealas èran cultivadas coma lo blat (15^en reng mondiau), lo séguel (2^en), l'òrdi (12^en), la civada (4^en) e lo còlza (8^en). Polonha èra tanben lo 6^en productor mondiau de trufas. Lo sector de norrigatge èra dominat per la produccion de pòrc que representava 70% dau sector (7^en reng mondiau). Enfin, lei èrbas e lei fruchs roges representavan un sector en desvolopament dominat per la produccion de pomas (6^en reng mondiau) e de bledarabas (7^en).

Sectors minier e industriau

En 2012, lei sectors minier e industriau representavan 33,3% dau PIB e 30,2% deis emplecs. Lei zònas industrialas dau país son situadas a l'entorn dei vilas pus importantas (Cracòvia, Varsòvia...), dins lei bacins de produccion de carbon (Silèsia Auta, Katowice...) e a l'entorn dau pòrt de Gdansk. Lei produccions principalas son aquelei de maquina otís, de fèrre e d'acièr (19^en reng mondiau), de carbon (10^en reng mondiau), de produchs quimics, de naviris, de veire, de beures e de textils.

D'un biais generau, leis industrias tradicionalas coma la siderurgia e subretot la construccion navala èran en declin. En revènge, aprofichant la deslocalizacion d'industrias d'Euròpa Occidentala vèrs lei regions d'Euròpa Centrala, lo sector conois una creissença importanta, lei sectors dei transpòrts, dei telecomunicacions, de la produccion de maquinas ò de l'industria alimentara presentan una creissença importanta.

Sector terciari

En 2012, lo sector terciari representava 62,7% dau PIB e 57% de la populacion activa. Sei sectors principaus son lei servicis financiers, la logistica, lo torisme, lei servicis ai collectivitats e l'informatica.

Cultura

Arquitectura

Lo territòri polonés presenta unei traças e vestigis preistorics, antics ò datant dau començament de l'Edat Mejana realizats per lei diferentei culturas preistòrics ò protoistòrics que s'i succediguèron. Lei principalei son la cultura swideriense (a partir dau millenari IX avC), la cultura de la terralha cordada (vèrs 3000 - 2200 avC), la cultura d'Unetice (vèrs 2300 - 1600 avC), la cultura de Trzciniec (vèrs 1700 - 1200 avC), la cultura lusaciana (millenari I avC). Dins lo corrent de l'Antiquitat, se desvolopèt una cultura cèlta dins lei regions sud dau país modèrne (sègle IV avC), una cultura protoeslava dicha cultura de Przeworsk dins lo centre (sègles V-II avC) puei una cultura d'origina germanica dicha cultura de Wielbark — subretot presenta dins lo nòrd — que foguèt fòrça influenciada per lei Gòts (sègle I avC). Laissèron de vestigis coma de vilatges de fusta, de torets ò de monuments megalitics.

L'arquitectura polonesa apareguèt a partir dau començament de l'installacion dei Polans dins la region. D'un biais generau, lo país adoptèt e adaptèt leis estiles arquitecturaus dominants d'Euròpa. De mai, en causa de la preséncia germanica importanta dins certanei regions dau país, especialament lo nòrd e lo nòrd-oèst, foguèt influenciada per l'arquitectura alemanda. Mai a l'èst, la preséncia polonesa dins de regions que fan d'ara endavant partida de Lituània, de Bielorussia e Ucraïna, laissèt una influéncia importanta sus l'arquitectura locala, especialament a Vilnius e a Lvov onte se pòu observer de monuments d'origina polonesa.

Ansin, conoguèt un periòde romanic illustrat per la glèisa fortalesa de Sant Andrieu de Cracòvia que foguèt bastida vèrs la fin dau sègle XI. Après l'art romanic, lo país adoptèt l'art gotic de brica caracteristic dei regions dau nòrd d'Euròpa. I foguèt utilizat per bastir de glèisas (Sant Maria de Cracòvia, Santa Maria de Gdansk) e tanben d'autrei monuments importants coma de comunas (comuna de Wroclaw) ò de castèus (partida gotica de Wavel, Kwidzyn). Lei vilas ancianas de Cracòvia e de Wroclaw ò lo vilatge de Kazimierz Dolny son tanben d'exemples ben conservadas de centres urbans medievaus (polonés per Cracòvia, alemand per Wroclaw).

La Renaissença se difusèt sus lo territòri polonés vèrs la fin dau sègle XV e lo movement i demorèt important fins a la fin dau sègle XVI ambé lo movement manierista. Aqueu periòde correspond a l'apogèu de la poissança de Polonha-Lituània e veguèt la bastida d'unei monuments tant dins lei regions polonesas (Wavel, comuna de Poznan) que de Pomerània (Gdansk e castèl de Szczecin). Au sègle XVII, lo desplaçament de la capitala a Varsòvia favorizèt l'emergéncia de centres arquitecturaus novèus onte se desvolopèron lei corrents barròc e rococò (sègles XVII-XVIII), neoclassic (sègles XVIII-XIX) e neogotic (sègle XIX). En particular, lo periòde neoclassic entraïnèt una transformacion importanta de l'urbanisme de Varsòvia ambé la bastida dau Grand Teatre ò de la plaça de la Banca.

La Segonda Guèrra Mondiala foguèt un periòde de crisi importanta per lo patrimòni arquitecturau polonés car, franc de Cracòvia que foguèt esparnhada, lei vilas importantas de Polonha foguèron lo teatre d'afrontaments importants en 1939 e en 1944-1945 entraïnant de destruccions fòrça importanta. Per exemple, Varsòvia èra destrucha a 85% en 1945. Après la guèrra, leis autoritats comunistas decidiguèron de tornar bastir lei monuments ò lei quartiers pus importants a l'identic. Acabat en 1988 per lei bastiments majors, aquò permetèt de restaurar una partida de l'arquitectura istorica dei vilas principalas mai negligiguèt lei luòcs mens importants. Ansin, a l'ora d'ara, unei províncias polonesas son marcadas per una capitala locala presentant un patrimòni arquitecturau de remarca e de vilas mens importantas relativament pauras regardant l'arquitectura car non regardadas per leis operacions de restauracion. Aquela politica limitèt l'influéncia de l'arquitectura sovietica sus lo territòri polonés que la realizacion pus famosa es lo Palais de la Cultura e de la Sciéncia de Varsòvia. Enfin, dempuei leis annadas 1990, Polonha a adoptat l'arquitectura modèrna contemporanèa.

Vilatge fortificat tornat bastit de Biskupin datant dau periòde de la cultura lusaciana.
Toret de la cultura de Przeworsk.
Ceucle de pèiras bastit per la cultura de Wielbark.
Glèisa romanica Sant Andrieu de Cracòvia (fin sègle XI).
Basilica Santa Maria de Cracòvia (sègle XIV).
Castèu gotic de Kwidzyn (sègle XIV).
Glèisa gotica Santa Maria de Gdansk (sègles XIV-XVI).
Comuna gotica de Wroclaw (sègles XV-XVI).
Castèu reiau de Wavel que gropa d'estiles inspirats per l'art romanic, l'art gotic e l'art de la Renaissença.
Partida dau castèu reiau de Wavel bastida dins lo corrent de la Renaissença (sègle XVI).
Castèl de Szczecin, l'art de la Renaissença (sègle XIV-XVII).
Comuna de Poznan inspirat per l'arquitectura de la Renaissença (sègle XVI).
Brama Zielona de Gdansk (sègle XVI).
Glèisa barròca a Wroclaw (sègle XVIII).
Palais rococò de Czapski de Varsòvia (sègle XVIII).
Palais neoclassic dei Banhs reiaus de Varsòvia (fin dau sègle XVIII).
Palais de Lublin tornat bastit au sègle XIX segon l'estile neogotic.
Grand Teatre neoclassic de Varsòvia (sègle XIX) vèrs 1900^[23]
Palais de la Cultura e de la Sciéncia de Varsòvia inspirat per l'arquitectura dau periòde estalinian (sègle XX).
Gratacèus modèrnes dau centre economic de Varsòvia (fin dau sègle XX e començament dau sègle XXI).

Pintura e escultura

Musica

Article detalhat: Musica polonesa.

Polonha a una tradicion musicala importanta apareguda au sègle XIII. Coma dins lo rèsta de l'Euròpa catolica, son origina sembla liada a la musica religiosa de la Glèisa e dins lo cas polonés, especialament aquela utilizada a la Cort reiala de Cracòvia. Lo premier musician polonés conegut foguèt Mikolaj Radomski que sembla influent au sègle XV. Pasmens, la màger part de son òbra es perduda.

A partir dau sègle XVI, divèrsei musicians de Cracòvia acomencèron d'obtenir una certana renomada (Waclaw Szamotulski, Mikolaj Zielenski, Mikolaj Gomolka) e la vila aculhiguèt de còps de musicians estrangiers (Diomedes Cato). Aquò favorizèt l'introduccion dei tendàncias dau sud d'Euròpa dins la musica polonesa. L'installacion de musicians estrangiers en Polonha, especialament italians (Luca Marenzio, Giovanni Francesco Anerio, Marco Scacchi), venguèt un trach important de la musica polonesa a partir de la fin dau sègle XVI fins a la mitat dau sègle XVII. Aguèron una influéncia majora sus lei compositors polonés (Adam Jarzebski, Grzegorz Gerwazy Gorczycki, Franciszek Lilius, Bartlomiej Pekiel, Stanislaw Sylwester Szarzynski, Marcin Mielczewski). Aqueu periòde foguèt dominat per la musica religiosa barròca e per lei concertòs mai l'influéncia italiana permetèt tanben l'introdurre de formas novèlas coma l'operà.

Pasmens, lo declin politic e militar de Polonha dins lo corrent dei sègles XVII e XVIII aguèt de consequéncias relativament negativas sus l'evolucion de la musica nacionala. D'efècte, en fòra de l'aparicion de la polonaise, dança lenta e formala de tres temps, que venguèt fòrça populara en Euròpa, la musica polonesa conoguèt de dificultats importantas maugrat leis esfòrç de Jan Stefani e Maciej Kamienski de desvolopar un operà polonés pròpri. Ansin, la màger part dei musicians dau país se limitèron a d'imitacions de compositors estrangiers coma Haydn e Mozart.

La disparicion dau país a la fin dau sègle XVIII cambièt aquela situacion e favorizèt l'emergéncia d'una generacion novèla (Frédéric Chopin, Stanislaw Moniuszko, Michal Kleofas Oginski, Karol Kurpinski, Juliusz Zarebski, Henryk Wieniawski, Mieczyslaw Karlowicz, Jozef Elsner) que capitèt d'integrar divèrseis estiles tradicionaus polonés dins leis estiles contemporanèus europèus^[24]. Chopin venguèt un dei musicians pus famós dau sègle XIX gràcias a una òbra variada gropant de masurcas, de nocturnas, de valsas ò de concertòs influenciats per de trachs musicaus polonés. En parallèl, Moniuszko capitèt de crear un operà polonés que se difusèt sus tot lo continent.

Après la restauracion de l'independéncia en 1918, la musica polonesa aprofichèt l'existéncia de l'Estat per s'estructurar au sen de l'Associacion dei Joves Musicians Polonés (Grazyna Bacewicz, Zygmunt Mycielski, Michal Spisak e Tadeusz Szeligowski). Pasmens, la Segonda Guèrra Mondiala e la formacion de la Polonha comunista roïnèron aqueleis esfòrç e entraïnèron l'exil d'unei musicins de remarca (Roman Palester, Andrzej Panufnik). La musica polonesa acomencèt de se tornar formar solament dins leis annadas 1960 a partir dau grop l'Escòla dei Compositors Polonés caracterizat per son utilizacion dau sonorisme e dau dodecafonisme (Witold Lutosławski, Krzysztof Penderecki, Wojciech Kilar, Henryk Gorecki).

Waclaw Szamotulski que foguèt lo premier musician polonés que son òbra se difusèt en fòra dau país.
Retrach de Frédéric Chopin que faguèt partida dei musicians pus importants dau periòde romantic.
Stanislaw Moniuszko, autor d'uneis operàs famós dau sègle XIX coma Halka ò lo Castelet Embreissat.
Witold Lutosławski que faguèt partida dei musicians europèus pus important de la segonda mitat dau sègle XX.

Literatura

Article detalhat: Literatura polonesa.

Polonha a una tradition literària fòrça rica qu'apareguèt dins lo corrent de l'Edat Mejana. Gropa leis òbras escrichas per de Polonés mai l'usatge i apond tanben tota la literatura regardant Polonha, compres aquela que foguèt escricha per de non Polonés. La màger part es donc escricha en polonés e en latin mai d'autrei lengas (principalament lo francés, lo yiddish, l'alemand, lo lituanian, l'ucraïnian, lo bielorús e l'esperanto) foguèron de còps utilizadas. La poesia, lo drama e lei tematicas istòricas i ocupan una plaça fòrça importanta.

Periòde de la monarquia

Lo començament dau sègle XII es generalament lo periòde adoptat per fixar l'aparicion de la literatura polonesa car leis òbras dei sègles precedents son totalament perdudas e desconegudas^[25]. Lo premier tèxte famós que parla de Polonha es una cronica realizada en latin per un monge anonim dich Gallus Anonymus probablament entre 1112 e 1118. Lo tèxte pus vièlh escrich en polonés es una frasa escricha entre 1269 e 1273. L'utilizacion dau polonés se desvolopèt lentament e demorèt fòrça influenciat per lo latin fins a la fin de l'Edat Mejana.

L'estampariá apareguèt en Polonha dins leis annadas 1470. Lei libres principaus que conoguèron una difusion importanta foguèron de tèxtes religiós (catolics e ortodòxs) e istorics (en particular la cronica de Jan Dlugosz). Lo latin i es totjorn la lenga dominanta mai lo ròtle dau polonés acomencèt de s'afirmar. A partir dau sègle XVI, l'utilizacion de la lenga vernaculara se difusèt mai dins l'encastre dau movement umanista e de la Renaissença. D'efèct, gràcias au sostèn dau poder reiau, Polonha e especialament Cracòvia venguèron un centre de la literatura europèa capable d'atraire d'escrivans estrangiers (Conrad Celtis). Aqueu periòde veguèt lo començament de l'estudi de la gramatica (Jan Kochanowski, Mikolaj Rej^[26]) e lo desvolopament de la poesia polonesa (Klemens Janicki, Mikolaj Hussowczyk).

Lo periòde barròc polonés (entre 1620 e 1764) contunièt de veire lo desvolopament de la poesia tant en latin qu'en polonés principalament a partir deis escòlas fondadas per lei Jesuitas. D'efècte, permetèron de somondre l'accès a l'escritura a una fraccion pus importanta de la populacion. Aquò entraïnèt una aumentacion dau nombre de poetas dins lo reiaume e favorizèt l'emergéncia d'unei talents reconeguts dins tot lo continent (Piotr Kochanowski, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Jan Andrzej Morsztyn, Waclaw Potocki). La poesia gardèt sa plaça primordiala dins lo corrent dau movement dei Lutz (vèrs 1730 - 1820). Pasmens, la segonda mitat dau sègle XVIII foguèt tanben caracterizada per l'aparicion de formas literàrias novèlas coma lo roman, l'enciclopedisme ò la recèrca linguistica. L'utilizacion dau latin i declinèt largament au profiech dau polonés (e dau francés). Dos escrivans polonés marcan aqueleis annadas que son Ignacy Krasicki, poeta subrenommat lo « Prince dei Poetas », que foguèt tanben l'autor dau premier roman polonés e Jan Potocki que participèt au movement enciclopedista e qu'es considerat coma un precursor de la linguistica polonesa e de la literatura fantastica.

Estatua dau monge Gallus Anonymus, autor dau premier tèxte regardant Polonha.
Jan Dlugosz, cronicaire polonés major de la fin de l'Edat Mejana.
Mikolaj Rej poeta e gramatician considerat coma un dei fondators de la literatura polonesa.
Jan Kochanowski gramatician e poeta polonés que foguèt considerat coma lo poeta pus important de la literatura polonesa fins au sègle XIX.
Maciej Kazimierz Sarbiewski, poeta polonés major dau periòde barròc, que foguèt subrenommat lo Horace crestian per sei contemporanèus.
Ignacy Krasicki poeta de la segonda mitat dau sègle XVIII subrenommat lo « Prince dei Poetas ».
Jan Potocki, escrivan e linguista polonés major de la segonda mitat dau sègle XVIII considerat coma un precursor de la literatura fantastica.

Periòde d'ocupacion

A la fin dau sègle XVIII, lei Partiments de Polonha entraïnèron l'exil d'una partida importanta de son elèit. Après lei trèbols dei guèrras revolucionàrias e napoleonencas, leis escrivans polonés reprenguèron una plaça importanta au sen de la literatura mondiala a partir deis annadas 1820 dins l'encastre dau Romantisme. La lucha nacionalista per la restauracion de l'independéncia dau país ne'n foguèt una fònt d'inspiracion majora. Pasmens, se declinèt entre divèrsei tendàncias coma l'evocacion dei legendas e dei tradicions, la vida e la societat ò la lucha per la libertat. Aquela literatura foguèt sovent enebida sus lo territòri polonés mai aquò empachèt pas uneis escrivans dau periòde de venir famós (Adam Mickiewicz, Seweryn Goszczynski, Tomasz Zan, Maurycy Mochnacki). Après la revirada de l'Insureccion de 1861-1864, lo corrent romantic dispareguèt pauc a pauc e la literatura polonesa foguèt dominat per lo movement positivista (Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka) desirós de modernizar lo nacionalisme polonés e seis objectius. Aquò permetèt d'introdurre uneis idèas modèrnas en Polonha coma lo feminisme e l'egalitat entre lei diferentei religions (compres lo judaïsme). Sostenguèt tanben la defensa dei populacions polonesas menaçadas per la politica dau cancelier Bismarck e lo desvolopament de l'educacion.

La capitada dau movement positivista per desvolopar d'idèas novèlas favorizèt a partir deis annadas 1890 la formacion d'un corrent modernista novèu dich Polonha Jova que dominèt la literatura polonesa fins a la restauracion de Polonha. Pasmens, leis autors d'aquela tendància (Jan Kasprowicz, Stefan Zeromski, Wladyslaw Reymont) foguèron caracterizadas per una oposicion ai critèris estetics dau positivisme e se raprochèt d'aquelei dau romantisme. En revènge, la nacionalisme e leis idèas modèrnas demorèron de fònts d'inspiracion importanta.

Estatua dau poeta e nacionalista polonés Adam Mickiewicz sus la plaça centrala de Cracòvia.
Henryk Sienkiewicz, membre major dau corrent positivista e Prèmi Nobel de Literatura 1905.
Jan Kasprowicz, escrivan major dau movement Polonha Jova.
Gabriela Zapolska, autor e actritz dau periòde Polonha Jova.
Wladyslaw Reymont, Prèmi Nobel 1924.

Periòde modèrne

Après 1918 e la restauracion de l'independéncia polonesa, comencèt un periòde fòrça dinamic per la literatura polonesa que durèt fins a 1939. En particular, leis artistas polonés poguèron d'ara endavant se fisar d'un sostèn public finançat per l'Estat. Ansin, apareguèron divèrsei corrents d'avans-gàrdia. Aquò favorizèt una generacion d'autors marcats per d'idèas modernistas e optimistas (Boleslaw Lesmian, Julian Tuwim, Stanislaw Ignacy Witkiewicz, Witold Gombrowicz, Czeslaw Milosz, Maria Dombrowska, Zofia Nalkowska). Lei tematicas principalas dau periòde demorèron lo nacionalisme, la patriotisme ò l'estudi de la societat (en particular de la libertat.

La Segonda Guèrra Mondiala foguèt un periòde malaisat per la literatura polonesa coma per lo rèsta dau país. Pasmens, en despiech de l'ocupacion e dei persecucions alemandas, lo saupre-faire polonés en matèria d'organizacion clandestina permetèt de mantenir una activitat literària relativament importanta^[27]. Après la guèrra^[28], lei participacions a la resisténcia ò a la guèrra ambé leis armadas aliadas ò sovieticas d'uneis escrivans venguèron una fònt d'inspiracion per d'autors coma Nalkowska, Melchior Wankowicz, Gustaw Herling-Grudzinski, Tadeusz Borowski ò Wislawa Szymborska.

Maugrat lei dificultats causadas per la censura e la repression dau regime comunista (especialament durant lo periòde estalinian entre 1944 e 1956), la literatura polonesa se reformèt rapidament après la guèrra tant gràcias a d'autors socialistas que gràcias a d'autors exilats qu'assaièron generalament de tornar venir en Polonha. Ansin, per exemple, lo país obtenguèt tres Prèmi Nobel de Literatura en 1978, en 1980 e en 1996.

Julian Tuwim, poeta polonés d'origina josieva que venguèt famós per seis escrichs satirics.
Witold Gombrowicz que demorèt relativament pauc famós fins a sa mòrt e qu'es considerat d'ara endavant coma un deis escrivans pus important de la literatura polonesa.
Boleslaw Lesmian que foguèt un deis autors polonés pus influent entre lei doas guèrras mondialas.
Zofia Nalkowska, autor polonesa majora de la premiera mitat dau sègle XX.
Melchior Wankowicz famós per son racònte dei combats de l'Armada Polonesa Occidentala.
Wislawa Szymborska, poeta e Prèmi Nobel 1996.

Cinèma

Article detalhat: Cinèma polonés.

Lo cinèma polonés apareguèt a la fin dau sègle XIX probablament dins la partida russa de Polonha (premiera sala a Lodz en 1899). Se desliurèt rapidament dau teatre per venir un art distint e sa popularitat aumentèt dins lo corrent de la decenia 1900. Unei pioniers dau cinèma (Kazimierz Proszynski^[29], Boleslaw Matuszewski^[30]) sostenguèron aqueu desvolopament. Lo film polonés pus ancian conegut a l'ora d'ara foguèt realizat en 1908 e Antoni Fertner venguèt lo premier actor famós de l'industria cinematografica que comencèt de se formar a partir d'aquela annada. Leis òbras classicas de la literatura polonesa foguèron una fònt d'inspiracion important fins la Premiera Guèrra Mondiala. Pasmens, lei cineastas assaièron rapidament de desvolopar de tecnicas novèlas. Per exemple, Ladislas Starevich realizèt lo premier dessenh animat en 1910. A partir de 1914, lo conflicte mondiau permetèt de difusar lo cinèma polonés en direccion d'Euròpa Centrala gràcias a una traduccion en alemand. Aquò permetèt a l'actritz Poli Negri de venir una celebritat dau cinèma mut.

Après lei periòdes dau cinèma mut e de la Segonda Guèrra Mondiala, lo cinèma polonés se reformèt a partir de l'Escòla de Lodz fondada en 1948 e de la produccion de films d'art e assai. A partir deis annadas 1970 e maugrat la proclamacion de l'estat d'urgéncia dins leis annadas 1980, aguèt tornarmai de realizators internacionalament coneguts coma Roman Polanski, Krzysztof Zanussi ò Zbigniew Rybczyński. La lucha còntra lo sistèma comunista e l'estudi de la societat foguèron una fònt d'inspiracion importanta d'aqueu periòde. Dempuei leis annadas 1990 e la fin de la Polonha comunista, lei tematicas socialas an gardat un ròtle major (Krzysztof Kieslowsky).

Kazimierz Proszynski que foguèt un dei pioniers dau cinèma polonés.
Antoni Fertner premier actor de cinèma polonés que venguèt famós.
Ladislas Starevich autor dau premier dessenh animat de l'istòria dau cinèma.
Pola Negri.
Roman Polanski.
Krzysztof Zanussi.
Zbigniew Rybczynski.
Krzysztof Kieslowsky.

Vejatz tanben

Bibliografia

(fr) Norman Davies, Histoire de la Pologne, Fayard (1986).
(fr) Sylvain Gouguenheim, Tannenberg : 15 juillet 1410, Tallandier (2012).
(fr) Czeslaw Milosz, Histoire de la littérature polonaise, Fayard (1986).

Ligams extèrnes

Wikimedia Commons prepausa de documents multimèdia liures sus Polonha.

Nòtas e referéncias

↑ La partida polonesa de la cima aganta 2 499 m e la partida eslovaquia 2 503 m.
↑ (pl) Ofici centrau de l'estatistica de Polonha, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 - Raport z wyników. Leis estimacions varian generalament entre 50 000 e 200 000 locutors.
↑ En fòra de son poder economic, lei Josieus europèus representavan alora tanben un apòrt intellectuau non negligible. Divèrsei mesuras estendiguèron pauc a pauc sei drechs fins a 1364 e de comunautats josievas importantas se formèron dins mai d'una vila polonesa.
↑ Foguèt coronada coma Rex Poloniæ e non coma Regina Poloniæ. Aquò significa qu'èra lo senhor vertadier dau país e non solament la frema dau sobeiran.
↑ Aqueu maridatge e aquela conversion èran en partida dictats per de besonhs militars comuns car Polonha e Lituània s'inquietavan deis ambicions de l'Òrdre Teutonic. Veire Sylvain Gouguenheim, Tannenberg, 15 juillet 1410, Tallandier (2012), pp. 23-26.
↑ Veire Sylvain Gouguenheim, Tannenberg : 15 juillet 1410, Tallandier (2012) per una descripcion de la batalha, de seis enjòcs e de sei consequéncias.
↑ Après sa desfacha, l'Òrdre capitèt de gardar de fòrças sufisentas per se defendre. Pasmens, lei consequéncias financieras de la patz per lei Chivaliers e la pèrda de prestigi entraïnèron una demenicion dau nombre de volontaris ò de mercenaris europèus venent participar ai campanhas de l'Òrdre e una remesa en question de son organizacion sociala. De mai, deguèt remplaçar una quantitat importanta d'armas e de chivaus perduts sus lo prat batalhier. A partir de 1422, aquelei dificultats donèron un avantatge decisiu ai Polonés. Veire Sylvain Gouguenheim, Tannenberg, 15 juillet 1410, Tallandier (2012), pp. 217-220.
↑ Son oncle qu'ocupava lo pòste de cap dau govèrn suedès dempuei 1592 favorizèt largament aquela revirada gràcias a son sostèn au protestantisme.
↑ De 1599 a 1604, èra oficialament regent de Suècia. Venguèt oficialament rèi en 1604.
↑ Leis autreis aliats de França, especialament Espanha, conquistèron tanben divèrsei territòris.
↑ En despiech de son installacion fòrça anciana, l'integracion dei Josieus dins la societat èra totjorn limitada e lei membres dei comunautats josievas èran rarament considerats coma de nacionaus vertadiers.
↑ Lei camps d'exterminacion, especialament Auschwitz, foguèron bastits per leis Alemands sus lo territòri de la Polonha de 1939.
↑ Existís un debat sus la volontat de Stalin de laissar la resisténcia polonesa èsser esquichada per leis Alemands qu'es malaisat de copar car d'un caire, lei fòrças sovieticas après una avançada d'unei centenaus de quilomètres (operacion Bagration) avián de dificultats logisticas fòrça importantas de resòuvre avans d'atacar lei posicions defensivas deis Alemands lòng de Vistula e la capitada d'una ofensiva sovietica èra pas assegurada, d'autre caire, Stalin prenguèt una tièra de mesuras per s'assegurar de l'impossibilitat per sei tropas d'ajudar l'insureccion.
↑ En fach, maugrat de demonstracions militaras fòrça importantas a la frontiera entre Bielorussia e Polonha (100 000 òmes) en 1981, lo Burèu Politic de l'URSS decidiguèt d'adoptar una politica d'intimidacion mai considerèt l'invasion de Polonha coma tròp perilhosa.
↑ (fr) www.senat.fr, Pologne : le Sénat, [1].
↑ Aquelei lindaus s'aplican pas ai partits representant de minoritats etnicas.
↑ Fins a 2004, l'utilizacion dau drapèu sensa blason i èra enebit. Dempuei 2004, son usatge es autorizat mai demora encara limitat, especialament dins lei transpòrts.
↑ Lo segon títol correspond au premier vèrs dau cant.
↑ Es de còps dich triangle de Visegrad car gropava inicialament Polonha, Checoslovaquia e Ongria.
↑ Mortiers non comptabilizats.
↑ Civius e militars.
↑ Dins lo corrent dau periòde comunista, la collectivizacion dei zònas agricòlas foguèt limitada e regardèt subretot lei mas pus importants (mai de 50 ò de 100 ha). Ansin, en 1989, l'Estat esplechava dirèctament solament 17% de la superficia agricòla, ço qu'èra una proporcion fòrça febla dins lo blòt sovietic.
↑ Lo bastiment foguèt totalament destruch per lei combats de la Segonda Guèrra Mondiala e tornat bastit après lo conflicte.
↑ D'un biais paradoxal, la posicion novèla dau territòri polonés devesit entre Prússia, Àustria e Russia favorizèt la difusion d'una partida de la cultura polonesa. Aquela difusion foguèt tanben sostenguda per l'exil d'una fraccion importanta de l'elèit intellectuala dau país.
↑ Se supausa l'existéncia d'una literatura, au mens orala, similara ais autrei pòbles eslaus e format subretot de cançons e de legendas. Pasmens, lei cronicaires crestians ne'n parlèron pas. Veire : Czesław Miłosz, The History of Polish Literature, University of California Press (1983) (en anglés).
↑ Kochanowski e Rej son tanben de poetas fòrça importants de la literatura polonesa.
↑ Per exemple, 200 dei 1 500 publicacions de la premsa clandestina polonesa regardavan la literatura.
↑ Certaneis autors deguèron esperar quauqueis annadas suplementàrias car foguèron tanben persecutats per lei servicis sovietics après 1945.
↑ Proszynski èra l'autor de recèrcas independentas dei fraires Lumière regardant lo desvolopament d'una camerà. Brevetèt un sistèma de projeccion d'imatges dich Pleograf avans lei fraires Lumière. Veire : Władysław Jewsiewicki, Kazimierz Prószyński, Interpress (1974) (en polonés).
↑ Matuszewski trabalhèt per la companhiá dei fraires Lumière e venguèt lo premier « cineasta » dau tsar.

[1] La partida polonesa de la cima aganta 2 499 m e la partida eslovaquia 2 503 m.

[2] (pl) Ofici centrau de l'estatistica de Polonha, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 - Raport z wyników. Leis estimacions varian generalament entre 50 000 e 200 000 locutors.

[3] En fòra de son poder economic, lei Josieus europèus representavan alora tanben un apòrt intellectuau non negligible. Divèrsei mesuras estendiguèron pauc a pauc sei drechs fins a 1364 e de comunautats josievas importantas se formèron dins mai d'una vila polonesa.

[4] Foguèt coronada coma Rex Poloniæ e non coma Regina Poloniæ. Aquò significa qu'èra lo senhor vertadier dau país e non solament la frema dau sobeiran.

[5] Aqueu maridatge e aquela conversion èran en partida dictats per de besonhs militars comuns car Polonha e Lituània s'inquietavan deis ambicions de l'Òrdre Teutonic. Veire Sylvain Gouguenheim, Tannenberg, 15 juillet 1410, Tallandier (2012), pp. 23-26.

[6] Veire Sylvain Gouguenheim, Tannenberg : 15 juillet 1410, Tallandier (2012) per una descripcion de la batalha, de seis enjòcs e de sei consequéncias.

[7] Après sa desfacha, l'Òrdre capitèt de gardar de fòrças sufisentas per se defendre. Pasmens, lei consequéncias financieras de la patz per lei Chivaliers e la pèrda de prestigi entraïnèron una demenicion dau nombre de volontaris ò de mercenaris europèus venent participar ai campanhas de l'Òrdre e una remesa en question de son organizacion sociala. De mai, deguèt remplaçar una quantitat importanta d'armas e de chivaus perduts sus lo prat batalhier. A partir de 1422, aquelei dificultats donèron un avantatge decisiu ai Polonés. Veire Sylvain Gouguenheim, Tannenberg, 15 juillet 1410, Tallandier (2012), pp. 217-220.

[8] Son oncle qu'ocupava lo pòste de cap dau govèrn suedès dempuei 1592 favorizèt largament aquela revirada gràcias a son sostèn au protestantisme.

[9] De 1599 a 1604, èra oficialament regent de Suècia. Venguèt oficialament rèi en 1604.

[10] Leis autreis aliats de França, especialament Espanha, conquistèron tanben divèrsei territòris.

[11] En despiech de son installacion fòrça anciana, l'integracion dei Josieus dins la societat èra totjorn limitada e lei membres dei comunautats josievas èran rarament considerats coma de nacionaus vertadiers.

[12] Lei camps d'exterminacion, especialament Auschwitz, foguèron bastits per leis Alemands sus lo territòri de la Polonha de 1939.

[13] Existís un debat sus la volontat de Stalin de laissar la resisténcia polonesa èsser esquichada per leis Alemands qu'es malaisat de copar car d'un caire, lei fòrças sovieticas après una avançada d'unei centenaus de quilomètres (operacion Bagration) avián de dificultats logisticas fòrça importantas de resòuvre avans d'atacar lei posicions defensivas deis Alemands lòng de Vistula e la capitada d'una ofensiva sovietica èra pas assegurada, d'autre caire, Stalin prenguèt una tièra de mesuras per s'assegurar de l'impossibilitat per sei tropas d'ajudar l'insureccion.

[14] En fach, maugrat de demonstracions militaras fòrça importantas a la frontiera entre Bielorussia e Polonha (100 000 òmes) en 1981, lo Burèu Politic de l'URSS decidiguèt d'adoptar una politica d'intimidacion mai considerèt l'invasion de Polonha coma tròp perilhosa.

[15] (fr) www.senat.fr, Pologne : le Sénat, [1].

[16] Aquelei lindaus s'aplican pas ai partits representant de minoritats etnicas.

[17] Fins a 2004, l'utilizacion dau drapèu sensa blason i èra enebit. Dempuei 2004, son usatge es autorizat mai demora encara limitat, especialament dins lei transpòrts.

[18] Lo segon títol correspond au premier vèrs dau cant.

[19] Es de còps dich triangle de Visegrad car gropava inicialament Polonha, Checoslovaquia e Ongria.

[20] Mortiers non comptabilizats.

[21] Civius e militars.

[22] Dins lo corrent dau periòde comunista, la collectivizacion dei zònas agricòlas foguèt limitada e regardèt subretot lei mas pus importants (mai de 50 ò de 100 ha). Ansin, en 1989, l'Estat esplechava dirèctament solament 17% de la superficia agricòla, ço qu'èra una proporcion fòrça febla dins lo blòt sovietic.

[23] Lo bastiment foguèt totalament destruch per lei combats de la Segonda Guèrra Mondiala e tornat bastit après lo conflicte.

[24] D'un biais paradoxal, la posicion novèla dau territòri polonés devesit entre Prússia, Àustria e Russia favorizèt la difusion d'una partida de la cultura polonesa. Aquela difusion foguèt tanben sostenguda per l'exil d'una fraccion importanta de l'elèit intellectuala dau país.

[25] Se supausa l'existéncia d'una literatura, au mens orala, similara ais autrei pòbles eslaus e format subretot de cançons e de legendas. Pasmens, lei cronicaires crestians ne'n parlèron pas. Veire : Czesław Miłosz, The History of Polish Literature, University of California Press (1983) (en anglés).

[26] Kochanowski e Rej son tanben de poetas fòrça importants de la literatura polonesa.

[27] Per exemple, 200 dei 1 500 publicacions de la premsa clandestina polonesa regardavan la literatura.

[28] Certaneis autors deguèron esperar quauqueis annadas suplementàrias car foguèron tanben persecutats per lei servicis sovietics après 1945.

[29] Proszynski èra l'autor de recèrcas independentas dei fraires Lumière regardant lo desvolopament d'una camerà. Brevetèt un sistèma de projeccion d'imatges dich Pleograf avans lei fraires Lumière. Veire : Władysław Jewsiewicki, Kazimierz Prószyński, Interpress (1974) (en polonés).

[30] Matuszewski trabalhèt per la companhiá dei fraires Lumière e venguèt lo premier « cineasta » dau tsar.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

v · m Païses d’Euròpa
Union Europèa (27 membres)	Alemanha · Àustria · Belgica · Bulgaria · Chipre · Croàcia · Danemarc · Eslovaquia · Eslovènia · Espanha · Estònia · Finlàndia · França · Grècia · Irlanda · Itàlia · Letònia · Lituània · Luxemborg · Malta · Ongria · Païses Basses · Polonha · Portugal · Republica Chèca · Romania · Suècia
Associacion Europèa de Liure Escambi (4 membres)	Islàndia · Liechtenstein · Norvègia · Soïssa
Acòrdi de Liure Escambi Centreuropèu (6 membres)	Albania · Bòsnia e Ercegovina · Macedònia del Nòrd · Moldàvia · Montenegro · Serbia
Los autres Estats europèus (o Estats qu'una partida n'es en Euròpa)	Andòrra · Armenia · Azerbaitjan · Bielorussia · Cazacstan · Georgia · Mónegue · Reialme Unit · Russia · Sant Marin · Turquia · Ucraïna · Vatican
Los autres territòris europèus (dependéncias o estat de la reconeissença parciala)	Åland · Chipre del Nòrd · Cossòva del Nòrd · Gibartar · Illa de Man · Illas Feròe · Illas Normandas · Kosova · Transnístria